Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 61

[p. 60]

Zes brieven van Joh. de Wit aan Arend van Buchel,
Medegedeeld door Dr. A. Hulshof en Dr. P.S. Breuning.

Na onze publicatie der ‘Brieven van Johannes de Wit aan Arend van Buchel en anderen’ in de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap LX (1939) is de heer Dr. K. Heeringa, oud Rijksarchivaris te Utrecht, zoo vriendelijk geweest ons opmerkzaam te maken op het bestaan van nog zes andere brieven van Joh. de Wit, alle gericht aan zijn vriend Van Buchel, welke ons ingevolge een betreurenswaardig misverstand waren ontgaan. Het zijn de hieronder volgende, waarvan tot dusverre slechts de magere excerpten van Van Buchel bekend zijn geworden (in onze vorige publicatie de nummers 26, 30, 40, 47, 53 en 54). Zij zijn vooral in zooverre van belang, dat er twee origineelen bij zijn uit Rome, dus uit De Wit's laatste jaren, van welke periode ons slechts het weinige, dat Van Buchel had geëxcerpeerd, bekend was. Verder maken zij de correctie mogelijk van enkele onnauwkeurigheden in uittreksels uit de vier oudere brieven, zoodat wij het gewenscht achtten alle zes in extenso mede te deelen. Tevens veroorloven wij ons enkele onjuistheden der vroegere publicatie hier recht te zetten.

Blz. 111 aanm. 5. Volgens vriendelijke mededeeling van den Heer G. van Klaveren wordt in den Catalogus van het archief der stad Utrecht I, noot bij Nr. 25 (blz. 4) een boekverkooper Gerrit Janss. genoemd voor het jaar 1583, die 1588-1607 aan de Zoutmarkt, achter de Choorstraat aan de Oude Gracht, woonde.

Blz. 128/9. De Heer C.E. Vulliamy te Hereford was zoo vriendelijk ons in een brief mede te deelen, dat de naam Vulliamy die eener Hugenootsche familie is, zoodat onze

[p. 61]

lezing VULLIAMY voor FULIAME dus weinig aannemelijk is. Uit een uitvoerig schrijven, dat wij mochten ontvangen van den Heer E.A. Bagshawe te Bath, waarvoor wij hem zeer erkentelijk zijn, citeeren wij echter het volgende over de namen Bagshawe, Fuliame en Tunstid. Bagshawe is een oude Angelsaksische plaatsnaam in het High Peak District in Derbyshire; de spelling is soms Baggeshaughe of Baggeschaughe. De hier genoemde Thomas Bagshawe behoorde wellicht tot de familie Bagshawe of the Ridge uit die streek, in welk geslacht de voornaam Thomas gebruikelijk is. De naam Fuliame is vermoedelijk gelijk te stellen met Foljambe, eveneens een in Derbyshire voorkomende naam. Dit is te meer aannemelijk, daar de familienaam van Fuliame's vrouw, Tunstid, doet denken aan den plaatsnaam Tunstead, eveneens in het High Peak District. Wij vermoeden, dat de drie in de inscriptie genoemde personen in vrijwillige ballingschap zijn gegaan na de besluiten van het Parlement in 1584, welke een felle anti-catholieke actie inleidden, vgl. Cambridge Mod. Hist. III p. 290.

Blz. 146. De volkomen onvindbare Joh. Naxus blijkt nu weer van het tooneel te kunnen verdwijnen, daar hij in het origineel (hier Nr. I) in het geheel niet voorkomt. Vermoedelijk heeft Van Buchel den naam Johan. Neij (ook genoemd in Nr. 27, blz. 150) verkeerd gelezen of zich verkeerd herinnerd bij het excerpeeren. Het hs. is echter volkomen duidelijk.

Blz. 146. Het excerpt Nr. 26, hier Nr. I, is blijkens den historischen samenhang door De Wit zelf verkeerdelijk gedateerd in 1611 i.p.v. 1612. De Nrs. 26 en 27 hadden dus verwisseld moeten worden. Vgl. hieronder blz. 68 aanm. 5.

Blz. 149 aanm. 3. Betreffende Casaubonus' brief is wellicht te vergelijken Knuttel, Pamfl. 1963 en 1964.

Onze vroegere uitgave wordt hieronder geciteerd als: Brieven enz.

A.H.

P.S.B.

[p. 62]

I.

Salutem plurimam.

Accepi solito latiores a te litteras, vir clarissime, affinis charissime, sed haud laetiores, et quarum partem meliorem luctus¹⁾ occupat et moeror, ita ut seposuisse tantummodo, non omnino deposuisse languorem mihi videaris. Etenim ista circumstantiarum exaggeratio (dira orbitas, desperata per eam aeternitas propaginis, confractum senectutis baculum), isthaec inquam commemoratio tua nonne doloris quaedam refricatio est? Similiter usuvenire amatoribus assolet exclusis: dum indignantur, dum convitiantur, dum rixantur, Amor obrepit interim, et quem fugatum volunt hospitem, hoc modo revocant, recidivique ruunt in veterem et solemnem morbum. Reliquum tu quidem disertissime ornatissimeque peroras et concludis fortiter; sed dubito an plane syncere et ex fide. Apud me non probas, cum te videam tam pathice, tam largiter, tam copiose tractare, quod obliteratum maluissem aut parcius tactum. Nec propter ea te volo hominem exuere aut pietatis vel humanitatis jura. Sed haec pie sat superque praestita²⁾ sunt et persoluta. Sat iustis lachrimisque datum est. Maneat in posterum quieta in quietis illis sedibus beatula illa et foelix animula, ne inquietetur amplius naeniis et singultibus. Cui ego dicavi consecravique sequentes rithmos:

O amelette heureuse, iouissant les campagnes

dont³⁾ l'immense beauté surpasse le discours,

où les anges luisants te sont fidelles compagnes

en joye éternelle qui durera tousiours.

Je ne plains pas la mort en fleur de ton ieune aage

non plus que le départ d'une neuve prison;

ny suis fâché d'avoir achevé ton voyage,

et qu'avez recueilli tes fruits devant saison.

L'homme n'est pas heureux pour longtemps vivre au monde.

La quantité des iours n'apporte pas plus d'heur.

La grandeur ne faict pas une sphère plus ronde

et le cercle petit n'a pas moins de rondeur.

1) N.a. van het overlijden van zijn eenigen zoon, vgl. Brieven enz. blz. 146 aanm. 4.

2) Hs. peraestita.

3) Hs. d'on.

[p. 63]

 

Il tarde au pèlerin d'achever son voyage,

 

le marinier voudroit n'estre plus sur les eaux,

 

tout ouvrier s'esiouit au bout de son ouvrage,

 

et moy je te gratule l'escap de tant de maux.

DIS MANIBUS JUVENILIBUS
ARNOLDI BUCHELLI FILII
Cognati Charissimi
Deponebat CONSECRABATQUE J. DE WIT.

ANNO M.DC.XII.
LUTETIAE
PARISIORUM.

Venio ad reliquam epistolae tuae partem, quae de republica nostra est, et libentissime intellexi eam sic satis pacatam esse tranquillamque. Laetor utique et sit longum adpraecor. Verum de Ate illa, quam sub assumpta religionis larva tam nocentem scribis, intelligisne controversam de predestinatione materiam? Ita puto. Et profecto non extra sulcos tantum iam haec herba est, sed etiam procerior, quam ut proteri aut exstirpari possit facile, timendumque ne tota haec res tandem ad finem vergat et exitum haud praedestinatum aut praeoptatum.

De bello Danico et Swetico¹⁾ nihil hucusque inaudieram et propterea gratum fuit quod indicasti. De rebus²⁾ quas hic orbis Gallicus habet hoc vicissim intellige pactas esse utrimque non exspectatas nuptias inter Ludovicum Francorum regem et Annam Hispaniae filiam, e converso inter Philippum Hispaniae principem et Elisabetham Franciae dominam. Laetitias publicas hinc indictas fuisse, et inter has equestres decursiones et hastiludia. Quarum omnium delineatum vobis transmittimus schema et in eius margine typis descriptam historiam, ex qua intelligere simul et videre poteris, quanta et quam sumptuosissima, quam amplissima, quam longe augusta fuerint opera illa, quae exstructa et apparata fuere. Unum addam quod non monet illa marginalis annotatio, scilicet me per totum triduum (faventia praetoriani militis) stetisse inter aeneatores³⁾, directe contra regem, ita ut

1) De zgn. oorlog van Kalmar, in April 1611 begonnen door Christiaan IV van Denemarken. Vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) p. 176 vv.

2) Vgl. Brieven enz. Nr. 28 (aan L.v.d. Burch), blz. 148 v.

3) Trompetters.

[p. 64]

non videndi tantum fuerit copia, sed et audiendi conspiciendique propius.

De Borbonijs quod refers apud vos Famam narrare, improbasse eos hasce nuptias non est mentita. Et veraciter diutius aula abstinuerunt principes illi e stirpe regia, Condeus videlicet et comes Sossonius, contractumque sponsalitium signare detrectaverunt. Attamen ut audio multis praecibus et etiam praetio a regina matre invitati et illecti ad curiam tandem redierunt. De signatura vero nihildum certi, quamvis praestaturos autument¹⁾.

Dux de Mayenne²⁾ hinc propediem iussu regis profecturus est in Hispaniam cum instructissimo simulac sumptuosissimo comitatu legatus ad celebranda sponsaliorum officia caeterasque ceremonias exercendas, quarum inter reges eximius et solemnis est usus. Ob similem causam exspectatur hic vicissim ex Hispania, invisi nobis nominis, dux Albanus³⁾.

Pater Johannes Ney⁴⁾ ille nobilis foederum proxeneta, fuit hic Parisiis 5. Kal. Mai., verum per unum huncce duntaxat diem, et prolixius illi colloquium cum clarissimo preside Jennino. Hinc porro recta perrexit Romam, assumendus in purpuratorum ordinem, ut putant aliqui.

Haec sunt fere quae in praesentiarum hic noviter evenere, quorum omnium participem te facere volui. Sed heus, de Italia, quid mihi narras? O piaculum! Buchellius mihi dissuadeat, ne ego illam orbis gemmam, sedem illam veterem tot illustrium animarum, illam inclytam fama scriptisque...?⁵⁾ At cohibeo me. Ita enim iubent adfectus in me tuus et valetudinis nostrae cura, quam praetendis, et vereri videris ne porro isthinc proficiscamur ad Elisios campos. Affinis charissime, an tu ab illis partibus plus superesse viae existimas quam sit Ultrajecto, aut compendiosiorem eam in Batavis esse quam Romae?

1) Vgl. Brieven enz. blz. 150.

2) Hs. Meine. Vgl. Brieven enz. blz. 149.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 149 aanm. 6.

4) Van Buchel schijnt dit verkeerd gelezen te hebben - hoewel het hs. volkomen duidelijk is - en er den naam Joh. Naxus van gemaakt te hebben, die in het excerpt voorkomt, Brieven enz. blz. 146 aanm. 6.

5) Het verbum (visam, of iets dergelijks) is weggevallen, als het niet bij wijze van rhetorische aposiopesis opzettelijk is weggelaten.

[p. 65]

 

Scies undique tantum

 

stare viae ad Manes nec fixos esse Penates

 

sub coelo¹⁾.

Et Passium²⁾ nostrum (cuius mentionem facis) etiam in patria invenere Parca et Fatum. Ego sum, ut scias, in aetatis meae aestate, in vitae (laus superis) robustissimo usu. Et velis tu hanc me aevi nostri valentiorem potioremque partem in torpore transigere et desidia? Non obtempero. οὐϰ ά ϑερως ετεται dicebat ille³⁾. Quod equidem altius in animum admitto, simul et istud mei Nasonis⁴⁾

Dum vires annique sinunt, tolerate labores.

Mox veniet tacito curva senecta pede.

Quod allegas habere nos hic quibus illam Italiae sitim possimus diluere, fateor varia extare opera, et quorum partem etiam ante non multos dies vidimus: in hortis villae regiis a Michaele Angelo statuam incomparabilem⁵⁾, in Gondianis⁶⁾ lectissimam Apollinis, quae a Frankevilii⁷⁾ manu

1) Vermoedelijk zijn deze versregels De Wit's eigen compositie, wij hebben ze althans niet bij eenigen classieken dichter gevonden. - Iets hooger in margine in de hand van Van Buchel: Romae tandem obiit.

2) Vgl. Diarium blz. 223 (8 Dec. 1589): Familiaritatem contraxi cum Arnoldo Martio, mediantibus poculis. Socii aderant Johannes Candidus et Harmannus Passius.

3) Professor Vollgraff, die zoo vriendelijk was de passage door te lezen, herinnert ons aan Epicurus δὶς δὲ οὐϰ ἔσ;>ι γενέσϑαν δεῖ δὲ τὸν αἰῶνα μηϰέτ᾽ εἶναι (Stobaeus, Floril. XVI 28). Hij stelt voor te lezen: οὐϰ ἀίδιος (of αἰῗνιος) ἔσει.

4) Ovidius, Ars Amatoria, II 669-670 (doch ‘iam’ i.p. van ‘mox’).

5) Vermoedelijk de thans verdwenen Hercules, een jeugdwerk (1492). Vgl. Thieme-Becker XXIV (1930) blz. 516a.

6) Het park van den te Parijs woonachtigen Florentijn Girolamo Gondi.

7) Pierre Francheville, Franqueville of Francavilla, 1548 (of 1553)-1615. Het bedoelde beeld, dat zich thans in het Louvre bevindt, stelt niet Apollo, doch Orpheus voor. Het werd in 1598 gemaakt. Afbeelding bij Vitry et Brière, Documents de Sculpture française, Renaissance, 2e partie, pl. 181. 3.

[p. 66]

est, in hortis regiis diversas a Perronio¹⁾. Sed haec omnia quid sunt nisi veri istius corporis umbrae et proiectamenta? Ego illam ipsam Venerem conspectam cupio, a qua nobis hae venustates. Veruntamen appetitum hunc nostrum, quem malachiam²⁾ appellas, libenter tuis, amicorum, avunculi inprimis monitis temperabimus. Exosculor, mi affinis, interim syncerum consilium tuum et penetral istud candidumque pectus unde depromptum; et securum te in hac parte esse iubeo. Non diffiteor, calidius me exercet hic adfectus, tamen ego serio constitui nihil agere inconsulte aut praecipitanter. Interea non inviti hic trahimus moras sumusque adhuc in solito nostro hospitio et apud veteres suavissimosque congarrones³⁾, quorum numerum auxere canonicus Picto⁴⁾ et advocatus Aurelianus⁵⁾, adprobi et Germanici pectoris. Haereo praeterea in antiquo meo studio antiquitatum et operum prisci saeculi, quibus summopere delectamur, et hic noster amor curiosiores nos reddit in observationibus et annotationibus, ita ut nuper cum maxima admiratione clarissimus dominus Jacobus du Breul⁶⁾ Parisiensis (qui iam nunc Theatrum edidit Antiquitatum Parisiensium) reppererit in schedis nostris, quod eius oculos effugerat. Unde exultabundus me complectens, ‘Sic’, inquit, ‘vos Flamingi oculatiores estis quam nos Franci.’ Et postquam me in mu-

1) Wellicht Latiniseering van den naam Guillaume du Pré (Dupré), ± 1576-1643, gunsteling van Henri IV, die hem in 1597 tot ‘premier sculpteur’, in 1604 tot ‘controleur général des poinçons et effigies des Monnaies de France’ benoemde. Vgl. Thieme-Becker X (1914) 173/4.

2) Malacia, μαλαϰία, eigenlijk: windstilte, overdr.: gebrek aan eetlust. De brief, waarin Van Buchel dit woord heeft gebruikt, is verloren gegaan.

3) Vermoedelijk voor: congerrones, kameraden. De Wit dacht wellicht aan congarrire, samen babbelen.

4) De Pictones of Pictavi bewoonden het tegenwoordige Pays de Poitou, waarvan Poitiers de hoofdstad is. Deze canonicus, die natuurlijk niet nader is te identificeeren, kwam dus waarschijnlijk daarvandaan.

5) Wellicht Louis Servin, 1555-1626, avocat général? Vgl. Nouv. Biogr. Univ. XLIII 818/9.

6) Hs. Bruil. Vgl. Brieven enz. blz. 176 aanm. 7 en 8.

[p. 67]

saeum suum deduxisset(!) variaque venerandae vetustatis commonstrasset(!) monumenta, nomen nostrum tandem poposcit, quod ipsum inter philomusos et agmina antiquariorum deposuit. Est vir ille doctissimus simul et humanissimus, professione Benedictinus apud divum Germanum de Pratis, facie Macropedio¹⁾ (si genuina eius effigies²⁾ est quam Ultrajecti habemus) tam similis, ut ovum ovo non possit magis.

Vide, ad antiquum redeo et longis meis logis³⁾ te detineo. Jam facio finem cum epilogo tuo, in quo refers de adventu celeberrimi caelatoris Crispiani van den Broeck⁴⁾, quem ais Colonia Ultrajectum commigrasse, et te saepius cum illo Blommartioque et aliis elegantibus ingeniis philotesia⁵⁾ celebrare. Ut intelligo vos illic academiam meditamini. Macte porro, habituri me estis aliquando collegam, si benignus Deus nobis vitam conservet et hanc mentem. Quod supplex voveo et incolumitatem tibi tuaeque coniugi, cognatae nostrae dilectissimae, quam velim officiosissime meo nomine salutes. Generosum adolescentem dominum Van der Voort privignum tuum, cognatum nostrum charissimum resaluta et adventum ipsi ex me gratulare faustum. Accepi cum laetitia missam per te salutem ab amplissimo charissimoque domino senatori Ruisschio⁶⁾, cui communicata vellem quae ad te scribo de regni huius statu, salutem insuper a nobis et ob-

1) Georgius Macropedius (Langveldt), 1475-1558, bekend paedagoog en auteur van in het Latijn gestelde comedies in navolging van Terentius en van lyrische gedichten. Zie Nw. Biogr. Wdbk. VII 822/3.

2) Volgens ons door den Heer Mr. J.P.W.A. Smit, Rijksarchivaris in Noord-Brabant, en door het Rijksbureau voor kunsthistorische en ikonografische Documentatie te 's Gravenhage welwillend verstrekte inlichtingen is er heden ten dage geen enkel geschilderd portret van Macropedius bekend.

3) D.i. λσγοις.

4) Volgens vriendelijke mededeeling van den Heer G. van Klaveren van het Archief der Gemeente Utrecht komt een Crispijn van den Broeck niet voor onder de Utrechtsche goud- en zilversmeden, noch is er iemand van dien naam in het begin der 17e eeuw burger geworden te Utrecht.

5) D.i. ϕιλοτήσια. Hs. philothesia.

6) Vgl. Brieven enz. blz. 162 aanm. 9.

[p. 68]

sequium. Immortali Blommartio adfirmabis gratissima nobis fuisse ab ipso salutis vota. Et grata mentio quam facis de ingenti tabula illa, in qua depingere ipsum dicis historiam nativitatis Christi¹⁾. Videor mihi iam nunc praesens conspicere palpitantem in cunis Infantulum, speciosissimam Virginem Matrem, distenta lacte beatissima proferentem ubera, adstare senem, patrem pie putatitium, accurrere pastorum turbam, chorum circumvolitare angelicum; divina omnia. Vivat, vivat, per quem patriae nostrae fama, et a quo

Culta coronatis picta triumphat equis²⁾.

De Blijenburgio³⁾ meo, imo vero tuo, in Musarum illo senatu, quod accuratius et prolixe petieram, nihil respondisti. Occupatiunculae forte obstiterunt. Sed sine quaeso obstacula, perrumpat amica petitio et ad hanc rem anteriori meae epistolae satisfacito. Iterum atque iterum vale et dominum Gronsveldium⁴⁾ meo nomine saluta et amicos caeteros.

Totus et omnis tuus amicus et affinis
Joh. de Witt Stephani filius.

Lutetiae Parisiorum XI. Kal. Jul.

Anno Domini nostri Jhesu Christi M.DC.XII⁵⁾.

1) Over Bloemaert vgl. Brieven enz. blz. 146 aanm. 2. Dit onderwerp is meermalen door hem behandeld, vgl. Res Pictoriae blz. 31-32 aanm. 3, blz. 51 aanm. 4. Over het hier bedoelde schilderij vgl. A. Michel, Histoire de l'Art V2 (1913) p. 854: Son tableau de 1612, au Louvre, un morceau à la Caravage, est une grande toile un peu fuligineuse qui, rien que par sa date, mériterait l'attention. L'italianisme y sort de la convention académique, et le clair-obscur ajoute à la force des types un nouvel effet de vérité. Vgl. Catalogue des Peintures III 1922 p. 193 nr. 2327. Het schilderij is 3.60 m. hoog en 2 m. breed. Afb. bij G. Delbanco, Der Maler A. Bloemaert, 1928 (Studien zur d. Kunstgesch. 253), Taf. 8 XIX.

2) Vgl. Propertius III 1. 10:
nata coronatis Musa triumphat equis.
Ovidius, Fasti V 52:
illa coronatis alta triumphat equis.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 95 aanm. 1.

4) Vgl. Brieven enz. blz. 145 aanm. 4.

5) Hs. CIƆ.DC.XI., hetgeen Van Buchel in zijn excerpt (Brieven enz. Nr. 26) heeft overgenomen. De historische feiten in dezen brief genoemd, de dateering van het gedicht ter nagedachtenis van Van Buchel's zoon en de woordelijke overeenstemming met passages van Brieven enz. Nr. 28 (aan L.v.d. Burch) bewijzen echter, dat De Wit zich vergist moet hebben.

[p. 69]

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 21 Juni 1612. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel Q, fol. 99-100.

II.

Clarissimo ac nobili viro Arnoldo Buchellio salutem dat plurimam J. de Wit Stephani filius.

Litterae tuae, affinis charissime, una cum succedaneis, quas Blockius¹⁾ Rothomago huc apportavit, accepi, sed pene in ipsius discessu²⁾, ita ut raptim et breviter mihi sit respondendum; quod malo quam omnino nihil. Scias itaque a longo tempore mihi tuis litteris nil suavius, nil iucundius evenisse. Variarum enim rerum inditiis gravidae nobis iucundissimos cognitionis et novitatis peperere fructus. Addo munusculum, quod adiungis, novi sc. imperatoris³⁾ effigiem, qua delectatus sum plurimum, praecipue in adiuncta eius historia et de coronatione imperatricis⁴⁾. Sed illa, unde do-

1) Een Matthaeus Block wordt genoemd Diarium blz. 363 (1594). De ibid. p. 58 als quaestor voor 1579/80 genoemde Egidius Block zal hier wel niet bedoeld zijn. In het Gemeente Archief van Utrecht komen omstreeks 1612 voor de namen Gelis Matthaeusz. Block en Johan Block.

2) Hs. dissessu.

3) Matthias, aartshertog van Oostenrijk, 1557-1619, derde zoon van Keizer Maximiliaan, werd als opvolger van zijn broeder Rudolf tot keizer gekozen 13 Juni 1612. Hij was 1577-1581 landvoogd der Nederlanden geweest. Welk van de vele portretten (zie Singer, Bildniskatalog VIII blz. 201-203) hier bedoeld is, is natuurlijk niet te zeggen. De ‘adiuncta historia’ is wellicht het pamflet der Thysiana Nr. 937 (thans 1748): De Crooninghe des Conincklijcke Majesteyts van Ongheren ende Bohemen, met wat Solemniteyt ende Eerbiedentheyt Coninck Matthias van den ses keur-Vorsten tot Roomsch koninck ghekoren ende ghecroont is binnen Franckfort, den 13. Juny Anno 1612. Ghedruckt int Jaer sestien hondert ende twaelf.

4) Anna, aartshertogin van Oostenrijk, Tyrolsche tak, Matthias' nicht, die hij einde 1611 had gehuwd.

[p. 70]

mo? Hoc omnino desideratur et debuisset addere quisquis fuerit historiographus ille. Quod ego vehementer et plures hic mecum scire avebamus. De praesenti academiae Leydensis statu et quemadmodum studiosi multis privilegiis sint cohonestati vigilantia et studio rectoris magnifici, affinis tui Vorstii¹⁾ cum voluptate intellexi. Similiter de Muersii²⁾ Induciarum historia et Baudii Ostende³⁾. O virum magnum, quem ego semel in rheda comitem habui dum Leydis Hagam iter facerem. At quem virum! Flumen eloquentiae illius et Romanae! Jam de carminibus: digna prorsus cedrinis tabulis et aeternitate. Quod autem interdum seposita Phoebi laurea coronari amat pampino⁴⁾ et Bacchi foliis, nunquid hoc est illarum artium commune viris? Exemplum habemus decantatissimum in Ennio⁵⁾. Interim modus in re omni optimus.

De Marii, Grudii et Johannis Secundi fragmentis, quae aediturum se promisit B. Vulcanius⁶⁾, o factum bene, qui

1) Aelius Everardus Vorstius, 1565-1624, studeerde letteren te Leiden, medicijnen te Heidelberg en in Italië, in welk land hij 9 jaar verblijf hield. In 1598 werd hij buitengewoon hoogleeraar in de wijsbegeerte te Leiden, in 1599 gewoon hoogleeraar in de medicijnen aldaar. Hij was vier maal rector magnificus. Zie Nw. Biogr. Wdbk. IV 1411-1412. De Wit noemt hem Van Buchel's verwant, daar hij gehuwd was met een zuster van Van Buchel's vrouw, vgl. Diarium blz. LXIX.

2) Johannes Meursius, 1579-1639, hoogleeraar in de geschiedenis, daarna in het Grieksch te Leiden 1608-1625. In 1612 gaf hij in opdracht van de Staten-Generaal uit: Rerum Belgicarum liber unus in quo induciarum historia et anni noni reliqua.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 156 aanm. 2, Nw. Biogr. Wdbk. VI 81. Het hier bedoelde iambische gedicht is afgedrukt in de uitgave zijner Poemata Varia van 1607 op blz. 325/6, gevolgd door een vertaling in het Grieksch. Zie ook G. Ellinger, Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden, 1933, blz. 165.

4) Pampinus: wijnstok.

5) Quintus Ennius, 239-169, vooral beroemd door zijn episch gedicht Annales. Van hem zegt Horatius, Epist. I 19. 7:
Ennius ipse pater numquam nisi potus ad arma prosiluit dicenda.

6) Bonaventura Vulcanius, eigenlijk geheeten De Smet, 1538-1614, bereisd classiek philoloog, hoogleeraar te Leiden 1581-1614. Vgl. Nw. Biogr. Wdbk. X 1143, Biogr. Nat. de Belgique V 753-759. De hier bedoelde uitgave, Poematia et effigies trium fratrum Belgarum, 1612, is zijn laatste werk geweest. Over Grudius (Nicolaus Nicolai, † na 1572) en Joh. Secundus (Nicolai, 1511-1536) zie Nw. Biogr. Wdbk. X 306 en 431, over Hadrianus Marius († 1568) vgl. Ellinger, o.c. blz. 83 vv.

[p. 71]

hoc modo tam amanter consultum it patriae nostrae et eius gloriae. Vellem adiungeret quae restant a Schorellio¹⁾, delicatissimo poetarum nostratium. De Mullemo²⁾ ad Rhenum municipio multa hic ex fide inaudivimus et vidimus etiam delineationem eius et munitionum papyro impressam. De Danico bello et Suetico nihil prorsus proinde pergratum quod indicasti.

Amplissimum et nobilissimum dominum senatorem Ruyschium³⁾ cum gaudio legi pristinae restitutum valetudini; valde cupio nostrum ei cultum deferas et amicissimam salutem. De Suydortio⁴⁾ autem quid audio? Adeone fidei suae ut sit negligens et famae? Doleo syncere iacturam tuam, quae ab ipso est et tibi iuxta mecum bonitatem tuam non uno modo esse noxae. Quid facias? Istud comici⁵⁾

1) Adrianus Schorelius, geboren en - nog geen 30 jaar oud - overleden te Schoorl. In 1566 verschenen bij Plantijn zijn Poemata. Zie Nw. Biogr. Wdbk. III 1146.

2) Blok, Gesch. van het Ned. Volk, II blz. 407, sprekende over de Guliksche zaken, zegt dat ‘zich ook in Keulen een sterke partij van denzelfden (nl. protestantschen) godsdienst begon te verheffen en in het naburige Mülheim een nieuwe protestantsche handelsstad onder begunstiging der possideerenden de oude metropool van den Neder-Rijn begon te bedreigen in haren handel met de Nederlanden.’ Vgl. Pamflet Meulman 1294 en 1397: de burgers van Keulen vernietigden op 30 Sept. 1615 de jonge vestiging. Het werk van V. von Zuccalmaglio, Beschreibung und Geschichte der Stadt Mülheim und des Kreises Mülheim, dat hier te lande niet aanwezig is, hebben wij niet kunnen raadplegen.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 162 aanm. 9.

4) Vgl. Brieven enz. blz. 185 aanm. 7. Het is niet duidelijk, waarop het hieronder volgende slaat, daar Van Buchel's brief, dien De Wit hier beantwoordt, verloren is gegaan.

5) Terentius, Adelphoe 740, doch in plaats van ‘si forte’ te lezen ‘si illud’.

[p. 72]

 

Si forte quod maxime opus est iactu non cadit,

 

illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas.

Hoc est, ut perdas quantum potes minimum.

Ab avunculo meo¹⁾, rei monetariae summo praefecto, - omnia laeta et convaluisse propemodum a casu scribit. Pro quo ingentes Summo Numini gratias debeo et illi magnas, qui tam benevolenter, tam largiter more suo rerum multarum certiorem me fecerit et participem. Etiam tibi gratias ago pro inquisitione de Blijenburgio²⁾; optassem aliquid intellexisse. Si postea quidquam expiscari poteris, velim ut ad nos perscribas, simul si quid erit novi.

Nos hic multa vidimus nova, et inprimis adventum Roderici de Silva, ducis Pastranae³⁾, legati regis Hispaniae, qui diductus a duce Nivernensi, ex rege Francorum mandato, maximo populi concursu et applausu hic Lutetiae Parisiorum exceptus est ipsis Augusti Nonis. Pompam reliquam, caeremonias et caetera legationis acta diserte intelliges ex adiuncta historiola⁴⁾, quae fideliter satis conscripta. Jam audi tragoediam⁵⁾, sed quae laus superis versa sit in comediam. Non ita diu post discessum ducis Pastranae, videlicet X. Kal. Octob. ipso die Matheo sacro, magni hic civium motus fuere ac turbae. Civitas etenim rumore caedis christianissimi regis exterrita summum luctus, moeroris et doloris aedebat specimen. Nec turbare destitum donec sub vesperam in noctis crepusculo ex regia Luparae variae pyrausticae machinae aeditae et missilia ignita proiecta fuere simulque campanae pulsu maioris (qualiter in publico gaudio fieri assolet) salus et valetudo regis denunciata fuit. Rumor autem iste sive error originem habuit ex hac causa: centurio quidam est cohortis praetorianae, cui cognomen lingua vernacula Le Roy. Huic simultas erat et contentio cum nobili aulico, quocum dum expostulasset diutius tandem a verbis deventum est ad verbera et arma. Le Roy laethaliter vulneratus cadit, continuo conclamatur, divulgatur: ‘Le Roy est tué’, et tanquam

1) Jacob Foeck, vgl. Brieven enz. blz. 161 aanm. 3.

2) Vgl. Brieven enz. blz. 95 aanm. 1 en blz. 163.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 149 aanm. 6, blz. 152 vv.

4) Vgl. Brieven enz. blz 154 aanm. 2.

5) Voor het volgende vgl. Brieven enz. blz. 155.

[p. 73]

fulgur subitum totam occupat urbem fama velox. Ipse vero rex dum haec agitantur salvus et sanus venationi operam dabat in Nemore Vicennarum, ignarus omnino rerum quae in urbe gerebantur, quam ut ingrediebatur summa cum admiratione intellexit metus et motus causam; unde se e curru quo vehebatur conspicuum praebens omnibus videndi sui copiam fecit. Sed vix suismet oculis credidere cives nec apud remotiores facta est certa fides; quapropter quo penitius omne tolleretur dubium, postridie aedem basilicam divae Virginis adiit gratias agens Summo Numini pro pio in se affectu popularium et vanitate rumoris. Vivat et vivat diu, in quo magnum regem praenuncio, adeo moribus est vivacissimus et ingenio ad miraculum prompto.

Haec sunt quae publica hic habemus; de rebus autem privatis et praesenti meo statu, quia me prolixiora scribere temporis brevitas vetat, dico tribus verbis: scribimus vetera et bibimus nova, musteum scilicet illum Bacchi liquorem, qui quidem oleo pinguior, saccaro dulcior. Salivam tene et vale una cum uxore et privigno, cognato nostro, domino Van der Voordt¹⁾, quibus item salutem adpraecor. Et valeant omnes qui bene nos. Iterum vale amicorum meorum ocelle et gemma.

Lutetiae Parisiorum. Prid. Id. Novemb.

Anno Domini nostri Jhesu Christi M.DC.XII.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 12 November 1612. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel P, fol. 70-71.

1) Vgl. Brieven enz. blz. 147 aanm. 7.

III.

Clarissimo viro, nobili domino, domino Arnoldo Buchellio J.C. salutem plurimam.

Quid ad te scribam, domine affinis, aut quid non scribam, aeque fere sum nescius, ut quid acturus. Etenim excusso ratis nostrae Palinuro²⁾ et gubernatore consiliorumque nostrorum directore, avunculo desideratissimo, fluctuamus variarum taediosarumque cogitationum aestu. Quam quidem molestiam

2) Palinurus was Aeneas' stuurman op diens zwerftochten na de verwoesting van Troje: Vergilius, Aeneis, passim, vgl. Brieven enz. blz. 151 aanm. 3. Bedoeld is natuurlijk Jacob Foeck.

[p. 74]

nobis auxit materterae¹⁾ mors nupera, ita ut difficile constituam domumne redire me expediat an porro animo obsequi in profectione Italica. De reditu nil quicquam urgent cognati aut necessariorum litterae, de peregrinatione valde animus meus. Videor itaque definiturus pro eadem, nisi quis alius casus magis urgens. Interea distrahar hinc potius quam abeam a pectoribus mihi addictissimis, ab animis nive quavis candidioribus, a domesticis iucundissimis suavissimisque, apud quos una eademque domo hilariter hucusque vixi per totum et continuum triennium et menses octo. Non me (seu coeli clima, seu hominum id faciant mores) locus ullus, non urbs ulla, non regio detinuit lubentem magis, tenerius adfectum magis. Attamen rumpenda nobis haec desidia est et laboribus commutanda: inveniendi Latii colles et celsae moenia Romae²⁾. Conatui nostro faveat Summum Numen Suumque nobis Genium viae vitaeque comitem praestare dignetur, quod voveo votis innumerabilibus. Habes, amicorum charissime, instituti nostri privatarumque rerum rationem; jam publica accipe et quae ab ultima mea scriptione in orbe hoc Gallico acta gestaque.

Rex Ludovicus post sedatas anno superiori M.DC.XIIII. in Brittannia turbellas Lutetiam rediens XIII. Kal. Octob. secundo ab urbe lapide exceptus est a senatu populoque Parisiensi quam sumptuosissime³⁾. Civium armatorum obviam habuit duodecim millia, qui quidem selecti et vestitu apparatuque valde insignes. Deductus est et comitatus a regni proceribus quam plurimis, inter quos maxime conspicui duces

1) Van de in het Maandblad Ned. Leeuw I 1883 blz. 67 genoemde vier zusters, Machteld (Johan's moeder), Aleid, Hadewich en Gouburch of Gonda (d.i. vermoedelijk de Aureola, welke Brieven enz. blz. 196 als nog levend in 1618 voorkomt), is hier de derde bedoeld. De Heer G. van Klaveren was nl. zoo vriendelijk ons opmerkzaam te maken op Navorscher 1885 blz. 137, waar het luiden der klok ‘in obitu et funere domicellae Hadewae Foeck, filiae quondam Brunonis Foeck’ op 19 Jan. 1615 wordt vermeld. Gauborga wordt hieronder genoemd.

2) Deze zes woorden zijn dactylisch, doch vormen vermoedelijk geen citaat.

3) Voor deze gebeurtenissen vgl. Brieven enz. blz. 178.

[p. 75]

Guisius et Mayenne¹⁾, item comes Suessionensis²⁾ et Jenville³⁾ princeps. Urbis porta Jacobaea⁴⁾ qua ingrediebatur aulaeis et tapetibus circumquaque exornata erat et supra eam adpensa tabula picta cum huiusmodi inscripto:

D.O.M.
LUDOVICO XIII. FRAN. ET NAVAR. REGI
PACIFICO ET IUSTISSIMO
PACIS BELLIQ. MODERATORI

Postridie Kal. Octob.⁵⁾ exactis quinquennalibus rex suae tutelae relictus et maior declaratus est. Qua populi laetitia et concursu, qua principum pompa et incredibili sumptu, quibus ceremoniis peracta haec sint et gesta, haud facile est narrare. Schema saltem tibi transmittimus consessus et ordinis, ex eo percipies ducum, principum caeterorumque regni magnatum nomina, munera et officia.

VI. Kal. Novemb.⁶⁾ habitae sunt publicae supplicationes in quibus totius urbis clerus in pontificalibus cum rege, re-

1) Hs. Maine. Vgl. Brieven enz. blz. 149 aanm. 4. Over den Duc de Guise zie Brieven enz. blz. 190 aanm. 4.

2) Vermoedelijk Louis de Bourbon, comte de Soissons, 1604-1641, zoon van den Brieven enz. blz. 150 (aanm. 2) genoemden Sossonii comes. Vgl. Nouv. Biogr. Univ. XLIV col. 134.

3) Lees: Joinville. Bedoeld is vermoedelijk Charles de Lorraine, quatrième duc de Guise, prince de Joinville, 1571-1640, vgl. Nouv. Biogr. Univ. XXII 788 en Brieven enz. blz. 153, 190.

4) De Porte du faubourg St. Jacques is in het jaar 1684 afgebroken, zie Félibien, Histoire de la ville de Paris, 2me éd., II (1725) blz. 1514.

5) D.i. 2 October. Vgl. Brieven enz. blz. 178 aanm. 5 en voor het volgende ibid. aanm. 6 en 7. Het ‘schema’ wordt vermoedelijk genoemd in den Catalogue (de la Bibliothèque Impériale) de l'histoire de France VI p. 35b onder den titel: Ordre et séance des Etats généraux de France, tenus et ouverts à Paris le 27 octobre 1614. Paris, J. le Clerc, 1614, in-fol. plano (gravure avec légende).

6) D.i. 27 October. De juiste datum is echter 26 October (Zondag).

[p. 76]

gina matre, fratre Alençonio¹⁾, sorore Franciae domina, regina Margaretha Valesia cunctisque regni proceribus devote admodum et quam religiosissime processerunt ab Augustinorum coenobio²⁾ ad basilicam divae Virginis, ubi post peracta sacra concionatum est usque ad secundam pomeridianam.

V. Kal. Novemb.³⁾ prima sessio celebrata fuit conscriptorum ordinum in aula Borbonica, e regione Luparae regiae. Et habuit ibidem luculentam orationem advocatus regius de iis praecipue rebus, quae ad initiandum tam solemnem actum necessaria quam maxime videbantur. Quae vero hisce regni comitiis statuta definitaque sunt, facillime intelliges ex ordinum consultis, quae impressa tibi transmittimus una cum tabula chartacea⁴⁾.

Haud diu post ordinum discessum⁵⁾ vita excessit serenissima regina Margareta Valesia⁶⁾, regis Francisci primi neptis, Henrici secundi filia, tertii vero soror, quarti uxor prima, princeps sui saeculi augustissima. Huius funus ad regum morem curatum est exornatis aedibus in modum celeberrimi templi. Simulachrum ipsius lecto eminentiori ad ostentationem impositum amictumque regali toga et diademate insignitum ipse rex Ludovicus veste lugubri indutus purpurea

1) Duc d'Alençon was één der titels van Gaston, den derden zoon van Henri IV.

2) ‘Le couvent des Augustins était situé au milieu du quai des Grands-Augustins’, G. Picot, Histoire des Etats Généraux, 2me éd. 1888, IV p. 179 n. 4.

3) D.i. 28 October. De juiste datum is echter 27 Oct. Vgl. G. Picot, o.c., IV p. 181 vv. De advocatus regius was Sillery, vgl. Brieven enz. blz. 171 aanm. 1. Zijn rede is wellicht afgedrukt in: Harangues prononcées devant le roi en la salle de Bourbon, à l'ouverture des Etats généraux tenus à Paris, en l'année 1614. 1615 (Catalogue etc., t.a.p., p. 35 nr. 6).

4) Als dit niet het bovengenoemde ‘schema’ is, zou bedoeld kunnen zijn nr. 34 van den Catalogue etc., t.a.p., p. 37a: Ordre observé en la convocation et assemblée des Etats Généraux de France...... par Henri Grelin. Paris, s.d. 8^o. In zijn excerpt (Brieven enz. blz. 178) spreekt Van Buchel echter over slechts één tabula.

5) Op 23 Feb. 1615.

6) Vgl. Brieven enz. blz. 170 aanm. 3.

[p. 77]

lustrali aqua prid. Non. April.¹⁾ quam religiosissime veneratus est, solemnia defunctae solvens iusta et officia. Idem tunc praestitere cultu funebri atrato regina mater, soror regia Elisabetha Hispaniarum principis sponsa, et frater Alençonius.

De bello Sabaudico²⁾ intelligimus ducem conflictasse adverso Marte cum ingenti suorum clade, implorasse insuper a rege auxiliares copias, at frustra, cum edicto regio vitae et capitis discrimine sit interdictum armis aut militari manu Sabaudo suppetias ferre. De Genevensibus affirmant illos copiosissima duci praebere subsidia, cum armis virisque, tum comeatu et frumento, quare inductum aiunt ducem ut in suis territoriis et ditione religionum varietatem sit toleraturus.

Et haec sunt fere quae digna relatu arbitratus sum, excipio³⁾ tamen (quod imprimis referre debueram) positam defuncto regi Henrico IIII. statuam equestrem aheneam basi eminentiori in ponte regio (vulgo ‘Au pont neuff’). Opus est Johannis de Bologne, nobilissimi sculptoris et academici Florentini, quod quidem ille ex aere tam solerter atque ingeniose conflavit et fabricavit, ut non Praxiteles, non Phidias elegantius aut absolutius potuissent. Colossaea omnino statua est, mirae magnitudinis, et ad Maronis versum ‘instar montis’⁴⁾, ponderis vero XXVII milium librarum. Haec autem superiori anno IX. Kal. Septemb.⁵⁾ tanto populi applausu fuit statua, tot ovationibus, tot faustis acclamationibus, tot laudibus et gratiis, quantas congessit ne vivo quidem unquam aut praesenti. Taceo bombardarum et tormentorum fulgura, buccinarum tubarumque clangorem et omnia quae propemodum ad iustum triumphum principi victoriosissimo decerni potuissent. Huius εἰϰόνα⁶⁾ ad te mittimus et gratias tibi habeo quam maximas pro missis ad nos

1) ) D.i. 4 April. In zijn brief aan Ledenbergh (Brieven enz. blz. 171) vermeldt De Wit deze plechtigheid op 10 April. De eerste datum is echter waarschijnlijker, daar Marguerite reeds op 27 Mrt. was overleden.

2) Vgl. hierover Brieven enz. blz. 172 en 178.

3) Voor het volgende zie Brieven enz. blz. 173 en 179.

4) Vergilius, Aeneis II 15, gezegd van het Trojaansche paard.

5) D.i. 24 Aug. 1614.

6) Hs. εἰϰον.

[p. 78]

imaginibus Brandeburgiorum¹⁾ principum et tua²⁾, quae accurate elaborata est. Sed nescio quo fato etiam celeberrimorum artificum stilus in representandis vultibus incertior et vacillans magis sit. Nunquid excellentissimo Durero simile usu venit in magni Erasmi Roterodami effigie?³⁾.

Nos praeteritis diebus dolorem nostrum inveteratum ex avunculi obitu lenire conati sumus desiderii nostri incredibilis publico testimonio, quod divulgavimus typis aeneis et tabellis. Utinam tam esset absolutum quam maxime voluimus. Sed dispositionem et curiosiorem delineationem nostram non est adsecuta sculptoris manus. Ferendum in ipso, quod in me velim benignus spectator, industriae videlicet ut boni consulat in pictoria non exercitati aut instructi⁴⁾. Interim mirabitur forte quis tantum ab homine imperito praestitum, sed mirari desinet, cui tenax nostra phantasia et idaeae viva vis cognita et perspecta est; qui post tot annos, a tot intervallis sola imaginatione absque alio exemplo avunculi defuncti imaginem tam exacte exprimere potuerim, quemadmodum nostra praefert delineatio manu picta (cuius vix umbram reddidit chalcographus⁵⁾) ad miraculum similis. Caeterum operis inventio et dispositio inscriptiunculaeque si tibi probabuntur, reliquorum judicium non extimescemus. Exemplar ad te mittimus impressum satino⁶⁾ et aliquot papira-

1) Wellicht zijn bedoeld Georg Wilhelm, keurvorst van Brandenburg, en zijn gemalin Elisabeth Charlotte, zuster van Frederik, keurvorst van de Pfaltz. Singer, Bildniskatalog, noemt echter geen afbeelding van beiden gezamenlijk, noch van de keurvorstin afzonderlijk; van den keurvorst bestaan er verschillende, die in aanmerking komen, o.a. van S. en van C. de Passe. In zijn brief, geciteerd Brieven enz. blz. 179 aanm. 3, maakt Van Buchel van de Brandenburgii principes geen melding.

2) Vgl. Brieven enz. blz. 179.

3) De portretgravure van Erasmus is van 1526.

4) Bij het volgende heeft Van Buchel in margine toegevoegd: Haec fere in epistola ad decanum Van der Burch. Vgl. Brieven enz. blz. 177.

5) Hs. calcographus.

6) Het was niet ongewoon satijn te gebruiken, om er gravures e.d. op af te drukken. Portretten en bidprentjes op satijn gedrukt zijn bewaard gebleven.

[p. 79]

cea, quae (si digna tibi videbuntur) pro tuo arbitrio inter amicos distribues, cum admonitione tamen et cautione, quas supra, ne offendantur imaginis dissimilitudine. Ipsam tabulam aeneam materterae Gauborgae Foeck muneri¹⁾ dedimus et observantiae symbolo scripsique, si aliquando plura exemplaria impressa cuperet, ut tibi loqueretur; auxilium tuum si forte hac in re imploret, rogo ut adiuves.

Hisce longiori huic scriptioni meae finem imponam, quam equidem eo magis protelavi, quod a longo tempore te meis litteris non eram allocutus et quia iamdum in procinctu sumus ad iter Italicum, quod interim aggredior testudinum gradu; nec satis cognosco quae me remoretur et detineat secretior storgis:²⁾

Nescio quis tenax stringit mihi pectora magnes.

Sed sine nos tandem, o nobilis Francia, et longum vale.

Vale, Ludovice rex christianissime, cuius beneficio et moderamine quam pacifice et quiete viximus!

Valete, proceres et generosissimi heroes, quorum favorem non semel nec ab uno sumus consecuti.

Valete, viri clarissimi doctissimique, qui de laboribus nostris tam candide, tam honorabiliter semper existimastis.

Vale Gallia, regnorum regnum.

Vale in ea, urbs regina, Parisiorum alma Lutetia, animorum corporumque nutrix opulentissima, quae nos tam diu, tam laute habuisti, tot dedisti beatos ac laetos dies.

Valete amoenissimi horti, spaciosi campi, frondosa nemora, quae suaviter vagantem deambulantemque toties virore vestro gratissimo et hospitali affecistis umbra.

Valete familiares et domestici, animi animaeque meae valete. Et tu, mi domine affinis, inprimis, quem faxit Deus ter optimus maximus, ut incolumem et valentem tandem aliquando reversus reperiam³⁾. Idem votum mihi est pro cognata mea, coniuge tua fidissima, cognatoque meo, domino

1) Hs. munere.

2) storgis, vermoedelijk De Wit's neologisme voor στοργή, genegenheid. De hier volgende versregel is vermoedelijk eveneens van hem.

3) Hs. repperiam.

[p. 80]

doctori Van der Voort, quibus cupio valde, ut quam officiosissimam a nobis salutem denuncies, simulac communibus amicis nostris et notis. Iisdem (si convenire putabis) opellae nostrae copiam facies et praecipue excellentissimo Blommartio, item reverendo patri domino Wolffswinkel¹⁾, artium elegantiarum summo aestimatori, nobilissimisque coelatoribus, dominis Johanni Croeck²⁾ et Adamo de Vianen³⁾, caeterisque pictoriae candidatis, pro tua discretione et cum nostra salutatione.

Tuus Joh. de Witt.

Lutetiae Parisiorum.

XII. Kal. Jun. Anno M.DC. XV.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 21 Mei 1615. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel P, fol. 142-144.

1) Volgens Navorscher 1886 blz. 365 werd op 3 Oct. 1621 overluid Joh. de Wolfswinckel. Vgl. Brieven enz. blz. 186 aanm. 1.

2) Wellicht identiek met Jan Claesz. Croock, die in 1594 in Amsterdamsche archivalia driemaal met de toevoeging ‘goutsmit’ wordt genoemd; zie Oud-Holland III (1885) 161, XXIV (1906) 56, 57. De Heer Van Klaveren was nog zoo vriendelijk ons opmerkzaam te maken op Navorscher 1885, blz. 631, waar het ‘overluiden’ van Joh. Croock, zoon van Anthonius Croock, op 26 Juni 1619 wordt vermeld. Onder de Utrechtsche goud- en zilversmeden komt de naam echter niet voor. Vgl. Brieven enz. blz. 186 aanm. 1.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 186 aanm. 2.

IV.

Nobili viro, clarissimo domino, domino Arnoldo Buchellio J.C., affini meo charissimo salutem do.

Nactus oportunitatem scribendi ad te, affinis charissime, evolare eam nolui, cum difficile sit valde ex his partibus quicquam praeter nudas easque breviculas litteras ad vos transmittere; ut scribere iam pretium sit, ita appenduntur et per aes et libram ipsae chartae aestimantur. Quae res facit, ut occasionem hanc datam celerius arripuerim et hasce meas ad vos perferendas inprimis curaverim cum incluso nummo⁴⁾, qui parentis mei desideratissimi vultum praefert et nomen, gentem item et patriam gestaque pro ea⁵⁾. Non

4) Vgl. Brieven enz. blz. 187 aanm. 2.

5) Voor de hier volgende passage vgl. Brieven enz. Nr. 17, in het bijzonder blz. 107 aanm. 2.

[p. 81]

hunc ambitio a nobis extorsit aut expressit vanitas, sed ratio iussit, postulavit pietas, efflagitarunt viri virtus et praeclara eius in rempublicam merita. ‘Verum decus in virtute positum est, quae maxime illustratur (inquit Cicero) magnis in rempublicam meritis’¹⁾. Et scribit Scaliger²⁾: ‘Maiorum illustria facinora memorare non ambitio est, sed amor veritatis’. Alioquin quid ad me pertinet patris gloria? Nisi quod fax mihi sit, quae prodat detegatque segnitiem nostram et ignaviam. Optime Sallustius³⁾: ‘Plerique oratione maiores suos extollunt; eorum fortia facta memorando clariores sese putant; quod contra est. Nam quanto vita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior.’ Caeterum sermonem dabit hic nummus illis, qui splendorem eius intuebuntur tantum et speciem, viri vero sollicitudinem et toleratos pro patria labores intelligere aut examinare non possunt. At nos pietatem ante oculos habuimus et praescriptum istud Horatii⁴⁾, paucis mutatis,

Invidiam placare noli virtute relicta.

Accessit non minima caussa aedendi dominus Claudius Fremy Burgundus caelator nobilissimus et mihi amicissimus⁵⁾, qui cum apud me vidisset patris imaginem depictam a domino Vuytewael⁶⁾, non destitit rogare donec formandam ei hanc darem. Et feci eo libentius, quod scirem ab hac manu claritatis multum operi accessurum. Est enim in ipso ea peritia, ea solertia, ut cum quovis antiquorum, etiam Lysippo, componere eum secure audeam, superet autem facile et excedat modernos omnes.

Sed venio ad litteras tuas, quae omnino melli mihi fuere, adeo suave erat intelligere ex iis omnia quae in patria et

1) Cicero, Epist. ad Familiares X 12. 5.

2) J.J. Scaliger, Epistolae (1627) p. 4: quam (sc. memoriam patris) quidem ab oblivione vindicare non ambitio est, sed fiducia veritatis.

3) Bell. Jug. 85 § 21, 22.

4) Horatius, Sermones, II 3. 13:
invidiam placare paras virtute relicta?

5) Vgl. Brieven enz. blz. 187 aanm. 2.

6) Zie hierover C.M.A.A. Lindeman, Joachim Anthonisz Wtewael (1929) blz. 80, 81, plaat XI 2. Het schilderij bevindt zich thans in het Museum te Arnhem.

[p. 82]

apud vos geruntur, magna, parva. O virum te mei stomachi! Quid dicam similia perscribi ad me ab aliis? Crede mihi, si ad tuarum comitatem et ubertatem quorundam comparentur litterae, dicas quadragesimales esse et mera Sabbatariorum¹⁾ ieiunia. Quam putas volupe mihi fuerit certiorem me fieri de his, quae de ornatu urbis ad me scribis, de exstructo recens foro²⁾, de templis et compitis, addo de communibus amicis, generosum dominum, dominum Renesse a Vellop³⁾, more suo assiduum esse in libris, dominum Mormontium⁴⁾ triumphare in dignitatibus et praelatura, philosophari dominum Gronsfeldium⁵⁾, dominos Russios fratres, lugere alterum, alterum bene vivere et laetari, dominum Blommartium commigrasse in saltum et septum nostrum Marianum, quo credo ipsum invitarunt Schorellii⁶⁾ manes: ambo excellentes,

1) De Wit doelt hier op de Boheemsche secte der Sabbathariërs, ontstaan in de 16e eeuw en in het begin der 17e eeuw vooral bloeiende in Zevenburgen onder leiding van Simon Pécchi. Zij hadden een ascetisch getinte levensopvatting, vgl. S. Kohn, Die Sabbatharier in Siebenbürgen, 1894, blz. 116-129.

2) Vermoedelijk is bedoeld de verruiming der tegenwoordige Mariaplaats, die in 1616 door het afbreken van een muur, het vellen van enkele zware iepen en het aanbrengen van een bestrating tot marktplein was ingericht. Ook daarna werd nog aan verdere verbetering gewerkt. Vgl. N. van der Monde, Geschied- en oudheidkundige beschrijving van Utrecht, III blz. 208 vv.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 185 aanm. 5. Vermoedelijk is hij de tweede (of derde) zoon van Jan van Renesse, heer van Wulven, Amelisweerd en Wilp, 1537-1584, over wien zie Nw. Biogr. Wdbk. V 585-587 en Wittert van Hoogland, Utrechtsche Ridderhofsteden II blz. 392-3.

4) Dit is vermoedelijk Bernard van Renesse van Moermont, vgl. Van Buchel's Diarium te Douai (Mém. Soc. d'Agriculture, Sciences et Arts à Douai, 3e série, VIII, 1904) p. 450, hieronder in het begin van Nr. VI, en Van Hoogstraten Groot alg. Hist. Geogr. Geneal. Wdbk. X (1732) 72b. Hij werd kanunnik in het kapittel van den Dom te Utrecht in 1604, deken daarvan in 1617 en stierf 24 Mei 1620.

5) Vgl. Brieven enz. blz. 145 aanm. 4.

6) Jan van Schorel, 1495-1562, was te Utrecht in de Kerk van St. Marie, waarvan hij sinds 1528 kanunnik was, begraven, vgl. Thieme-Becker XXX (1936) 402.

[p. 83]

ambo in pictoria duces. Saluta quaeso eum meis verbis quam plurimum. Idem precor a te fiat quam officiosissime praedictis generosissimis, nobilibus et doctissimis dominis.

Ad nova quod attinet fere nihil hic habemus quam pacata esse omnia praeter indigenarum mores et humores. Aiunt motus esse novos in Sabaudia ob urbem Vercellensem¹⁾, quam Hispaniae rex duci restituere renuit, contra induciarum seu pacis conditiones et foedera. Dux Guisius iussu et decreto regis classem parat et expeditionem in piratas, ut rumor est: sunt qui autument in Africam traiecturum, sed de eo nihil est certi²⁾. Princeps Condeus³⁾ detinetur adhuc in castro Vicennarum una cum uxore, quam dicunt iterato esse gravidam: o dolendas principum vices! De liberatione eorum prorsus nihil inauditur hactenus. Reginae matri audio constitutos etiam esse limites Blaesis⁴⁾, quos egredi ipsi nefas sit et a rege prohibitum, ita ut et ipsa iam haud procul a custodia abesse videatur. De connubio ducis Nemoursii cum filia ducis d'Aumale⁵⁾ scio propius intellexisti eo quod audiam apud vos in Belgio celebratas esse nuptias.

Quo geneali corollario finem imponam hisce litteris obsecrans te maiorem in modum, ut adiunctum hunc fasciculum tu ipsemet (quod mallem) aut per cognatam nostram, uxorem tuam tradas materterae nostrae unice observandae, dominae Aureolae Foeck in manus proprias non sine commendatione nostri, ut alias et quidem proximis ad te scripsi. Missimus ipsi effigiem⁶⁾ Franciae reginae Annae Austriacae in lamina deaurata pictam satis curiose, quam inserui dicto fas-

1) Vgl. Brieven enz. blz. 196 aanm. 2. Het was bij Vercelli, dat de Spanjaarden den Hertog van Savoye een zware nederlaag hadden toegebracht.

2) Lavisse, Hist. de France ill., maakt van dit alles geen melding. Op 21 Mrt. 1619 kwam echter een conventie tot stand om aan de Algerijnsche zeerooverij een einde te maken: Traité entre M. de Guise au nom du roi et les députés du bacha et milice d'Alger (Molinier, Sources de l'hist. de France, III 5 p. 102).

3) Vgl. Brieven enz. blz. 194.

4) Vgl. Lavisse, Hist. de France ill., VI² p. 201.

5) Hs. Aumalen. - Vgl. Brieven enz. blz. 196 aanm. 3.

6) Het is ons niet gelukt dit portret (een miniatuur?) te identificeeren.

[p. 84]

ciculo. Cum videbis, facile iudicabis de opere, quod meo sensu valde est simile et absolutum.

Ego iam serio et quam potero celerrime peto Italiam nec puto a me litteras alias accipies quam inde et ex ea. Praecor Deum optimum maximum, ut iter hoc faustum nobis esse velit et felix, et ut felicem te incolumemque custodiat ad multos annos una cum cognata nostra, colendissima uxore tua, quam meo nomine officiosissime salutes rogo. Vale, affinis charissime, amicorum meorum ocelle, ab eo qui te unice diligit

Joh. de Witt Stephani filius.

Lugduni XII. Kal. Jun. M.DC.XVIII.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Lyon 21 Mei 1618. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel R, fol. 1-2.

V.

Clarissimo domino, nobili viro, domino Arnoldo Buchellio J.C. salutem do.

Novem menses iam sunt, affinis charissime, quod epistola tua proxime ad nos scripta concepta est Ultraiecti IIII. Id. April.¹⁾, unde brevi partum speramus et prolem. At extra iocum: quid rerum vobis accidit, quod tanto temporis intervallo nihil litterarum miseritis? Equidem praedictae epistolae tuae adeo largiter et liberabiliter respondi, ut non litteras mihi, sed historiam perscripsisse videar²⁾. Verum timeo ne responsum istud meum interceptum aut alias deperditum sit in via. Quocirca iterato ad meos scribere decrevi et inprimis ad te, aliter enim si facerem, contra morem meum facerem et amorem, scis enim prolixum nostrum in te affectum. Sed ne prolegomenis haec scriptio excrescat, id scribam potius, quod desiderare te potissimum arbitror. Ea videlicet quae ab ultima mea scriptione hic evenere memoranda, inter quae accidit mors et obitus cardinalis Bellarminii, qui confectus annis vivere desiit XIIII. Kal. Octob.³⁾, cuius iusta et funeralia celebrata sunt XII. Kal. insequent.⁴⁾.

1) D.i. 10 April.

2) Hs. videbar.

3) D.i. 18 September. - Vgl. Brieven enz. blz. 198 aanm. 6.

4) D.i. 20 September.

[p. 85]

XIII. Kal. Novemb.¹⁾ obiit Tiburi cardinalis Caesius²⁾ ex antiquissima Caesiorum gente; nobilissima illa et historia veteri et variis inscriptionibus imaginibusque clarissima.

Excessit etiam e vivis conterraneus noster dominus Joannes van Santen³⁾, Pauli V. pontificis maximi architectus, vita genialis arte probatus, qui saepe nos invitavit et excepit lautissime, ut erat splendidus in conviviis et magnificus. Sepultus est in templo Germanorum, vulgo nominato⁴⁾ ‘a l'Anima’, quod mausolaeo Adriani VI. nostratis nobile est. Eius funus honoravit illustrissimus cardinalis Burghesius⁵⁾ missis viginti quinque funalibus seu lichnuchis ponderosioribus ex cera virgine candida, quod factum apud Italos summo honori ducitur. Precor Deum ter optimum maximum, ut eius manibus aeternam pacem concedat et quietem.

X. Kal. August.⁶⁾ inter purpuratos adlecti et pileo cardinalitio donati Lucius Sanseverinus⁷⁾, archiepiscopus Salernitanus, et Marcus Antonius Gozadinus⁸⁾, prothonotarius apostolicus, viri prudentes et docti. Sed audi quod mireris: alter horum, Gozadinus scilicet, in gentilitio scuto praefert insignia urbis nostrae Ultraiectinae, alter Tatiorum ab Amerongen insignia, omnino integra, absque nota aliqua aut

1) D.i. 20 October.

2) Vgl. Brieven enz. blz. 198 aanm. 7.

3) Vgl. Brieven enz. blz. 198 aanm. 8.

4) Voluit: Chiesa di Santa Maria dell' Anima, naast het Ospizio Tedesco: zij is gebouwd in het begin der 16e eeuw en is ook thans nog de kerk der Duitsche en Nederlandsche katholieken. Zij ligt even Westelijk van het Noordelijke einde der Piazza Navona. Het grafmonument van Adriaan VI is naar een ontwerp van Bald. Peruzzi (1481-1537) uitgevoerd door Michelangelo da Siena en Nicolò Pericoli genaamd il Tribolo (1485-1550).

5) Scipione Borghese, bisschop van Bologna, daarna van Magliano, † 1633.

6) D.i. 23 Juli.

7) Lucio Sanseverino, Bisschop van Rossano 1592-1612, daarna van Salerno, † 1623. Gedurende deze laatste periode was hij nuntius in de Nederlanden.

8) Marcantonio Gozzadini, verwant van Gregorius XV, jurist van beteekenis, 1574-1623. Vgl. Pastor, Geschichte der Päpste, XIII blz. 69, 70.

[p. 86]

variegatione. Non potui expiscari, unde hoc procedat, cum nulla cognominis aut patriae affinitas sit aut congruentia. Est enim hic Neapolitanus, ille vero Boloniensis. Tu si aliquid causae divinare potes, indica.

XVI. Kal. Decemb.¹⁾ advenere Helvetiorum legati, excepti bombardarum tormentorumque bellicorum ingenti strepitu et fragore. Legationis causam hactenus non intelleximus, sed audio discessisse non ita placidos et aequanimes.

XIII. Kal. Decemb.²⁾ urbem intrabat cardinalis Ithelius Zolleren ex illustri comitum Germanorum prosapia et VII. Kal. insequent.³⁾ solenniter deductus est ad palatium Vaticanum comitantibus omnibus cardinalibus, qui in mulis phaleratis sublimes eundem praecedebant. Vir est doctrina et forma spectabilis et venerandus. Is aedes hic locavit et commoraturus est inter residentes, ut loquuntur.

VI. Id. Decemb.⁴⁾ venit Romam dux Mantuanus hospitiumque ei addictum apud summum pontificem in palatio Vaticano, qui honos non defertur nisi principibus potentioribus et liberis, quos ‘souverains’ appellamus. Adventus sui occasionem fuisse aiunt litem, quam habet cum Sabaudiae duce de ditione Montis Ferrati⁵⁾, quam ille datam vellet arbitratui summi pontificis. At Sabaudus caussa et jure potior videtur velle armis vindicare⁶⁾ quae illegitimo ipsi negantur. Mantuanus haut diu hic moratus discessit et reversus est ipsis Idibus⁷⁾.

Haec sunt fere quae habemus nova, quibus unum hoc adiunctum volui, quod omnes novitates superare mihi videtur. Juvencula Ultraiectensis maria emensa et montes huc

1) D.i. 16 November. - Vgl. Brieven enz. blz. 199 aanm. 1.

2) D.i. 19 November. - Vgl. Brieven enz. blz. 199 aanm. 2.

3) D.i. 25 November.

4) D.i. 8 December. - Deze hertog van Mantua was Ferdinand Gonzaga, 1587-1626.

5) Hs. Serrati. - Carlo Emmanuele I, 1562-1630, hertog van Savoye sinds 1580, heeft telkens opnieuw getracht Montferrat aan zijn gebied toe te voegen, o.a. in 1612 na het overlijden van zijn schoonzoon Frans, hertog van Mantua, doch bij den vrede van Pavia in 1617 ontnamen de Spanjaarden het hem weer.

6) Hs. vendicare.

7) D.i. 13 December.

[p. 87]

Romam venit, deducta, imo seducta (quod ait) ab adulescentulo Florentino. Dedit se hic in domo cathecumena, ubi pro stemmatis sui nobilitate habetur profecto decentissime, eamque ibidem nuper invisi et salutavi adventumque illi praecatus sum faustum et foelicem. Multa mihi narrabat de gente sua, de sorte et inprimis se filiam esse domicellae a Schoonauwen¹⁾, quae aedes habebat Ultraiecti apud pontem Bavarum, nupta primum Frensio et post eius obitum domino Catzio, viro nobili, patri suo²⁾; qui cum in ea esset haeresi, ut nullos ex liberis salutari aqua ablui permitteret, caussa fuerit, quod hactenus Christo nomen dare non potuisset. Defunctis parentibus³⁾ collocatam se a tutoribus apud dominum ab Isselt et inde apud viduam Edmondi Scoti, equestrium quondam turmarum praefecti, cuius ex aedibus se raptam dicit; sed non tam difficulter (ut credo) et moleste quam Helena. At quid mirum, si foemina et puella consilium secuta est non ita sanum! Baptisata est hisce diebus cum magna pompa, stipata frequentissimo procerum nobiliumque numero; adstabant utrimque suscepti sacramenti testes (‘ge-

1) Vgl. Diarium p. 77 (2 Dec. 1582): Arnoldus Frens filiam Rudolphi Schonavii de Barem et Annae van der Aa, sibi desponsatam, duxit uxorem. Volgens Wittert van Hoogland, Utr. Ridderhofsteden I blz. 120, huwde Arnold Raitz von Frentz tot Marteveldt in 1592 (sic) Petronella van Baer, Vrouwe van Schonauwen. Hij overleed 13 Jan. 1602. - De ‘Beyrbrug’ (vgl. N. van der Monde, Stad Utrecht III, de groote kaart) heet thans Bezembrug (tusschen Bakkerbrug en Stadhuisbrug).

2) De Heer G. van Klaveren is zoo vriendelijk geweest ons uit het Utrechtsch Archief mede te deelen, dat op 9 Juni 1628 werd ingeschreven het overlijden van ‘Die WelEd. Vrouwe Petronella Baerne van Schonauwen, Vrouwe tot Schonauwen, Matselt etc., weduwe wijlen Jo.^r Arnolt Raetz van Ferenten, in zijn leven Cheurvorstel. Coelsch maerschalk, Amptman te Bon ende Raet des doorluchtigen Ceurvorst te Colen, gestorven tot Gruytroyen in den lande van Luyck’. De overluiding had plaats gehad op 27 Mei. Een tweede huwelijk wordt hierdoor dus onwaarschijnlijk. Zou de juvencula Ultrajectina De Wit en de geestelijke autoriteiten te Rome wellicht om den tuin geleid hebben?

3) Dit is evenmin juist: volgens Wittert van Hoogland, t.a.p., stierf Petronella van Baer 24 Mei 1628. Vgl. de voorafgaande aanm.

[p. 88]

vaeders’ nos dicimus) illustrissimus cardinalis Burghesius et excellentissimus dux Sulmonensis¹⁾, eius cognatus. Faxit Deus, ut bonis et foelicibus auspiciis et ad animae suae salutem res sit peracta.

Constitui prima data oportunitate adire dominum Antonium Tempestam²⁾, virum solertissimum, quod luculenter testantur eius opera et divulgatae tabulae. Huic delineandam dabimus effigiem Adriani VI. pontificis maximi, popularis nostri. Par enim mihi et omnino decorum videtur, ut tanti viri vultus posteris innotescat, cuius singulari virtute aeternum patriae nostrae additum est decus. Et quidem meo iudicio (ut in barbarica tempora inciderat) nemo bonas litteras et Musas ornavit illustrius, nemo coluit diligentius, ut vere de ipso decantetur³⁾:

Te te Fama levat coelo sublimis et a te

culta coronatis Musa trimphat equis.

De severiori doctrina, de vita et moribus quid dicamus? Exemplo sunt et theologis omnibus et viris religiosissimis. At nimis anxie probum fuisse impio scommate⁴⁾ iaciunt Itali: quasi vere pietas sua cuiquam noxa sit aut damno, praesertim Christianae gregis pastori. Sed novisti mores et ingenia quorundam horum hominum, qui satyram scribant vel in ipsos divos.

Si quid apud vos est novi, praecipue de induciis prorogandis seu potius innovandis⁵⁾, velim ne graveris ad nos perscribere. Ego spero a proceribus utrimque nondum depositam esse hanc curam. Deus tueatur patriam nostram, claram illam et charam almamque nutricem meam, qua post Deum nihil mihi in vita charius.

Quo me Fama levat terra sublimis, et a me

nata coronatis Musa triumphat equis.

1) Marcantonio Borghese, sinds 1605 principe di Sulmona, vgl. Stokvis, Manuel III blz. 859.

2) Vgl. Brieven enz. blz. 199 aanm. 5.

3) Naar Propertius III 1. 9-10:

4) D.i. σϰώμματι, scherts.

5) Over een mogelijke verlenging van het Bestand vgl. Blok, Gesch. van het Ned. Volk, II3 blz. 527.

[p. 89]

Hisce valere te cupio quam maxime, et tibi tuaeque coniugi, cognatae nostrae colendissimae, initum hunc annum opto faustum foelicemque votis innumerabilibus. Salvete. Salveant a me viri nobiles, dominus Th. Renesse a Vellep et dominus baro Moermontius; dominus Henricus Ruyschius item et dominus Gronsfeldius cum domino Suydortio, veteres nostri contubernales et studiorum socii. Blommartium quoque saluta meo nomine quam plurimum. Habemus hic eius discipulum Cornelium Poelenburgium¹⁾, cum quo mihi summa familiaritas est. Is mirabilia praestat in campestribus regiunculis depingendis, in quibus divinum P. Brillium²⁾ propemodum assequitur, in exprimendis autem homunculis et bestiolis eundem praecedit. Quod non in aurem tibi dictum putes aut mussitanter, loquuntur enim id ipsum palam ipsius opera et clamat tota pictorum schola. Deus illi vitam servet et valetudinem.

Iterum vale et nisi infinita epistola hisce respondeas, iniuriam nobis feceris.

Omnis et integer tuus Joh. de Witt Stephani filius.

Romae. Ipsis Idib. Ianuar.

Anno M.DC.XXII.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 13 Jan. 1622. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel P, fol. 95-96.

1) Vgl. Brieven enz. blz. 198 aanm. 5.

2) Vgl. Brieven enz. blz. 197 aanm. 2.

VI.

Nobili viro, clarissimo domino, domino Arnoldo Buchellio J.C., adfini et amico meo charissimo salutem do plurimam.

Tandem, tandem, adfinis charissime, litteras tuas accepimus et binas quidem elegantissimasque, quibus facilius te mihi purgasti contumaciae delicto; adfers enim in iis, et accipio, causam diuturnioris silentii tui. Earundem apud me aestimium vel solummodo stilus ille tuus auro purior tersiorque efficacissime³⁾ praestat. Omitto tam luculenta tui in nos amoris et adfectus monimenta et uberrima illa condimenta rerum novarum, quarum perscriptio nobis tam est grata quam quae gratissima et quam solet esse omnibus extra

3) Hs. efficasissime.

[p. 90]

patriam degentibus. Quare credas velim mihi tuis suavissimis litteris nihil iucundius, nihil charius evenire potuisse. Quod scribis te mirari, quidnam consilium nostrum et profectionem ad Venetos mutaverit¹⁾, nil aliud fuit quam annale meorum silentium (sa gratia loro), quod omne propositum meum commoverat et pene everterat. At iam cum simus expediti, post intentissimos hosce calores et assos²⁾ dies recta Venetias tendemus, divina gratia favente ibidem hiematuri, et postea visis Patavio, Mantua et Mediolano per Germaniam, quod mallem, aut per Gallias properabimus ad vos. Interim curabis valetudinem tuam diligentissime, quo incolumem te reperiam³⁾ et athletice⁴⁾ valentem. Restas enim iam fere unicus, mi Buchelli, ex classe veterum meorum sodalium, ut tu narras Sudortium et decanum Mormontium obiisse, quocum Duaci (o aetas aurea!) quam vixi familiariter, quam genialiter! Quot simul pede libero⁵⁾ duximus choreas, quot leti fregimus noctes, quot mero dies! Cum Sudortio ioconda mihi consuetudo intercesserat et contubernium fuit, cum adolescentuli et tyrones merebamus in Musarum castris Lugduni Batavorum, quod tu novisti. Accessit ferali huic familiarium⁶⁾ stragi mors immatura, inopina et luctuosa nimis charissimae cognatae meae, dominae Arnoldae Foeck⁷⁾, puellae lectissimae et supra sexum prudentis; ex cuius quidem obitu propter incomparabilem eius virtutem non modo moerorem cepi, quem ex tam tristi orbatione debui, sed etiam

1) Van Buchel heeft hier in margine toegevoegd: At Romae mori debuit, sic Deo placuit.

2) Assus: droog.

3) Hs. repperiam.

4) Hs. Athetice.

5) Ontleend aan Horatius, Carmina I 37. 1:

Nunc est bibendum, nunc pede libero
pulsanda tellus.

6) In margine in Van Buchel's hand: Sed horum vestigia paullo post secuturus es, mi Candide, et ego quando Deo placuerit tua.

7) Zij is de dochter van Albert Foeck en Margaretha van Couwenhoven van der Burg. Haar geboortejaar is onbekend. Albert Foeck was de iets jongere broeder van Machteld Foeck, Joh. de Wit's moeder. Arnolda was dus zijn volle, doch blijkbaar aanzienlijk jongere nicht. Vgl. Maandblad Ned. Leeuw I 1883 blz. 67.

[p. 91]

incredibili sum dolore affectus tale ingenium abreptum discerptumque in ipso aetatis flore. Itane vernis non parcis rosis, immitis Atropos? Itan mista senum ac iuvenum densantur funera? Nullum saeva caput Proserpina fugis?¹⁾ Ita est. Una omnium versatur urna. Et

serius aut citius metam properamus ad unam²⁾.

Desiderio nostro nil placabilius superest, quam ut eius manibus adprecemur aeterna gaudia et beatas sedes. Deus audiat et annuat. Habeamus quaeso ex horto vestro poetico vernantissimo florida serta et corollas. Sparge

virgineo flores cineri castisque favillis
misce rosas, violis candentia lilia misce;
da thyma, da nardi spicas et odoriferum amaranthum³⁾.

Obstrinxeris arctius gentem tibi affinem et me singulariter.

Ad nobilem virum, dominum commendatorem Winsemium⁴⁾ quod attinet, cuius mentionem facis, ego ipsum non vidi, eo quod Neapoli essem, cum ille erat Romae, neque affi-

1) De woorden ‘mista ...... nullum’ vormen een hexameter evenals de drie volgende het begin van een dactylisch vers. Vgl. de twee volgende aanm.

2) Vgl. Consolatio ad Liviam (op naam van Ovidius) 359:
tendimus huc omnes: metam properamus ad unam.

3) Deze versregels, die in het origineel als proza geschreven zijn, schijnen De Wit van zelf uit de pen gevloeid te zijn. Het slot van het derde vers scandeert niet, immers de twee eerste lettergrepen van amaranthus zijn kort. Welke bloem met amaranthus wordt bedoeld, is onbekend.

4) Wellicht een zoon van Eelgis van Winsem, één der schepenen van Utrecht voor het jaar 1566/67, Diarium p. 16. Het is de vraag of deze Winsemius in eenig verband staat tot de Friesche familie van dien naam, Nw. Biogr. Wdbk. X 1223/4. Mogelijk is echter ook, dat gedoeld wordt op Jhr. Adriaan van Winssen, Heer van Heemstede enz. (vgl. Wittert van Hoogland, Utr. Ridderhofsteden I blz. 214), die samen met Van Buchel in een (ongedateerde) verklaring voorkomt, vgl. Kronijk van het H.G. VIII (1852) blz. 261 en Van Buchel, Notae Quotidianae, ed. Van Campen (Werken H.G. IIIe serie, 70), blz. XII e.e.

[p. 92]

nem tuum, dominum Vorstium¹⁾, quem tu hic fuisse scribis; forte eum videbo Patavii.

Cum admiratione legi mutationem marischallorum (de qua scribis) et quidem nomine odioso nimium ingenuisque omnibus nedum generosis et nobilibus indignissimo.

Quid non mortalia pectora cogis,

auri sacra fames?²⁾

Hanc rem quod enucleate ad nos perscripseris, in eo valde delector, etiam hoc cooptatos in collegium provinciale dominos Plosium³⁾ Pallatiumque⁴⁾. At quam ego intellexi libentissime cetui vestro imo coelo pictorio illuxisse tot nova sydera! Sed quis est ille Villartius⁵⁾, quis Astius⁶⁾? Quos ne de nomine quidem, coeteros autem omnes cognosco. De Antonio Tempesta quod mones, ita est, non ille tam solers et exactus in exprimendis vultibus ad vivum, in reliquis divinus. Attamen hoc opus ab ipso effectum velim, ut huic Alexandro nostro etiam lucis quidquam et splendoris accedat ab hoc Lysippo⁷⁾.

De redintegrato bello cum dolore accepi, eo magis quod

1) Vermoedelijk Everard Vorstius, vgl. blz. 70 aanm. 1. Van een reis naar Italië in 1622 maakt het Nw. Biogr. Wdbk. geen melding. Er wordt echter aangenomen, dat hij te Padua (Patavium) den doctorstitel had behaald. Een tweede verblijf aldaar is dus zeker niet onaannemelijk.

2) Vergilius, Aeneis, III 57.

3) Mr. Peter Ploos, jongste zoon van Gerrit Willemsz. Ploos en Catharina van Leeuwen, werd tot Raad extraordinair gekozen in den Hove van Utrecht 8 Feb. 1622, zie Van de Water, Groot Placaatboek II 1049, vgl. Wapenheraut XIV (1910) blz. 434-5 en 438.

4) Mr. Jan van Pallaes werd tot Raad ordinair in den Hove van Utrecht gekozen op 25 Feb. 1622, zie Van de Water, Groot Placaatboek II 1054.

5) Adam Willaerts, 1577-1664, afkomstig uit Antwerpen, vestigde zich in 1611 te Utrecht, vgl. Wurzbach, Nied. Künstlerlex. II 883.

6) Balthasar van der Ast, geb. vóór 1590 te Middelburg, kwam in 1619 te Utrecht en vertrok 1632 naar Delft. Hij was een stillevenschilder en vermoedelijk te Utrecht leermeester van Jan Davidsz de Heem. Zie Thieme-Becker II (1908) blz. 203.

7) Hs. Lycippo.

[p. 93]

post Deum nil mihi patria charius est. Ut tu scribis armis tentaturi sunt mare nostrates et iterum convertent se ad consilium Themistocleum¹⁾, quo usi sunt toto superiore bello admodum foeliciter. Et profecto sic se res habet: qui mare tenet, is necessario rerum potitur. Hic autem vivitur in altissima pace nec rumusculus quidem ullius motus Martialis, nuptiae contra meditantur et genialia; despondit enim summus pontifex cognatum suum ex fratre, Arpinatium principem²⁾, adolescentulum quindecennem, principissae de Venosa³⁾, primariae nobilitatis in regno Neapolitano, opulentissimae locupletissimaeque, cuius redditus annui excurrunt ad sexaginta mille(!) aureos. Sed videtur intervenisse aliquis Davus⁴⁾. Ater canis intravit ostium, ut est apud Terentium; ita protrahuntur et, ut quidam volunt, impediuntur hae nuptiae. Quidquid sit, aqua haeret.

V. Id. Mart.⁵⁾ frequentissimo populorum concursu (jubilaeum existimasses) inter caelites relatus Isidorus Matritius⁶⁾ una cum Ignatio de Loyola⁷⁾, Francisco Xaverio⁸⁾,

1) Toen de Atheners, onder het dreigende gevaar van een Perzischen inval, zich tot het Delphisch orakel wendden om raad, was het antwoord, dat zij zich met houten muren moesten verdedigen. Themistocles legde dit zoo uit, dat daarmee een vloot was bedoeld. Vgl. Nepos, Vita Themistoclis II 6 (naar Herodotus VII 141 vv.).

2) Nicolò Ludovisi, zoon van Orazio Ludovisi, den broeder van Paus Gregorius XV. Zijn gemalin stierf jong en hij huwde daarna nog twee maal. Hij overleed in 1664. Vgl. Pastor, Geschichte der Päpste, XIII blz. 53 aanm. 7.

3) Isabella Gesualdo, principessa di Venosa. Vgl. Stokvis, Manuel III blz. 826. Zij was een nicht van den cardinaal Gesualdo. Vgl. over dit huwelijk, waarvan sommigen een toeneming van Spaansche invloeden op den paus vreesden, Pastor, l.c., blz. 53, 54.

4) In Terentius' Phormio (vs. 706) is het niet de slaaf Davus, maar de slaaf Geta, die het binnenkomen van een zwarten hond aan de hand doet als voorwendsel om een huwelijk uit te stellen.

5) D.i. 11 Maart. Dit moet echter zijn 12 Maart.

6) Isidorus, die van omstreeks 1070 tot 1130 leefde, was een landbouwer in de omgeving van Madrid en werd na zijn canonisatie al spoedig de heilige van den boerenstand.

7) De bekende stichter der Jesuieten-orde, 1491-1556.

8) Francisco de Yasu y Xavier, 1506-1552, missionaris naar Indië en Japan, beschermheilige der zeelieden en missionarissen.

[p. 94]

Philippo Nerio Florentino¹⁾ et Teresia virgine Castilliana²⁾. In usum huius celebritatis constructum erat theatrum architectura Corinthiaca³⁾ in meditullio basilicae divi Petri variis statuis et picturis undique exornatum et innumerabilibus luminaribus splendidum. Fulgebat undique phanum ordine flammarum. Supra portam huius theatri stabat depictus ipse Isidorus cum hoc inscripto:

DIVO ISIDORO HISPANIAE TUTELARI INTER COELITES RELATO.

Circumquaque adscripta carmina et strophae versusque minime contemnendi, quos omnes descripsi simulque delineavi insignia omnium cardinalium, quae per circulum depensa erant; sumpsi quoque in notam cunctas ceremonias pompasque et totum processum huius tam celebris actus. Hae res mihi non libellum, sed integrum librum formarunt, quem adiunxi caeteris observationibus meis exoticis, quae iam adeo excrevere, ut opus aliquod chiliadum ex tam numeroso acervo confici possit. Videbit aliquando patria⁴⁾ se civem et alumnum habuisse non segnem nec ingratum.

Ipsis Nonis Martiis⁵⁾ exceptus fuit solenniter comes De Monte Regali⁶⁾, legatus extra ordinem regis Hispaniae, qui huc nomine heri sui congratulatum venit summo pontifici,

1) Filippo Neri, 1515-1595, de volksheilige, stichter van de Broederschap der H. Drievuldigheid, die zich toelegde op de verzorging van pelgrims naar Rome en genezenden, groot kindervriend, bekend om zijn opgewektheid en geestigheid, vooral werkzaam te Rome, doch ook invloedrijk daarbuiten.

2) Therese van Avila, 1515-1582, behoorde tot de orde der Carmelieten, op de vernieuwing waarvan zij zich in het bijzonder toelegde. Ondanks veler tegenstand stichtte zij in Spanje een groot aantal kloosters dezer orde.

3) Hs. Corintiaca.

4) Deze drie woorden zijn onderstreept, terwijl in margine in Van Buchel's hand is toegevoegd: nisi in alienis manibus perierint.

5) D.i. 7 Maart.

6) Vermoedelijk de vader of grootvader van den generaal graaf De Monterey, die omstreeks 1672 gouverneur der Spaansche Nederlanden was.

[p. 95]

ut antea venere (quod alias scripsi) Luccenses, Genuenses et Veneti. Exspectatur etiam extra ordinem legatus regis Franciae ad simile officium.

Eius legatus ordinarius dominus commendator De Sillery¹⁾ venit Romam XIII. Kal. Iun.²⁾ et VIII. Kal. insequent.³⁾ aulam pontificiam adiit in monte Quirinali comitatus multis proceribus et nobilibus, rhedis item tensis - carozzes(!) indigetant -, exhibuitque ibidem summo pontifici functionis suae munimenta et regis sui mandata. Exceptus et acceptus fuit ab eodem summo pontifice totoque consistorio cardinalium valde honorabiliter.

Et haec sunt fere, quae Romana scena nobis exhibuit ab ultima scriptione mea. De imperatore Turcarum puto et apud vos esse sermonem; hic constans rumor est eum una cum uxore et liberis a Genitzarris necatum trucidatumque⁴⁾. Causam nondum intelleximus. Adduntque eius patruum solum ex Ottomanna gente superesse, qui monasticam apud eos professus erat, et hanc religionem profitentibus legem esse, ut evirentur. Hunc ex monasterio tractum imperatorem appellaverunt. Interim satrapas et regni proceres in anxia sollicitudine esse et cura, quid consilii capiant ad confirmandam tuendamque imperii potentiam et auctoritatem, eo quod ab electo imperatore nulla speranda sit proles. Si haec vera sunt, magna profecto occasio Christianis oblata est rei bene gerendae recuperandique imperii orientalis. Utinam in hoc conspirent dissidentes Belgarum animi, faxit Deus, qui te quam diutissime servet incolumem una cum coniuge tua, cognata nostra colendissima. Miramur quod ab ea nobis in binis tuis litteris (more solito) non sint adscripta salutis vota. An non est ut volumus? Avertat Deus. Nobiles viros Renessium a Vellep Russiumque velim meo nomine salutes, Blommartium item, illum saeculi nostri Apellem. Salveat etiam a me quam plurimum nobilis vir dominus Grontsvel-

1) Vermoedelijk Pierre Brulart, marquis de Sillery, vicomte de Puisieux, 1583-1640, zoon van den kanselier De Sillery, genoemd Brieven enz. blz. 171 aanm. 1. Vgl. Nouv. Biogr. Univ. XLI 186/7. Over de politieke beteekenis van De Sillery's bezoek zie Pastor, l.c. XIII blz. 54.

2) D.i. 20 Mei.

3) D.i. 25 Mei.

4) Vgl. Brieven enz. blz. 200 aanm. 2.

[p. 96]

tius; ‘beatus ille qui procul negotiis’¹⁾ et vana cura solutus, ut prisci philosophi solent, suavi et placida fruitur quiete. Et o consilium tuum sapientissimum, si modo constanter ac perpetuo placebit; etenim quid est melius quam libertate contentum negligere humana? Hoc est, mundi vanitates, ambitionem omnem et avaritiam. A quibus et mihi iam a multo tempore aeternum discedium est, edoctus (!) aliorum exemplo hoc fumo non minui molestas curas et miseros animi tumultus, at augeri potius et crescere, nempe

quo plus sunt potae plus sitiuntur aquae²⁾.

Relinquamus has nuces pueris; nobis sit rectus laetusque in praesens animus, quod ultra est (ut bene monuit Salomon) vanitas est et vanitatum vanitas.

Hisce iterum vale³⁾, optatissime adfinis et amicorum meorum ocelle, cum hoc additamento, scilicet quod summopere et vehementer cupio, ut omnes intelligant amari me a te et diligi synceriter. Vetus apud nos et vernaculum proverbium est: fidum qui habet amicum absentem, munitione tegitur ille haut infirma⁴⁾. Non hoc peto, quod (laus superis) indigeam alicuius patrocinio, sed ut si opus erit nebulonum et malevolorum hominum (quorum nimium ferax est hoc aevum et a quorum morsu nullus unquam mortalium vixit liber) occurratur viperinis susurris⁵⁾ et obtrectationibus. Vicissim si quid a nobis curatum velis, non scribes solum, sed iubebis et obsequenti mandaveris. Tertium vale, mi alter ego.

Integer et omnis tuus Joh. de Witt.

Romae. Prid. Kal. Iul.

Anno Salutis M.DC.XXII.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 30 Juni 1622. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht Nr. 294, deel P, fol. 93-94.

1) Horatius, Epoden II 1.

2) Ovidius, Fasti I 216.

3) Dit woord is onderstreept en in margine is toegevoegd in Van Buchel's hand: ut postremum.

4) Wij hebben tevergeefs naar deze spreekwijze gezocht.

5) Hs. susurrijs.

[p. 97]

Persoons- en familienamenregister.

Adriaan VI, Paus 85, 88

Adrianus Schorelius 71

Alençon, Duc d', zie Orléans. Duc d'

Alva, Hertog van 64

Anna, Keizerin 69

Anna van Oostenrijk 63, 83

Ast, B. van der 92

Aumale, zie Lorraine

Baerne, zie Schoonauwen

Bagshawe 61

Baudius, Dom. 70

Bellarmini, Cardinaal 84

Block 69

Bloemaert, Abr. 67, 68, 80, 82, 89, 95

Blijenburg 68, 72

Brill, P. 89

Borghese, Cardinaal 85, 88

Borghese, Marcantonio, zie Sulmona

Brandenburg, Keurvorst en vorstin 78

Breul, J. du 66

Broeck, Crisp. van den 67

Buchel, Arend's zoon 62, 63

Burch, L. van der 78

Burg, van der, zie Couwenhoven

Casaubonus 61

Catz, Jhr. 87

Cesi, Cardinaal 85

Christiaan IV van Denemarken 63

Cicero (geciteerd) 81

Condé, Henri II de Bourbon, Prince de 64, 83

Couwenhoven van der Burg, Margaretha van 90

Croeck, Joh. 80

Croock, zie Croeck

Croock, Anthonius 80

Dupré, Guillaume (?) 66

Dürer, A. 78

Elisabeth, Madame de France 63, 76, 77

Ennius 70

Epicurus (geciteerd?) 65

Erasmus 78

Foeck, Albert 90

Foeck, Aleid 74

Foeck, Arnolda 90

Foeck, Bruno 74

Foeck, Gonda (Gouburch, Aureola) 74, 79, 83

Foeck, Hadewich 74

Foeck, Jacob 66, 72, 73, 78

Foeck, Machteld 74, 90

Foljambe 61

Francheville 65

Francisco Xavier 93

Frans I 76

Frémy, Claude 81

Frens (Frentz), A. Raetz von 87

Fuliame 61

Gerhardus bibliopola 60

Gerrit Janss., zie Gerhardus Gesualdo, Cardinaal 93

Gesualdo, Isabella 93

Giovanni da Bologna 77

Gozzadini, Cardinaal 85

Gregorius XV, Paus 93, 94, 95

Gronsveldius 68, 82, 89, 95

Grudius Nicolai 70, 71

Guise, Charles de Lorraine, IVe Duc de 75, 83

Hadrianus Marius, zie Marius Nicolai

Heem, Jan Davidsz de 92

Henri II 77

Henri III 76

Henri IV 76, 77

Hohenzollern, Cardinaal 86

Horatius (geciteerd) 70, 81, 90, 96

Isidorus 93

Isselt, van 87

Jeannin 64

Johannes Secundus 70, 71

Joinville (?), Prince de 75

[p. 98]

Lorraine, Anne de 83

Loyola, Ignatius de 93

Louis XIII 63, 72, 73, 74, 76, 79

Ludovisi, Niccolo 93

Ludovisi, Orazio 93

Macropedius, G 67

Mantua, Hertog van 86

Marguerite, Duchesse de Valois 76, 77

Maria de' Medici 64, 76, 83

Marius Nicolai 70, 71

Matthias, Keizer 69

Mayenne, Henri de Lorraine, Duc de 64, 75

Meursius, Joh. 70

Michelangelo 65

Moermont, zie Renesse van Moermont

Monterey, Graaf de 94

Nemours, Duc de 83

Neri, Filippo 94

Nevers. Duc de 72

Ney, Joh. 61, 64

Nicolai, zie Grudius, Johanñes Secundus, Marius

Orléans, Gaston Duc d' 76, 77

Ovidius (geciteerd) 65, 68, 91, 96

Pallaes, Jan van 92

Passe, S. en C. de 78

Passius 65

Pastrana, Roderigo de Silva, Hertog van 72

Paul V, Paus 85

Pécchi, Simon 82

Philips III 72

Philips IV 63

Ploos, P. 92

Poelenburg, C. van 89

Propertius (geciteerd) 68, 88

Renesse van Moermont, B. 82, 89, 90

Renesse van Wilp, Th. 82, 89, 95

Russ(ch)ii fratres 82

Ruysch, Henricus 89, 95 (?)

Ruysch, Hugo 67, 71, 95 (?)

Sallustius (geciteerd) 81

Sanseverini, Cardinaal 85

Santen, J. van 85

Savoye, Carlo Emmanuele, Hertog van 77, 86

Scaliger, J.J. 81

Schoonauwen, Petronella van 87

Schorelius, zie Adrianus Schorelius

Scorel, Jan van 82

Scotus, E. 87

Sillery, Nicolas Brulart, Marquis de 76

Sillery, Pierre Brulart, Marquis de 95

Soissons, Charles de Bourbon, Comte de 75

Soissons, Louis de Bourbon, Comte de 64

Sulmona, Hertog van 88

Suydortius 71, 89, 90

Taets van Amerongen 85

Tempesta, A. 88, 92

Terentius (geciteerd) 67, 71, 93

Therese van Avila 94

Tunstid 61

Venosa, principessa di, zie Gesualdo

Vergilius (geciteerd) 73, 77, 92

Vianen, Adam van 80

Voort, Jacob van der 67, 73, 80

Vorstius, A.E. 70, 92

Vulcanius, Bon. 70

Vulliamy 60, 61

Willaerts, A. 92

Winssen, Jhr. A. van (?) 91

Wit, Joh. de studie der Oudheid 66, 73 verblijf te Parijs 66, 74

Wit, Stephanus de 80, 81

Wolffswinkel 80

Wtewael, Joachim 81

Plaatsnamenregister.

Blois 83

Bretagne 74

Colonia, zie Keulen

Douai 90

Kalmar 63

Keulen 67, 71

[p. 99]

Lugdunum Batavorum 90

Mantua 90

Milaan 90

Montferrat 86

Mülheim a/d Rijn 71

Napels 91

Padua 90, 92

Parijs 79 Couvent des Augustins 76 Gondiani horti 65 Louvre 72, 76 Notre Dame 73, 76 Pont Neuf 77 Porte St. Jacques 75

Poitiers 66

Rome 91 Santa Maria dell' Anima 85 St. Pieter 94 Quirinaal 95 Vaticaan 86

Rothomagus 69

Rouen 69

Tunstead (Derbyshire) 61

Utrecht 82, 85 Beyerbrug 87 Mariakerk 82 Mariaplaats 82 stadswapen 85

Vercelli 83

Venetië 90

Vincennes 83

Zakenregister.

Bestand, Twaalfjarig 88

citaten uit classieke schrijvers, zie Cicero, Epicurus, Horatius, Ovidius, Propertius, Sallustius, Terentius, Vergilius.

kunstenaars, zie Van der Ast, Bloemaert, Brill, Van den Broeck, Croeck, Dupré, Dürer, Francheville, Frémy, Giovanni da Bologna, De Heem, Michelangelo, De Passe, Van Poelenburg, Van Santen, Van Scorel, Tempesta, Van Vianen, Willaerts, Wtewael.

pamfletten 69, 71, 75, 76