Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 60

[p. 87]

Brieven van Johannes de Wit aan Arend van Buchel en anderen.
Uitgegeven door Dr. A. Hulshof en dr. P.S. Breuning.

Voorwoord.

Ten aanzien der totstandkoming van deze uitgave der brieven van Johannes de Wit diene het volgende. Het initiatief ertoe is uitgegaan van den eersten ondergeteekende, die reeds bij de samenstelling van deel II van den Handschriften-catalogus der Utrechtsche Universiteits-bibliotheek het plan eener uitgave had opgevat, doch er eerst uitvoering aan meende te kunnen geven, toen hij zich van de medewerking van een classicus had verzekerd. Deze, de tweede ondergeteekende, die sinds den zomer van 1937 op de genoemde Bibliotheek werkzaam is, heeft zijnerzijds een dankbaar gebruik gemaakt van de palaeographische deskundigheid van zijn mede-uitgever, aan wien tevens het concept der inleiding en de verschillende verwijzingen naar Van Buchel's onuitgegeven handschriften te danken zijn. De uitwerking der inleiding en de verklarende aanteekeningen komen voor rekening van den tweeden ondergeteekende. Bij het kwijten van zijn taak zal hij het waarschijnlijk menigeen niet naar den zin gemaakt hebben door hetzij te veel, hetzij te weinig te geven. De lector benevolus zal echter willen bedenken, dat dit onvermijdelijk was.

A. HULSHOF.

P.S. BREUNING.

[p. 88]

Johannes de Wit of de Witt, zooals hij zelf afwisselend schrijft, de schrijver der hieronder volgende brieven, is circa 1566 geboren blijkens een aanteekening van Van Buchel in hs. 838 der Utrechtsche Univ. Bibl., fo. 167a: ‘mihi aetate fere aequalis, uno tantum anno minor’; Van Buchel was 18 Mrt. 1565 geboren (vgl. Diarium blz. II). Van zijn jeugd is zeer weinig bekend - Van Buchel t.a.p. noemt hem ‘affinitate et summa a pueris usque familiaritate mihi iunctus’¹⁾ - en van zijn latere levensjaren hoofdzakelijk datgene wat uit zijn brieven is op te maken. Hij was de zoon van Steven de Wit, eques auratus²⁾, die blijkens den brief Nr. 17 tot een niet onaanzienlijk oud-Utrechtsch geslacht behoorde, verscheidene leden waarvan openbare functies met eere hadden vervuld, met name in de rechterlijke macht. De moeder, Machteld Bruininck Foeck, was Steven de Wit's tweede echtgenoote. Reeds op zesjarigen leeftijd ontviel den jeugdigen Johannes zijn vader en het schijnt, te oordeelen naar hetgeen hij later schrijft na het overlijden van zijn oom, den kanunnik Jacob Foeck (Nrs. 34, 35: ‘qui restoit l'unicque soustien et soulas de nostre caducque famille’, Nrs. 36 en 37), dat deze de zorg voor de opvoeding van zijn neef op zich heeft genomen. Hij heeft dat dan gedaan in overeenstemming met de edele tradities der familie De Wit, want wij zien Johannes studeeren - in de letteren³⁾, wellicht ook in de rechten - te Leiden, waar hij Lipsius hoorde (zie Nr. 25 blz. 144), en in 1585 en 1586, gelijktijdig met Van Buchel, te Douai aan de in 1562 door Philips II aldaar gestichte universiteit (Nrs. 5,6). Daarna vestigde hij zich op het familiegoed te Wiltenberg bij Utrecht (zie Nr. 9 en vgl. Diarium blz. 328, waar op 4 Aug. 1592 staat aangeteekend: ‘Paganalia celebravimus apud Hautenos, in villa Johannis Wittii, amici mei’). Vermoedelijk omtrent het einde der eeuw valt de reis naar Engeland, waarvan Nr. 14 getuigt. Sedert 1599 bewoonde De Wit een huis aan de Mariaplaats te Utrecht (zie blz. 114

1) Vgl. hiermede de woorden van Nr. 22: nos inter nos amemus prisca et Batavica fide. Incepimus pueri, praestitimus adolescentes et iuvenes, viri duremus, e. qu. s.

2) Over hem zie mr. S. Muller Fzn. in het blz. 107 aanm. 1 aangehaalde werk.

3) Zie Album Stud. Ac. Lugd. Bat. 1575-1875 col. 14 (1582).

[p. 89]

aanm. 6), doch in Febr. 1604 schijnt een langdurig verblijf te Amsterdam aan te vangen, dat zich uitstrekte tot ten minste October van het volgende jaar. ‘Op 1 Oct. 1608 wordt hij door zijn oom Jacobus Foeck voorgedragen voor de prebende van Gerrit Borre van Amerongen. Op 7 Mei 1609 wordt hij vrijgesteld van de verplichte jaarlijksche residentie (hij was dus¹⁾ buitenslands). Op 10 Februari 1615 wordt hij toegelaten tot het volle genot van alle kapitulaire rechten’²⁾.

In het jaar 1605 wordt De Wit de reislust weer te machtig en hij trekt in gezelschap van zijn oom Foeck door Gelderland naar Groningen en Leeuwarden om over West-Friesland terug te keeren. De vruchten van die reis en van kortere uitstapjes zijn neergelegd in Nr. 22. Ruimere perspectieven openen zich echter voor hem na het sluiten van het Twaalfjarig Bestand, dat hem, den geloovigen Katholiek, tevens de vervulling mogelijk scheen te zullen maken van een vermoedelijk reeds lang heimelijk gekoesterden wensch, een reis naar Rome, de stad, die hem tegelijk lokte als het Beloofde Land der beoefenaars van de Classieke Oudheid. Met het oog op den verren afstand zal hij zich wel wat meer tijd voor zijn voorbereidingen hebben moeten gunnen - wellicht ook moest hij wachten op de vrijstelling van de verplichte jaarlijksche residentie - zoodat Van Buchel hem in de Zuidelijke Nederlanden reeds voor was geweest³⁾. In Aug. 1610 zendt hij dan een verzameling afschriften (Nr. 23) uit kerken te Antwerpen aan Van Buchel. Hoewel geen plaats van herkomst is aangegeven, is het toch duidelijk, dat zijn reis toen een aanvang had genomen. Uit den aanhef van het begeleidende briefje blijkt tevens, dat de reis naar Rome in zijn vaste voornemen lag, hoe lang het ook geduurd heeft,

1) Dit is onjuist, zie hieronder.

2) Het bovenstaande is door mr. Muller ontleend aan het archief van het Kapittel van St. Marie en in een uitvoerigen brief medegedeeld aan K.Th. Gaedertz (zie diens ‘Zur Kenntnis der altenglischen Bühne’ 1888, waarin pp. 51-64 aan Joh. de Wit zijn gewijd). De minuut daarvan doet duidelijk uitkomen, op welk een voortreffelijke wijze de oud-voorzitter van het Historisch Genootschap geleerde onderzoekers, die zich tot hem wendden, heeft voorgelicht.

3) Vgl. Diarium blz. XXV en 202 aanm. 6.

[p. 90]

voordat het tot uitvoering ervan kwam. Na van Antwerpen uit Brussel en Leuven en verschillende plaatsen in de omgeving van Brussel bezocht te hebben, zette De Wit de reis voort naar Parijs, waar hij als jong student reeds eenigen tijd was geweest¹⁾. Dit maal zou zijn verblijf enkele jaren duren, deels tengevolge van den onzekeren politieken toestand in Frankrijk en Savoye, deels in verband met verschillende geleerde werkzaamheden, die hij daar op zich nam (Nr. 39A). Gedurende dit verblijf, dat zich uitstrekte van Juni 1611 tot in het najaar van 1617, werd het uiteindelijke doel, hoe onbereikbaar het onzen reiziger dikwijls ook geschenen moge hebben en hoezeer zijn hart ook aan zijn vaderstad hing, niet uit het oog verloren. Intusschen geeft hij zijn oogen goed de kost, volgt met gespannen aandacht het politieke gebeuren van den dag, knoopt vriendschapsbanden aan met gelijkgezinden en verdiept zich in vrije uren in zijn studiën. Doch eindelijk, als de politieke hemel wat opklaart en het warme jaargetijde voorbij is, waagt hij de groote onderneming, niet echter zonder een omweg te maken, die hem langs plaatsen voert van historisch belang. Hij verlaat Parijs in Zuidwestelijke richting, bereikt Angers, buigt dan om naar het Zuidoosten en Oosten via Doué en Tours en komt tenslotte uit op de gewone reisroute bij Lyon (Nr. 45). Het reizen valt hem echter, nu hij reeds een goede vijftiger is, blijkbaar niet meer zoo gemakkelijk en hij besluit tot een langer oponthoud aldaar (Nr. 46). Het laatste bericht uit Lyon is van Mei 1618, de aankomst te Rome valt vermoedelijk omstreeks Kerstmis 1619. Van Buchel krijgt klachten te hooren over de gezondheid van zijn vriend, de Romeinsche lucht bekomt hem slecht (Nrs. 48, 49). Toch is er nog de oude belangstelling voor kunst en wetenschap, vooral ook voor de Hollandsche schilders, die hij in de Eeuwige Stad aantreft. Ook vindt hij nog energie voor uitstapjes naar de schoon gelegen Monti Albani, ja zelfs naar Napels en omgeving. Doch zelfs in Van Buchel's magere extracten dezer

1) Zie Nr. 5. Van Buchel maakt geen melding van De Wit's aanwezigheid te Douai of Parijs in de desbetreffende gedeelten van zijn Diarium, uitgegeven resp. door den Baron de Warenghien (Mém. Soc. d'Agriculture, Sciences et Arts à Douai, 3e série, VIII, 1904, pp. 403-472) en door A. Vidier (Mém. Soc. de l'Histoire de Paris XXVI, 1900, pp. 59-195).

[p. 91]

laatste brieven klinkt mismoedigheid door over het afnemen der lichaamskrachten en met Van Buchel begrijpt de lezer, dat de plannen voor een terugreis over Venetië en door Duitschland een zich krampachtig vasthouden beteekenen aan een laatste hoop om vriend en vaderstad nog eens terug te zien. Den 30sten September 1622 komt het einde¹⁾.

Wanneer wij ons een voorstelling trachten te maken van de persoonlijkheid van Johannes de Wit, dan ligt een vergelijking met zijn vriend Van Buchel voor de hand. Zij valt uit in het voordeel van den eerste. De Wit treft ons door ootmoedige vroomheid en bescheidenheid, terwijl zijn geleerdheid, welke hij zelf zeker niet te hoog aanslaat, gedegener lijkt te zijn dan die van Van Buchel. Zijn wijze van werken was ongetwijfeld nauwkeuriger, hetgeen blijkt zoodra men zijn afschriften van inscripties vergelijkt met soortgelijk werk van Van Buchel's hand. De Wit's belezenheid op het gebied der Latijnsche letteren was niet gering: niet alleen kende hij zijn Cicero, met name diens philosophische geschriften, zijn Catullus, Vergilius en Horatius, doch hij blijkt ook op de hoogte van Plautus zoowel als van de zilveren Latiniteit. Hoewel hij zelf zich enkele malen verontschuldigt over zijn Latijnschen stijl, schrijft hij toch met klaarblijkelijk gemak Latijn. Het moge al niet zuiver Ciceroniaansch zijn - wat vermoedelijk ook niet de bedoeling van den schrijver was -, het klinkt natuurlijk en geeft de gedachte zuiver weer. 's Mans belangstelling voor het verleden is eveneens echt en diep geworteld en als hij in de gelegenheid is sporen der Oudheid te zien en te onderzoeken, dan lijkt het of hij een kwellenden dorst gretig tracht te lesschen. Ook toont hij een aangeboren ontvankelijkheid voor schoonheid, men leze slechts de beschrijving van zijn bezoek aan Hopper, Nr. 25.

Ook in een ander opzicht lijkt hij hooger te staan dan Van Buchel, dien men, althans in zijn jongere jaren, van een zekere loszinnigheid, ja zelfs van eenig cynisme niet vrij kan pleiten. Doch het is mogelijk, dat deze zich door de openhartigheid van zijn Diarium in een, vergelijkenderwijs, te ongunstig daglicht heeft geplaatst. Daartegenover moet toch, wat De Wit aangaat, gewezen worden op diens woorden in den aanvang van Nr. 25: ‘Liberior diva nascentes

1) Datum bij Foppens, Bibl. Belg. p. 757.

[p. 92]

nos adspexit, quae si ad honestam nec inutilem peregrinationem me invitet, cur non sequar? - secutus magnorum exempla virorum. Ceterum ad dissolutiora si nos forte illa vocet aut ineptas lascivias, involvo me sophiae lodicula et obturo aures. Quod reliquum est, non puto me magnopere peccare, si coelebs, sine prole, sine lite pro voto meo vixero et frena laxem libertati non otiosae aut pudendae’.

Een bijzonder belang verkrijgen deze brieven echter door het licht, dat zij werpen op den geloofstrijd van die dagen. De Wit was goed Katholiek gebleven, doch tegelijk ruim genoeg van opvatting om zich door een levenslange, innige vriendschap met den van hem zoo zeer verschillenden Van Buchel verbonden te voelen. Daarin is hij zeer trouw en oprecht. En al hun oude gemeenschappelijke vrienden vergeet hij niet, als hij al vele jaren weg is. Doch in zijn uitlatingen tegenover zijn geloofsgenoot, den deken Van der Burch, toont hij duidelijk, hoezeer hij de godsdienstige en staatkundige omwenteling van zijn tijd verfoeit, en hoe hij zich gedwongen voelt in den vreemde rond te zwerven, omdat zijn vaderstad hem geen plaats meer biedt (Nr. 37). Kennelijk was het er hem, ook al stelde hij zich niet - zooals zijn vader wel gedaan had - op het Spaansche standpunt, in de eerste plaats om te doen, om orde, recht en vrede hersteld te zien, en dat op de eenige wijze, die naar zijn inzicht het heil van het vaderland kon bewerken. Ook daar, waar hij zich bezig houdt met politieke onrust in andere landen, spreekt zich zeer sterk de vrome wensch uit, dat den bewoners vrede en eendracht gegeven moge worden, zoo b.v. in Nr. 45: ‘...... precor Deum ter optimum maximum, ut omnia in commune Christianitatis bonum se vertant’.

Men zou verwachten, dat van een geleerd humanist, zooals De Wit klaarblijkelijk is geweest, verschillende werken bewaard gebleven zijn. En inderdaad geeft L.J. van der Heyden in het Nieuw Biogr. Woordenboek III, 1443 een opsomming daarvan. Het is te betreuren, dat zij onjuist is. Dezelfde opsomming komt voor bij Van der Aa, bij Foppens en bij Burman, Trajectum Eruditum p. 451, doch zij berust slechts op hetgeen De Wit mededeelt in Nr. 39A: het betreft onuitgegeven werken, vgl. blz. 174 aanm. 1. Ook het Coelum Pictorium, dat zelfs Carel van Mander in den schaduw zou stellen (blz. 181 aanm. 6), de Otia Exotica

[p. 93]

(Nr. 25) en de Observationes Exoticae (Nr. 45, vgl. blz. 193 aanm. 2) schijnen onvoltooid te zijn gebleven. De mogelijkheid bestaat, dat De Wit's papieren zich thans nog in een bibliotheek of een archief te Rome bevinden, daar hij zijn laatste levensdagen gesleten heeft ten huize van zijn landgenoot, den kenner van het kanonieke recht Johannes Honorius ab Axel, domkanunnik van Utrecht, wiens nalatenschap wellicht gekomen is aan het door hem bij testament gestichte, thans nog bestaande College van St. Norbertus¹⁾. Doch de nasporingen, welke Dr. G.J. Hoogewerff op ons verzoek zoo vriendelijk was te ondernemen in die richting, zijn vergeefsch gebleven. Wel moet Van Buchel bij zijn omvangrijke verzamelwerken zijn voordeel gedaan hebben met de hem door De Wit vrijgevig ter beschikking gestelde aanteekeningen, waardoor althans iets is bewaard gebleven. Anderzijds vermeldt Van Buchel²⁾ slechts één uitgave van de hand van zijn vriend, nl. een Nederlandsche vertaling van Basilius, Sermo in divites avaros sive de pauperibus subveniendis, gedrukt te Amsterdam bij Cornelis Nicolaus (Corn. Claesz) in 1599. Dit werk blijkt in geen enkele der groote Nederlandsche bibliotheken aanwezig te zijn, terwijl er evenmin melding van wordt gemaakt door Moes-Burger, De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de Zestiende Eeuw.

De tekst der brieven berust op de volgende handschriften der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek (voorzoover niet anders is aangegeven):

Nrs. 1 tot en met 6, 8 tot en met 13, 15, 16, 18, 19, 20, 24, 26, 27, 30, 31B, 32 (gedeeltelijk), 33, 36, 37 (gedeeltelijk), 39A, 39B, 40, 42, 43, 46 tot en met 54 zijn excerpten van de hand van Van Buchel, bewaard in hs. 983. Bovendien komen daarin uittreksels voor van brieven, die nog in origineel aanwezig zijn, t.w. de Nrs. 17, 21, 25, 28, 34, 41, 44 en 45.

Nr. 7 is slechts bewaard in druk bij Ant. Matthaeus, Sylloge Epistolarum, 1708, p. 89.

1) Zie Nw. Biogr. Wdbk. I 201/2 en vgl. Diarium blz. LXVI en vooral LXXVII. Het Collegio Norbertino bevindt zich te Rome, Via Urbana 158, niet ver van Santa Maria Maggiore.

2) In hs. 838 fo. 167a.

[p. 94]

Nr. 14 is ontleend aan hs. 842, eveneens van Van Buchel en getiteld ‘Adversaria’.

Nrs. 17, 21, 25, 28, 34 en 41 zijn origineele brieven, die deel uitmaken van hs. 985.

Nrs. 22 en 23, eveneens origineelen, zijn door den vorigen Bibliothecaris, den heer J.F. van Someren, in 1906 op de auctie-Smissaert aangekocht en samen in een aardig bandje gestoken, zijnde hs. 1647.

Nrs. 29, 35 en 38, eveneens origineelen, berusten op het Rijksarchief te Utrecht. Onze aandacht is op deze stukken gevestigd door den hierboven blz. 89 aanm. 2 aangehaalden brief van mr. Muller. Deze drie zijn de eenige niet in het Latijn gestelde brieven der geheele verzameling.

Nr. 31A is slechts bewaard in druk bij Ant. Matthaeus, Fundationes et fata ecclesiarum Ultrajecti, 1703, p. 142.

Nrs. 32 en 37 zijn gedeeltelijk slechts bewaard bij Ant. Matthaeus, Sylloge Epist., 1708, p. 91/2.

Nrs. 44 en 45, eveneens origineelen, berusten in de Universiteitsbibliotheek te Leiden onder de signatuur B.P.L. 246.

De Wit bezat een fraaie hand. Zijn brieven, die in de zgn. Renaissance-cursiefletter (de tegenwoordige Latijnsche cursiefletter) zijn geschreven, zijn een toonbeeld van schoonschrijfkunst. De meeste zijn gericht aan Van Buchel, enkele (Nrs. 28, 31A, 31B, 32, 36, 37, 39A, 39B en 43) aan L. van der Burch, kanunnik, sinds 1578 deken van St. Marie te Utrecht en groot voorvechter van het Katholieke geloof¹⁾, een drietal (Nrs. 29, 35 en 38) aan Gilles van Ledenbergh²⁾, den machtigen secretaris der Staten van Utrecht, en één (nr. 7) aan Th. Canter³⁾. De aan deze uitgave toegevoeg-

1) Hij leefde 1542-1617. Zie over hem en zijn geschriften Nw. Biogr. Wdbk. VI 232/3.

2) Deze leefde ± 1548-1618. Hij was een der voornaamste medestanders van Oldenbarnevelt. Zie Nw. Biogr. Wdbk. VI 905-908.

3) Theodorus (Dirk) Canter, 1545-1617, was een zeer geleerd, doch daarnaast een niet minder eerzuchtig man, die tegen het einde van zijn leven ijverig deelnam aan de politieke intriges in de stad zijner inwoning. Zie daarover en over zijn wetenschappelijke werkzaamheid Van der Aa III blz. 38 (waarvan Nauta in Nw. Biogr. Wdbk. I 558 slechts een uittreksel geeft) en de uitvoerige mededeelingen van C. Burman, Trajectum Eruditum, 1738, pp. 70-75.

[p. 95]

de reproductie geeft, op natuurlijke grootte, eenigen indruk van De Wit's schrijfhand, terwijl de gravure, die hij naar eigen ontwerp van zijn oom Jacob Foeck heeft laten maken, hier eveneens voor de eerste maal gepubliceerd wordt.

1

In scedula extra ordinem quaedam de Blyenburgio¹⁾, ut vanus esset rumor de assumpta cuculla²⁾.

Brief? Geen plaats van herkomst, geen dateering. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9a Nr. 21.

1) Dezelfde als in Nr. 34, blz. 163? De naam komt niet voor in het Diarium. Wellicht wordt bedoeld Damas van Blyenburgh, Nw. Biogr. Wdbk. IV col. 175, die geboren was in 1558, doch wiens sterfjaar onbekend is. Vgl. echter Mr. Adriaen van Blyenburgh, ibid. col. 173 (5) en Epistolae Ineditae, ed. G.D.J. Schotel 1843, p. 75-81, die geleefd heeft 1560-1599.

2) Monnikspij.

2

Idem ad eundem. De subito discessu, iocosa alia et festiva. Hagam.

Aan A. van Buchel te 's Gravenhage. Geen plaats van herkomst, geen dateering. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 4.

3

Idem ad eundem. Queritur de absentia, aliaque familiariter et iocose. De doctore item Kegelingio³⁾ quem sibi esse inter amicissimos asserit etc.

Aan A. van Buchel. Geen plaats van herkomst, geen dateering. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 9.

3) Van der Aa, Biogr. Wdbk., maakt melding van een Gerrit Fransz Kegheling te Gouda, groot medestander van Oldenbarnevelt. In 1609 verliet hij Gouda met onbekende bestemming.

4

Johannes de Wit ad Arn. Buchelium. Lugd. Bat. 8. Id. Decemb. Familiaria, Lipsii tractatus de Magistratibus Romanis⁴⁾.

Aan A. van Buchel. Leiden 6 Dec. Jaar niet aanggeeven. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fa. 8a Nr. 1.

4) Over Lipsius (1547-1606) zie: van der Aa, Biogr. Wdbk., en Sandys, Hist. of Class. Scholarship I p. 301-305 en passim. Het hier vermelde werk schijnt niet tot stand gekomen te zijn, vgl. de inleiding op de Opera Omnia, I (1613) blz. 143.

[p. 96]

5

Idem ad eundem Parisios anno 1586. Excusat se de discessu clanculario¹⁾ Parisiis Duacum²⁾, multa familiaria addit, de mutuo item amore, hortatur etiam ad scribendum saepius, indicat pugnam studiosorum cum civibus apud Cattuacos³⁾ pridie Cal. Mart.⁴⁾.

Aan A. van Buchel te Parijs. Douai(?) 1586. Geen nadere dateering. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 2.

1) clancularius: heimelijk. Van Buchel bevond zich van Juli 1585 tot Mei 1586 te Parijs.

2) Duacum: Douai.

3) Cattuaci, bewoners van Cattuacum, oude naam van Douai.

4) pridie Cal. Mart.: 28 Feb.

6

Idem ad eundem ex Atuaticis⁵⁾ IIIX⁶⁾ Id. April 1587. De Saturnalibus⁷⁾ aliaque familiaria et amica.

Aan A. van Buchel. Douai 7 April 1587. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 3.

5) Hs. Avaticis.

6) IIIX andere schrijfwijze voor VII.

7) De Saturnalia werden bij de Romeinen jaarlijks van 17 tot en met 23 December gevierd. Echter kan ook bedoeld zijn het Carnaval, dat in 1587 op 8-10 Februari viel.

7

Lib. 2. epist. 1. C. Plinius. Caesares quibus suspectus atque etiam invisus virtutibus fuerat, evasit. Reliquit se incolumem optimum atque amicissimum tanquam ad hunc ipsum honorem publici funeris reservatum. Sic in vulgatis concepta lectio fuit et corrupta. Mihi ut aspexi patuit fraus. Legebam insistens vestigiis scripturae: Reliquit Sen. incolumem i.e. senatum. Vulgatae porro lectionis error siquid id scire refert, ortus est ex brevi ratione scribendi Sen. ex quo imperiti illi nebulones se fecerunt, non attendentes illud Senatum significare⁸⁾. Plinii editio Parisiensis Ann. 1588. Cl.

8) Matthaeus voegt in margine toe: Se i.e. Senatum in libb. vett. ut Lipsius docet lib. 2. var. cap. 3. Dit citaat is niet geheel juist, lees: Variarum Lectionum liber II caput II, waar Lipsius een plaats bij Varro op soortgelijke wijze emendeert.

[p. 97]

Minois fol. 22 vers. omittit illud se & legit reservatus. In notis tamen ait Minos, reliquit incolumem, id est, reliquit se incolumem.

Aan Th. Canter. Geen plaats van herkomst, geen dateering, doch na 1588. Uit: Ant. Matthaeus, Sylloge Epistolarum, 1708, blz. 89, XVII.

8

Idem ad eundem Ultraiecto Hagam IX. Cal. Novembr. 1590. Excusatio de literis rarius missis. De Duystio¹⁾ et Vendevilio²⁾ amissis, et mutuo adfectu, familiaria item et iocosa. De Westrenii nuptiis³⁾. De Cornhertii pugna cum Lipsio⁴⁾. Quid badizare⁵⁾ explicat.

Aan A. van Buchel te 's Gravenhage. Utrecht 24 Oct. 1590. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 5.

1) Henricus Duystius, zie Diarium blz. 165. Hij stierf te Douai 9 Feb. 1588 aan de tering, kort nadat hij het licentiaat verworven had.

2) Johannes Vendevilius, olim professor iuris in Academia Duacensi (Douai), Diarium blz. 132.

3) Dit huwelijk werd voltrokken 4 Dec. 1592, Diarium blz. 334.

4) Vgl. Nr. 11. ‘Legi iamiam Justi Lipsii responsum ad Apologiam vel (ut ipse vocat author) lites Cornhertii. Hic Batava lingua Lipsium apud plebem traduxerat ut tyrannidis pontificii (!) et inquisitionis Hispanica defensorum idque ex quarto Politicorum libro, ubi de religione recepta non temere mutanda, eosque qui seditiones ea de causa foverent ad quietem reipublicae puniendos, agit, nimirum ex Lipsii nomine sibi immortalitatem sperans. Euge senex adeptus es quod qu(a)erebas, sed ex calumniis innotuisti, non tantum Batavis, sed talis ut es διάβολος, Vidi et Politica Batava lingua translata sed genio minus subtili. Loquuntur et Gallice, sed magis polite. Nescio quid Arcadibus istis veniat in mentem transferendi et in vulgus spargendi, quae tantum supra vulgus, nisi ut facilius carpant talibus fautoribus’. Uit een brief van Van Buchel aan De Wit, Den Haag, 24 Oct. 1590, hs. 836 Utrecht, fo. 113a. Vgl. ook Diarium blz. 176, 250-251.

5) badizare of badissare, βαδιξϵιν, gaan, marcheeren.

[p. 98]

9

Idem ad eundem ex patria urbe Wiltaburgo Hagam VI. Id. Feb. anno 1591. Excusatio de aliquo tempore non missis litteris. De vicecomite Turonensi¹⁾ et morte Justi Ursini pictoris²⁾,

1) ‘Nos hic habuimus vicecomitem Turonensem cum suis Gallis sed nec liberalem nec admodum civilem, forte an militarem, sui omnia rap(u)ere tanquam ad praedandum huc adducti, an haec nova relligio? At: ““Armato nullus divum pudor”” [Silius Ital. I. 58]. Venit cum eo Angliae legatus Italus Genuensis Horatius Palavicinus [hs. Palavisinus], is qui thesauro pontifitio praefectus aufugit cum auro non exiguo ad Anglos; id eum facere coegit relligio, cuius spetie iam et scelus, olim, pietas vocatur’. Uit een brief van Van Buchel aan De Wit, den Haag, 25 Jan. 1591, hs. 836 Utrecht, fo. 114a. Vgl. ook Diarium p. 253.

2) ‘Dolui etiam de Ursini nostri obitu, et ingemui humanae fragilitatis casum. Heu quoties ille mecum iucundas fabulationes iniit! Quam ille inscius pridem cum ei aderam eorum quae illi post breve tempus acciderunt! Nihil aeque ac mortem horrebat, semper istorum ridebat stultitiam, qui tam parvo stipendio corpus vulneribus et morti obtruderent. Vanam illam gloriam et nil sibi profuturam dicebat, quae morte acquireretur; et hoc ei semper in ore: ““simus dum licet, quanto tempore non erimus quamdiu nos terra teget?”” Non potui eum incelebratum meis carminibus relinquere, qui nuper mihi meam effigiem post oculi malum non imperite expressit; at dedi quod potui; ieiunum carmen. Lege: D.M. Justi Ursini Pictoris. Vidit ut Ursini famae monumenta perennis etc.’ Uit een brief van Van Buchel aan De Wit, ex Luco Batavorum, tertio Bacchanaliorum (26 Febr.) 1591, hs. 836 Utrecht, fo. 121b; fo. 42b bevat het volledige gedicht:

Epitaphium Justi Ursini Pictoris Monoculi.

Vidit ut Ursini famae monumenta perennis

Natura ‘an nostrae hic aemulus artis?’ ait:

Invidiaque oculo minuit commota sinistro

Ut visu ingenium nobile deficeret.

At non sic potuit genii depellere lumen:

Corporis obscuro et lumine id emicuit.

Quare ne frustra lumen videretur ademptum,

Ipsum perpetuis involvit tenebris

Hagae Bat. 91.

Over den vrijwel onbekenden schilder Joost de Beer zie C.M.A.A. Lindeman, J.A. Wtewael, 1929, blz. 14-16. Hij was een leerling van Frans Floris te Antwerpen. Tot zijn eigen leerlingen behooren Abr. Bloemaert en Joachim Wtewael, vgl. Mander I 232, II 189, 193. Zijn sterfjaar was tot dusver niet bekend. Aan hem worden o.a. toegeschreven een mythologische voorstelling in het Centraal Museum te Utrecht, Diana met hare Nymphen door Actaeon overvallen (Catalogus 1933 N^o 5, vgl. Jkvr. Dr. C.H. de Jonge, Paulus Moreelse, 1938, blz. 10) en een damesportret, vgl. W. Stechow, Oud-Holland XLVI 1929 blz. 282-4.

[p. 99]

tum de negotio Coloniensi¹⁾, et versu a se composito.

Aan A. van Buchel te 's Gravenhage. Wiltenberg (in het Nederkwartier van Utrecht) 8 Febr. 1591. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 8.

1) Vermoedelijk is bedoeld de reis, die Van Buchel naar Keulen heeft gemaakt. Hij vertoefde daar van 17 Juli tot 23 Sept. 1591, zie Diarium blz. XVII.

10

Idem ad eundem Alcmarium mense Maio anno 1591. Familiaria et iocosa.

Aan A. van Buchel te Alkmaar. Geen plaats van herkomst Mei 1591. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 6.

11

Idem ad eundem Traiectum 8. Cal. Maij 1592. Familiariter. Quam periculosum alicui fidere. De Lipsii controversia contro Cornhart²⁾. De operibus antiquis et nummis item Romanis.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Geen plaats van herkomst 24 April 1592. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8a Nr. 7.

2) Vgl. blz. 97. aanm. 4.

12

Idem ad eundem ut supra prid. Cal. Novembr. anno 1594. De Woudenbergio³⁾, Veneris praemio⁴⁾, Turcarum victo-

3) Gerard Willem Woudenberg, zie Diarium blz. 10, 12, 447: iurisconsultus et canonicus divi Johannis, obiit (phthisi) anno 1597.

4) Van Buchel had op 18 Oct. het volgende aan De Wit geschreven (cod. 836 fo. 149a): Nosti, credo, Woudenbergium, tibi aliquando in symposiis comitem. Hic nescio qua Circe allectus vel incantatus in hospitio Burgundico solitus est aliquando pernoctare etc. Quod cum eius mater, virago et ad rem attenta, accepisset, ipsa hospitium baculo armata quadrato petiit; quaerit num ibi talis. Respondit hospita esse. ‘Oportet me’, tum inquit, ‘ipsi, meo gnato, quaedam dicere’. Concedit hospita et, ‘Si mater es’, ait, ‘intra, est enim in proximo hoc cubiculo’. Pergit illa, non verbis, sed verberibus inclementer excitatura filium in lecto decumbentem. Et, quod risu dignissimum, condormiebat ipsi in lecto anterior alius, qui primum furorem sentiens e lecto desiliit et rem cognoscens abiit. Mulier vero frustratos in alieno corpore ictus in filium tum geminat, qui tali infamia purpureus abiit ex hospitio, imo et ex urbe. Fabula est nota fere omnibus; laudatur muliebris haec fortitudo ab aliis, reprehenditur ab aliis, post factum frustra!

[p. 100]

riis¹⁾; effracto carcere aufugium Clantii²⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 31 Oct. 1594. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9a. Nr. 18.

1) In 1594 waren de aartshertogen Matthias en Maximiliaan tegen de Turken te velde getrokken. Deze laatsten slaagden erin de belangrijke vesting Raab te veroveren. Vgl. hetgeen Van Buchel schreef l.c. fo. 150a: Rediere a Turcico bello infeliciter gesto sacri nostri equites Teutonici, qui mihi videntur cum Thrasone Terentiano longe post principia in acie stetisse.

2) Vgl. Van Buchel l.c.: Ad tuas literas nunc venio, quibus miraculosam quodammodo Clantii fugam describis. Et mihi suspecta et dissimulata primum visa, quam suspitionem confirmaverat insequuta mox monetarii eodem in loco fuga. Verum is, iam ab ea retractus, vanam istam opinionem ex animo meo fugavit. Wij hebben dezen Clant niet nader kunnen identificeeren.

13

Idem ad eundem Traiecto 13. Kal. Decemb. anno MDXCVI. De morbo qui pedes ipsius exercebat; ut praeterea aegrum inviseret. Addit carmen ut emendet.

Aan A. van Buchel. Utrecht 19 Nov. 1596. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 10.

14

De phano divi Pauli³⁾. Huic Paulino phano adheret locus

3) De Gothische Cathedraal van St. Paul werd begonnen in 1087 en voltooid in 1283. Zij was te dien tijde de grootste kerk in Europa. De torenspits, die een hoogte bereikte van ongeveer 170 m., is in 1561 door brand vernield, zoodat De Wit het gebouw reeds niet meer in zijn grootste glorie heeft aanschouwd. In 1666 werd het door den grooten brand vernietigd. Zie over zijn geschiedenis Dr. Sparrow Simpson, History of Old St. Paul's, 1881, en vgl. H.H. Milman, Annals of St. Paul's Cathedral. - De Wit's mededeeling, dat in Romeinschen tijd op dezelfde plaats een tempel van Diana gestaan zou hebben, berust op een oude traditie, die door vondsten, w.o. een statuette van Diana, is bevestigd. Uitvoerige gegevens daarover in: Inventory of the historical Monuments in London, vol. III, Roman London, 1928, p. 140/1. Het lijkt aannemelijk, dat De Wit zijn kennis putte uit W. Camden's Britannia sive florentissimorum regnorum Angliae, Scotiae, Hiberniae, et insularum adiacentium ex intima antiquitate chorographica descriptio, derde uitgave 1590 (Frankfort) p. 329/30. De Utrechtsche Universiteitsbibliotheek bezit een exemplaar daarvan ‘ex dono Buchelii’.

[p. 101]

ab asservandis sacratioribus vestimentis ‘sacristy’¹⁾ dictus, omnino observatione dignus, quippe quo Dianae delubrum fuisse ferunt. Sacellum est rotundum, hemysphericum, concameratum²⁾, cuius structura Romanam antiquitatem referre videtur. Aiunt cum fundamenta templi iacerentur, effossam ante huius aediculae fores innumeram cervinorum capitum copiam; inde colligi Dianae sacrificia (cui cervis litabatur) ibi olim peracta esse eique hanc aedem sacratam fuisse. In eodem phano sunt epitaphia et sepulcra varia et praeter ea, quae alio loco a me notata sunt, Guillielmi Herberti, Penbrochiae comitis³⁾, Walliae praesidis, qui obiit anno aetatis LXVIII (hs. LXIII), Christi vero 1569.

Ibidem in aede Westmonasteriensi sunt monumenta cum suis elogiis: Guill. Thynne armigeri ex antiqua Botevillorum familia, Joannis Thynne fratris⁴⁾, qui obiit 14. Martii 1584; item Joannis Bourgh⁵⁾, Duistburgi gubernatoris, anno 1596.

1) Hs. sacristi.

2) concameratum: gebogen.

3) Sir William Herbert, first Earl of Pembroke of the second creation, zie Dict. of Nat. Biogr. XXVI p. 220 vv. Hij was vermoedelijk in 1501 geboren en werd ‘President of Wales’ in 1550.

4) Deze beide grafmonumenten bestaan blijkens het Westminster Abbey Register (1875) heden ten dage nog. Deze dragers van den ook nu nog bekenden familienaam Thynne worden in de Dict. of Nat. Biogr. niet genoemd. Vgl. echter: Botfield, Stemmata Botviliana, 1858. De familie noemde zich ook wel Botfield of Boteville. - Het hs. leest vermoedelijk Bottevillorum.

5) Vermoedelijk John Borough of Borowes, zooals hij heet bij Van der Aa, Geogr. Wdbk. s.v. Doesborgh, III blz. 379. De lezing van het hs. kan zoowel Bourgh als Bourgs beduiden. - Volgens de vriendelijke schriftelijke mededeeling van den heer J.H. Pafford, tweede bibliothecaris der National Central Library te Londen, wordt het grafmonument nog genoemd in de 5e uitgave van Jodocus Crull's ‘The Antiquities of St. Peter's’ van het jaar 1742. In een gids van het jaar 1754 komt het echter niet meer voor, evenmin als in het Westminster Abbey Register van 1875. Het is dus tusschen 1742 en 1754 verdwenen. Crull l.c. vol. I pp. 221-223 beschrijft het als volgt: Against the East-Wall of this Chapel (h.e. the Chapel of St. Andrew) is another plain and small, but very neat, Monument of Alabaster and black Marble, erected to the Memory of Sir John Bourgh, Son of William Lord Bourgh (descended from the so much celebrated Hubert de Bourgh, Lord Chief Justice of this Kingdom, and Earl of Kent, under the Reign of King Henry III) and of the Lady Catherine, the Daughter of Edward Clinton Earl of Lincoln, Lord High Admiral of England. This Sir John Bourgh was Governor of Duisbourgh, in the United Provinces; and after having given most signal Proofs of his Bravery on divers Occasions, was twice knighted in the Field, once by the Earl of Leicester, then Captain-General, and Governor of the United Provinces; and a second time by Henry IV, King of France and Navarre, at the Battle of St. Andrew. But being too forward in boarding a Spanish Ship richly laden with Gold and other precious Commodities, unfortunately lost his Life on the 7^th Day of March, in the Year 1594, in the 32nd Year of his Age, and was interred under this Tomb, as may be seen by the following Inscription.

Coelis coelestis, Pars Terris reddita Terrae,

Ut grave descendit, sic leve summa petit.

Corporis hoc fanum Burghensis Hominis Orbis

Est Mausolaeum, Spiritus ipse Polus.

M.S.
Magnanimus et Illustrissimus Vir, Jo. Bourgh, nobilissimi Baronis Dom. Guliel. Bourgh, à fortissimo Heroe, Huberto de Bourgh, olim Cantiae Comite oriundi, & nobiliss. Foeminae, D. Cat. Clinton, Filiae D. Edward. Clinton, Lincoln. Comitis, nuper Angliae Admiralli Filius; ob Res Terra et Mari gestas clarissimus; Duisburgi Gubernator; bis Equitis Aurati Honore donatus; primum in Belgio ab illustriss. Comite Licestrense Reginae Mar. & Ordinum Belgiorum Imperatore: Deinde ab Henrico quarto, Gal. Rege, post Victoriam in Agro St. Andreano. Demum, ob expugnatam & in Angl. invectam ingentem Hisp. Navem, Caraca vul. de Gemmis, Auro, Argento, Aromatibus Indicis, &c onustam navali dignus Coronâ & Applausibus exceptus. Dum nimis Hostem cordatum licet & strenuum tanquam viribus suis imparem, fatali Animi Securitate contemnit, multo cum suorum Luctu, & Patriae Damno, Morte immaturâ, An. viz. Aetatis suae 32. Martii 7. 1594. praereptus, hic universae Resurrectionis Tubam expectat. Tanti interim Viri Memoriam fugitivam revocans, hoc qualecunque Amoris pignus, donec magnificentius Virtutibus, Genio, & Nomine, Monumentum dignius paretur.

G.B.A.M.P. Anno Dom.
1595
Gladius meus non salvabit me. Psalm. 43.
Tu es enim, Domine, qui Vitae et Mortis habes
Potestatem, & deducis ad Portas Mortis, & reducis.
Sap. Cap. 6.

Het is onzeker, of er eenige, en zoo ja, welke verwantschap moet aangenomen worden tusschen dezen John Bourgh, zoon van William, en William Borough, 1536-1599, jongere broeder van Stephen Borough, 1525-1584, beide zeelieden en ontdekkingsreizigers, vgl. Dict. of Nat. Biogr. V pp. 404 en 402, welke echter uit Devonshire afkomstig zijn. Ook moet hier vermeld worden Sir John Borough, Garter king of arms, kleinzoon van William Borough (van Sandwich, Kent), zoon van John Borough. Zijn grootmoeder was echter de dochter van Basil Gosall uit Nieuwkerk, Brabant. Het heette, dat zijn vader een Hollander was en te Sandwich het beroep van tuinman of brouwer uitoefende, vgl. Dict. of Nat. Biogr. V p. 401. Deze twee gegevens komen dus niet overeen met die van het grafschrift. Het verschil in spelling legt echter geen gewicht in de schaal.

[p. 102]

Amphiteatra Londinii sunt IV visendae pulc(h)ritudinis, quae a diversis intersigniis diversa nomina sortiuntur: in iis varia quotidie scaena populo exhibetur. Horum duo excellentiora ultra Tamisim ad meridiem sita sunt, a suspen-

[p. 103]

sis signis Rosa et Cygnus nominata. Alia duo extra urbeni ad septentrionem sunt, via qua itur per episcopalem portam, vulgariter ‘Biscopgat’ nuncupatam. Est et quintum, sed dispari et(') structura, bestiarum concertationi destinatum,

[p. 104]

in quo multi ursi, tauri et stupendae magnitudinis canes discretis caveis et saeptis aluntur, qui ad pugnam adservantur, iucundissimum hominibus spectaculum praebentes. Theatrorum autem omnium prestantissimum est et amplissimum id, cuius intersignium est cignus - vulgo ‘the Theatre off the Cyn¹⁾ -, quippe quod tres mille homines in sedilibus admittat, constructum ex coacervato lapide pyrritide (quorum ingens in Brittannia copia est), ligneis suffultum columnis, quae ob illitum marmoreum colorem nasutissimos²⁾ quoque fallere posse(n)t. Cuius quidem formam, quod Romani operis umbram videatur exprimere, supra adpinxi.

Narrabat idem se vidisse in Brittannia apud Abrahamum de Kynderen³⁾, mercatorem, Alberti Dureri omnia opera chartacea elegantissima et absolutissima.

Ex observationibus Londinensibus Johannis de Witt. Na 1596. Handschrift van A. van Buchel in cod. 842 fo. 131b-132b.

1) Hs. le theater off te cijn. - Cyn komt niet voor in de Oxford English Dictionary. Betreffende het hier beschreven theater zie: K.Th. Gaedertz, Zur Kenntnis der altenglischen Bühne, 1888, blz. 5 vv., Shakespeare's England II p. 298 vv. en J.Q. Adams, Shakespearean Playhouses, 1920, p. 161 vv. en de daar opgegeven literatuur. Wat de beteekenis der afgebeelde voorstelling aangaat zij nog verwezen naar een ingezonden stuk van de hand van Roderick L. Eagle in John o'London's Weekly and the Outline XXV, 1931, p. 376, waarvan de schrijver zoo vriendelijk was een exemplaar aan de Utrechtsche Univ. Bibl. toe te zenden: A Shakespeare Discovery? Sir, On page 36 of the illustrated library edition of Sir Sidney Lee's ‘A Life of Shakespeare’ there is a Dutch visitor in 1596. The original is now in the University Library at Utrecht. Nobody seems to have noticed that the scene shown is ‘Twelfth Night’ III 4 (Malvolio, Olivia and Maria). Shakespeareans have always dated the play as 1600-1601, and the first mention of it is its performance in the Middle Temple Hall in February, 1601-2. It would seem that the generally accepted chronological order of the plays will need revision if my discovery is justified.

2) nasutus: eigenlijk hij, die een goeden neus heeft.

3) De lezing bij Gaedertz t.a.p. blz. 6 aanm. 4 Tindeus, is onjuist.

[p. 105]

15

Idem ad eundem Traiecto Lugd. Batavorum die Odulphi anno 1599. De lite sua, de morte et laude magistri Rutgeri Pilandri Med.¹⁾.

Aan A. van Buchel te Leiden. Utrecht 12 Juni 1599. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 11.

1) Wellicht is dit dezelfde Pilander of Pylander, waarvan door Lindeman in zijn monographie over J.A. Wtewael, blz. 227, gezegd wordt: ‘In de litteratuur geheel onbekend. Ontwerper van gravures (invenit)’. De toevoeging ‘Med.’ is niet duidelijk. Misschien is het afkorting voor Mediolanensis. Als dat juist is, zou hij de zoon kunnen zijn van Georgius Pylander (eigenlijk Thormann), die, afkomstig uit Zwickau, te Napels in de medicijnen studeerde en zich vervolgens te Milaan vestigde. In 1540 gaf hij te Parijs een Latijnsche vertaling uit van Hippocrates' de morbis. Volgens Jöchers Gelehrtenlexikon III col. 1821 moet hij niet lang daarna overleden zijn. Ook Dr. J.E. Kroon te Leiden heeft ons geen nadere inlichtingen kunnen geven.

16

Idem ad eundem Traiecto Coloniam prid. Cal. Novembr. anno Domini MDIC. De eius morbo, de eligendo vitae genere, et ad quid amici urgeant²⁾.

Aan A. van Buchel te Keulen. Utrecht 31 Oct. 1599. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 12.

2) Ms. urgent.

17

Ioannes Stephanus de Wit Arnoldo Buchellio J.C.S.D.

Consulunt te hae litterae, domine advocate, imo ego te per illas, non de Iure aut Iustitia, cuius tu sacer mystes, sed de Pictoria, divarum omnium longe lepidissima, cuius sacra mysteriaque non minus etiam colis et intelligis quam saeverioris³⁾ illius divae. Audi rem. Constitui aedere⁴⁾ et divulgare tabulam, quae exprimet Venerem Pictoriam. Sedebit haec regali in solio ornatissima, sinistro bracchio innixa marmore, in quo hoc elogium: INGENI ACUMEN, DIGNITATEM ET OPES, CASTASQUE DELICIAS CULTORIBUS MEIS OFFERO. Inservient undique circumstantes Gratiae. Porriget penecillos⁵⁾ advolans Cupido. Non

3) lees: severioris.

4) lees: edere.

5) Gewoonlijk penicillus, penseel.

[p. 106]

nequam ille et petulcus Cyprius, sed castus Pictorius. Diem et Lucem admittet, levatis solii laciniis¹⁾, astans Fama. Conspergent flosculos circumvolitantes Amores. Hanc Venerem nostram ab optimo pictore delineatam, non minori artifici, amplissima forma sculpendam dabimus dedicabimusque (ob nuper expertam viri humanitatem) domino Henrico Goltio²⁾ cum hoc inscripto:

VENERI PI(C)TORIAE
DEARUM omnium Ornatissimae
Magnoque eius Mystae³⁾
D. HENRICO GOLTIO
PICTORI et SCULPTORI Celeberrimo
D.D.
IOANNES STEPHANUS DE WIT
Equestris ULTRAIECTINUS
Eiusdem Divae addictissimus admirator
Huius Tabulae Inventor.

Hanc inscriptionem tuae censurae subijcimus. Iudica, an satis sit composita ad priscam notam et Romano more. Amabo, finge, refinge; adde, deme et totam nova, si expedire putas. Vocabulum EQUESTRIS consule an ponendum. Videor nedum mihi videre multorum contractas frontes ad hanc vocem et iam audio: ‘Quis novus hic eques?’ Dicant Barbari et vetustatis omnis ignari. Qui erunt callentiores antiquarii, aliter iudicabunt. Sciunt enim hij gentem nostram non modo antiquissimam et nobilem, sed et ab annis quingentis principem fuisse in hac Republica; ex qua delecti semper, qui ad clavum⁴⁾. Habuimus nostri nominis mareschallos, habuimus continuos ab anno MI usque ad annum

1) Laciniae, de draperieën.

2) Henricus Goltius, de beroemde Haarlemsche graveur, 1558-1617, zie Thieme-Becker, Künstler-Lex. XIV (1921) 349 vv. Op ons verzoek om inlichtingen was Dr. O. Hirschmann zoo vriendelijk ons mede te deelen, dat, yoorzoover hem bekend, deze door De Wit ontworpen allegorische voorstelling niet is uitgevoerd.

3) Hs. MIstae.

4) Ad clavum: aan het roer, vgl. blz. 151 aanm. 2.

[p. 107]

MD nobiles iudices. Fuit ante hos omnes Gottofredus de Wit, imperii comes. Sed ne sint haec quidem aut ignorent plerique: quis ignorare poterit parentem nostrum, Stephanum de Wit, virum nobilissimum omnibusque militaribus honoribus defunctum, belli artibus et disciplina clarissimum, equitem auratum¹⁾? Cuius filius, si equestrem se scribat, quid peccet? Rectissime Scaliger²⁾: libenter agnoscere incunabula gentis nostrae maiorumque praeclare gesta non ambitio est, sed amor veritatis et grati generosique animi officium. Ride mi, Buchelli, ride et dic. Ten' haec tangunt et afficiunt? Ita. Quantum ego solem et coelum. Egon' nesciam praestare multo ex obscuris et ignotis nobilem et clarum quam ex clarissimis praestantissimisque obscurum et ignavum evasisse? Haeret, haeret alta in mente C. Marii oratio³⁾ in equestres Romanos; et illud⁴⁾ Ciceronis: ‘in me nobilitas incipit, in vobis desiit’. Quoties inter nos ridere solemus perversam principum nostri aevi ambitionem, qui a regno ad principatus malunt descendisse quam ex agris ad eosdem ascendisse. Praepostere omnino, ut si ortui occasum

1) Over Steven de Wit zie S. Muller Fzn., De schilderijen van Jan van Scorel in het Museum Kunstliefde te Utrecht, 1880, blz. 39/40. Hij overleed 5 Juni 1571. Johan was zijn eenige zoon en wel uit het huwelijk met zijn tweede vrouw Machteld Bruininck Foeck.

2) Joseph Justus Scaliger, 1540-1609, de beroemde zoon van Julius Caesar Scaliger, beweerde, dat hij afstamde van het vorstelijk geslacht der Della Scala's te Verona. In 1594 richtte hij zich met een langen brief tot Janus Dousa, om deze afstamming uitvoerig te bewijzen. Zijn opvatting van ‘nobilitas’ heeft De Wit kennelijk beïnvloed. Vgl. Sandys, Hist. of Class. Scholarship II p. 199-204. De bedoelde brief is gepubliceerd in de uitgave zijner Epistolae, Leiden 1627, pp. 1-58.

3) Hier is vermoedelijk gedacht aan de rede, die Sallustius, Bell. Iug. c. 85 C. Marius in den mond legt. Vgl. in het bijzonder §§ 23 en 25: maiorum gloria posteris quasi lumen est, neque bona neque mala eorum in occulto patitur. En: mihi nova nobilitas est, quam certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse.

4) Deze of dergelijke woorden komen bij Cicero niet voor. Vgl. echter Sallustius, Bell. Iug. 85. 17. ....quibus, ut mihi, ex virtute nobilitas coepit.

[p. 108]

anteponas. Quam saepe tu mihi narrare soles effatum illud magni Busbecquii¹⁾ Caesaris legati, videlicet eo nobiliores nos esse putamus, quo longius absumus a virtute. At, inquis, haec cum ita esse intelligas, cur anxius ambis? Et cui bono? Non meo neque privato, sed publico. Video orbis delicias, Italiam, et in ea clarissimos nobilissimosque; etiam viros principes, qui ingeniosis picturarum inventionibus patriae suae nobilitati apud exteros consulunt. Sint et nobiles Ultraiectini, neque tantum de media plebe, qui hac arte et opera polleant solique natalis exteros admoneant. Hic noster est scopus, ad hunc collimamus²⁾. Ad hanc Cynosuram cursum dirigimus. Non tamen ita pertinaciter, ut si tu abnuas statim non desistamus. Scimus quam pleraque facilius sileantur quam revocentur, et vetus dictum: littera scripta manet^3). Sed caecutimus⁴⁾ in propriis et nos philautia⁵⁾ exorbitare saepe facit. Quapropter iudicium tuum exspecto omnino liberum, et quasi res tua agatur, ut agitur, siquidem amicorum omnia sunt communia. Quaeso te, consilium tuum ad hanc rem quam primum habeam.

Nihil in hac urbe est novi, nisi quod habuimus⁶⁾ vidimusque duos clarissimos Venetos a magnifico senatu legatos, liberaliter exceptos dimissosque⁷⁾. Emerunt hic tres

1) Auger-Ghislain de Busbeck, 1522-1592, geboren te Commines bij Yperen, studeerde te Leuven, Venetië, Bologna, Pavia en Parijs en begon zijn diplomatieke loopbaan in dienst van den keizer in 1553 als buitengewoon gezant aan het hof van Suleiman II. Bij zijn reis door Klein-Azië ontdekte hij inscripties, welke later door Gruter onder den naam Monumentum Ancyranum zijn uitgegeven. Van een tweede verblijf in het nabije Oosten bracht hij vele planten mede, o.a. de kastanje en de sering, antieke munten en handschriften, w.o. den beroemden Dioscurides, en een verzameling Turksche wapens. In 1574 werd hij gezant bij het Fransche hof. Vgl. M.L. Heffner, Bull. de l'Ac. roy. de Belg., Annexe, 1853-54, p. 121 vv., en J. Kickx, ibid. V 1838 p. 202.

2) Collimare of collineare: richten, mikken.

3). Dit spreekwoord is niet classiek.

4) Caecutire: verblind zijn.

5) ϕιλαντία: eigenliefde.

6) Hs. habuerimus.

7) Vermoedelijk is dit de zending van Scaramelli, Venetiaansch gezant te Londen, vermeld bij Blok, Relazioni Veneziane (RGP VII 1909), blz. 5-7. Dit gezantschap keerde over Amsterdam en Utrecht naar huis terug. Echter maken noch Blok, noch De Jonge (Nederland en Venetië, 1852), noch Elias (Vlootbouw in Nederland 1596-1655, 1933) melding van den aankoop van oorlogsschepen.

[p. 109]

egregias naves, munitissimas et noviter fabricatas. Earum usum constituisse dicebant contra Turcam, qui invasionem ipsis minatur in Candiae regnum, quod dictae reipublicae imperii est.

Vale, amicorum veterrume, et excusatam habe hanc styli mei ariditatem. Intermissio in causa est et negligentia. Anni enim sunt, quod Latine non scripsimus nisi nudiustertius¹⁾ coacti et provocati ad canonicum collegii divi Ioannis. Sed, mi fidi, cum pudore. Solebamus meliuscule, quemadmodum et Gallica vernaculaque lingua, in quibus aliquando versati sumus, etiam cum laude. Sed nec in his iam amplius placemus. Iterum vale cum coniuge filioloque affinibus nostris,

Amsterodami 8. Cal. Mart. calculo Ultraiectino.

Anno MDCIIII.

Edelen erentfesten wijsen hoochgeleerden

Arendt Buchel

Advocaet voor den Hove Provintiael tot Utrecht.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 23 Feb. 1604. Hs. (origineel) te Utrecht Nr. 985. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 13.

1) Nudiustertius: nunc dies tertius, eergisteren.

18

Idem ad eundem ut supra ipsis Cal. April. anno 1604. De infortunio Jani Ruschii²⁾ foro caedentis³⁾ eaque amplius familia. De Musa Buchellii. De classe ex India cum ampla

2) Wij hebben niet vast kunnen stellen, wie hier bedoeld wordt. In het Diarium, blz. 410/11 en 425 wordt het overlijden van een Jan (Johan) Ruysch medegedeeld op 28 Dec. 1595. Diens zoon Johan overleed op 3-jarigen leeftijd 13 Sept. 1596.

3) cedere foro: failliet gaan, vgl. Iuvenalis XI. 50, Seneca, de beneficiis IV. 39. 2. Digg. XVI. 3.7.2.

[p. 110]

praeda¹⁾, de vocatione sua ad aulam (ut puto) Egmondani²⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 1 April 1604. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 17.

1) Wellicht wordt hier gedoeld op de terugkeer van admiraal Wolfert Harmensz, die op 23 April 1601 samen met een vloot onder admiraal Jacob van Heemskerck de reede van Texel had verlaten op weg naar Oost-Indië. Zie J.K.J. de Jonge, De opkomst van het Ned. Gezag in O.I., II 1864 blz. 261-271, die echter de thuiskomst niet nader aangeeft. Volgens F. Valentijn, Oud en Nieuw Oost-Indien, I 1724 blz. 183a, ‘quamen zy in April, of Mey, behouden in 't vaderland’, hetgeen dan niet geheel juist zou zijn.

2) Bedoeld is wellicht Lamoraal graaf van Egmont, het elfde kind van den bekenden Lamoraal graaf van Egmont. Deze zoon had zich na een langdurig verblijf in het buitenland gevestigd op het huis Egmond, vanwaar hij echter in 1605 naar Frankrijk terugkeerde, vgl. Nw. Biogr. Wdbk. III 339. De naam ‘Egmondanus’ komt in dezen vorm herhaaldelijk in het Diarium voor in de beteekenis van ‘graaf van Egmont’.

19

Idem ad eundem ut supra prid. Id. Aprilis anno 1604. De morte Gistellii³⁾ et successore Loonio⁴⁾, de expeditione navali⁵⁾, etc.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 12 April 1604. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 14.

3) Jhr. Pieter van Ghistelles, gesneuveld 21 Maart 1604 bij de verdediging van Ostende. Hij werd te Utrecht begraven. Zie Nw. Biogr. Wdbk. II 70/71, Diarium blz. 328.

4) Jhr. Johan van Loon, die echter reeds op 26 Maart 1604 eveneens sneuvelde. Ook hij werd te Utrecht begraven. Zie Jhr. C.A. van Sypesteyn, Het merkwaardig beleg van Ostende, 1887, blz. 80-83, en Diarium blz. 422, 423 en 428.

5) Vermoedelijk is de expeditie ter ontzetting van Ostende bedoeld, die op een groot aantal schepen van Willemstad naar Cadzand werd overgebracht, Sypesteyn t.a.p. blz. 95.

20

Idem ad eundem ut supra XI. Kal. Decembr. anno Domini 1604. De itinere suo in Zelandiam et Slusam, de mal(a)e

[p. 111]

fidei creditore. Epitaphium Jan. Overschie¹⁾ Delphis, item Hagae J. Dousae²⁾ aliaque monumenta in vicinio. De classe Hispanica³⁾. De Lipsii Diva Hallensi⁴⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 21 Nov. 1604. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 15.

1) Jan Overschie, 1566-1591, stierf aan een gebroken hart, Diarium p. 306, zijn grafschrift ibid. p. 457, vollediger hieronder blz. 123 aanm. 1.

2) Hs. L. Dousa (een L. Dousa komt bij van der Aa of in het Nw. Biogr. Wdbk. niet voor). Janus Dousa (Johan van der Does), heer van Noordwijk, geb. 5 of 6 Dec. 1545, † 8 of 12 Oct. 1604, eerste curator der Leidsche Universiteit en bekend Latinist. Vgl. Sandys, Hist. of Class. Schol. II p. 301, en zie blz. 121.

3) Hs. Hispanico. - Vermoedelijk is hier gedoeld op de Spaansche galeivloot, die met den val van Sluis op 19 Augustus 1604 in handen der Staatschen gevallen was, vgl. Elias, Vlootbouw in Nederland 1596-1655, 1933, blz. 30.

4) Opera Omnia, tom. III (1616): J. Lipsii Diva Virgo Hallensis. Beneficia eius et miracula fide atque ordine descripta. De opdracht is gedateerd 15 Juli 1604.

21

Ioannes De Wit Arnoldo Buchellio V.C.S.D.

Officium suum cum tam humaniter mihi offerret Gerhardus⁵⁾ bibliopola, nostras, hunc sine fructu esse nolui neque abire eum ad vos absque valetudinis nostrae aliqua nota; quam ipsam hanc per eundem vobis mitto, conscriptam valente manu et mente, immortales gratiae immortali Deo. Cuperem equidem quam plurima tibi perscribere, si praesentiarum latori tam exspectandi quam mihi scribendi otium superesset. Haberes non epistolium, verum integrum commentariolum peregrinationis nostrae apud Batavos septentrionales, Enchuissanos et Hornanos. Item apud Phrisios, Leuwardios et Gronningenses. In itinere et illo tractu multa animadverti, multa observavi et more meo pleraque adnotavi, quorum participem te iam facerem, si integrum nunc esset aut per festinationem liceret. Alias hoc fiet. Verum hoc obiter habe. Mores Phrisiorum et ingenia non esse contemnenda. In viris eruditionem gravitate coniunctam passim invenias, humanitatem forte paululum desideres. At haec ipsa admira-

5) Hs. Gaerhardus. Een boekhandelaar van dien naam te Utrecht was tot dusver onbekend.

[p. 112]

bili foeminarum civilitate et liberis iteratisque osculis omnino compensatur. Commigrasse dicas huc Cupidines omnes et relictis Idae vallibus¹⁾ purpureis harum labellulis roseisque genis immorari et pro domicilio elegisse affirmes. O suavitatem!

Apagite quotquot estis quotquot fuistis
Catullianae basiationes
unius amplius vos non aestimamus assis,
fatuitates merae et insipide sine gustu
prae hisce estis osculationibus²⁾.

Felix clarissimus noster Ruyschius³⁾, qui ex hoc populo, ex hoc matronarum coetu, sociam sibi vitae delegit. At mage feliciorem, qui cum tam alta pace, imo cum tanta faventia Iunonis Palladisque adeo secure suas exercet Veneres. Illius nuptias faustas ipsi et felices votis multis⁴⁾ opto precor. Tu meo nomine etiam adclama. Et illud ‘esse, fuisse, futurum me perpetuo suum’.

Scire valde cupio cum Republica nostra et senatu qui agatur. Ordinem illum innovatum solenni more existimo. Rogo eius statum quam primum ad nos mittas, simulatque omne id quod habebis de rebus urbanis et amiculis. Etiam exotica sive ex Galliis sive a Britannis. Nos hic parum aut nihil habemus. De Spinola audimus illum castrametatum esse apud Wachtendonck⁵⁾. Me Hercles pungit nos ille Spi-

1) Herinnering aan het Paris-oordeel, waarbij de schoonheidsprijs aan één der drie godinnen Juno, Minerva of Venus moest worden toegekend.

2) Dit cento is van De Wit zelf. Het zijn geen eigenlijke verzen, doch het bevat reminiscensen aan Catullus, vgl. Cat. 52. omnes unius aestimemus assis, 7.1 basiationes en 49.2 quot sunt quotque fuere.

3) Vermoedelijk Hugo Ruysch, over wien zie blz. 162 aanm. 9. Hij huwde voor de tweede maal, nadat in 1602 zijn eerste vrouw Lucia van Egmond van Meerenstein was overleden, hare nicht N. Holdinga. Zie Navorscher XXX 1880 blz. 621.

4) Hs. VOT. MVLT.

5) Aan de Niers, 12 km. zuidelijk van Geldern. Voor Ambrogio Spinola's veldtocht zie Blok II blz. 341, en Giustiniano, Delle guerre di Fiandra, 1609, pp. 193 sqq. Op 28 Oct. werd Wachtendonk overgegeven aan Busquoy.

[p. 113]

nola et negotium nobis exhibet. Rumor est Alberti¹⁾ militem irruptionem fecisse in Catssant²⁾.

Praeterea novi nil habemus, nisi opera aliquot Justi Lipsii^3), inter ea Senecam collustratum, βασιλιϰῶς plane et ornatissime impressum, beatissimo et summo Pontifici dicatum⁴⁾. Num vir est? Ita comedendi sunt cancri (iuxta proverbium) pleno ore, plenis faucibus⁵⁾. Oportet, zelo, zelantes, zelare decantabat ille apud Aduaticos⁶⁾. O dignum miniata tunica aut bicipiti galero⁷⁾! Manuductionem⁸⁾ eius ad philosophiam seriorem reliquaque philosophica, puto, abhinc antea vidisti et habes.

Simul etiam finem huius scriptionis cum hoc additamento et cautione, excusatum ut habeas hunc meum stilum⁹⁾, longa negligentia aridum et exsuccum, nullo lectionis laetamine a longo tempore excultum. Non dies, mensis est aut annus, sed aevum, quod Romanum aut Latiniorem librum nisi cursim in of ficinis inspexerim. Cum Fortunae imperabimus, diligentia et cura sarcire damnum hoc aliquando speramus. Iam vero quoniam superat illa, sequimur quo nos cunque vocat¹⁰⁾. Et contra magnos quis feret arma deos?¹¹⁾

1) Albrecht, aartshertog van Oostenrijk.

2) Wij hebben geen bevestiging van dit gerucht kunnen vinden.

3), Over Lipsius vgl. blz. 95 aanm. 4.

4) L. Annaei Senecae philosophi opera, quae exstant omnia: a Iusto Lipsio emendata et scholiis illustrata. Antverpiae, ex officina Plantiniana, apud Ioannem Moretum, MDCV. Cum privilegiis Caesareo et duorum Regum. De opdracht luidt aan paus Paulus V.

5) Dit spreekwoord is ons zoowel in het Latijn als in de moderne talen onbekend.

6) Apud Aduaticos: te Douai.

7) De roode tunica en de hoed met twee kwasten zijn kenteekenen van den cardinaalsrang.

8) Manuductio ad Stoicam philosophiam, Opera Omnia IV, ed. II, 1610.

9) Hs. stijlum.

10) Prof. Damsté is zoo vriendelijk onze aandacht te vestigen op Horatius, Carm. 1. 7. 25. quo nos cumque feret melior fortuna parente, ibimus, en Cicero, Tusc. Disp. II. 5. i.f. rationem, quo ea me cumque ducet, sequar.

11) Wellicht uit het hoofd geciteerd naar Tibullus I. 6. 30. iussit Amor: contra quis ferat arma deos? Vgl. ook Ovid., ex Ponto I. 1. 26. saeva deos contra non tamen arma tuli.

[p. 114]

Illi ipsi te tuamque coniugem cum liberis diutissime servent incolumes. Vale, vir clarissime, affinis carissime¹⁾. Ego propediem ingentes litteras a te exspecto et in iis statum orbis et patriae. Quae immemorem me non sinit esse sui²⁾. Festinanter. Amsterodami VI. Cal. Novemb. Anno MDCV.

Clarissimo viro

Arnoldo Buchellio J.C.

Ultraiectum.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Amsterdam 27 Oct. 1605. Hs. (origineel) te Utrecht Nr. 985. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 8b Nr. 16.

1) Hs. charissime.

2) In navolging van Ovid., ex Ponto I. 3. 35/6 natale solum.... inmemores non sinit esse sui.

22

Arnoldo Buchellio, viro clarissimo s.d.

En redeunt ad te, affinis carissime¹⁾, epistolae Lipsii³⁾ et eunt simul cum istis inscriptiunculae quaedam, partim in Phrisia, partim in Gelria et Batavis a me notatae. Has (quoniam capi te huiusmodi observatiunculis et delectari scio) dono tibi mittimus. Alias, ad Barbarum quempiam hae schedae si veniant, cuius quaeso usus fuerint? Non alius profecto, quam olim apud Romanos spongia⁴⁾. Vale, affinis carissime¹⁾, et nos inter nos amemus prisca et Batavica fide. Incepimus pueri, prestitimus adolescentes et iuvenes, viri duremus, immo porro insistamus senes et decrepiti. Quod equidem voveo, et te iterum valere, o meorum sidus⁵⁾ amicorum, literatorumque nostratium ocelle.

In foro Mariano⁶⁾. XII. Kal. Jun. Anno MDCIX.

Totus et integer tuus

Joh. de Witt.

1) Hs. charissime.

3) Over Lipsius zie blz. 95 aanm. 4.

4) Vgl. Realencyclopädie der class. Altertumswiss. s.v. Schwamm, col. 782: Schliesslich vertrat der Schwamm im Altertum unser Klosettpapier ....Martialis XII 48. 7.

1) Hs. charissime.

5) Hs. sijdus.

6) Blijkens de Buurtceelen, Archief der Stad Utrecht II n^o 642, woonde Johan de Wit reeds in 1599 aan de Mariaplaats. Dat hij deze aanteekeningen van Buchel niet persoonlijk ter hand stelde, is hierdoor te verklaren, dat deze na het sluiten van het Twaalfjarig Bestand een reis was gaan maken door België, Diarium blz. XXV en 202 aanm. 6.

[p. t.o. 114]

Proeve van het schrift van Johannes de Wit.

[p. 115]

Op fo. 1a van hs. 1647 staat een allegorische voorstelling van (links) een uit de wolken te voorschijn komende hand, die zich beschermend uitstrekt over een struik, waarvan de bebladerde takken naar links buigen als in een storm, en (rechts, iets hooger) een Medusakop met slangenhaar, die zijn vurigen adem uitblaast over de struik. Erboven:

A viperino dente, acerbo a vulnere

oris dolosi, Domine, me

defende, saeva lingua ne vitam mihi

suis venenis auferat.

Eronder:

Quoniam in Te, Domine, speravi.

J. de Witt F et I (fecit et invenit?) 1611.

Op fo. 3a sqq. volgen de inscripties, voorafgegaan door deze versregel:

Invidus annoso qui famam tollit ab aevo. J.D.W.

variaque tam prisci aevi quam medii
et moderni saeculi monumenta, diver-
sis in locis et regionibus observa-
ta. Ea quae in Galliis et Anglia ad-
notata pecul(iari?) et designat(o?)
libello conscripsimus. In hac vero schaeda
sunt quae apud Phrisios, Groenningen-
ses, Gelros et Batavos vidimus.

Apud Phrisios.

Leuwardiae.

In aede sacra primaria monumentum hoc aeneae laminae incisum in dictae aedis choro humi:

[p. 116]

HIC SITUS EST DOMINUS GREGORIUS BERTOLFF¹⁾, VIR CLARISSIMUS, FRISIAE PRAESES, PRIMUS INVICTISSIMI CAESARIS CAROLI QUINTI CONSILIARIUS, UTRIUSQUE IURIS LICENTIATUS, ARTIUM MAGISTER, PATRIA LOVANIENSIS. DECESSIT ANNO XV^CXXVII, FEBRUARII XXIIII.

Eodem loco sarcophago ex lapide Norico inscriptum:

TITIAE DE MINNEMA, NOBILI VIRGINI, HOC IN AVI SUI SIPCONIS MONUMENTO RECONDITAE DODONEA DE KAMMINGA, GEORGII DE ROORDA VIDUA, EX SORORE NEPTIS, HIC SUCCEDERE ET EADEM HUMO SEPELIRI VOLUIT, CUI RINTIA DE ROORDA ET DODONEA HORDINGA ----- PIETATIS ERGO NOVUM HOC SAXUM POSUERE 1590.

In eadem aede ante chorum hoc epitaphium legitur:

PIUS, NOBILIS, INCLYTUS FRANCISCUS MENNA, ILLUSTRISSIMI DUCIS SAXONIAE GUBERNATORIS FRISIAE CONSILIARIUS FIDELIS, PATRIAE CHARUS, UNA CUM TRIBUS UXORIBUS SUIS RENTHIA THETIS, JUTTHIA HESSELS, KATRINA SCHELTIS HOC SAXO TECTUS. IN DOMINO REQUIESCAT. ORA PRO EIS.

CHRISTI NATIVITAS FRANCISCUM AD AETHERA VEXIT. ANNO 1512.

Portae urbis, qua Bolswardiam itur, sequens inscriptio videre est:

QUAE VERIDUMANNI DEDIT DE NOMINE NOMEN PORTA SIT AETERNUM SACRA, JACOBE, TIBI.

Groenningis

In aede basilica divo Martino sacra quae prope forum est, parieti austrum versus inscriptum antiquo et Romano more hoc modo est:

1) Gregorius Bertholff, 1484-1528, ordende de Friesche rechtspraak. Zie Nw. Biogr. Wdbk. III 102/3.

[p. 117]

D.O.M.S. ANNO A PARTU VIRGINIS MDXCVI MENSE AUGUSTO, CUM IAM ANTE BIENNIUM RELIGIONIS ET REIP. STATUS HAC IN URBE ESSET REFORMATUS TEMPLI HUIUSCE PARIETES CUM FORNICIBUS ET COLUMNIS SQUALORE OBSITI IN HUNC QUEM VIDES MODUM DEALBARI ET NITORI SUO RESTITUI COEPERUNT.

Ibidem a senatu consulibusque dono datum vitrum est cum hac inscriptione:

DEO UNO (!) ET TRINO CHRISTOQUE SERVATORI ΘΕΩ ΑΝΘΡΩΠΩ¹⁾ ET RELLIGIONI ----- COSS. RELIQUUSQUE SENAT. GRONING. QUI ANNO A PARTU VIRGINIS MDXCVII AD GUBERNACULA REIPUB. SEDERUNT HOC VITRUM POS.

Aedi huic sacrae contingenter adiacet vetustissimum phanum structura ampliori et Rotundae (quae Romae) haud dissimile, quod quidem a legionibus Romanis in hoc tractu hibernantibus constructum adfirmant. Opus est undequaque et quaquaversum antiquissimum, sed nulla literata nota aut (quod in tam docta urbe admiror) ulla inscriptione insignitum. A Christianis postea divo Wolberto dicatum est²⁾.

In aede sacra veteri, quam vulgariter der A-kerck nuncupant, foro piscario vicina, sequentes leguntur versus, domino Verrutio³⁾, reipublicae quondam syndico, positi in lapide Norico quo tegitur:

1) Hs. ΘΕΑΝΟ-ΡΩΠΩ.

2) Wolberto onderstreept, in margine (manu Buchelii?) Walburgae.

3) Hieronymus Verrutius, 1546-1601, zie Nw. Biogr. Wdbk. III 1297/8. De opschriften op blz. 118 ook in: Grafschriften in Stad en Lande, 1910, blz. 479.

[p. 118]

QUEM NON UNA DOLET LAETHO PROVINCIA RAPTUM, HAC EST VERRUTIUS CONTUMULATUS HUMO.

NON ILLO QUEMQUAM MAIOREM OMLANDIA VIDIT CONSULTUM JURIS JUSTITIAEQUE VIRUM.

INTER AQUAS AMASI¹⁾ ET LAUBACI²⁾ QUIDQUID HABETUR, ILLIUS AUXILIIS CONSILIISQUE STETIT.

SED NON POSSE VIDES ADVERSUS FUNERA SUMMAS LEGIS ET HISTORIAE STARE PERENNES OPES.

SOLA TAMEN PIETAS AC PURE CULTA PER AEVUM RELLIGIO EXTINCTUM NON SINIT ESSE DECUS.

OBIIT MDCI. III. DECEMB.

In eadem aede sepulchrum est domini Lamberti Canteri, Juris utriusque doctoris, cum hoc disticho:

CORPORE NUNC LIBER FRUITUR LAMBERTUS JHESU CANTERUS, JURIS DOCTOR SOPHIAEQUE PERITUS

ANNO 1553.

Saxum utrimque bina habet insignia,

	ad caput
CANTER	ET	WIJCK
	ad pedes
	ET	DRAKENBORCH

Descripsi anno 1605 Augusti die 17., dum comes sum hisce in locis avunculo meo J. Foeck, [consiliario Belgii confoederati et] generali rei m[onetariae praefecto].

Apud Geldros.

Neomagi.

1) Amasis: Eems.

2) Laubachi of Lavica: Lauwers.

[p. 119]

In loco vulgo dicto¹⁾ het Valckhoff aedicula sacra est rotunda antiqui plane Romanique operis. Ad ostium dictae aediculae, foris muro insitus est lapis²⁾ rubens Benthemicus, bipedalis versim³⁾, statim vero paulo altior, hac forma et inscriptione:

DIS MANIBVS
G. IVLIO CLAVD.
PVDENTI MONIA
VET. LEG. X.G. PP.
AN. L.E. IVL.
IVNIO F. EIVS
H.F.C.

Descripsi quam potui accuratissime anno MDCIII mense Novembri, imitatus omnino (etiam punctim) ipsum exemplar.

Habet urbs haec praeterea antiquitatis monumenta quam plurima, quorum ingens numerus cum fictilium urnarum testalarumque(?), tum numorum auri, argenti et aeris passim repperitur loco quem vulgariter de Wisseling nominant. De urbis huius antiquitate vestustisque operibus (quorum aliquot ex ea nobiscum adportavimus⁴⁾ anno 15 --) cum iconibus suis singulari libello adnotavimus.

Ibidem in coemeterio⁵⁾ primariae aedis sacrae lapidi Norico incisum litteris Gotticis et parieti post chorum prope portam insertum hoc modo:

ANNO MILLENO POSTQUAM SALUS EST DATA SAECLO CENTENO IUNCTO QUINQUAGENO QUOQUE QUINTO

1) Hs.: dictus.

2) C.I.L. XIII 8735, vgl. Bijvanck, Excerpta Rom. II 2 (RGP 81) Nr. 150. De lezing is op vele plaatsen zeer onzeker.

3) Twee voet breed.

4) Hs. adsportavimus.

5) Hs. cemiterio.

[p. 120]

CAESAR IN ORBE SITUS, FRIDERICUS PACIS AMICUS, LAPSUM CONFRACTUM (VETUS) IN NIHILUMQUE REDACTUM AR(T)E NITORE PARI REPARAVIT OPUS NEOMAGI JULIUS(?) IN PRIMO TAMEN EXTITIT EIUS ORIGO, IMPAR PACIFICO REPARATORI FRIDERICO¹⁾.

Arenaci.

In aede sacra summa ad chori partem septentrionalem parieti adfixi in lapide candido Benthemico hi versus²⁾:

SISTE GRADUM, QUOD ES, IPSE FUI, FORTASSIS ERIS CRAS QUOD SUM: CADAVER PUTRIDUM.

OLIM IODOCUS ERAM SASBOUT, ME MISIT IN AURAS DELFT CLARA PARS BATAVIAE.

TER DENIS PATRIAE CAUSAS DECIDIMUS ANNIS PARS CONSILI HAUD INGLORIA.

DEINDE ET PACATIS PRAESES JUS CAESARE GELRIS DIXI IUBENTE CAROLO.

QUID TITULI? QUID OPES? QUID NUNC PRUDENTIA PRODEST? MORS SUMMA MISCET INFIMIS.

SOLA MANET VIRTUS HOMINI POST FUNERA, SOLAM DUM VIVIS HANC AMA. VALE.

VIVUS SIBI SCRIPSIT.

VIXIT ANNOS LIX, MENSES VIII, DIES X.

1) Vgl. J. Smetius, Chronijk van de Stad der Batavieren.... vervolgd tot den jaare 1784, blz. 8 en 58, waaraan ook de aanvullingen zijn ontleend. In regel 4 geeft hij echter NIHIL ANTE i.p.v. NIHILUMQUE en in regel 5 NOVIMAGUM i.p.v. NEOMAGUM.

2) Afwisselend hexameter en iambische quaternarius.

[p. 121]

In eadem aede in vitro post chorum inscriptum:

SUTPHANIA VETUS URBS MAGNI COMITATUS ME FIERI IUSSIT, ANNO MDXXXV.

Zutphaniis.

In aede sacra basilica ad aedis tractum meridionalem epitaphium hoc legitur humi, haud barbarum:

SEPULCHRUM AEMILI A LENNEP ET WEMMAE AB HUEKELOM CONIUGUM LENNEPIANAEQUE FAMILIAE IN ZUTPHEEN. SUIS ET SIBI POSUIT EGBERTUS A LENNEP. NP 1606.

Inferius leguntur hi versus:

NIL PRAETER LACHRIMAS HAEC ET SUSPIRIA VITA EST, QUAE SI FINE BONO CLAUDITUR ACTA BENE EST.

Descripsimus haec anno 1606 mense Maio in comitio avunculi nostri Foecki, triumviri monetalis.

Apud Batavos.

Hagis.

In choro legitur humi succinctum hoc epitaphium I. Dousae filio a I. Dousa patre positum¹⁾:

I. DOUSA IANI F. HIC CUBAT QUI VIXIT ANNOS XXV. MENS. IX. DIES IV.

Harlemi.

In phano, quod foro proximum est, ad dextram chori partem in capellula parieti nigro et lucidisssimo marmore litteris deauratis sequens hoc epitaphium inscriptum²⁾:

1) Vgl. blz. 111 aanm. 2.

2) Vgl. Van Arkel en Weissman, Noord-Holl. Oudheden, II 2 blz. 23.

[p. 122]

AGATHA HADRIANI HORNANI F.

CONIUGI BENEMERENTI D. NICOLAO VAN DER LEUR, OMNIBUS HONORIBUS MILITARIBUS DEFUNCTO, CUM QUO VIXIT SINE MACULA & QUERELA ANN. XXVIII, LUGENS MAERENSQUE POSUIT.

ARMA PUER GESSI PRIMIS INGLORIUS ANNIS, SED PEPERIT NOMEN DEXTRA FIDESQUE MIHI.

LUSTRA DECEM IMPLEVI DUX ET VIRTUTE TRIBUNUS. GLORIOR OSTENDAE SIC POTUISSE MORI.

ICTUS TORMENTO AENEO OCCUBUIT AN. MDCII. VII. ID. IAN.¹⁾.

In eodem phano ante chorum columnae affixus lapis albus Benthemicus cum hoc inscripto²⁾:

D.O.M. MARIAE GUILELMAE CAESARINAE PUDICITIAE MODESTIAEQUE UNICO EXEMPLO CONIUGI AMANTISSIM.

HADRIANUS JUNIUS MEDICUS AD POSTERORUM MEMORIAM MAESTISS.

P.C.

VLtIMa In aVgVstI rapta es spes VnICa nobIs ConIVnX, ach properae sors trVCVLenta neCIs.

1) VII Id. Jan., d.i. 7 Jan. - Deze laatste regel wordt door Van Buchel, cod. 1648 p. 141, weggelaten, doch hij geeft nog:
TVMVLVM MARITO CONDIDI QVO
IAM TEGOR, VNA CONIVGVM QVIES
VQVORVM MISCENTVR OSSA
A^o 1602

2) Niet bij Van Arkel en Weissman t.a.p. Van Buchel o.c. geeft aan, dat het opschrift aldus begon: MORS IANVA VITAE. - P.C. kan beteekenen: ponendum curavit of pietatis causa.

[p. 123]

Delphis.

In aede sacra veteri, quae in opposito coenobii divae Agathae est, in choro sarcophago ex lapide Norico incisum Iano Overschie hoc epitaphium est¹⁾:

GERMANOS BATAVUS, GALLOS, ITALOSQUE BRITANNOS UT VIDI, UT SISTOR, PERGO VIDERE DEUM.

IANVS OVERSCHIE

VIXERAM ANNO MDXCII. DIE OCTOB. XXIII. ANNOS XXV, MENSES VI, DIES VIII.

Ego quidem mecum cogitans juvenis illius immaturam mortem et vere tragicum exitum, qui amore captus Alcmarianae virginis mentem prius, post vitam quoque perdidit, suspirans studiorum heu quondam socio et eiusdem Manibus moestus decantabam:

Sit tibi terra levis, Juvenis, cui nobile fatum contigit, at miserum, nempe in amore mori.

I. De Witt S.F. Ultraiectinus anno MDCIV Mens. Novemb.

In eadem aede ante chorum humi legitur:

PHOEBUS MEUM NOMEN MIHI SCONOVIA MEA PATRIA MIHI SCOLA ARS MEA ET VICTUS MIHI CORPUS MEUM HAC IN HUMO MIHI ANIMA IN COELO MIHI

VIXIT NONIS APRILIS²⁾ ANNO A RESTAURATA SALUTE MDIIC

Amsterodami.

In aede sacra vetustiori ante suggestum sequens hoc monumentum legitur humi, lapide Norico incisum:

1) Vgl. blz 111 aanm. 1. - Eveneens bij Van Buchel o.c. p. 146. Epitaphium.... iuvenis Joannis Overschie, mei olim condiscipuli. Hij geeft als jaartal 1591.

2) Nonis Aprilis (sc. mensis): 5 April.

[p. 124]

ad caput

SEPULCHRUM BARDESIORUM CONS. ET SENAT. HUIUS CELEBERRIMI EMPORII AB ANNO 1426.

ad pedes

Mr. GUL. BARDESIUS V.I.L.¹⁾ CONSUL AC SENATOR HUIUS URBIS OBIIT 13. COS. SUI A^o ANNUM AGENS 73. 21. MARTII ANNO MDCI. DNA AGATHA GVI EIUS UXOR OBIIT ANNO M. DC. X. AUG. AETAT. SUAE 78²⁾.

Huic proxime adiacet ingens Noricum marmor hoc modo inscriptum:

PETRONELLA EVGENIA, SIMONIS WALRAVIJ UXOR HOC LAPIDE TEGITUR OBIIT 6. FEB. An. 1602.

In aede sacra nova quae prope forum est versus meridiem sarcophago incisum³⁾:

OPTIMAE INDOLIS EXIMIAEQUE SPEI ADOLESCENTIBUS

MEINHARDO ET REIINERO CANTIJS.

cum hoc carmine:

QUOS STUDII CAUSA MAGNIS ALUERE PARENTES SUMPTIBUS AD PATRIAE SPEMQUE DECUSQUE SUAE,

HOS MEDIO IN CURSU STUDIORUM ET FLORE JUVENTAE MORS RAPUIT. NOBIS FLEBILIS AN PATRIAE?

1) V.I.L: utriusque iuris licentiatus.

2) Dezelfde inscriptie bij Van Buchel o.c. p. 125, klaarblijkelijk van De Wit overgenomen.

3) Eveneens bij Van Buchel o.c. p. 126/127.

[p. 125]

In choro eiusdem aedis humi, marmore Norico, legere est Baetica¹⁾ eloquentia ut sequitur²⁾:

IN HOC SEPULCHRO CONDITUR DOMINUS PETRUS HOMO NOBILIS LUSITANUS, QUI E VIVIS DECESSIT A^o 1601. IN CUIUS MEMORIAM HUNC EREXERUNT TITULUM FILII SUPERSTITES.

O Atticum leporem et immortalem hunc, quicunque ille fuerit, Petrum elogio tam eleganti et venusto!

Loco, quem Principis Aulam³⁾ vulgariter nuncupant et in quo Concilium est eorum, quibus Rei Nauticae et Belli Navalis cura demandata est, vulgo dictum⁴⁾ de Admiraliteijt. porticu inscripti litteris deauratis maioribus sunt sequentes hi versus:

QUOD PATRIBUS⁵⁾, MARTI AURIACO BATAVISQUE CATERVIS MENTEM, ANIMUM, ROBUR PRAESTAS, QUOD ET HOSTE FUGATO AUT CAESO DONAS URBES ARCESQUE POTIRI, HAEC TIBI, CHRISTE, DICAT VOTIVA TROPHAEA SENATUS.

1594.

Roterodami.

Ante Bursam quam vocant in frontispicio a dextris hi leguntur versiculi⁶⁾:

1) Baeticus (hs. Beticus): behoorende tot den Baetis, Guadalquivir.

2) Eveneens bij Van Buchel o.c. p. 126.... epitaphium ob simplicitatem suam memoria dignum.

3) Prinsenhof.

4) Hs. dictus.

5) Het hs. geeft na PATRIBUS nog eens QUOD, hetgeen onmetrisch is.

6) Eveneens bij Van Buchel o.c. p. 161, die echter de 1e met de 4e en de 2e met de 3e versregel verbindt.

[p. 126]

AERIUS GEMINIS UBI SOL SUB FRATRIBUS ERRAT PORTICUS HAEC CURA CONSURGIT COEPTA SENATUS.

A sinistris:

CIVIBUS ISTA SUIS GRATO CONSTRUCTA LABORE CURA PATRUM POSUIT DIVITE TECTA TRABE.

Carmina sunt numeralia seu chronologica.

Extra urbem inscriptum hoc distichon haud invenustum aedibus in quibus pulvis tormentarius conficitur:

TERRA, IGNIS, FRETUM STUDIO DISIUNCTA TONANTIS HUMANO RURSUM IUNCTA LABORE TONANT.

In foro statua D. Erasmo posita est, quae natalis (!) eius mortisque diem praefert¹⁾.

Enchusis.

Propugnaculo²⁾ seu turri quae ad portam est qua Hornas itur duo anchorae appensae cum hoc monumento:

ENCHUSAM INSIDIIS TACITIS SUB NOCTE SILENTI OBRUERE ADNIXA EST GELRIA PERFIDIA. 15 XXII JUNIJ 37

Carmen est chronologon. Inferius:

ANCHORA QUAM CERNIS FERRO PRAECISA BIPENNI ARTES TESTANTUR, PERFIDE GELRE, TUAS.

Descripsi 14. April. anno 1606.

1) Vgl. Van Buchel o.c. p. 159: in foro statua est Erasmi ahenea quae constat X^m florenorum, en p. 161: statua aenea quae in foro posita D. Erasmo cum lapidea prius, inde lignea fuisset, 10000 fl. pretio constare dicitur.

2) Nu genaamd Dromedaris, vgl. Van Arkel en Weissman, Noord-Holl. Oudh. I blz. 109-111.

[p. 127]

Lausduni.

In aede sacra tabulae, quae historiam continet monstrosi partus comitissae Hennenbergae adscripti hij versus:

EN TIBI MONSTROSUM¹⁾ NIMIS ET MEMORABILE FACTUM QUALE NEC A MUNDI CONDITIONE DATUM.

Inferius:

HAEC LEGE, MOX ANIMO STUPEFACTUS LECTOR ABIBIS.

Descripsi 6. Novemb. anno 1604 et vidi simul appensas pelves.

Brevitas vitae posteritatis memoria compensa(tur?). Joh. de Witt.

O rozzi ingegni et solo homini in parte
et voi chi sete al vil guadagno intesi,
por voi son queste charte inane spesi.

Fieri non potest ut magnus et excelsus animus, qui aeternitatis memoriam ante oculos habet propositam, non etiam memoriae et antiquitatis custodes litteras amet. Buchananus²⁾.

Aan Arnold van Buchel. Utrecht 21 Mei 1609. Hs. (origineel) te Utrecht Nr. 1647.

1) Hs. monstorum.

2) George Buchanan, 1506-1582, poetarum nostri saeculi facile princeps, zooals de gebroeders Stephanus hem noemen in hunne uitgaven van zijn Latijnsche gedichten en vertalingen der psalmen. Zijn Rerum Scoticarum Historia, kort na zijn dood verschenen, bleef langen tijd een standaardwerk. Zie Dict. of Nat. Biogr. VII pp. 186-193 en Sandys, Hist. of Class. Schol. II pp. 243-246.

23

Clarissimo viro, domino Arnoldo Buchellio.

Iturus Romam, adfinis charissime, hasce prisci saeculi vindicatrices litterulas tibi iure et merito offero. Qui non secutus nummipetarum et porro vulgarem gregem divinum

[p. 128]

tuum ingenium divinioribus occupationibus quotidie exerces simul et recreas. Qui, ni dicam divinioribus? Imagine quippe et umbra aeternitatis qua ad divinitatem proxime accedit antiquitas. Accipe itaque hasce meas annotatiunculas tanquam mnemosinon¹⁾ quoddam et pignus nostrae amicitiae, quas(!) quidem velim aurem tibi saepius vellant et nostri memoriam deponere vetent, ut ego Buchelli mei non Romae tantum, sed etiam si extremi me teneant Indi aut ultima tellus meminero. Ita me meumque iter sospitet Deus, Quem ut valentes nos tandem aliquando coniungat devote precor. Vale.

8. Kalend. Septemb. Anno MDCX.

Totus tuus
omnis antiquitatis
observator cultor et amator
Ioan. de Wit, Stephani Equitis Aurati filius
Ultraiectinus.

ANDOVERPIAE.

In aede divi Andreae sacra tabulae pensili, in qua Domini nostri Jhesu Christi crucifixi effigies depicta est, utrimque hi sequentes versus adscripti sunt hoc modo:

a dextris

STEMMATA NIL PROSUNT, VIRTUS SI NULLA RELUCET, NEC STATUA EST MAGNUM QUAE FACIT ULLA VIRUM.

AST TUA PRO CHRISTO VITAM MORS LONGA CORONAT, GOTFRIDE, EXILIUM LAUSQUE DECUSQUE TUUM.

FINIBUS E PATRIAE QUOS HAERESIS EXPULIT ATROX, HOS RECIPIT GREMIO BELGICA TERRA SUO.

CORPORA BACSCHAVUI, FULIAMI²⁾ ET CONIUGIS EMME EXIGUUS SACRA SUB CRUCE PULVIS HABET.

1) I.e. μνημόσυνον.

2) Lees Vulliamy. - Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren.

[p. 129]

SPLENDIDA STIRPS BEAT HOS, GENUS HUNC ILLUSTRAT HONESTUM, CUIUS ET HIC SUMPTU MUNERIS EXTAT HONOS.

a sinistris
HAEC TUA LAUS FUIT, EMMA, VIRILEM PECTORE MENTEM FOEMINEO SEMPER PRO PIETATE GERENS.

PROPRIA SIC TELLUS, QUIBUS IMPROBA FACTA NOVERCA EST: FACTA AUTORE DEO EST ALTERA TERRA PARENS.

DICITO SPECTATOR (NAMQUE ET DU PRAEDA SEPULCHRI): FELICES ANIMAS CONGREGET ALMA QUIES.

inferius haec leguntur:
HIC INFRA IACENT SEPULTI GODEFRIDUS FULIAME ET UXOR EIUS EMMA TUNSTID ET THOMAS BAGSHAWE¹⁾ OB FIDEM CATHOLICAM EXULES ANGLI. OBIERUNT ANNO DOMINI 1593. ET 95. ULTIMO JANUARIJ.

In eadem aede sacra ante chorum sub crucifixi imagine sequentes versus descripti litteris maiusculis:

NON DEUS EST, SED PICTA DEUM PRAESENTAT IMAGO.

QUA VISA TU MENTE COLAS QUOD CERNIS IN ILLA.

In aede divo Georgio sacra nigro marmore²⁾ litteris deauratis inscriptum hoc monumentum est:

PIAE MEMORIAE SACRUM.

VIATOR HEUS RESISTE, REM TUAM LOQUAR, AUT ID QUOD ESSE NON NEGES IN REM TUAM, DE MORTE SERMO EST MORTUISQUE, COGITA ET HOC TIBI FORE: SERIO SI COGITAS, IN REM TUAM QUOD ESSE DIXERAM, TENES

1) Hs. Bagschaw.

2) Hs. mamor.

[p. 130]

ET MELIOR HINC ABIVERIS QUAM VENERAS¹⁾.

FRANCISCUS SWERTIUS HOC MONUMENT. GERTRUDI VAN OS UXORI OPT. CARISS. POS. DEIN ET SIBI ITEMQUE UXORI SECUND. ISABELLAE DE SORBREUCQ, UT QUISQUE AD METAM VENERIT: SED ET FILIJS POSTERISQUE EIUS.

NAM LONGUS ORDO EST. HOC ET ILLOS SUBSEQUI

LEX SUMMA IUSSIT. FATA QUIS HOMO VICERIT?

QUAE NON TIMERE SI VOLES, SEMPER TIME¹⁾. OBIJT GERTRUDIS ANNO MDXCIIII. XII. KAL. NOVEMB.²⁾.

MISERATOR DEUS MISERERE.

Descripsi anno 1611 mense Aprili.

In aede sacra Castrensi vulgo ‘De Borch-kerck’, humi, Norico lapidi litteris aeneis inscriptum est hoc epitaphium³⁾:

D.O.M.D. AEGIDIO WOLFWINCKEL DOMINO IN VOSMAER ET D. MARIAE DE COCQUIEL EIUS UXORI, VIDUAE LEONARDI MENCIER, HAEREDES POSUER. OBIJT ILLE XXVI. MAI. MDXCIII. ILLA VERO IIII IULIJ MD LXXVIII.

In eadem sacra aede in sacello divae Virginis sepultus est generosus dominus Wilhelmus Taets ab Amerongen⁴⁾, princeps iuventutis et nobilitatis Ultraiectinae, elegantiarum

1) Iambische senarii.

1) Iambische senarii.

2) D.i. 21 Oct.

3) Eveneens bij Van Buchel, cod. 1648 p. 280, die echter leest: WOLFSWINCKEL, VOSMEER, COQVIEL, MINCIER, HERED., POSS., en de laatste regel: OBIIT ILLA 25 MAIJ 1594, ILLE VERO 8. IVLIJ 1578.

4) Vgl. blz. 140 aanm. 3.

[p. 131]

artium et inter eas picturae patronus et admirator singularis. Cuius insignia gentilitia cum illustri galea depicta ibidem muro adpensa sunt, sed absque elegio aut alio memorabili monumento aliquo. O ingrata cognatio! Vos vero, o di manes, accipite has ab amico quales quales memoriae vindices litterulas, quas quidem vobis libens meritissimo litat cum fletu et dicat Joannes de Wit, Stephani equitis aurati filius, conterraneus Ultraiectinus, anno MDCXI. mense Aprili. Lector M.B.P.

In aede divo Jacobo sacra columnae versus septentriones insertum sequens monumentum est ex marmore Lydio lucidissimo cum hoc inscripto litteris deauratis maiusculis, cum insignibus hoc modo (de afbeeldingen van vier wapenschilden staan boven de inscriptie, vier andere eronder)¹⁾:

D.O.M. GASPARI ROVELASCA DOMO MEDIOLANENSI, AVIS TRITAVIS IBIDEM CLARIS NATO ANTVERPIAE URBIUM URBE, QUAM CONSUL DIFFICILLIMIS TEMPORIBUS FELICITER REXIT, PATRE HIERONIMO VIRO PRAESTANTE MATRE JOANNA VAN VALCKENDAEL PRAECLARA INTER ULTRAIECTENSES STIRPE, DENATO AN. MDCVII CUM ANN. LXVII ESSET, NEC NON ELISABETHAE VAN KESTELT QUAE ANN. LII. DEVIXIT AN. MDXCVIII CONIUGIBUS AD ANN. XXXIII CONCORDIBUS, PARENTIBUS BENE MERITIS JOANNA & ELISABETHA LIBERI & HAEREDES MOESTI POS.

1) Eveneens bij Van Buchel, cod. 1648 p. 285, die echter leest TRAIECTENSES. Gedrukt in: Verzameling der Graf- en Gedenkschriften der Provincie Antwerpen II¹ p. 251/2 met deze afwijkingen: ROVELASCO, HEREDESQUE.

[p. 132]

Haud procul a praecedenti monumento sequens epitaphium incisum est lapidi Norico, humi, hoc modo¹⁾:

HIER LEIJT BEGRAVEN JOFFROU ANNA VANDEN BERCH. STERFF A^o. 1583 DEN 16. APRIL HUIJSVROU VAN JONCKER JAN COENEN.

Ad templi tractum meridionalem sequentia insignia in vitro coloribus depicta visuntur²⁾:

TUCHER	URSEL
SCHMITMAER	POTS
COCQUIEL	LIER
TIEMOGIEN	HALMALE

Non procul ab hoc vitro lapidi Norico incisum est sequens monumentum, humi, hoc modo³⁾:

HONESTISSIMAE MATRONAE MAGDALENAE DE GREVE GUILIELMI F. QUAE VIXIT ANN. XLIIII. OBIJT DIE 13. APRILIS AN. CHRISTI M.D. LVIII.

CAROLUS DE COCQUIEL DULCISSIMAE A SECUNDO THORO CONIUGI, NEC NON & SIBI POST MORITURO, ADHUC DUM VIVENS POSUIT. IPSE VIXIT ---- ANNOS -------- DEFUNCTUS VITA DIE ------ AN. CHRISTI M.D. ------

In aede summa cathedrali divae Virgini sacra tabulae

1) Eveneens bij Van Buchel, ibid., die leest JOHAN i.p. van JAN. Gedrukt in: Verzameling enz. II¹ p. 254 met deze afwijkingen: LEET, JOFFROUWE, STERFT.

2) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 291, die echter leest: TVSCHER. Gedrukt in: Verzameling enz. II¹ p. 242/3 met deze afwijkingen: SCHMITMAN, TEMOGIEN, LIERE.

3) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 285, die echter leest: HONESTISS., GVIL., 44, DIE weggelaten, APRIL. 1558 (AN. CHRISTI weggelaten), CAROL. COQVIEL DVLCISS. CONIVGI / A SECVNDO THORO. Gedrukt in: Verzameling enz. II¹ p. 156 met deze afwijkingen: HONESTAE, ANNIS, 12 i.p. van 13.

[p. 133]

quondam artificiosissime a Crispiano vanden Broek¹⁾ depictae et memoriae Plantini consecratae. Sequens monumentum subscriptum est litteris deauratis²⁾:

D.O.M. SACR. CHRISTOPHORO PLANTINO TVRONENSI, CIVI & INCOLAE ANTVERPIANO, ARCHITYPOGRAPHO REGIO, PIETATE, PRUDENTIA, ACRIMONIA INGENI MAGNUS, CONSTANTIA AC LABORE MAXIMUS, CUIUS INDUSTRIA ATQUE OPERA, INFINITA OPERA VETERA NOVA MAGNO & HUIUS & FUTURI SAECULI BONO IN LUCEM PRODIERUNT, JOANNA RIVIERA CONIUNX & LIBERJ HAEREDESQUE ILLA OPT. VIRO, HJ PARENTJ MOESTI POSUERUNT. TU QUI TRANSIS & HAEC LEGIS BONIS MANIBUS BENE APPRECARE. VIXIT ANN. LXXV. DESIIT HIC VIUERE KAL. QUINTIL.³⁾ ANNO CHRISTI M.D. XXCIX.

Non longe ab hoc Plantini legitur sequens monumentum identidem litteris deauratis pictae tabulae subscriptum⁴⁾:

1) Chrispijn van den Broeck (Paludanus), 1524 - vòòr 1591. Hij graveerde veel voor Plantijn's drukkerij. Zie Thieme-Becker V (1911) blz. 44/5.

2) In de 2de regel hs. CHRISTOPHRO. - Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 280/1. Daar dit en de vijf volgende grafschriften volkomen gelijkluidend zijn, heeft Van Buchel ze vermoedelijk van De Wit overgenomen. - Gedrukt in: Verzameling enz. I p. 43 met deze afwijkingen: S (i.p. van SACR.), MAGNO, MAXIMO, CONIUX, QUINCTIL. - Over Plantijn, 1520-1589, zie Biogr. Nat. de Belgique XVII col. 740-759.

3) Kal. Quint.: 1 Juli.

4) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 281. Gedrukt in: Verzameling enz. I p. 38 met deze afwijkingen: POSUERE, KALENDAS, AET.

[p. 134]

D.O.M. SACR. REVERENDJ D. HADRIANJ MALAPERT HANNONIAE MONTIBUS HONESTA FAMILIA NATJ HUIUS INSIGNIS COLLEGII CANONICI SENIORIS MEMORIAE PIETATIQUE EXECUTORES EX TESTAMENTO POS. OBIIT X. KL. APRIL. MD. XCVIII. AETATIS LXVI.

Nota: insignia gentis communia sunt Malapertiis, qui Ultraiecti habitant¹⁾.

Sequentia carmina leguntur in capella quadam retro chorum, quae quidem quod aevum suum sapiant et antiquitatem huc conferre lubuit²⁾:

AMBROSIUS IACET HIC, ID TE VOLO SCIRE, VIATOR, SPLENDIDA CUI LYNTER GENTIS ORIGO FUIT.

CONSPICUUM PIETAS, QUEM RELLIGIOQUE FIDESQUE COLLEGAM DEDIT HAC VIRGINIS AEDE SACRA.

NOBILIBUS, DOCTIS PLACUIT VIRTUTEQUE FULTIS, DUM VIXIT. VERMES NUNC SUA MEMBRA TERUNT.

In eadem aede sacra retro chorum epitaphio Haexiorum hoc distichon subscriptum est³⁾:

CERTA DIES NULLI, MORS CERTA, INCERTA SEQUENTUM CURA. LOCET TUMULUM, QUI SAPIT, IPSE SIBI.

In abbatia divi Michaelis ante templi chorum versus sep-

1) Over den Hollandschen tak van het geslacht Malapert zie Maandblad Ned. Leeuw III 1885 blz. 57, 65, 72, XLIII blz. 70/1.

2) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 281. Niet in Verzameling enz. I.

3) Eveneens bij Van Buchel, ibid. Gedrukt in: Verzameling enz. I p. 69.

[p. 135]

tentriones muro insertum est lucidissimum marmor cum sequenti inscripto¹⁾:

ABRAHAMI ORTELIJ, QUEM URBS URBIUM ANTVERPIA EDIDIT, REX REGUM PHILIPPUS GEOGRAPHUM HABUIT, MONUMENTUM HIC VIDES. BREVIS TERRA EUM CAPIT, QUI IPSE ORBEM TERRARUM CEPIT, STILO & TABULIS ILLUSTRAVIT: SED MENTE CONTEMPSIT, QUA COELUM ET ALTA SUSPEXIT. CONSTANS ADVERSUM SPES AUT METUS, AMICITIAE CULTOR CANDORE, FIDE, OFFICIJS, QUIETIS CULTOR, SINE LITE, UXORE, PROLE VITAM HABUIT QUALE ALIUS VOTUM. UT NUNC QUOQUE AETERNA EI QUIES SIT VOTIS FAVE LECTOR. OBIJT IIII. KAL. JULIJ ANNO MDXCIIX. VIXIT ANN. LXXI, MENSES II, DIES IIXX. COLIJ EX SORORE NEPOTES B.M. POSS.
Daaronder een globe met het omschrift: CONTEMNO ET ORNO MENTE MANU.

In eodem templo ante chori introitum ad sinistram manum stupendae altitudinis et artis tabulam dicavit posuitque P.P. Rubens pictor eximius cum hoc inscripto²⁾:

MATRI ----- VIRGINI HANC TABULAM A SE PICTAM, AC DE SUO ORNATAM, PIO AFFECTU AD OPTIMAE MATRIS SEPULCHRUM COMMUNE CUM UXORE ISABELLA BRANDT, SUA SIBI DIE PETRUS PAULUS RUBENS L.M.P. IPSO DIE MICHAELIS ARCHANGELI, ANNO MDCX.

1) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 283, doch slechts tot BREVIS. Gedrukt in: Verzameling enz. IV¹ p. 69. Over Ortelius, 1527-1598, zie Biogr. Nat. de Belg. XVI col. 291-332.

2) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 283.

[p. 136]

Apud Minoritas sequens epitaphium depictum inscriptumque est foris ad templi murum in fresco, non procul ab ostio¹⁾:

MAGNORUM ARTIFICUM IN TERRIS, POST FATA, SUPERSTES FAMA VOLAT, VIRTUS SOLA SED ASTRA COLIT. CORNELIS DE VRINT ALIAS FLORIS STEENHOUDER STERFF A^o 1538 DEN 17. SEPTEMB. ENDE SIJN HUYSVROU MARGRET GOOS STERFF ----------- FRANS FLORIS SCHILDER STERFF A^o 1570 DEN 1. OCTOB. ----- CORNELIS FLORIS BEELTHOUDER STERFF -----
----------
JACOB FLORIS GLAESSCHRIJVER STERFF -----

In templo Cappucinorum legitur haec inscriptio²⁾:

D.O.M.S. ANTVERPIA CATHOL. RELIGI. LIBERTATI RESTIT; PHILIP. II. HISP. REX, AC BELG. D DEUOTT. PP. CAPPUCINIS ORD. B. FRANC. A S.S. APOST; PIO EIUS POSTULATU IN BELG. MISSIS, PRIMUM HOC COENOB. F.I. CURANTE PHILIP. VEU COS. REG. AN. DNJ. MDLXXXVI.

1) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 287, met weglating van het distichon, daarna als volgt: CORNELIS DE VRIET / als Floris steenhouder / sterft A^o 1538 den 17. Septemb: / ende sijn huysfr. MARGARETE GOOS sterft / A^o 1577 den 11 Oct: Ende sijn soon FRANCOIS / FLORIS Schilder sterft a^o 1570 den 1 octobr. / ende sijn soon CORNELIS FLORIS beeldsnyder / ende Architect sterft a^o 1575 den 20. Octob. / met Elisabeth Michiels syn huysfr: die / sterft a^o 1579 den 23 Aprilis. Ende JACOB / Floris glaesscriver sterft a^o 1581 den 8. Junij. - Gedrukt, eveneens zonder het distichon, in: Verzameling enz. VI¹ p. 240, vrijwel gelijkluidend met Van Buchel's text. - Over het kunstenaarsgeslacht De Vriendt gen. Floris zie Biogr. Nat. de Belg. VII col. 118-138.

2) Niet bij Van Buchel, noch in de Verzameling Grafschriften. Voluit te lezen als volgt: Deo optimo maximo sacrum. / Antverpia catholicae religionis / libertati restituta Philippus secundus / Hispaniae rex ac Belgii dominus devotissimis / patribus Cappucinis ordinis beati Francisci / a sancta sede apostolica pio eius postulatu / in Belgium missis primum hoc / coenobium fundavit, instruxit curante Philippo / Veu consiliario regio anno Domini 1586. Met Ph. Veu wordt wellicht bedoeld Philippus Veusels (zie Foppens, Bibl. Belg. II 1045), die in 1567 uitgaf: Insignis quaedam ad huius saeculi novae religionis cultores Epistola, in qua perversae ministrorum fraudes explicantur, ac nonnullae sectarum opiniones refelluntur. Een exemplaar daarvan bevindt zich in de Utr. Univ. Bibl. ‘ex dono Buchelii’.

[p. 137]

In monasterio quod vulgariter ‘Ten Vrouwen Bruers’¹⁾ nominant in templi choro videre est sequens epitaphium²⁾:

Insignia paterna	D.O.M.S.	Insignia materna
BREDERODEN. BORSELE.	HELENAE DE BREDERODEN ILLUSTRISS. REGINALDI EQ. AUREI VELLERIS F. VIDUAE THOMAE PERRENOT COMITIS A CANTECROY, ORDINIS ALCANTARAE COMMENDATORIS SALAMEAE D. DE GRANVELLE, HAVRINCOURT, CHANTONAI, ETC. PHILIPPI E.N. II. HISP. REGIS OECONOMI ET A STATUS CONCILIO, A QUO ETIAM CIVIT. ANTVERP. GUBERNATOR FUERAT DESIGNATUS FREDERICUS PERRENOT BARO RENACI ASPREMONT D.S. LUPI, CHAMPAGNEY ETC. EIUSDEM CIVIT. GUBERNATOR, FRATRIAE CHARISS. POST OMNEM IN DEPLORATO MORBO OPERAM FRUSTRA EXHAUSTAM, MORTUAE ANNUA SACRA	LA MARCHE. CROY.
LA LAING. BOURBON.		SACHY. MEURS.
VIANEN. HALEWIJN.		VERNEBORCH. LA LAING.
CREQUI. BERRI.		FLORENCES. BEIJEREN.
HERLER. ARNEMUDEN.		NAVARRE. CRAON.
BARBANSON. DELPHINOIS.		BRACQUEMONT. BLOYS.
VALCHENBORCH. WITKERKE.		ZOLMS. VELDENTZ.
HAVESKERCKE. BOHEME.		(wapenschild) BRANDENBORCH.

1) Bedoeld is het klooster der O.L. Vrouwebroeders.

2) Eveneens bij Van Buchel, l.c. p. 289, die echter in plaats van de geslachtsnamen de wapenschilden geeft. Gedrukt in: Verzameling enz. V p. 274. De regelindeeling is daarnaar gewijzigd.

[p. 138]

PIETATIS ERGO INSTITUIT, ET OB M.E. HOC COENOTAPHIUM POSUIT. OBIJT PRID. NON. MAIJ. CORPORE IN PERRENOTTORUM MONUM. VESUNTIUM APUD SEQUANOS ELATO. ANNO M.D.LXXII, CUM VIXISSET ANNOS XLIIII.

In arce praesidiaria quae Antverpiae est, vulgo ‘op 't Casteel’. Templo ibidem adstructum sacellum est versus meridiem et in eodem epitaphium hoc, aeneae laminae incisum, humi¹⁾:

D.O.M. CHRISTOPHORO MONDRAGONIO HEROI FORTISS. AB INEUNTE AETATE PER GRADUS GLORIOSISS. MILITIAE SUB IMPERIO CAROLI V. CAES. IMP. ET PHILIPPI F. EIUS NOMINIS II. AD HAEC CULMINA EVECTO, PRAEF. TURMAE ET CO XXIII WALONUM, BELLICIS CONSILIJS ADLECTO, TRANSMOS. PROVINCIAE ET ZELANDIAE GUBERNAT. DESIGN. HISP. LEG. COH. XXVII ARCIS GAND: DEIN ARCIS ANTVERP. PRAEF. QUI PACE NEC BELLO, (DUM NESTOREAM ETIAM SENECTAM AGERET) EXPEDITIONE UNQUAM VACUUS FUIT. ADEO CHARUS DEO UT CUM ACIE, PRAELIO, EXCURSIONE TOTIES CONFLIXERIT, QUAMVIS HOSTICA MANU AC TELO SAEPE ICTUS FUERIT, NUNQUAM (MIRABILE DICTU) VULNUS ACCEPERIT. OB MEMORIAM SEMPITERNAM GLORIAE HAER. B.M.F.C. VIXIT ANNOS ----- OBIJT ANNO MDLXXXXVI. DIE III. JANUARIJ.

Aan A. van Buchel. Geen plaats van herkomst, 25 Aug. 1610. Hs. (origineel) te Utrecht Nr. 1647 blz. 23 vv.

1) Gedrukt in: Verzameling enz., deel: Opschriften der Openbare en Byzondere Gebouwen, blz. 58. De regelindeeling en enkele afkortingen zijn daarnaar gewijzigd. In de vierde regel heeft De Wit CAES. weggelaten. De voorlaatste regel ontbreekt in de Verzameling, welke het jaartal in de laatste regel op deze wijze aangeeft: MDXCVI.

[p. 139]

24

Idem ad eundem Antwerpia Traiectum prid. Cal Mart. stilo novo anno 1611. De itinere in Brabantiam cum legatis Brabantiae, de Lockingemio¹⁾ praefecto vigilum Bruxellensi. De Antwerpia et comparatione templi cum nostro Traiectino. De usu piscium. De ex(s)equiis Myraei episcopi²⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Antwerpen 28 Feb. 1611. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9a Nr. 19.

1) Vermoedelijk Charles de Locquinghem of Locquenghien, zoon van Jean de Locquenghien, burgemeester van Brussel, die in 1574 was overleden. Vgl. Henne et Wauters, Histoire de Bruxelles II pp. 46, 48 en 60, Biogr. Nat. de Belg. XII col. 306.

2) Ioannes Miraeus, 1568-1611, overleden op 12 Jan., zie Val. Andreas, Bibl. Belg. 1623, p. 511.

25

Arnoldo Buchellio, viro clarissimo affinique et amico meo inter dilectos s.d.

Gratissimae nobis semper litterae tuae sunt, affinis carissime³⁾, vel hoc nomine, quod doctiores fere et meliores ab iis semper discedimus. Doctiores a stilo, meliores ab monitis sapientibus, quae in illis, ut postrema tua epistola accidit, qua felicitatem⁴⁾ me animi libertate magis quam libera et soluta vita metiri iubes. Et recte tu quidem ista mones. Sed ego quid frustra renitar divorum placitis? Liberior diva nascentes nos adspexit, quae si ad honestam nec inutilem peregrinationem me invitet, cur non sequar? - secutus magnorum exempla virorum. Ceterum⁵⁾ ad dissolutiora si nos forte illa vocet aut ineptas lascivias, involvo me sophiae lodicula⁶⁾ et obturo⁷⁾ aures. Quod reliquum est, non puto me magnopere peccare, si coelebs, sine prole, sine lite⁸⁾ pro voto meo vixero et frena laxem libertati non

3) Hs. charissime.

4) Hs. foelicitatem.

5) Hs. caeterum.

6) lodicula, eigenlijk: deken, mantel.

7) obturare: dicht stoppen.

8) Vgl. blz. 135, grafschrift van Ortelius, regel 12: quietis cultor, sine lite, uxore, prole vitam habuit, quale alius votum.

[p. 140]

otiosae aut pudendae. Adfirmare hoc audeo cum Romano illo¹⁾ sene ‘me nunquam minus otiosum esse quam cum in otio’. Testes ad vos mittimus excerpta haec et selecta e cumulo et acervo observationum nostrarum, quas ego Otia Exotica inscripsi, quod extorres curae sint et extra patriam natae. Plura prompsissem ex hoc nostro penu, sed verebar ne schedularum mole molestiam simulac nauseam tibi parerem. Reperies²⁾ inter eas, quod praecipue scire avebas, de heroe nostro Amerongio³⁾, loculum quippe et fanum⁴⁾ in quo eius exuviae depositae. Ach, quam indignor non aliud monumentum extare tam excellentis, tam meritissimi iuvenis! O ingrata cognatio, itan marmoris crustum vos depauperet?

Sed transeo ad nostra et urbis nostrae praesentem statum, de quibus quidem in dies hic multa audimus ex iis, qui exules a senatu dicti sunt, inter quos etiam consul alter est Helsdingius⁵⁾. Quis tandem Deus animorum haec dissidia nobis dabit aliquando serta et coalita? Non video. O sortem patriae nostrae, o sortem, inquam, in qua illa et fuit semper et futura, imo finitura videtur. Haec est, quod inter se non conveniant populares, antequam vis maior superveniat. Nonne evenit hoc saeculo praeterito sub imperio Bavari? Nonne nunc iterum usu venit? Et bene actum nobiscum est, si non similiter ad alios dominos transferamur et subiugemur. Faxit Omnipotens, ut internecina haec odia Spiritus sancti amoris igne exurentur et pereant.

Felix tu interim ter et amplius, qui in turbarum hoc fer-

1) P. Scipio Africanus maior. Het citaat is uit Cicero, de officiis III. 1. 1.

2) Hs. repperies.

3) Willem Taets van Amerongen, vgl. over zijn graf blz. 130/1 en zie Diarium blz. 360.... Duaci inter cives et scholasticos tumultuari de privilegiis, diu nullas lectiones factas, Wilhelmum Amerongium Tatium in carcere detineri.

4) Hs. phanum.

5) Hendrik van Helsdingen, zie Van der Aa. Wegens herhaalde poging tot omwenteling (samen met Jhr. Dirk Canter, met wien hij korten tijd burgemeester was) in 1610 uit Utrecht verbannen na verbeurdverklaring van zijn halve vermogen. Hij overleed te Leeuwarden in 1612. Vgl. Mej. Felix, Het oproer te Utrecht in 1610, dissertatie Utrecht 1919, passim en blz. 50.

[p. 141]

vido aestu mediis sis tutus in undis et quietus, oblectans te interea et veterum scriptis et priscarum indagine rerum. Ad quem usum patere vobis scribis archivia Veteris Monasterii¹⁾. Macte²⁾, mi Buchelli, macte porro illustrare urbem nostram et in hisce tuis curis et lucubrationibus, cum occasio dabit, etiam nominis nostri memineris. Immortalem me plane eo modo et divinum efficies. Ego in simili arena te sequor, et peperit iam hic mihi illud studium amicos non paenitendos³⁾, inter quos imprimis est dominus Marsselarius⁴⁾, vir eruditione clarus, gente et prosapia nobilis, dignitate et honoribus reverendus. Est enim ex iudicibus huius civitatis, quos vulgus Scabinos⁵⁾ nominat. Mirum est, quantum vir ille delectetur ingeniis, quibus posteritas curae est et veneranda antiquitas. Hunc per haec studia Antverpia mihi conciliavit. Lovanium dedit mihi Hopperum⁶⁾, Bruxella dedit Gissemannum⁷⁾, qui quidem nos, cum ibi eramus, ad celebriora quaeque urbis loca summa comitate deducebat. Vidimus itaque imprimis aulam et in ea Belgii principes maiestate et pietate suspiciendos. Vidimus insuper hortos, montes, fontes, quid addam? Tempe non sunt Tempe prae amoenis hisce locis, praecipue vero, si pomerium et suburbanum istud ducis Omalii⁸⁾) inspicias⁹⁾. Viridarium nobile, spatiosum, fontibus, statuis artificiosaque

1) De kerk van Oud-Munster, één der vijf kapittelkerken.

2) Bravo, verbonden met den infinitivus.

3) Hs. poenitendos.

4) Frederik van Marselaer, 1586-1660, zie Biogr. Nat. de Belg. XIII col. 854-860, vgl. ook Val. Andreas, Bibl. Belg. p. 294. Hij was een leerling van Puteanus en vervulde later gedurende lange jaren verschillende ambten in de magistratuur te Brussel.

5) Scabinus, Ital. scabino of schiavino, Fransch échevin, schepen.

6) Caius Antonius Hopper, proost van de St. Pieterskerk te Leuven en kanselier der Universiteit aldaar, vgl. Biogr. Nat. de Belg. IX col. 465/6 en Val. Andreas, Bibl. Belg. p. 188. Zijn meer bekende broeder George Hopper was overleden in 1610 en kan hier dus niet bedoeld zijn.

7) Dezen naam hebben wij niet kunnen identificeeren.

8) Charles de Lorraine, duc d'Aumale, 1554-1631. Zie Nouv. Biogr. Univ. III col. 736. Vgl. Henne et Wauters, Histoire de la Ville de Bruxelles I p. 14, II p. 61.

9) Hs. inspiceas.

[p. 142]

cultura supra fidem. Non crederes, nisi ipsemet vidisses. Sed non hoc etiam vidisti, depictas videlicet ante duos menses ipsas arbores. Quarum aliqua fugientem repraesentat¹⁾ Daphnen²⁾, quae dum contumacius Apollinis aversatur amplexus sensim foliata mutatur. In alia arbore depictam vides Syringis³⁾ metamorphosin. Aliae alias deas deosque referunt. Tam ad vivum omnia et iustam hominis formam, ut non cortices te conspicere sed carnea membra iurares. Equidem simile quicquam nec vidi unquam nec audivi, imo ne somniassem quidem fieri potuisse.

Ab urbe Bruxella excursiones fecimus Hallis⁴⁾, Lymbecae⁵⁾, Ruysbrocae⁶⁾, Lacis⁷⁾, Anderlacae⁸⁾ et finitimis locis. Lovanium etiam tunc nos habuit et ibidem innotui domino Hoppero. Is in bibliothecam suam me introducebat, quae vere Hermathena dici potest, ita non tam libris quam variis signis et artificiosissimis tabulis est instructissima. Hic ego quam plurima clarissimorum pictorum vidi opera, sed eorum praecipue, quos patrum et prior tulit aetas. Neotericorum enim et qui praesentis sunt aevi non tam est amator. Inter multas et curiosissimas tabulas obstupui praesertim ad imagunculam divae Virginis a Quintino Mesio⁹⁾ depictam. Quod cum ille animadverteret, risit et retecto repagulo¹⁰⁾ quodam seu linteo velamine ‘Hoc mirare’ inquit. Ego attonito similis et quasi in extasin raptus dimovere oculos a tam curioso opere non poteram. Effigies erat bea-

1) Hs. representat.

2) Hs. Daphnin. Vgl. Ovidius, Metamorph. I. 490-567.

3) Vgl. Ovidius l.c. I. 689-712.

4) D.i. Halle.

5) D.i. Lembecq.

6) D.i. Ruysbroek.

7) D.i. Laeken.

8) D.i. Anderlecht.

9) Quinten Massijs (Messijs, Matsijs, Metsijs), 1465/6-1530, zie Thieme-Becker XXIV (1930) blz. 227. Prof. Vogelsang, die op ons verzoek zoo vriendelijk was deze passage door te lezen, oordeelde haar te vaag, om er uit op te kunnen maken, welk schilderij hier bedoeld kan zijn. Wellicht zou het de Magdalena te Antwerpen zijn.

10) Repagula, -orum beteekent: grendel, wat hier niet bedoeld kan zijn. Vermoedelijk: gordijn.

[p. 143]

tae Mariae Magdalenae, tam artificiose, tam subtiliter ab eodem Mesio elaborata, ut superare meo quidem iudicio et Maubusii¹⁾ et Holbenii²⁾ et nedum viventis Oliverii³⁾ in pingendo acrimoniam et subtilitatem longe videretur. Non equidem imaginem, sed formosissimam et paene spirantem feminam⁴⁾ palpitantiaque membra conspicere mihi videbar, non pictas denique vestes, sed lucentes byssinos⁵⁾ sinus et lacinias⁶⁾, splendescentes margaritas⁷⁾ et uniones⁸⁾ similesque id genus gemmas, quibus ornata vestis fluere et vento agitari apparebat. Breviter, ego accuratius opus aut delicatius hucusque nondum vidi. Quod diutius intuitus et veritus, ne viro mihi antea ignoto morosior essem, abeundi veniam petii. Ille, ut humanissime me exceperat, ita quam arctissime complexum amantissime dimisit.

Isthinc ego recta propero Heverle versus et fanum imprimis adeo, ubi tunc bono eventu ipsum ducem Orschottanum⁹⁾ una cum uxore offendebam in templi choro, qui tunc forte dis supplicia faciebant, vel (ut vulgus loquitur). erant in suis devotionibus - puto pro obtinenda prole, et

1) Jan Gossaert, gen. Mabuse, geb. ± 1478, † 1533/6. Zijn familie stamde uit Maubeuge. Zie Thieme-Becker XIV (1921) blz. 410.

2) Hans Holbein de Oudere (geb. tusschen 1460 en 1470, † 1524), of de Jongere (geb. 1497/8, † 1543)? Zie Thieme-Becker XVII (1924) blz. 333 en 335.

3) Wellicht Isaäc Oliver, † 1617 te Londen, zie Thieme-Becker XXV (1931) blz. 598. Hoewel hij, geboortig uit Rouaan, reeds omstreeks 1568 naar Engeland was gegaan, schijnt hij toch in Nederland bekend geweest te zijn, vgl. Van Buchel, Res Pictoriae blz. 60 en 78. De Wit kan den man en zijn werk ook in Engeland gezien hebben.

4) Hs. pene, foeminam.

5) Hs. bissinos. - Katoenen.

6) Slip of pand van een gewaad.

7) Paarl.

8) Bijzonder groote, afzonderlijke paarl, vgl. Plinius, Nat. Hist. IX. 35. 54.

9) Charles de Croy, vierde hertog van Arschot (sic !), 1560-1612. Bedoeld wordt zijn tweede gemalin, zijn nicht Dorothée de Croy, die hij in 1606 had gehuwd. Dit huwelijk bleef kinderloos. Zie Biogr. Nat. de Belg. I col. 544-551.

[p. 144]

is rumor erat. Ego hic tibi multa referrem de fani istius ornatu et magnificentia, item de marmoreis ducum mausoleis, nisi tu iamdudum Ultraiecti illud ipsum mihi rettulisses. Referam tamen unum, quod rideas et quod in via ex comite (homine quidem plebeo, sed congerone¹⁾ facundissimo) inter eundum intelligebam. Narrabat is mihi (nam verba habebamus de duce et eius coniuge, quae ut iuvencula et valentula est venationibus valde delectatur) accidisse aliquando, ut post longam venationem defatigata diverteret apud rusticum quendam. Cui illa, dum ad coelum ille extollit mariti eius operosa opera et facta admiranda, hoc modo genialiter satis respondebat: ‘Multa quidem, mi vir, cum faciat meus maritus, tamen unicum puerulum facere non potest aut me matrem’. O non insipidi femella gustus! An non a Venere est hoc eius responsum et a Gratiis? Scio adfirmabis.

Ceterum²⁾ reversus in urbem cupiebam vehementer audire et videre Puteanum³⁾, sed meo incommodo ille tum non docebat et ego diutius haerere non poteram, ut ipsum postea audirem aut viderem. Interim adibam gymnasium et scholam, illam almam tot et tam magnorum ingeniorum matrem et nutriculam, venerabilem omnino nobilemque antiquitate et disciplina. Miraberis forsitan, quod in tam docta et litterata urbe nihil a me descriptum, nihil annotatum sit. Dicam. Biduo tantummodo commoratus sum et Lipsii monumentum, iam antea typis excussum⁴⁾ apud me habebam, quapropter eius sepulchrum solum inspexi et veneratus sum praeceptoris olim mei defuncti manes. Supererant multa selectu dignissima, ut praecipue antecessoris Wamesii⁵⁾ elegantissimum epitaphium

1) Hs. congerrone. - Eigenlijk: hij die bijeenbrengt, vandaar: dief (Plautus).

2) Hs. caeterum.

3) Erik de Put, 1574-1646, vgl. Nw. Biogr. Wdbk. VI 1153, Sandys, Hist. of Class. Scholarship II p. 305. Toen De Wit dezen brief schreef, was Puteanus hoogleeraar te Leuven, waar hij Lipsius in 1607 was opgevolgd.

4) Hs. excusum.

5) Johannes Wamesius, 1524-1590, zie Valerius Andreas, Bibl. Belg. (1623) p. 543. In 1555 werd hij hoogleeraar in het Burgerlijk Recht te Leuven, in 1570 primarius canonum antecessor. Hij werd begraven ‘in divi Petri basilica’, waar zijn erfgenamen een grafmonument voor hem oprichtten.

[p. 145]

aliorumque clarissimorum, sed brevitas temporis non concedebat illa decerpere. Redii itaque Bruxella Antverpiae, ubi iam nunc sum, sed in dies hinc profecturus in Gallias, quo utinam te socium habere possem et itineris comitem! Tum demum absolute beatum me existimarem neque amplius quicquam foelicitati meae deesse putarem. Quae nos manerent deliciae ex conspectu et electu tot mirandorum, item ab notitia virorum clariorum, denique ex mutuis confabulationibus et collatione observatorum! Quae omnia equidem praeferrem non regum tantum et (ut tu scribis) pontificum epulis, sed ipsis deorum encoeniis, et relinquerem non difficulter sua nectara¹⁾ divis. Sed haec optare mihi licet, potiri vero non licet. Lenies itaque saepius meum desiderium mellitissimis tuis litterulis, quas trades avunculo meo Foeckio²⁾, qui ad manus nostras ut veniant fideliter curabit.

Hisce vale, amicorum meorum ocelle, et diutinum meum silentium prolixiori hac epistola seu potius verbosa historia compensatum habe. Valeat a me amplissimus et clarissimus dominus Ruyssius³⁾. Qui fit, ut nihil quicquam in praecedentibus vestris intelligam de illo? Salveat a me quam officiosissime, Gronsveldium⁴⁾ item (si excitare eum non vereris) meo nomine quam plurimum saluta. Est unus ex doctis illis, quicum ego lubenter semper et cum meo fructu. Ut enim aromata tangentibus odor aliquis adhaeret, ita ab illo mihi semper aura aliqua syncerioris et verioris sensus. Valeat et simul omnes, qui bene me.

Andoverpiae XV. Kal. Iul. Anno MDCXI.

Totus et omnis tuus Joh. de Witt.

Si novi quidquam isthic apud vos est, perscribe. Nos hic nihil habemus. Principes in aestivis sunt Bincae⁵⁾ in Monte

1) Hs. nectera.

2) Zie blz. 161 aanm. 3.

3) Zie blz. 185 aanm. 6.

4) Vermoedelijk Johan van Gronsvelt, eenmaal genoemd in het Diarium, blz. 480. Zijn geboortejaar is onbekend. In 1621 werd hij beëedigd als advocaat bij den Hove van Utrecht. Hij overleed in 1642. Zie Jaarboekje van Oud-Utrecht 1929 blz. 115.

5) Vermoedelijk Binche in Henegouwen.

[p. 146]

Mariano, commoraturi ibidem usque ad autumni initium. De turbis Bohemicis¹⁾ intelligimus eas pacatas esse et Matthiam regem designatum. Iterum vale et cognatam nostram, coniugem tuam, in primis et ante omnes, una cum filiolo, saluta. Blommartio²⁾ deinde inter primos meo nomine salutem dices et me illum magni facere suaque opera maximi aestimare. Putamus enim et nos habere nasum in hac Pictoria atque (ut Ciceronis verbo utar) non indoctos oculos³⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Antwerpen 17 Juni 1611. Hs. (origineel) te Utrecht Nr. 985. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9a Nr. 20.

1) Aan het hoofd van 10.000 man was Matthias op 24 April Praag binnengerukt. Den 23sten Mei was hij gekroond. Zie Cambridge Mod. Hist. III (1907) p. 734.

2) Abraham Bloemaert, 1564-1651, vgl. Thieme-Becker IV (1910) blz. 125. Zie ook Diarium blz .XXVIII, 257 en Res Pictoriae passim.

3) De schrijver heeft waarschijnlijk gedacht aan Cicero, Paradoxa 38: nos quoque oculos eruditos habemus.

26

Idem ad eundem Lutetia Traiectum XI. Kal. Jul. anno Domini 1611. De morte filii eius unici⁴⁾ consolatio, versus et epitaphium. De nuptiis regum Franciae et Hispaniae earumque hastiludiis⁵⁾, quorum schemata transmitteret. De Joh. Naxo monacho⁶⁾ apud Parisios existente. Quod ab itinere Italico deterreat, spondet se ultra deliberaturum et amicorum monitis nonnihil tributurum. De antiquitatibus Parisiensibus Jacobi de Breul⁷⁾, etc.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 21 Juni 1611. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9a Nr. 22.

4) De juiste datum is onbekend, vgl. Diarium blz. XXIII.

5) Hierover uitvoeriger in Nr. 28.

6) Dezen monnik hebben wij niet kunnen identificeeren. Ook ons verzoek om nadere inlichtingen aan de Bibliothèque Nationale te Parijs werd negatief beantwoord.

7) Hs. Bruil, vgl. blz. 176, aanm. 7 en 8.

27

Idem ad eundem ut supra Id. Febr. anno Salutis 1612. Consolatur ob tristitiam de immatura filii unici morte conceptam variis adductis et recentibus exemplis, filii nempe prae-

[p. 147]

sidis Lannini¹⁾ unici heredis²⁾, qui noctu violenta morte in plateis occubuerat. Addit quaedam de magnificis et regiis operibus³⁾ et sa sale de l'Antiquité⁴⁾, etc. Renovat affectum Italici itineris. De Passeratio⁵⁾ notata et item alia observata. De Bongarsio⁶⁾ viro aeditis publice scriptis longe clarissimo. De privigno Jacobo van der Voort⁷⁾. De praesenti regni Gallici statu; plura morte item Aurelianorum ducis⁸⁾. De Francisco Pourbus⁹⁾ pictore regio.. De supplicio domini de Vatan¹⁰⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 13 Feb. 1612. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 10a Nr. 27.

1) Lees: Jannini (Jeannin). Over diens eenigen zoon, den Baron de Montjeu, en het hier bedoelde duel zie Nouv. Biogr. Gén. XXVI p. 604. Vgl. blz. 150 aanm. 11.

2) Hs. haeredis.

3) Vermoedelijk de verbouwing van het Luxembourg door Jacques Debrosse.

4) De koninklijke verzameling was begonnen door Frans I en bevond zich te Fontainebleau.

5) Jean Passerat, 1534-1602, sinds 1572 professor in de eloquentie te Parijs, dichter in het Fransch zoowel als in het Latijn. Hij maakte vooral naam door zijn Satire Ménippée, waarvan naar het heette Casaubonus het slot gedicht had. Zie Sandys, Hist. of Class. Scholarship II pp. 191, 206 en vgl. Diarium blz. V en 128.

6) Jacques Bongars, 1554-1612, uitgever van Justinus en Middeleeuwsche Latijnsche werken. In diplomatieken dienst bezocht hij Constantinopel en Cambridge. Zijn belangrijke bibliotheek, waarin hss. van Vergilius, Horatius en Lucanus, bevindt zich thans te Bern. Zie Sandys, Hist. of Class. Scholarship II pp. 192 en 205.

7) Van Buchels stiefzoon, ingeschreven als student in de medicijnen te Leiden op 31 Oct. 1607. Hij was toen 17 jaar oud. In Nr. 41 noemt De Wit hem clarissimus dominus, doctor van der Voordt. Over zijn dood zie blz. 195 aanm. 1.

8) De tweede zoon van Hendrik IV en Maria de' Medici, die in 1611 was overleden. Zijn titel ging toen over op den derden zoon, Gaston.

9) Frans Pourbus of Porbus, 1569-1622, door Maria de' Medici in 1609 als hofschilder naar Parijs geroepen, Thieme-Becker XXVII (1933) blz. 315-19.

10) Zie hierover B. Zeller, La minorité de Louis XIII, 1892, p. 336, en vgl. hieronder blz. 150.

[p. 148]

28

Clarissime vir, nobilis ac reverende domine,

Ab affine meo, domino Reumpstio¹⁾, litteris proximioribus solito more meo petieram, ut cum cura et quam officiosissime salutem tibi a me, obsequium insuper cultumque nostrum offerret. Illud ipsum curasse sedulo perscribit; simulac non tantum ea exporrecta fronte et benigniter te excepisse, verum etiam mandasse, ut mihi denuntiaret benevolentiam in me tuam et salutis vota. Quod quidem ex fide ille praestitit et me beavit omnino hoc nuntio²⁾; magni etenim facio quaecunque a tam magnis viris. Vide, faventia isthaec tua audentiam mihi etiam addidit arripiendi incultum stilum et neglectum a tam longo iam tempore, ut vario et bono iure barbaries eundem sibi integrum vindicet³⁾, sive praescriptionis seu derelicti titulo, utroque iusto, et a quibus frustra et iniquiter appellem. Sed dum mecum cogito prudentiam tuam inspicere magis et aestimare ipsam rem quam verba, temeritatem meam res ipsa excuset. Quam equidem adfero syncere et ex intimo pectore, mentem videlicet nostram, et ex ea virtutis tuae et doctrinae admirationem summam et devotam observantiam. Hanc ut admittas suscipias, rogamus et speramus.

Supersunt res aliae, quas orbis hic Gallicus nunc habet novas, pactae scilicet utrimque nuptiae inter Francorum regem Ludovicum et Annam Hispaniae filiam, item e converso inter Hispaniae principem Philippum et Elisabetham Franciae dominam⁴⁾. Laetitiae exinde publicae, equestres decursiones et hastiludia, quae has consequuta. Quarum omnium delineatum vobis transmittimus schema et in eius margine typis descriptam historiam⁵⁾; simul etiam episto-

1) Wellicht Gerard Rumpst of Ruempst, met wien Van Buchel een gesprek over de onsterfelijkheid der ziel had, Diarium blz. 185, vgl. blz. 388.

2) Hs. nuncio.

3) Hs. vendicet.

4) Zie over deze aangelegenheid F.T. Perrens, Les Mariages espagnols sous le règne de Henri IV et la régence de Marie de Médicis (1602-1615), 1869, en vgl. Lavisse, Hist. de France ill., VI² pp. 153 vv.

5) Vermoedelijk was dit het pamphlet getiteld: ‘Le Carrousel des pompes et magnificences faites en faveur du mariage du tres chrestien Roy Louis XIII avec Anne infante d'Espagne les jeudy, vendredy, samedy 5, 6, 7 d'avril 1612 en la Place Royalle à Paris’, Parijs 1612. Vgl. Perrens, op. cit. p. 392 note.

[p. 149]

lam ad Casaubonum¹⁾ ab illustrissimo Cardinale Perronio²⁾, viro utique prudentissimo et quem academiae hic curatorem habemus, una cum epistola responsoria³⁾. Quae quidem te poscimus ut benevolenter accipias, et si quid superest, quod ab hisce partibus ad vos missum aut perscriptum cupiatis, non gravabimini nobis indicare. Desiderata factis quam primum compensata videbitis.

Redeo ad regni et rerum praesentem statum. Dux de Mayenne⁴⁾ hinc propediem iussu regis profecturus est in Hispaniam cum instructissimo simulac sumptuosissimo comitatu legatus ad celebranda sponsaliorum officia ceterasque⁵⁾ ceremonias exercendas, quarum inter reges eximius et solemnis est usus. Ob similem causam exspectatur hic vicissim ex Hispania dux Albanus⁶⁾.

1) Isaac Casaubonus, beroemd Graecus, 1559-1614, kon als protestant te Parijs de plaats niet innemen, die hem krachtens zijn geleerdheid toekwam. In 1600 werd hij Lecteur du Roy, in 1604 onderbibliothecaris der Bibliothèque royale. Na den moord op Hendrik IV week hij uit naar Engeland. Hij werkte te Cambridge en Oxford. Hij werd begraven in Westminster Abbey. Zie Sandys, Hist. of Class. Scholarship II 204-210 en passim, en M. Pattison, Isaac Casaubonus, 2nd ed. 1892.

2) Jacques Davy Duperron, 1556-1618, werd in 1591 bisschop van Evreux. Hij werkte nauw samen met Hendrik IV, op wiens wensch hij zijn uiterste best deed Casaubonus tot het Katholieke geloof over te halen. In 1605 werd hij cardinaal, in 1606 aartsbisschop van Sens. Vgl. P. Féret, Le Cardinal Duperron, 1877.

3) Deze twee brieven, welke toch niet ouder zullen zijn dan 1610 of 1611, komen niet voor in Th.J. van Almeloveen's uitgave van Casaubonus' brieven, Rotterdam 1709.

4) Hs. Maine. Bedoeld is Henri de Lorraine, duc de Mayenne, 1578-1621.

5) Hs. caeterasque.

6) Niet de hertog van Alva, doch de hertog van Pastrana werd na de weigering van verschillende anderen bereid gevonden het gezantschap op zich te nemen. Hij vertrok uit Madrid op 5 Juli en kwam te Parijs aan op 13 Juli, zie Perrens, op. cit. pp. 417-419 en vgl. blz. 154 aanm. 2.

[p. 150]

Principes e stirpe regia, Condeus¹⁾ et Sossonii comes²⁾, qui ob dissentiunculas diutius aula abstinuerant et hactenus sponsaliorum contractus signare detrectaverant, praesentes id ipsum iam praestitisse aiunt.

Apud Pictones³⁾, homines quidam(!) praetensae religionis seu verius larvatae⁴⁾ rebellionis, quibus quies in seditionibus, in pace turbae sunt nec cordi quicquam magis quam rapinae et ob has grata sunt bella -, hi moliebantur quaedam satis callide⁵⁾ et iam consilia ad actum et tragoediam ibant. Sed serio moniti a concilio regio, ut caverent ne prava incoepta tandem consultoribus noxae essent respicerentque in Vatani⁶⁾ supplicium, timentes et resipiscentes sibi, imprimis reipublicae autem quam optume consuluerunt.

Venerabilis pater dominus Io. Neii⁷⁾, ille nobilis foederum proxeneta⁸⁾, fuit hic Parisiis V. Kal. Mai.⁹⁾, verum per unum huncce dumtaxat¹⁰⁾ diem, et prolixius illi colloquium cum clarissimo praeside Jennino¹¹⁾.

1) Henri II de Bourbon, prince de Condé. Hij was gehuwd met Charlotte Marguerite de Montmorency.

2) Charles de Bourbon, comte de Soissons, jongste zoon van Louis I, prince de Condé, 1556-1612. Hij bood den krachtigsten tegenstand. Na zijn dood (1 Nov.) zocht de regentes toenadering tot Condé.

3) Pictones, ten tijde van Caesar een stam, die het gebied Zuidelijk van den benedenloop der Loire bewoonde. Waarschijnlijk is bedoeld de Assemblée de Saumur. Saumur had sinds 1594 een academie, die het bolwerk van het Fransche protestantisme was.

4) Larvatus: gemaskeerd.

5) Hs. calide.

6) Zie blz. 147 aanm. 10.

7) Vermoedelijk de Franciscaan Jan Ney of Neyen, die van Spaansche zijde de onderhandelingen over het Bestand had gevoerd. Hij leefde ± 1560-± 1620.

8) Proxeneta, προξϵνητήσ, (huwelijks)makelaar. Vgl. Cod. Just. 5.1.6.1. De Wit kan het woord echter aan het Fransch ontleend hebben.

9) D.i. 26 April.

10) Hs. duntaxat.

11) Pierre Jeannin, 1540-1622, de bekende staatsman, diplomaat en financier. Zijn titel ‘président’ verkreeg hij in 1581, toen hij door Hendrik III tot voorzitter van het parlement werd benoemd. Zie Nouv. Biogr. Univ. XXVI pp. 597-604.

[p. 151]

Ceterum¹⁾ quid eius adventu significatum sit nescitur publice. Hinc porro recta perrexit Romam, assumendus in purpuratorum ordinem, ut autumant aliqui, sed nec desunt, qui opinentur agitari tractarique aliquid per ipsum inter summum pontificem et Maioris Brittanniae regem. Faxit omnipotens Deus, ut tam vasta, sed tam vaga ratis aliquando in salutis portum ducatur, deveniat, sistatur. Et quis est, qui mare hoc naviget aut clavum²⁾ dirigat foelicius quam hic Palinurus³⁾?

Haec sunt, vir clarissime, nobilis ac reverende domine, quorum certiores vos fieri omnino voluimus et ante omnia me vehementer expetere recipi inter famulos tuos et officiosos clientes. Quod ipsum si assecutum me etiam litteris tuis affirmare dignaberis, beatum efficies et parem superis perennioribus. Ita clementissimus Deus clarissimam, nobilem et reverendam dominationem vestram servet et tegat, per quam nos sartam et tectam habemus Augusti-Marianam⁴⁾ cum immortali nominis vestri gloria et fama.

Lutetiae Parisiorum. XI. Kal. Jul. MDCXII.

Clarissimae, nobilis ac reverendae dominationis vestrae observantissimus

Joh. de Witt Stephani filius.

Clarissimo viro, nobili ac reverendo domino, domino Lamberto vander Burch, augusti collegii beatae Mariae decano dignissimo, Ultraiecti.

Aan L. van der Burch te Utrecht. Parijs 21 Juni 1612. Hs. (origineel) te Utrecht Nr 985. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 7a-8a.

1) Hs. caeterum.

2) Clavus, roer, vgl. blz. 106 aanm. 4.

3) Palinurus was Aeneas' stuurman op zijn zwerftochten na den val van Troje. Vgl. Vergilius, Aeneis VI 381 en passim.

4) Van der Burch was deken der Mariakerk, vgl. blz. 158 aanm. 3 en Nr. 31A.

[p. 152]

29

Mijn Heere,

Naer mijne zeer dienstige gebiedenissen aen U.E. zult gelieven te verstaen, hoe dat ick seer eernstelicken versocht hadde op mijn Oome den Generael Foeck¹⁾, dat hem soude gelieven mijne groetenisse ende aenbiedinge mijner geringer dienste U.E. vuyt mijnen naeme te presenteren met communicatie van seeckere triumphcaerte²⁾, geteijkent ende in cooper gesneeden naer de conelicke verthooningen ende magnificentien alhier binnen Parijs gecelebreert over de fiançailles van de alder Christelixten Coninck van Vranrijck met d' Infante van Spaengnen alsmeede van den prince van Spaengnen met mevrouwe van Vranckrijck, eerste suster van den tegenwoordigen coninck, in voegen als zulcx breder verclaert wordt in de marginale annotatien van de voorschreve caerte. Ende is aen mij, bij mijn Oome voornoempt, wederom overgeschreven, dat U.E. mijne gebiedenissen niet alleen aengenaem ende het cleijn present bevallich is geweest, nemaer dat U.E. daerenboven vrundelicken begeerden dat hij soude willen mij wederomme U.E. groetenisse, genegentheyt ende benevolentie te mijwaerts door zijn schrijvens doen verstaen. Deese U.E. humaniteyt heeft mij veroorsaeckt te verstouten selffs aen U.E. te scrijven ende U.E. te doen verstaen, hetgeene alhier lestelicken ende nieuwelinx is gepasseert. Waervan eerstelick remarcabel ende gedenckweerdich is de avenüe van den Heere Roderigo de Silva, hartoge van Pastrane³⁾, ambassadeur voor den coninck van Spaengnen, dewelcken alzoo ettelicke daegen gelogeert geweest was au Bourch de la Reijne (een zeer cleijne veste gelegen ontrent een Nederlantsche mijle van Parijs) wachtende naer d'ordre ende t'commandement twelcken den coninck van Vranrijck zoude believen te schicken. Is op den XIIIen Augusti stilo novo door bevel van den coninck besocht geweest in de voornoemde veste van den Hertoge van Nevers⁴⁾, geaccompagneert met veel heeren en edelen van Vranrijck, ende van denselven geleij gedaen tot binnen de stadt van Parijs ende aen zijn logement, bij den coninck expres daertoe geordonneert ende princelicken ge-

1) Zie over Foeck blz. 161 aanm. 3.

2) Zie blz. 148 aanm. 5.

3) Zie blz. 149 aanm. 6, blz. 156 aanm. 3.

4) Vgl. Perrens, op. cit. p. 419.

[p. 153]

meubleert. Hij arriveerden tegens den avondt ende was vergeselschapt van veel Spaensche Graven ende heeren met een roijale suite van pages, estaffiers ende lacqueijen, die alle in rootschaerlaecken met breede goude banden geboort gecleet waeren. Voor deese suite worden geleijth ontrent hondert en vijftich muijlen, veertich omhangen met roode fluweele decken, rontsomme seer rijckelicken ende magnifijck geborduirt met fijn goudt, ende waeren meest alle gelaeden met de bagagie ende coffres van den ambassadeur ende zijn compagnije.

Den XVIen Augusti savonts nae den ses uren worden hij te hove au Louvre geconvoijeert met ontrent twe hondert peerden van den hartoge van Guysen, die men seijt dat het behangsel van zijn peerdt over de twijntich duijsent goude croonen gecost hadde ende was nae advenant conelicken ende seer somptueux gecleet. Den ambassadeur daerenteegen was in gemeene swarte sijde gehabitueert¹⁾ ende alle tgeselschap van de grooten van gelijcken.

Den XXVen ditto (oock tegens den avondt) is hij bij den coninck ontbooden geweest, omme met zijne maiesteijt collatie te neemen ende te resineren²⁾. Ende thoenden alsdoen de Castiliaensche piaffe, die meest bestondt in pierrerijes ende baggues van zeer groote prijse. Sijn pagien waeren alsdoen gecleet in witt satijn ende effen swarte fluweele mantels ofte Spaensche cappen vol silvere laken gevoeijert. Hunne bonnetten waren van swart fluweel met witte pluijmen. De lacqueijen ende estaffiers waeren gecleet naer advenant. Den ambassadeur hadde meede een habijt van wit satijn seer costelicken met silver geborduijrt; als van gelijken meede zijnen mantel van swart fluweel, die met silver zeer geestich ende³⁾ rijkelicken was gewrocht, soedat men qualicken het stoff van tfluweel conde bekennen.

1) In verband met den rouw wegens het overlijden van de koningin van Spanje, Margaretha van Oostenrijk, op 3 Oct. 1611.

2) Vgl. Perrens, op. cit. p. 421 en 392 note: Les courses de bague faites en la Place-Royale, en faveur des heureuses alliances de France et d'Espagne, par les princes et seigneurs de France. Composé par N.L.M.S.D.P. Paris, J. Millot, 1612, pièce (Catalogue [de la Bibliothèque Impériale] de l'histoire de France I 1855 p. 437 Nr. 149).

3) Hs. een.

[p. 154]

Den XXVIen ditto. Is bij de coninginne Marguerite, hartoginne van Valoijs, gravinne van Avergne etc. aengericht in haer palleijs een conelicke bal ofte danspel¹⁾, op welcke neffens den coninck de regerende coninginne, mevrouwe van Vranckrijck, gecompareert zijn, veel princen, heeren ende edelen met een groot deel van princessen ende edeljofferen, met een overdraegende groote pracht ende costelickheijt van habijten, juweelen ende gesteenten, van welken den heere ambassadeur ende andere Spaengnaerden sonderlinge waeren verwondert. Hetgeene sich aldaer voorts toegedraegen heeft, ende alle vordere onthaelingen, eeren ende vruntschappen, den voornoemden heere ambassadeur alhier gedaen ende beweesen, sampt zijne commissie ende charge zal U.E. breeder vuijt deese bijgaande boecxkens²⁾ verstaen, dewelcke U.E. zal gelieven met mijnen geringen dienste aen te neemen.

1) Vgl. Perrens, op. cit. p. 422.

2) Deze boecxkens waren vermoedelijk de in den Catalogue etc. (zie blz. 153 aanm. 2) opgenomen Nrs.:

157

L'entrée de monseigneur le duc de Pastrana, ambassadeur extraordinaire de Sa Majesté catholique, faite à Paris, le 13 d'août, pour l'accomplissement de l'heureux mariage de Madame Elisabeth de France, soeur du roi, et de Philippe-Dominique-Victor, fils aîné d'Espagne; avec l'ordre que tenaient les seigneurs qui accompagnaient Son Excellence; ensemble leurs devises, armoiries et titres; par J. Baudoin. Paris, A. du Brueil, 1612, pièce.

158

Discours sur ce qui s'est passé à l'arrivée de M. le duc de Pastrana, ambassadeur d'Espagne; ensemble une réjouissance à la France sur le bonheur des alliances de France et d'Espagne, avec l'explication d'une prophétie de Nostradamus sur le mesme subject; par le sieur D.S.A. Paris Veufve P. Bertault, 1612, pièce.

159

La réception faite dans le Louvre à M. le duc de Pastrana, ambassadeur extraordinaire de Sa Majesté catholique, pour l'accomplissement des heureuses alliances de France et d'Espagne; ensemble l'ordre, les cérémonies, et les réponses qui lui furent faites en l'audience qui lui fut donnée par Leurs Majestés. Paris, J. Nigaut, 1612, pièce.

170

Le grand bal de la reine Marguerite, fait devant le roi, la reine, et Madame, le dimanche 26 août, en faveur de M. le duc de Pastrana, ambassadeur extraordinaire pour les alliances de France et d'Espagne. (Par. F. Fassardi). Paris, J. Nigaut, 1612, pièce.

Daarvan bevinden zich de nummers 158 en 170 in een bundel, dragende de signatuur T 8^o 120, en kennelijk afkomstig uit de bibliotheek van Van Buchel, in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht. Vgl. van Someren, Pamfletten niet voorkomende in afz. catalogi enz. II nrs. 543 en 544.

[p. 155]

Dit is t'principaelste tgeene alhier gepasseert is, waerover ick deesen wel soude moogen eijndigen, ten waere mij weerdich dochte aen U.E. noch over te schrijven den grooten scrick ende vreese alhier onder de gemeente geweest is op den XXIen September stilo novo over den roep van de doot van den coninck. Ende alhoewel den coninck te dijer tijt op de jachte was au Bois de Vincennes, frisch ende gesondt sonder eenich mangel, soo en heeft men nochtans de gemeente t'selve niet connen doen gelooven, seggende ende opiniatrerende obstinatelicken, dat men dijergelijcken hun oock voorgehouden ende alsoo geabuseert hadde in de massacre van den overleeden coninck¹⁾. Ende en zijn niet gerust geweest voor ende aleer totdat men savonts vuijt de Louvre, s'conincx hoff, diversche vierwercken deede spelen ende verscheijden vierpijlen worpen gelijck men in publijcke blijschap gewoonlick is te doen. Den coninck coomende tegens den avondt van jachte was verwondert te verstaen van den roep ende beroerte onder de gemeente, welcken roep ende fame zijnen oorspronck gehadt heeft vuijt deese oorsaecke; onder de capiteijnen van de garde van den coninck is eene met naemen le Roij. Deese, woorden crijgende met eenen edelman van de compagnije, zijn daerover handtgemeen ende in een vechtelinge geraect ende is eijntelickken le Roij dootlicken gequetst, waerover de omstanders terstont riepen: ‘Le Roij est tué’, hetwelcken als eenen blixem datelicken aen alle oorden der stadt vuijtgespreijt is geweest. Ende alsoo de gelegentheijt van t'gevalle allen man niet bekent en was, heeft een groote beroerte ende scrick gecauseert, oock soo, dat alle de compagnijes van de garde, die alhier buijten de stadt in de voorsteeden gelogeert zijn, in volle waepenen ende met vliegende vendelen saemen naer de Louvre zijn gemarcheert, niet anders weetende off den coninck was eenich ongeval overcoomen. Dan coomende in hunne corps de garde hebben verstaen het misverstandt ende Godt gedanckt van de ge-

1) Henri IV, vermoord door François Ravaillac 14 Mei 1610.

[p. 156]

sontheijt ende welvaeren des conincx, keerende ijder in hunne respective quartieren. Deesen roep ende roeringe is geweest drie ofte vier daegen naer t'vertreck van den ambassadeur van den coninck van Spaengnen, van den welcken te dijer tijt de gemeente een seer sinistre opinie ende impressie hadden, soo dat ment tot der Spaengnaerden groot voordeele ende geluck hielt, dat sij in dije coniuncture vuijter oogen ende vertoogen waeren¹⁾.

Dit is t'geene waervan ick U.E. wel hebbe willen verwittigen, ende zal my sonderlinge tegens U.E. verbonden houden bij zooverre U.E. gelieve mij te doen verstaen, waerinne ick alhier U.E. eenijge vordere ende aengenaemen dienst can gedoen, daer U.E. mij t'allen tijden toe bereijt ende vlijtich sult vijnden. Hierover mij recommanderende met mijne zeer demoedige dienstbiedinge aen de edele ende mogende heeren Staten van Utrecht bidde den Almoogenden, mijn heere, U.E. te neemen in zijn heijlige schutz ende hoede.

Geschreven in Parijs deesen VIen Novembris Anno XVIC twaelff.

U.E. zeer dienstwillige Joh. de Witt.

Aan Gilles van Ledenbergh (vgl. het slot), secretaris der Staten van Utrecht. Parijs 6 Nov. 1612. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht, Statenarchief 292.

1) Vgl. Perrens, op. cit. p. 470/71: Peu s'en fallut que cet ambassadeur (Don Inigo de Cardenas) n'éprouvât, cette fois, le sort auquel il avait échappé, par les soins de Marie de Médicis, le lendemain de la mort de Henri IV.

30

Idem ad eundem ut supra prid. Id. Novemb. anno Christi 1612. Baudii²⁾ encomium. Adventus ducis Passerani³⁾ et

2) Dominicus Baudius, 1561-1613, opvolger van Paulus Merula als professor in de geschiedenis te Leiden in 1607, bekend auteur van Latijnsche verzen en redevoeringen. Zie Sandys, Hist. of Class. Scholarship II p. 306. Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk II 686, spreekt van den genialen, maar loszinnigen jurist Baudius, die in voortreffelijken stijl schreef: De indutiis belli Belgici libri III (1613). Vgl. blz. 180 aanm. 4.

3) Bedoeld is natuurlijk de hertog van Pastrana, zie blz. 152 aanm. 3 en blz. 154 aanm. 2.

[p. 157]

quomodo exceptus is fuerit. Rumor de morte regis¹⁾ sed vanus, unde ortus.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 12 Nov. 1612. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9b Nr. 25.

1) Zie blz. 155/6.

31A

Tu si non fuisses, Augustae Marianae nostrae Basilicae, matri Virgini sacrae aedis quid esset? Ruinae, rudera. Dicebat olim de se Cicero: O fortunatam natam me Consule Romam²⁾. Nos iure similiter et tuo merito praedicamus: O fortunatum natum te Praesule³⁾ templum. Nisi enim in illa nocte⁴⁾ temporum prudentiae tuae face caliginosas et obscuras quorundam mentes serenasses, sedasses, ex(s)equias iamdudum augusto huic operi cantare licuisset, et istud: En campos, ubi Troia fuit⁵⁾. Parisiis Idibus Novembribus.

Aan L.v.d. Burch. Parijs 13 Nov. 1612. Uit: Ant. Matthaeus, Fundationes et fata ecclesiarum............ Ultraiecti, 1703, blz. 142 (vgl. denzelfde, Sylloge Epistolarum, 1708, blz. 420, CLVII), die ter inleiding zegt: Navatam ab eo (sc. v.d. Burch) operam summis laudibus evehit Joannes de Witte, Stephani equitis filius, eiusdem aedis canonicus, datis ad eum litteris anno 1612.

2) Deze hexameter, o.a. bewaard bij Quintilianus, de institutione oratoria IX 4. 41, stamt uit een heldendicht in drie boeken, waarin Cicero de geschiedenis van zijn eigen tijd behandelde; dit epos is verloren gegaan. Vgl. Epist. ad Famil. IX 9.

3) Praesul: voordanser, de eerste priester der Salii, Marspriesters. Vgl. G. Wissowa, Religion und Kultus der Römer² 1912 blz. 495. Het woord was echter gebruikelijk geworden in de kerkelijke hiërarchie.

4) Gedacht moet zijn aan de beroering, die te Utrecht plaats vond in het voorjaar 1610, vgl. Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk II 428-430, Mej. D.A. Felix. Het oproer te Utrecht in 1610, diss. Utrecht 1919.

5) Vergilius, Aeneis III 11.

31B

Triumphare omnino me facis in meis votis, ita liberaliter, ita largiter fecisti ad ea. Ego inter devotos tibi clientes⁶⁾

6) Hs. clyentes. De schrijver doelt op Nr. 28, laatste alinea.

[p. 158]

adsumi cupiebam, idque Minerva satis crassa¹⁾ et interprete subrustico, stilo scilicet nostro inculto et rigente. Tu contra plectrum complexus eburnum, ea dictaminis venustate et puritate cupitis respondes adfectumque erga me tuum tam amanter et luculenter ostendis, ut firmiter velim mihi quod maxime cupiebam contigisse. Sis soletis vos magni Phoebi magni mystes et benignum illum deum imitamini, qui nobis non tantum suum iubar et clarorem, verum et gratissimas, calentes et almas suas impertitur flammas: similiter non lucem tantum a vobis mutuamus, sed insuper amoris vestri scintillis summaeque benevolentiae fructu uti nos et frui facitis²⁾. Quod quidem abunde probas tuis humanissimis litteris, tam faventer de me conscriptis, ut non uno modo quam arctissime devinctum me tibi reddiderint sollicitumque valde, ne quid ex amore aut ex iudicio isthoc tuo perdam. Faxit Deus ut vaticinio vestro respondeant studia nostra et vita.

Aan L. van der Burch. Geen plaats van herkomst, doch vgl. Nr. 31A. 13 Nov. 1612. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 5b (ex litteris eiusdem ad eundem Id. Novemb. 1612).

1) Idque M. satis crassa: en dat nog wel, hoewel mijn Minerva maar weinig elegant is; nader verklaard door: stilo.... rigente.

2) Hs. facilis.

32

Destinasti ad nos mittere scripta tua³⁾ de Mariani templi primo exordio, origine et progressu, scireque a me cupis, an haec talia etiam genio nostro conveniant et faciant ad gustum. Clarissime domine, deliciae nostrae⁴⁾ sunt, hic campus noster est, haec arena, inquirere, inquam⁵⁾, excerpere, annotare, describere ea, quae sunt aevi vetustioris et saeculi prisci. Memineris⁶⁾, quam arcte nos teneat reverendae⁷⁾ antiquitatis studium, cui vicissim illud acceptum ha-

3) Onder den titel ‘Aedis divae Mariae Virginis in civitate Ultraiectensi admiranda origo. Authore Lamberto van der Burchio, eiusdem aedis Decano’ uitgegeven te Utrecht, 1617, ex Officina typographica Hermanni Borculoi.

4) delitiae nobis hs.

5) weggelaten, hs.

6) mirareris hs.

7) venerandae hs.

[p. 159]

bemus¹⁾, quod viris magnis²⁾ et illustribus nos commendavit in diesque reddit²⁾ commendatiores. Quam ob rem statuas velim mihi tuis illis monumentis acceptius nihil unquam futurum, et debebo tbi propterea privato quidem meo nomine gratias immensas, publico autem collegii nostri immortales, qui augustum syntagma illud tuo stilo reddideris longe augustissimum celeberrimumque et quodammodo aeternum.

Aan L.v.d. Burch. Parijs 19 Mei 1613. Vanaf het begin tot en met ‘commendatiores’ uit Matthaeus, Sylloge Epistolarum, 1708, p. 91, XXI. Vanaf ‘Clarissime domine’ tot het einde bij Van Buchel, cod. 983 fo. 13a (in litteris Candidi 14. Kal. Jun. 1613 ad Dec. V.B.).

1) cui.... habemus: waaraan wij te danken hebben (gewoonlijk: acceptum referre alicui).

2) weggelaten, hs. Iets verder: reddat, hs.

2) weggelaten, hs. Iets verder: reddat, hs.

33

Idem ad eundem ut supra Kal. Jun. anno 1613. De nuptiis domini Vortii³⁾ cum Dompselaria. De vervece⁴⁾ Frisio H. Ruyschii⁵⁾. De Anna Boeckholtia⁶⁾ artificiosa femina⁷⁾,

3) Vermoedelijk Jacob van der Voort, Van Buchel's stiefzoon, daar hij bij zijn overlijden blijkens Nr. 45 i.f. gehuwd was.

4) Vervex: ram. Hierover heeft Van Buchel het volgende gedichtje gemaakt (cod. 836 fo. 87a):

De vervece Frisio 171 11.

Italiae lumen faelix Campania dicta est:

Lumen Teutonici at Frisia terra soli.

Inditium vervex centum qui septuaginta

Vel superat librae pondera Belgiacae.

Sic tua, Ruische, domus tam fausto hoc omine crescat,

Augeat et pingues posteritatis agros.

(boven augeat et is geschreven insimul et).

5) Zijn overlijden (eind 1613) wordt vermeld in Nr. 34, zie blz. 162 aanm. 9.

6) De naam Boeckholt behoort aan een bekend Deventersch geslacht, dat vele burgemeesters van die stad heeft opgeleverd. Zie Wapenheraut III 1899 blz. 257 vv., IV 1900 blz. 29 vv., 114 vv., 165. Deze Anna Boeckholt hebben wij echter niet kunnen identificeeren.

7) Hs. faemina.

[p. 160]

de adventu¹⁾ principis Auraici cum coniuge Lutetiam. De contentione inter duces Sabaudiae et Mantuae de marchionatu Montisferrati²⁾. Obitus domini de Bethune³⁾, qui in duello obiit, item Baro de Luz⁴⁾, quae res occasionem dedit edictis et legibus contraire. De Indis Brasilianis et eorum⁵⁾ effigiebus. Amicitia inita cum Barone de Malinières⁶⁾ ex comitatu oriundo de Casteleu⁷⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 1 Juni 1613. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9b Nr. 24.

1) Vermoedelijk Philips Willem, de oudste, katholiek gebleven zoon van Willem den Zwijger. Hij had in 1606 Eleonora van Bourbon, prinses van Condé, gehuwd, welk huwelijk kinderloos bleef. Zie Japikse, Gesch. van het Huis van Oranje-Nassau I, 1937, blz. 157 vv., Nw. Biogr. Wdbk. I col. 1412-1414.

2) Zie hierover Lavisse, Hist. de France ill. VI² p. 156.

3) Vermoedelijk wordt hier een verwant bedoeld van Sully, den superintendant der financiën onder Hendrik IV, wiens volledige naam luidde: Maximilien de Béthune, baron (sinds 1601 marquis) de Rosny, duc de Sully (1606). Wij hebben echter dien verwant niet nader kunnen identificeeren, daar het werk van L. Bertrand, La vie de Messire Henri de Béthune, waarin uitvoerig over het geslacht Béthune gehandeld wordt, hier te lande op geen enkele bibliotheek aanwezig is.

4) Monsieur Malain, Baron de Luz, werd door den chevalier de Guise (1589-1614) op 31 Jan. 1613 in een duel gedood, nadat deze den vader reeds vermoord had op 5 Jan. Zie Nouv. Biogr. Univ. XXII col. 791.

5) Hs. earum.

6) Wellicht had De Wit geschreven Marigny, vgl. blz. 176 aanm. 6. Malinières (als dat de lezing van het hs. is) als naam van een adellijk geslacht komt niet voor.

7) Te lezen Chastellux?

34

Clarissimo viro, nobili domino, domino Arnoldo Buchellio J.C. salutem plurimam.

Nisi foelicitatis meae stamen incidisset atrox et inexorabilis Parca, affinis carissime⁸⁾, potueram cum fortunatissimis decurrisse sortemque meam composuisse. Haec est illa, quae nos subito deiecit et in vinculis detinet summi luctus et

8) Hs. charissime.

[p. 161]

maeroris¹⁾. Quin in nos truculenta telum prius strinxisti quam in carum²⁾ mihi istud caput? Quo sublato iam nunc amplius vix mihi vita lubens. Ita est, mi Buchelli, vel meo ipsius interitu litteras mallem desiderares quam eo casu, quo gravissime sum afflictus, illa, inquam, morte inopinata inexspectata colendissimi, observandissimi meritissimique avunculi, heu quondam mei, Jacobi Foeck³⁾, qua adeo sum percussus, ut tristiori nuntio⁴⁾ peius affici non potuissem, non dolere magis, non corde pungi magis. Etenim hic erat ille, qui nos ad elegantiores artes animabat, invitabat, fovebat. Qui nostra quantulacunque aestimabat, praedicabat, verbo dicam, tenerrime amabat. Quae vis animi me sistat potentem ferre intolerabilem hanc stragem nostram et calamitatem? Ego in me non reperio⁵⁾. Proponat mihi tota philosophorum turba axiomata sua et paradoxa, dicant Stoici fatale hoc fuisse: respondebo et sic nunc mihi esse, dolere. Si tu quid habes supra, communica. Iaceo etenim et langueo⁶⁾ simulque mecum omne studium nostrum, omnis industria. Calebam totus in colligendis monumentis aevi vetustioris et saeculi prisci. Et iam coacervaveram eorum copiam copiosam, in qua erant quaedam a me delineata satis foeliciter nec invitis Gratiis. Placebant saltem politioribus ita, ut ambirent etiam typographi quidam et chalcographi⁷⁾, inprimis autem Henricus de Coninck⁸⁾ Dordracenus, egregius in arte sculptoria, qui hinc etiam sibi haud contemnendum quaestum proventurum adfirmabat. Sed postquam intellexisset Mae-

1) Hs. moeroris.

2) Hs. charum.

3) Over Jacob Foeck zie Navorscher XIII 1863 blz. 246. In 1581 en 1597 wordt hij genoemd als essayeur der munt te Utrecht. In 1609 werd hij als muntmeester-generaal naar Noord-Holland en Friesland gezonden. Het is in dien zin, dat De Wit schrijft over zijn oom den generaal Foeck, vgl. blz. 152 aanm. 1. Vermoedelijk was hij een broeder van Steven de Wit's tweede vrouw, Machteld Foeck, de moeder van Johan, vgl. blz. 107 aanm. 1.

4) Hs. nuncio.

5) Hs. repperio.

6) Vgl. den aanhef van Nr. 36 (aan Van der Burch).

7) Hs. calcographi.

8) Hendrick de Coninck wordt elders slechts genoemd in een acte van het jaar 1653, zie Thieme-Becker VII blz. 299.

[p. 162]

cenati, heu, quondam meo, avunculo carissimo¹⁾, et tibi ceterisque²⁾ amicis meis doctioribus ea me collegisse, destitit rogare. Hanc supellectilem omnem abieci reservatis tantummodo quaternionibus aliquot emaculatis, quo aliquando vobis conatus nostri specimen exhibeam et curiositatis. Cur autem reliqua disciderim, torpor meus in causa fuit et nausea omnium fere rerum, praecipuum autem, quod ad momenta et quemque aspectum dolorem mihi ingerebant ob ipsius mortem, cui haec ego excerpebam, cui poliebam et cui ex hisce iustum volumen concinnabam. Eo itaque abrepto, qui quasi parens huic partui, visum etiam mihi par auferre posthumum hunc foetum eumque parentare Manibus colendissimi Maecenatis, mei avunculi observandissimi. Quem ut inter superos suscipiant aeternitas et sancta quies, voveo quam devotissime relligiosissimeque³⁾ votis et lacrimis⁴⁾ innumerabilibus. Vos, divi Manes, suscipite suprema haec iusta, quae procul a patria, absens in terra peregrina vobis parento ex(s)olvoque, et quiescite.

Ad litteras tuas quod attinet, affinis carissime⁵⁾, elegantissimas, una cum lectissimis donis fuerunt eae mihi, quod vinum generosius deficientibus; revocarunt enim absentem animum, sed revocarunt tantum, nam ut restituerent (excusa) aegritudo⁶⁾ vetat et maeror⁷⁾ omni solacio⁸⁾ maiores. Quae haut parum auxit epistolae tuae ea pars, quae de obitu est clarissimi viri, nobilis domini H. Ruschii⁹⁾, senatoris quondam et amici nostri fidissimi, nec longa apparitione tantum, sed et experientia usuque mihi probatissimi. Heu, heu, nos miseros. Itan satis debacchata in consanguineos meos

1) Hs. charissimo.

2) Hs. caeterisque.

3) Hs. relligiosissimeque.

4) Hs. lachrimis.

5) Hs. charissime.

6) Hs. egritudo.

7) Hs. moeror.

8) Hs. solatio.

9) Hugo Ruysch, wiens geboortejaar onbekend is, was raad en schepen der stad Utrecht en volgde zijn vader Petrus Ruysch († 1595) in het Hof aldaar op. Zie Nw. Biogr. Wdbk. III 1109/10. Vgl. blz. 112 aanm. 4.

[p. 163]

erat crudelis Atropos¹⁾, ut amicos insuper tangeret et extingueret? Funestus nimium mihi fuit annus praeteritus amicorum clade, quem vereor valde ne Blijenburgius²⁾ quoque nobis fecerit funestiorem; ita nullubi apparere ex litteris tuis intellexi, non comperire quidquam de eo posse agnatos in obventu tam lautae hereditatis³⁾. Timeo, timeo, ne cum iam ipsum quaerat⁴⁾ Fortuna eundem invenerit Fatum. Faxit benignus Deus, ut vane ac frustra timuerim et tam candidum atque amicum mihi pectus servet ad multos annos; te imprimis, amicorum ocelle, quem ante omnes aestimo diligo, sincerus⁵⁾, mutuus et incorruptus. Hoc facit amor, qui natus et enutritus nobiscum ab incunabulis (ut sic dicam) et lacte Musarum. Faciunt id ipsum nostra studia, artes illae, quae per se cultores suos etiam familiaritate devinciunt. Per easdem ego te rogo, ut ad extremum vitae usque conspiremus et expiremus in hoc mutuo affectu.

De rebus hic ab ultima mea scriptione gestis ut aliquid addam, scito celebratas esse nuptias⁶⁾ praefecti maris, filii ducis Monmorencii, cum Ursini ducis filia, reginae consanguinea, et quam illa inter nobiles et domesticas habebat virgines. Hanc Ursinorum gentem affirmant superesse fere unicam prisci ac genuini sanguinis Latii et Romani eoque nomine apud Italos esse celeberrimam illustrissimamque.

Praeterea e Batavis huc appulit XXa Augusti Portugalliae princeps⁷⁾, cui dominus de Chastillon⁸⁾ quadriga thensa

1) Ἄτροπος, diegene der Moiren (Lat. Parcae), welke de levensdraad afsneed.

2) Vgl. Nr. 1 aant. 1.

3) Hs. haereditatis.

4) Hs. querat.

5) Hs. sijncerus.

6) Vgl. Nr. 35 (een week later geschreven), waar over de herkomst en den ouderdom der Orsini woordelijk hetzelfde wordt gezegd. Bedoeld is het huwelijk van Henri II duc de Montmorency (1595-1632) met Maria Felicia Orsini, dochter van den hertog van Bracciano.

7) Bedoeld is Don Emmanuel van Portugal, uit het huis de Crato, die in 1597, zeer tegen den zin van Prins Maurits, diens volle zuster Emilia (1569-1629) had gehuwd. Zie Nw. Biogr. Wdbk. I 815/6 en vgl. Japikse, Gesch. van het Huis van Oranje-Nassau I (1937) blz. 153/4.

8) Wellicht Gaspard de Coligny, seigneur de Châtillon-sur-Loing, 1584-1646, die zijn militaire carrière in Holland tegen de Spanjaarden begonnen was. Zie Nouv. Biogr. Univ. XI 141.

[p. 164]

obviam processit ad primum ab urbe lapidem eumque XXVa ad regiam Luparae deduxit et ibidem a rege ac regina benigniter exceptum aiunt. Discessit hinc Caletum IIIa Septemb. et inde in Angliam. Quid adventu eius nuntiatum¹⁾ sit aut actum, nescitur.

XXIXa Augusti et IIa Septemb. die opera quaedam pyraustica exhibita fuerunt artificiosissima et quae omnibus iocundissimum praebuere spectaculum. Eorum ϵἰκόνα ad te mittimus cum indice seu commentariolo Gallico in margine apposito²⁾.

Ceterum³⁾ turbellae hic videntur instare, ita procerum animos coquunt et exagitant Ate⁴⁾ et Livor. Condaeus et plerique alii principes aula abstinent non reversuri (ut fertur) ante regis pubertatem. Dux Vindocinensis⁵⁾, defuncti regis filius natus ex Gabrielle, iussu regis asservatur causis non cognitis. Precor⁶⁾ Deum ter optimum maximum, ut regem nobileque Franciae regnum tueatur et te, affinis carissime⁷⁾, diu servet incolumem una cum coniuge, cognata nostra, cui salutem dico.

Totus tuus

Joh. de Witt.

Lutetiae Parisiorum

Nonis Februariis, Anno MDCXIIII.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 5 Feb. 1614. Hs. te Utrecht Nr. 985 (origineel). Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9b Nr. 23.

1) Hs. nunciatum.

2) Vermoedelijk: Discours sur les triomphes de la fête de saint Louis, en l'honneur du roi; ensemble les particularités des feux artificiels, décrites selon la disposition des sieurs Bagot, Jumeau et Morel, auteurs desdits artifices. (25 août) [?] Paris, P. Ramier, 1613, 8^o. Pièce.

3) Hs. caeterum.

4) Hs. Atis. - Vgl. voor het volgende, mede ter verklaring, Nr. 35 i.f.

5) César duc de Vendôme, 1594-1665, de natuurlijke zoon van Hendrik IV en Gabrielle d'Estrées. Vgl. blz. 166 aanm. 4.

6) Hs. Praecor.

7) Hs. charissime.

[p. 165]

35

Monsieur,

Combien que le resentement d'une extrême douleur pour le trespas de mon très cher et bien aimé oncle J. Foeck¹⁾ (qui restoit l'unicque soustien et soulas de nostre caducque famille) m'avoit tellement abbatu le courage et esbranlé la raison, que s'estant déplacée et quasi esgarée avoit presques du tout mis en oubli sa valeur, sa force et son office, néantmoins la souvenance de vostre auctorité, causé par voz illustres vertus et mérites, a tant valu en son endroit, qu'estant excitée d'un proufond sommeil s'est²⁾ représenté devant les yeux les règles et préceptes de son debvoir et commande à ma plume de continuer mes très humbles services, en vous certifiant, Monsieur, cequi s'est²⁾ passé depuis mes dernières. Dont premièrement sont les nopces et alliance de monsieur l'admiral, filz de monsieur 1e duc de Monmorency³⁾, conestable de France, avecques madame d'Ursin, cousine et dame d'honneur de la reyne régente, fille de monsieur le duc d'Ursin, prince italien, la race et famille duquel on tient presques estre unicque et restée du vray et génuin sang romain, et pour ceste cause estimée et célébrée des plus nobles d'Italie.

Le 20me d'Aoust, vers le soir, arriva en ceste ville monsieur le prince de Portugal⁴⁾, lequel fût receu environ un demy lieux de Paris par monsieur de Chastillon, et fût par le mesme signeur conduit au Louvre le 25me ditto, où après avoir salué le roy et la royne fust très bienvenu et receu de leurs majestés. L'occasion de sa venue est entre le vulgaire incognue. Il partist d'icy à Calais le troisiesme de Septembre, et de là en Engleterre.

Le 29me d'Aoust du soir furent représentez devant le Louvre sur la revière du Seine quelques oevres pyrausticques fort artificielles et rares avec une infinité des fusées qui avec leurs esclairs⁵⁾ et lustre servoient à l'approchante nuict de autant d'astres et estoilles. Le cheff d'oevre estoit un grand batteau ancré au milieu de la revière, garnie de touts costés de flambeaus et aultres lumières artificielles

1) Zie blz. 161 aanm. 3.

2) Hs. c'est.

2) Hs. c'est.

3) Zie blz. 163 aanm. 6.

4) Zie blz. 163 aanm. 7 en 8.

5) Hs. esclars.

[p. 166]

avec deux haultes pyramides enflammées, fort estrange à veoir¹⁾: et causa ce spectacle à sa majesté et au peuple un grand plaisir.

Le 2me de Septembre se fist un aultre artifice de feu auprès de l'arsenal sur les-dix heures du soir, où entre aultres fût représenté devant sa Majesté un Pluton sur un grand chariot, tiré de quatre chevaulx. Ce chariot estoit environné tout à l'entour de mille sortes de feus, fusées et petarts; et estoit placé au milieu un homme viff représentant Pluton duquel l'accoustremens estoient tout en flamme sans offenser sa chair cequi causa une grande admiration à touts les spectateurs et à sa majesté un grand contentement. De ces artifices, Monsieur, je vous envoye les pourtraits imprimés²⁾ avec de petits commentaires en marge¹⁾.

Naguères est icy emprisonné en la Bastille un astrologue prognosticateur pour avoir mis en ses éphémérides quelques mots et propos amphibologicques, touchant l'estat et succession du roy présent. Il est condamné à la galère, et l'imprimeur en amende pécunielle et banny un an.

Monsieur le prince de Condé avec aultres princes et signeurs se sont absentez de la court³⁾, en résolution (comme on dit) de n'y retourner jusques à la majorité du roy.

Monsieur le duc de Vendosme, fils naturel du feu roy, est de par sa majesté et son conseil mis en garde et asseurance⁴⁾.

Le signeur de Conchin, marquis d'Ancres, Florentin, gouverneur de la ville et citadelle d'Amyens et aultres places frontières, est créé par le roy maréschal de France⁵⁾ et pour tel receu et installé par la court du parlement dont les vers latins panégyricques icy joinctes en tesmoignent plus amplement.

1) Zie blz. 164 aanm. 2.

2) Hs. imprimées.

1) Zie blz. 164 aanm. 2.

3) Zie Lavisse, Hist. de France ill. VI² p. 157.

4) Den 19den Februari ontsnapte hij. Vgl. blz. 164 aanm. 5, blz. 189 aanm. 8.

5) Nov. 1613, vgl. Lavisse, l.c. pp. 148, 157, 177 vv. Zijn eigenlijke naam was Concini, zie Nouv. Biogr. Univ. XI col. 392 vv. en vgl. hieronder blz. 189.

[p. 167]

C'est cequi s'est¹⁾ passé de plus remarquable, pourqoy mettant fin à ces miennes je désire bien fort, Monsieur, qu'il vous plaise me faire l'honneur de me commander par les vostres. Et sur ce me recommandant très humblement je prie l'Eternel, Monsieur, de vous maintenir en santé et moy en voz bonnes graces, comme celuy qui désire demeurer à tous jours

vostre très humble serviteur

Joh. de Witt.

De Paris ce XII de Février²⁾

L'an XVIC XIIII.

A Monsieur, Monsieur de Ledenberch, Secrétaire de Messigneurs, Messigneurs l'Estats d'Utrecht.

Aan Gilles van Ledenbergh te Utrecht. Parijs 12 Feb. 1614. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht, Inv. Staten-archief 292.

1) Hs. Ceste ce qui c'est.

2) Hs. Feureir.

36

Iacemus et languemus³⁾, simul nobiscum studia nostra et omnis industria. Colligebam prisci nec non praesentis aevi monumenta celebriora praestantioraque et calebam totus in hac indagine, cum cursum nostrum subito retardaret inexspectatum illud et triste nuntium de avunculi morte, illius tot mihi nominibus colendi et amandi. Hic enim erat ille, qui nos ad elegantiores artes invitabat, accendebat, fovebat, qui nostra quantulacunque aestimabat, praedicabat, verbo dicam, tenerrime amabat. Hoc itaque mihi abrepto abieci protinus observationum et annotationum nostrarum omnem supellectilem, non exiguam quidem, nec invitis Gratiis digestam delineatamque. Ita affirmabant chalcographi⁴⁾ plerique, qui eandem etiam cum pretio ambiebant. Sed non placuit superesse posthumum hunc foetum sublato eo, qui

3) Vgl. blz. 161 aanm. 6. Vanaf die plaats is er een vrijwel woordelijke overeenstemming met bovenstaanden brief, hoewel deze een half jaar later is geschreven, indien althans Van Buchel geen fout gemaakt heeft in de dateering.

4) Hs. calcographi.

[p. 168]

quasi parens huic partui. Parentavimus itaque eiusdem dis Manibus desideratissimi nostri Maecenatis, avunculi inprimis observandi; cuius animam ut inter caelites suscipiant aeternitas et sancta quies, voveo quam devotissime religiosissimeque¹⁾ votis innumerabilibus.

Aan L. van der Burch. Parijs(?) 13 Aug. 1614. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 5b-6a (ex litteris eiusdem ad eundem de anno 1614 Id. Aug.).

1) Hs. relligiosissimeque.

37

Quanta cum veneratione et quanta cum mea consolatione epistolam manu tua scriptam acceperim perlegerimque, is aestimare facile poterit, cui et amplitudo tua dignitasque et tristis mea sors ex avunculi obitu²⁾ cognita auditaque sunt. Tale quippe est litterarum³⁾ tuarum pondus, ea vis orationis tuae in iis, ut luctum meum magna ex parte aut ademerint aut certe mitigarint quam plurimum; fuereque mihi prorsus quod deficientibus generosius vinum⁴⁾; refocillarunt, restituerunt deliquum⁵⁾ patientem animum eumque ne fines rationis migraret effecerunt. Considero⁶⁾

2) Zie blz. 161 aanm. 3.

3) Hs. literarum.

4) Dezelfde uitdrukking Nr. 34, blz. 162.

5) Hs. deliquium.

6) De hiervolgende passage is door Van Rijn t.a.p. (zie blz. 170) als volgt vertaald: ‘....Ik bemerk dat gy ons aanwijst de rampzalige wet der natuure, en den heylzamen en goedertieren wil van den Almagtigen Godt. Ik beschouw eene eeuw, dewelke dragtbaar is van zonden; en in dewelke de vroomheit tot schade, de eerbaarheit tot verwijtinge, de godvruchtigheit tot verachtinge en bespottinge verstrekt. Ik sla mijne oogen op het verval der tijden, daar de deugdzame en lofwaardige Mannen meest te lijden hebben; en de zodanigen buyten alle openbaare bedieningen gesloten en gestooten worden; die door hunne geboorte en door hunne deugd tot de regeering, en tot het bestieren van het roer, bequaam zijn gemaakt: ja wy zien, eylaas, dat dezelven nauwlijks een plaats konnen krijgen onder de roeyers of de pompers. Wat zal men 'er tegen doen? Is dit het geloof? Is dit die goude vryheit, die zy tot heeschheit en tot walgens toe getrompet hebben? Vryheit, zeg ik; maar van wat gedaante? Hoe zal ik dien Proteus, die zijne gedaante geduurig dus verandert, best vast binden? Ondertusschen verwissel ik het Schuytje van Petrus niet; buyten hetwelke ik geleert heb dat geen zaligheit te verwachten is. In dit Schuytje ben ik gestelt door mijne liefste ouders; in dit ben ik bewaart door mijne trouwhartige bestierders: In 't zelve zal ik geerne leeven en gewillig sterven.’

[p. t.o. 169]

Portret van Jacob Foeck, Raad en Generaal-Meester van de Munt der Vereenigde Nederlanden, in 1614 te Parijs gegraveerd naar het ontwerp van Johannes de Wit.

[p. 169]

itaque¹⁾ te commonstratore fatalem naturae legem et salutarem atque benignam Dei voluntatem. Conspicio fecundum²⁾ culpae saeculum, quo noxae probitas, calumniae pudor, contemptui²⁾ et ludibrio pietas est. Animadverto inclinantia tempora et bonis laudatisque viris omnibus¹⁾ iniquiora, quae nempe ab omni publica functione eos arceant propellantque, quos natura et virtus ad gubernacula efformarunt et ad clavum. Hisc videmus iam nunc¹⁾ (pro dolor) inter remiges vix esse locum aut sentinatores. Quid agant? Haec est fides? Haec est illa aurea ad raucedinem et ad taedium decantata libertas? Libertas, sed qua facie?

Quo stringam nodo mutantem Protea vultum?³⁾

Interim ego Petri cymbam non commuto, extra quam didici nullam superesse salutem. In hac me charissimi imposuere parentes, tenuere fidi rectores, in hac vivam lubens, in hac moriar lubens.

De observationibus meis monumentorum aevi prisci et praesentis, de quibus ambigis, abieci earum in illo meo luctu potissimam partem nec scio, quid de edendo perscripserim. At avunculi post mortem effigiem⁴⁾ deposuimus, eam exornavimus emblematibus et inscriptiunculis, huius ego mentionem feci superioribus meis litteris⁵⁾; et iam chalcographus bonam partem absolvit daturus brevi exemplaria, quae cum acceperim D.T.⁶⁾ communicabo, etc.

1) Dit woord is weggelaten bij Matthaeus.

2) Hs. faecundum, contemtui.

2) Hs. faecundum, contemtui.

1) Dit woord is weggelaten bij Matthaeus.

1) Dit woord is weggelaten bij Matthaeus.

3) Uit het hoofd geciteerd naar Horatius, Ep. I. 1. 90: quo teneam voltus mutantem Protea nodo?

4) Zie de hierbij afgedrukte reproductie der gravure, vermeld door Van Someren, Beschrijv. Catal. van gegrav. portretten van Nederlanders, II (1890) blz. 263, Nr. 1834. Vgl. blz. 173.

5) Hs. literis.

6) Vermoedelijk voor: dominationi tuae, vgl. Nr. 28 i.f. Of: Deo tolerante?

[p. 170]

Aan L. van der Burch. Parijs (?) 26 Nov. 1614. Text vanaf het begin tot en met ‘sentinatores’ en vanaf ‘De observationibus’ tot het einde bij Van Bucel, cod. 983 fo. 6a-b (ad eundem VI. Kal. Decembr. 1614) en vanaf ‘considero’ tot en met ‘moriar lubens’ overgenomen uit Matthaeus, Sylloge Epist. 1708 blz. 92. Een vertaling van dit deel geeft H. van Rijn in: Batavia Sacra, of kerkelijke historie en oudheden van Batavia, 8^o uitgave, deel IV: Historie ofte Beschryving van 't Utrechtsche Bisdom, Leiden 1719, blz. 337, met deze toevoeging: ‘Deze brief, dewelke onder een deel oude schriften gevonden, en ons beleefdelijk medegedeelt is, door den eerw. Heer S. Charliers, had beter gevoegt achter de beschrijvinge van S. Mariaas kerk. Maar dewijl hy ons wat laater ter hand gekomen is, zullen wy hem alhier uyt het Latijn vertaald, een plaats beschikken.’

38

Monsieur,

A cause du long dilay et retardement extraordinaire du messager j'ai esté contraint de discontinuer aussi mon debvoir. Et comme il y a plus d'un an qu'il a tardé de venir, il y a de mesme autant de temps de mon silence et intermission de lettres. Or pour réparer ce défault et le suppler. je n'ay pas voulu mancquer (estant le dict messager sur son départ) de vous mander ce que c'est passé icy depuis mes dernières, dont le plus remarquable est l'assemblée des estats généraux¹⁾, esquels après diverses et maintes conventions sont esté résoluz, demandez et en partie par sa Majesté accordés certains articles desquels je vous envoye un cahier imprimé²⁾ avec une représentation en taille douce de l'ordre observé en la séance et placement des princes et signeurs. Sur le département des estats trespassa la sérénissime Royne Marguerite³⁾, duchesse de Valois, contesse

1) Vgl. Lavisse, Hist. de France ill. VI² p. 159 vv.

2) Déclaration du roi, portant renouvellement de tous les édits de pacification, articles accordés, règlements et arrêts intervenus en conséquence (12 mars). Publiée et registrée en parlement, le 29 avril 1615. Uit: Catalogue [de la Bibliothèque Impériale] de l'histoire de France, I (1855) p. 452 Nr. 393.

3) Geboren 14 Mei 1553, † 27 Mrt. 1615. Zij was de eerste echtgenoote van Hendrik IV. Dit huwelijk werd 17 Dec. 1599 ontbonden verklaard. Zie Nouv. Biogr. Univ. XXXIII col. 574 vv.

[p. 171]

de Senlis, petite fille du grand roy François premier, fille du roy Henri second, soeur de trois roys, et la seule restée de la race et sang de Valois. Son corps et visage représenté en cire, couronné et vestu en habillemens royaux, fust colloqué sur un lict de parade en la sale de son hostel, fort richement orné de draps d'or, broddés avec les armes et escussons entières de France. A l'entour du lict estoient assis les quatres héraults de la couronne, avec toutte la noblesse de sa court habilliez en dueil.

Le X^me d'Avril passé, le Roy estant habillé d'une robbe royale de pourpre, assisté de la Royne sa mère, madame de France sa soeur et monsieur d'Anjou son frère, vestuz de robbes noires, visita le dict lict de parade exerçant les cérémonies solemnelles et usitées es exseques de roys. Il furent à mesme temps présent auprès du Roy monsieur le chancelier¹⁾, avec messieurs du conseil d'estat, à sçavoir monsieur de Villeroy²⁾, monsieur de Chasteauneuff³⁾, monsieur de Pontcarré⁴⁾, monsieur de Thou⁵⁾, monsieur de Vicq⁶⁾, monsieur Janin⁷⁾.

Le jour de devant y estoient les princesses du sang, habillez en dueil, madame la princesse de Condé, madame la princesse de Conty, madame la contesse de Soissons, et madame la duchesse de Monpensier. Après que les jours des cérémonies estoient finies, son corps fust déposé en une

1) Nicolas Bruslart, marquis de Sillery, 1554-1624, zie Nouv. Biogr. Univ. XLIII col. 996/7. De chancelier was voorzitter van den conseil.

2) Charles de Neufville, marquis de Villeroi, ± 1560-1642. Zie Nouv. Biogr. Univ. XLVI col. 212/3.

3) Claude de l'Aubespine, baron de Châteauneuf, vgl. Lavisse, Hist. de France ill. VI² pp. 26, 193.

4) Zie Lavisse, l.c.

5) Jacques Auguste de Thou (Thuanus), 1553-1617, staatsman en historicus, eigenaar eener belangrijke bibliotheek, correspondent en gastheer van Casaubonus, groot vriend van J.J. Scaliger. Zie Sandys, Hist. of Class. Scholarship II pp. 199, 201, 204, 206.

6) Méry de Vic, conseiller in 1605, garde des sceaux 1621/22, † 1622. Zie Lavisse, l.c. pp. 26, 109, 184, 216, 219.

7) Lees: Jeannin. Vgl. blz. 150 aanm. 11.

[p. 172]

siene chapelle bastie près de sa court, et dict-on que là sera gardé jusques à son enterrement à Sainct Denis.

Depuis le départ des estats on parle fort de la guerre¹⁾ du duc de Savoye au Milannois, contre le Roy d'Espagne son beau frère, et court le bruit que le duc, ayant bataillé, a perdu un grand nombre de ses gens, de sorte qu'il a esté contrainct de demander secours au Roy de France, lequel ne luy a esté non seulement refusé, mais aussy par édict²⁾ du Roy publié par toute la France e(s)t expressement défendu à touts ses subjects, de quelle qualité qu'il(s) soyent, de luy prester ayde ou secours en sorte quelconque sur peine de la vie et confiscation des biens. On dict aussi, que le dict duc en ceste siene nécessité, a esté fort supporté et soulagé de la ville et républicque de Genève³⁾, tant en armes et munitions, qu'en bleds et vivres, dont il se sent tellement obligé, qu'il est résolu (comme on dict), de permettre en touttes ses terres et jurisdictions la diversité d'exercice de la religion.

Touchant le mariage de sa Majesté avec l'infante d'Espagne et réciproquement du prince d'Espagne avec madame de France, la Royne mère du Roy le presse fort, et faict de grands préparatifs pour cest effect. Mais je voy et entends journelement avec admiration la volonté et affection des

1) Carlo Emmanuele van Savoye was in 1615 de bevrijding van Lombardije begonnen, doch door den Spaanschen onderkoning, den markies de Hinojosa, geheel verslagen. Vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) p. 626.

2) Ordonnance du roi, portant défenses à tous seigneurs, gentilhommes et autres ses sujets, de quelque qualité et condition qu'ils soient, de faire levées de gens de guerre, soit de cheval ou de pied, en aucun endroit de ce royaume, de s'y enrôler et aller en l'armée en Savoie (14 avril). Publiée et registrée en parlement, le 29 avril mil six cent quinze. Uit: Catalogue [de la Bibliothèque Impériale] de l'histoire de France, I (1855) p. 452 Nr. 395.

3) De verhouding was ook wel eens anders: in het najaar van 1613 voorkwam Maria de' Medici, dat Carlo Emmanuele, die zich op haar wensch met Spanje zou verzoenen, de republiek Genève aanviel (Lavisse, l.c. p. 145). En na de gruwzame onderwerping van het Veltlin aan Spaansch gezag, in Juli 1620, door Feria, vatte de hertog van Savoye zijn plannen tegen het kettersche Genève weer op (Cambridge Mod. Hist. IV p. 673).

[p. 173]

François, grands et petits, tant altérée et aliénée de la nation espagnolle, que je ne puis croire facilement que ces nopces se facent bientost.

Voylà qui s'est passé de plus notable depuis mes dernières, jadioustant, que le XXII^me d'Aoust de l'an passé on érig(e)a une statue équestre du feu roy Henri IV, au milieu du Pont Neuff, sur un piédestal fort eslevé¹⁾. L'ouvrage est de bronze et de la main du plus excellent sculpteur de nostre siècle, Johannis de Bologne Belgae, academici Florentini²⁾. Ce cheff d'oevre pèze vingt et huict mille livres et est néantmoins creusé, mais d'un admirable grandeur et haulteur, de sorte qu'on le puelt accomparer au cheval Troyen. Je vous envoye une copie imprimée³⁾, laquelle est fort bien représentée, excepté la face du roy, en quoy le maistre⁴⁾ s'est de beaucoup oublié. Je vous envoye aussi quelques pourtraits de mon feu oncle, le général Foeck⁵⁾, lesquelles un mien extrême désir et affection de tesmoigner à tous l'obligation que je luy ay, m'ont faict inventer et figurer moymesmes, et exprimer sur un papier, sa face imprimée en mon âme et esprit; à la mienne volunté, que le graveur eust aussie bien suivy la modelle et desseing comme je le luy avois donné, je demeurerois plus content, et les spectateurs l'admireroient peult estre davantage, pour voire représenté, par la seule imagination, après tant d'années et intervalles⁶⁾, chose si semblable, comme est le premier desseing en crayon que j'ay faict. Cependant je vous prieray de prendre ce mien labeur en bonne part, et durant mon absence me faire sentir vostre bienveullence et faveur, si par aventure l'exigence le requiert. Sur ce me recommen-

1) Vgl. blz. 179 aanm. 1 en 3.

2) Giovanni da Bologna, 1524-1608, zie Thieme - Becker IV (1910) blz. 247-252, vooral 250b. Hij begon dit standbeeld in 1604, na zijn dood werd het afgemaakt door zijn leerling Tacca in 1611. In 1792 werd het vernield. Resten bevinden zich in het Louvre.

3) Afgebeeld bij Armand Dayot, la Renaissance en France p. 145.

4) Op de gravure staat aangegeven: Anthonius Caron inventor. Gisbertus Vaenius sculpsit. HL excudit.

5) Zie blz. 169 aanm. 4.

6) Dezelfde uitdrukking in Nr. 39 B: post tot annos et tot intervalla. Vgl. blz. 177 aanm. 7.

[p. 174]

dant très humblement à voz bonnes graces, Monsieur, je prie l'Eternel de vous maintenir en les sienes.

De Paris, ce XIX^me de May, XVI^C.XV.

Vostre très humble serviteur,

J. DE WITT.

A monsieur, monsieur Gilles de Ledenberch,
secrétaire de Messigneurs,
Messigneurs des Etats d'Utrecht,
à Utrecht.

Aan Gilles van Ledenbergh te Utrecht. Parijs 19 Mei 1615. Hs. (origineel) in het Rijksarchief te Utrecht, Staten-archief 1046**. Afgedrukt bij J.J. Dodt van Flensburg, Archief voor kerkelijke en wereldsche geschiedenissen VI 1846 blz. 256/7.

39A

Otii nostri rationem pro me dabit historia restituta¹⁾ Caroli VI. Francorum regis, conscripta olim Latine²⁾ a monacho apud S. Dionysium, stilo pro aevo illo satis eleganti³⁾. Opus est immensum, XXI scilicet papyri codicum et ab amanuensibus misere depravatum corruptumque: id ipsum multo sudore et vigiliis tam feliciter integravimus¹⁾, ut inter viros clariores dominus Gothofredus⁴⁾, filius iuris-

1) Het is niet recht duidelijk, wat met restituta en integravimus bedoeld wordt. Dat hij de in dezen brief genoemde werken opnieuw zou hebben uitgegeven, zooals b.v. Van der Aa zegt (kennelijk steunende op dezen brief), is hoogst onwaarschijnlijk, daar zulke uitgaven onbekend zijn. Ook op ons verzoek om nadere inlichtingen aan de Bibl. Nat. te Parijs ontvingen wij een volkomen negatief antwoord.

2) Lutetiae, Matthaeus.

3) Chronique du religieux de Saint-Denis, contenant le règne de Charles VI, de 1380 à 1422, publieé en latin pour la première fois et traduite par M.L. Bellaguet; précédée d'une introduction par M. de Barante (Collection de documents inédits sur l'histoire de France), 6 vols., 1839-52.

1) Het is niet recht duidelijk, wat met restituta en integravimus bedoeld wordt. Dat hij de in dezen brief genoemde werken opnieuw zou hebben uitgegeven, zooals b.v. Van der Aa zegt (kennelijk steunende op dezen brief), is hoogst onwaarschijnlijk, daar zulke uitgaven onbekend zijn. Ook op ons verzoek om nadere inlichtingen aan de Bibl. Nat. te Parijs ontvingen wij een volkomen negatief antwoord.

4) Hs. Gotofredi. Bedoeld is Jacques Godefroy (1587-1652), zoon van Denys Godefroy (1549-1621), beide beroemde beoefenaars van het Romeinsche recht, vgl. Sandys, Hist. of Class. Scholarship II p. 193/4.

[p. 175]

consulti, admirabundus operam nostram approbaverit, cum a Flandro (ita universim nos Belgas nominant)¹⁾ non exspectasse se diceret id, quod difficulter Francus et eruditior indigena praestare potuisset. Haec clarissimorum virorum de labore nostro²⁾ iudicia effecere, ut alii quoque similem operam nostram exigerent in manuscriptis Paschasii Ratberti Corbeiensis Abbatis³⁾, qui vixit tempore Caroli Calvi: quod onus (trium videlicet ingentium tomorum), quamvis primo recusassem, tandem suscipiens intra semestre tempus cum honore deposui. Praeterea⁴⁾ emaculata a nobis aliquot beati Fulgentii⁵⁾ opuscula, item Nicolai Braiae poemata de gestis Ludovici VIII.⁶⁾ necnon historia⁷⁾ Albigensium et innumera venerandae antiquitatis monumenta, hic⁸⁾ a me delineata observataque. Quae omnia occupationum et negotiorum nostrorum facile reddent testimonium⁹⁾. Ad demerendam augustorum principum illustrissimorumque virorum benevolentiam quod attinet, eorum favorem stilo, quo saepius usi sunt, non semel nec ab uno sumus consecuti. Etenim vocavit nos aliquoties ad se re-

1) Het tusschen haakjes geplaatste niet bij Matthaeus.

2) Hs. laat weg: de labore nostro.

3) Ratbertus, bijgenaamd Paschasius, ± 790-± 865, abt van Corbie 844-851, schreef een Vita Adalardi (zijn, niet onmiddellijke, voorganger als abt), Epitaphium Arsenii, en theologische werken (bij Migne CXX). Zie Molinier, Les sources de l'histoire de France I p. 233 nr. 761, en Manitius, Gesch. der lat. Litt. d. Mittelalters I (1911) blz. 401 vv.

4) Hs. praetereo.

5) Waarschijnlijk wordt bedoeld Fulgentius, bisschop van Ruspe in Noord-Afrika, 467-532, die vele theologische werken heeft geschreven, o.a. over de praedestinatie. Vgl. Schanz-Hosius, Gesch. d. röm. Litt. IV 2 blz. 575 vv.

6) Sancti i.p.v. VIII, Matthaeus. - Dit was een gedicht van 1870 versregels, dat den krijgstocht van 1224 en het beleg van Avignon in 1226 behandelde, Molinier, op. cit. III p. 13 nr. 2256.

7) Hs. historiam. Dit moet zijn de Historia Albigensium (1145-1272) van Guillaume de Puylaurens, vgl. Molinier, op cit. III p. 66 nr. 2435.

8) Hic weggelaten door Matthaeus.

9) Hs. testimonium dicent.

[p. 176]

verendissimus dominus, dominus Laudunensis¹⁾ Episcopus ex Galliae primatibus, quos pares²⁾ indigetant. Saepissime itidem accersiri nos iussit illustrissimus et reverendissimus Aurelianensis dominus³⁾ simulac reverendissimus dominus Sancti Lucae abbas Randanus⁴⁾. Ex saecularibus et comes Arragonsius⁵⁾ et baro de Marigny⁶⁾ singulari nos et propemodum familiari faventia prosequitur. Est quoque vir venerandus et reverendus dominus, dominus pater Jacobus du Breul⁷⁾ apud divum Germanum(!) caenobium relligiosissimus, qui abhinc biennio in lucem emisit Theatrum Antiquitatis Parisiensis⁸⁾, opus absolutissimum, adeo proclivi et benigno in nos animo, ut saepius ad museum⁹⁾ suum instructissimum invitarit humanissimeque exceperit nomenque nostrum¹⁰⁾ inter curiosiores priscorum monumentorum indagatores deponens catalogo suo adscripserit. Addo - quod haud in postrema laudis parte ponendum puto

1) Benjamin de Brichanteau, bisschop van Laon, zie Gams, Series Episcoporum, 1873, blz. 560.

2) Pares, ‘pairs’.

3) Gabriel de l'Aubespine, bisschop van Orleans 1604-1630, zie Gams, op. cit. blz. 594.

4) Volgens van de Bibl. Nat. te Parijs ontvangen inlichtingen moet bedoeld zijn Artus d'Espinay Saint-Luc, abbé de Saint-Sauveur de Redon (sic) van 1600-1618.

5) Het is niet duidelijk, wie hier bedoeld kan zijn. Wellicht heeft Van Buchel den naam verkeerd overgenomen.

6) Waarschijnlijk de heer der baronie Marigny, dep. Manche, 12 km. Westelijk van Saint-Lô. Hij is overigens onbekend.

7) Hs. Breus, vgl. Nr. 26. Jacques Dubreul of du Breul, 1528-1614, historicus en humanist, zie Nouv. Biogr. Gén. XIV p. 901.

8) Bedoeld is: Le Théatre des Antiquitez de Paris. Où est traicté de la fondation des Eglises & Chapelles de la Cité, Université, Ville & Diocèse de Paris: comme aussi de l'institution du Parlement, fondation de l'Université & Collèges & autres choses remarquables. Par le R.P.F. Jacques du Breul, Parisien, religieux de sainct Germain des Prez. A Paris, par la Société des Imprimeurs. MDCX. Een tweede uitgave verscheen in 1639.

9) Hs. musaeum.

10) Hs. meum, bovengeschreven (in dezelfde hand): nostrum.

[p. 177]

- scripsisse nuper VII. Kal. Mart.¹⁾ ex mandato ecclesiastici ordinis totius regni Gallici ad beatum Paulum V. pontificem materiam suppeditante illustrissimo ac reverendissimo Aureal.(!)²⁾. In quo equidem facto et honore subsistam, etc.

Aan L. van der Burch te Utrecht. Parijs(?) 21 Mei 1615. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 12 a-b (ad decanum L.v. Burch, 12 Kal. Jun. 1615). Vanaf het begin tot en met ‘reddent testimonium’ bij Matthaeus, Sylloge Epist., 1708, p. 93 XXIII.

1) Dit is 23 Februari.

2) Zie blz. 176 aanm. 3.

39B

Solatur haud exiguum nos gratitudinis conscia mens, quae nacta sibi aliquo modo videtur desiderii sui incredibilis levamen desiderii huiusce sui divulgatione et publico testimonio, quod ipsum damus impressum typis aeneis et tabellis³⁾. Utinam tam esset absolutum, quam maxime voluimus. Sed dispositionem et curiosiorem delineationem nostram non est adsecuta⁴⁾ sculptoris manus. Ferendum in ipso, quod in me velim benignus spectator, industriae videlicet ut boni consulat, in pictoria non exercitati aut instructi⁵⁾. Interim mirabitur quis tantum ab homine imperito praestitum, sed mirari desinet cui tenax nostra phantasia et ideae viva vis cognita et perspecta est; qui post tot annos et tot intervalla⁶⁾, soda imaginatione⁷⁾ absque alio exemplo avunculi defuncti imaginem tam exacte exprimere potuerim, quemadmodum nostra praefert delineatio manu picta (cuius vix umbram reddidit chalcographus) ad miraculum similis, etc.

3) Vgl. blz. 169 aanm. 4.

4) Hs. adsecutus.

5) Hs. exercitato aut instructo.

6) Hs. intervallis.

7) Vgl. Nr. 38 (van 19 Mei 1615) tegen het einde:.... représenté par la seule imagination après tant d'années et intervalles, enz. Deze opvallende gelijkluidendheid wijst er op, dat deze brief ongeveer gelijktijdig met Nr. 38 moet zijn. Dergelijke woordelijke overeenstemming tusschen twee aan verschillende personen gerichte, doch ongeveer gelijktijdige brieven komt meer voor. Zie ook den volgenden brief.

[p. 178]

Nos historiam tuam de vita Guidonis Flandriae comitis¹⁾ avide excepimus, cum voluptate legimus, a stilo²⁾ et sensu admirati sumus; iureque aestimamus debere illum tibi quod Livio Quirites, nominis famaeque claritudinem et aeternitatem.

Aan L. van der Burch. Parijs(?) 21 Mei(?)³⁾ 1615. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 6b-7a (in litteris ad eundem XII. Kal. 1615).

1) De juiste titel luidt: GVIDONIS/FLANDRIAE/COMITIS VITA,/VARII SVCCESSVS, ET/TRISTIS TANDEM EXITUS./ Authore LAMBERTO VANDER BVR-/CHIO ad Divam Virginem Ma- / riam Vltrajecti Decano. / Vignet voorstellende een hertenjacht, met randschrift: ME DONAVIT. HOC. CAESAR. HB / VLTRAIECTI, Ex Officina HERMANNI BORCVLOI. / ANNO 1615. Een exemplaar bevindt zich ter Kon. Bibl. te 's Gravenhage.

2) Hs. stylo.

3) Voor deze dateering zie blz. 177 aanm. 7. Is zij juist, dan behooren Nr. 39A en deze brief bij elkaar.

40

Idem ad eundem ut supra XII. Kal. Jun. anno 1615. De incertis consiliis ob tot proximorum iam mortes, pro Italico nihilominus itinere animus, qui tamen aegre a Lutetia avellitur. Reditus regis⁴⁾ Lutetiam describitur et maior pronuntiatur⁵⁾. De consessu trium ordinum Galliae⁶⁾, et tabula eius transmissa⁷⁾. De morte Marg. Valesiae, Henrici secundi regis filiae, eiusque funere⁸⁾. De bello Subaudico et quod eidem suppetias non exiguas tulerint Genuenses⁹⁾, unde et dux in suo territorio religionis libertatem concesserit. De sta-

4) Deze terugkeer (van 's konings reis naar Poitou en Bretagne, samen met de koningin-moeder) vond plaats te Parijs 16 Sept. 1614.

5) Op 2 October bereikte de koning den 14-jarigen leeftijd en verklaarde zich dien dag in het parlement meerderjarig.

6) Zie over de zitting der Staten-Generaal: B. Zeller, Louis XIII (Marie de Médicis, chef du Conseil) 1898, pp. 1-24, 50-154, Lavisse, Hist. de France ill. VI2 pp. 159 vv.

7) Vgl. de gravure, gereproduceerd bij Lavisse, t.a.p. tegenover p. 160, en zie blz. 179 aanm. 3.

8) Vgl. Nr. 38.

9) Lees: Genavenses. Vgl. blz. 172 met aanm. 3.

[p. 179]

tua equestri Henrici IIII. regis in ponte novo¹⁾, cuius formam in charta expressam transmittit. Quod Buchelii effigies non satis feliciter sit expressa²⁾. De missa effigie avunculi sui Foeckii iam defuncti³⁾. Praeparat se ad finem itineri Italico.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 21 Mei 1615. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 10a Nr. 28.

1) Vgl. blz. 173, en hieronder aanm. 3.

2) Deze gravure bij F. Muller, Beschr. Catal. van 7000 portretten enz., 1853, Nr. 792, vgl. D. Franken, L'oeuvre gravé des van de Passe, 1881, Nr. 503. Randschrift: EFFIGIES ARNOLDI BUCHELLII I.U.L. ANNO D. 1614. AET 49. Een exemplaar bevindt zich in het Gemeente-Archief te Utrecht, Historische atlas suppl. nr. 504. In den in de volgende aanm. geciteerden brief schrijft Van Buchel: Verum cum te praeter spem meam (reditum enim tuum ardentissimo adfectu exspectabam) Italiam iam serio spectare intelligam, ne te onerem vulgaribus, tantum unicam meam effigiem paullo melius et addito versiculo Elburgii nostri.... expressam mitto. Vgl. blz. 180.

3) Vgl. blz. 169 aanm. 4. In zijn niet gedateerden brief cod. 836 fo. 191a-193a schrijft Van Buchel aan De Wit: Accepi.... effigiem patrui tui.... atque insuper simulachrum equestre Henrici Magni et ordinum Galliarum amplissimi consessus.... Sed ad effigiem patrui tui venio, et quidem admiratus sum pertinacem tuam memoriam, qui a tanto tempore non visum tam feliciter exprimi curaveris, idque aliena manu. Sunt tamen, qui quaedam in ca desiderent: aiunt caput amplius esse quam oporteret, et in eo sunt monetae praefectus et Culemburgius, monetarius inquisitor, ut restituant et quaedam corrigant. Illi quippe quotidie patruo tuo aderant et recentior ipsorum adhuc superest memoria. Ego dabo operam, ut a Passaeo, si quid corrigi possit et debeat, id commode fiat.

41

Clarissimo viro, nobili domino, domino Arnoldo Buchellio J.C., adfini meo charissimo s.d.p.

Litterae tuae ornatissimae, nobilis domine, vir clarissime, et in iis tua sedulitas, quam acceptae mihi fuerint et iucundae, quivis aestimare facile poterit qui et ipse peregrinatorem aliquando egerit; cui, inquam, constat quam sit gratum peregrinantibus rerum omnium fieri certiores, quae domi et

[p. 180]

in patria geruntur. Quam quidem in nobis sitim adeo largiter explesti de singulis quam diligentissime ad nos scribendo, ut sexcentis vini amphoris rependere hanc tibi gratiam minime mihi posse videar. Addo effigiem tuam¹⁾, quam nolo interroges an mihi sit cara²⁾, si tibi notum esse scio, quam tu mihi sis longe carissimus²⁾, quam intimus, quam dilectissimus. G. Elburgii³⁾ versus ad eam vidimus. Multa claudit brevibus. Baudii⁴⁾ querimoniae, quas annotasti, pulmonem mihi moverunt, dum scribit (de) ingenii sui foetu, ne teruncio⁵⁾ se propensiorem factum bulgae⁶⁾ pondere. Non in re alia fortuna magis est fortuna quam in remuneratione ingeniorum. Etenim videmus ipsam quotidie meritissimos non surda tantum aure, sed et clausis praeterire oculis, connivere autem et constantius aspicere immeritos. Quot iam videmus aurea torque⁷⁾ insignitos equites, quot laurea onustos poetas, quorum illi non gladium, hi ne stilum quidem

1) Vgl. blz. 179 aanm. 2.

2) Hs. chara, en, iets verder, charissimus.

2) Hs. chara, en, iets verder, charissimus.

3) G. van Elburgh, over wien Van Buchel in den blz. 179 aanm. 3 aangehaalden brief zegt: iam consiliarius rei maritimae (raad ter admiraliteit) apud Amsterodamum comitiis magnis Amersfordensibus creatus est. Het bedoelde distichon luidt:
Quid iuvat externum Buchelii pingere vultum?
Pars melior docto pectore clausa latet.
Hij schreef een inleidend gedicht op de vertaling der eerste zes boeken van Lucanus' Pharsalia door Mr. H. Storm, die ‘Raedt ende Advocaet Fiscael van 't Collegie ter Admiraliteyt tot Amsterdam’ was (1617).

4) Over Baudius zie blz. 156 aanm. 2 en vgl. hetgeen Van Buchel schrijft in zijn blz. 179 aanm. 3 geciteerden brief: Hoc enim fatum doctissimorum virorum, ut raro sui valoris aestimatores nanciscantur; de quo saepe queritur doctissimus Baudius (qui si temperare ingenium potuisset et mores scriptis suis accommodare, primos Belgiae, imo Europae universae ingenii felicitate superasset), hisce saltem verbis ex ipsius epistola, quae apud me scripta est et cum aliis propediem lucem videbit, desumptis.

5) teruncius: drie-twaalfde van een as, ter aanduiding van de zeer geringe hoeveelheid.

6) bulga: geldbuidel.

7) torquis: halsketen.

[p. 181]

unquam feliciorem¹⁾ strinxere. Itaque verissime Cicero: insignia virtutis multi etiam sine virtute assecuti sunt²⁾. Sed quid agas? Sic vivitur, praesertim his temporibus, quibus (ut itidem hoc cum Cicerone ita loquar) audacia pro sapientia uti liceat³⁾. Tu quod procul ab ambitione solitudine delectaris et honesto otio, facis meo quidem iudicio prudentissime, cum interim agas ea et scribas quae alios delectent, te autem ipsum laudibus illustrent. Intellexi itaque cum voluptate studium tuum in recensendis Becae et Hedae scriptis⁴⁾, cum quod historici sint, quorum libris summopere afficimur, tum quod singulariter nostrates. Macte porro, aut nemo alius, au(t) tu lucem his dabis. Diligentiam enim tuam si specto et multam lectionem, nihil non posse te video; si monumenta vetustissima, quibus domi abundas, omnia posse iudico. Addo stili tui ubertatem, qua omnes facile superas et non tantum patriam luculenter ornaveris, sed et vitam restitueris peculiaribus eius scriptoribus.

Et nos aliquando symbolum conferemus huic terrae natali nostrae, conamur enim constituere in agro Traiectino nobilissima illa Vetera Castra⁵⁾. In Tacito multa congruunt, sed et discrepant pleraque, quae componere nitimur aliorum historicorum scriptis et operibus antiquis. Fuit hic mihi affectus iam ante viginti annos, qui nunc videtur set commovere et commonere nos, ut quae tum incoepimus tandem perficiamus. Coelum insuper Pictorium⁶⁾ instruimus, in quo collocamus celebriores pictores quosque a Gyge⁷⁾ omnium primo usque ad nostros coaetaneos quos modernos nominant. In co multa lector reperiet⁸⁾ ab aliis non animadversa, ne

1) Hs. foeliciorem.

2) Cic. ad fam. III. 13. 1.

3) Cicero, ad fam. I. 10: Cur tibi hoc non gratificer nescio, praesertim cum his temporibus audacia pro sapientia liceat uti.

4) Van Buchel's uitgave van Beka en Heda is eerst na zijn dood (1641) gepubliceerd in 1643.

5) Vetera Castra beteekent gewoonlijk Xanten, doch hier is vermoedelijk Vechten bedoeld.

6) Evenals van de in Nr. 39A door den schrijver opgenoemde werken is ook van dit Coelum Pictorium geen spoor te vinden.

7) Het is ons niet duidelijk, wie hier bedoeld kan zijn. Van Gyges, den bekenden koning van Lydië, wordt niet verhaald, dat hij schilderde.

8) Hs. repperiet.

[p. 182]

ab ipso Carolo Manderio (quidem), quem honoris causa nomino et patriae perenne decus iure merito proclamo, cui immortalitatem debent Pictoria et Belgicae Camenae¹⁾. In toto itinere nostro curiose semper quaesivimus, si qui essent excellentiores pictores et miraveris quam paucos in Francia invenerimus, cum una urbs Antverpia sexaginta (horum fere omnium officinas ipsemet lustravi eorumque nomina et praecipua studia in catalogum redegi. Locutus sum etiam illis sororibus, quas vere dicas Pictoriae esse bina sidera²⁾ et artis lumina)³⁾ celebres et doctos nobis exhibuerit et duas feminas⁴⁾ sorores, Agnetam et Claram Lambrechts⁵⁾ in pictoria nobilissimas sollertissimasque. Hic Lutetiae coelum nostrum auxere inprimis Bunellus⁶⁾ et eius uxor Bunella cum Boulerio⁷⁾, item N. Kay⁸⁾ Rothomagus et N. Bourgois⁹⁾ Parisiensis, praestantissimi artifices. Auxit et Pourbus¹⁰⁾ Belga, pictor regius, qui Mantua ante sex annos evocatus annuo honorario opimo decoratus est. Ita ipsemet nobis indicabat petebatque, ut omnino ita annotaremus, scilicet cum reginae Mariae Medicaeae expresso mandato huc advocatum. Audio apud Fontes Bella-

1) Camenae: eigenlijk bronnymphen, dan de Latijnsche uitdrukking voor Muzen.

2) Hs. sijdera.

3) De tusschen haakjes geplaatste zin staat in het hs. in margine.

4) Hs. foeminas.

5) Wellicht kleindochters van den drukker, graveur en geleerde Josse Lambrecht uit Gent, † 1556, die slechts een zoon had, André. Zie Biogr. Nat. de Belg. XI col. 203-209. Bij Thieme - Becker worden deze gezusters niet genoemd.

6) Jacques Bunel, 1558-1614, gehuwd met Marguerite Bahuche, portretschilderes, † circa 1630, zie Thieme - Becker V, 1911, blz. 224.

7) Wellicht Jérôme Baullery, eerste helft der 16e eeuw, zie Thieme-Becker III, 1909, blz. 76.

8) Hs. Kaii. - Een schilder Kay of Key uit Rouaan komt bij Thieme - Becker niet voor. Wellicht behoorde de hier genoemde tot het zelfde geslacht als de Antwerpsche schilder Willem Key († 1568) en diens neef Adriaen Thomasz. († na 1589).

9) Vermoedelijk Marin le Bourgeois, hofschilder van Henri IV en Louis XIII, zie Thieme - Becker IV, 1910, blz. 462.

10) Vgl. blz. 147 aanm. 9.

[p. 183]

rum Aquarum¹⁾ esse Freminettum²⁾ quendam, qui quidem hic magni est nominis, nescio an operis, nondum enim quicquam ab ipso vidimus. Videbo in via quid Lugdunum³⁾ nobis sit datura(!) et Gallia Togata⁴⁾.

Cernis, mi Buchelli, ut amans quietis et tranquillitatis abstraham me ab iis studiis, quae dignitates spectant et opes, omne mihi constituens punctum in vera et interna pace, ita quod non aliud virtutis ambiamus theatrum quam testem animum.

Sententiam de corrigenda effigie avunculi nostri⁵⁾, eorum nempe qui eum proximius videre, nec probo omnino nec improbo. Si exorbitans quid in ea et contra symmetriam, suadeo. Verum ut valetudinaria facie (quali biennio ante obitum fuisse intelligo) et curis confecta exprimi malint quam valentula et integra (qua ego eum proxime vidi), nescio cur fiat aut cui bono.

Votivum carmen tuum⁶⁾ pro itu nostro in Italiam et reditu valde mihi acceptum, pro quo gratias tibi habeo ex animo, quod tibi ex fundo pectoris profusum sat scio. Audiet, audiet benignus Deus comprecationes et te mihi, me tibi restituet. Profectionem nostram distulimus in autumnum ob anni hanc tempestatem, quae iter facientibus haud parum incommoda nec ex usu.

Ad res Gallicas quod attinet, in procinctu hic omnes esse videntur ad obviandum accipiendumque(!) augustissimam sponsam Annam Austriacam⁷⁾. Ipse rex Christianissimus iamdum praemisit equitum levis armaturae copias, principum vero turmae ordinariae equis armisque insignes in dies instruuntur augenturque. Et earum, quas ducit Andium dux, frater regius, delectus est habitus IIII. Non. Jul.⁸⁾ inspectantibus et lustrantibus rege cum regina matre, loco quem vulgo ‘la place royale’ nuncupant. Destinatos insuper audio,

1) Fontainebleau.

2) Martin Fréminet, 1567-1619, reeds in 1606 ‘premier peintre du roy’, zie Thieme - Becker XII, 1916, blz. 418.

3) Lyon.

4) Gallia Togata of Cisalpina: Noord-Italië.

5) Zie blz. 179 aanm. 3.

6) Dit gedicht komt niet voor in de verzameling gedichten cod. 836 te Utrecht.

7) Vgl. blz. 148 aanm. 4.

8) Dit is 4 Juli.

[p. 184]

qui aedes hospitiaque proceribus regioque comitatui in itinere procurent. Praetorianas etiam cohortes aliquot praemissas audivimus.

Dux Andium, regis frater, qui hucusque apud ipsum in Luparae regia aulae partem occupaverat inhabitaratque, quo advenienti sponsae spatiosior¹⁾ et amplior esset locus, inde commigravit XVI. Kal. Augustis²⁾ commoraturus in domo defuncti principis de Conti³⁾, quae abbatiae divi Germani de Pratis⁴⁾ contigua est, structura et magnitudine splendidissima et prorsus basilica.

In vestibus ceterisque⁵⁾ ornamentis nuptialibus ingentes quotidie fiunt sumptus praeter quadrigarum concameratarum⁶⁾ (quas ‘carosses’ nominant) pretia incredibilia, quae circumquaque deauratae funibus nectuntur purpura coccoque⁷⁾ intextis trahendae equis iugalibus, quibus paria parantur operimenta ex auro sericoque⁸⁾. Pueri nobiles pari item vestitu adornantur pretiosissimo, ut etiam cursorum turba.

Hispaniarum regi catholico vicissim summopere curae esse affirmant, ut quam honorificentissime excipiatur augustissima sponsa Elisabetha Borbonica, soror regia, et propterea convocasse cunctos ditionis suae principes et magnates [‘los grandos’(!) indigetant], quorum potiorem partem iam secum habeat in urbe primaria Burgos inde processurus ad regni confinia.

De bello Sabaudico intelligimus illud esse sopitum et conditiones habemus hic impressas seu potius pacis initia inter catholicum regem et serenissimum Sabaudiae ducem, quarum exemplar⁹⁾ hisce adiunximus.

1) Hs. spaciosior.

2) Dit is 17 Juli.

3) François de Bourbon, jongere zoon van Louis I prince de Condé. Hij was in 1605 gehuwd met Louise Marguerite de Lorraine, dochter van Henri duc de Guise le Balafré, en overleed in 1614. Zie Nouv. Biogr. Univ. XI col. 664.

4) St. Germain des Prés.

5) Hs. caeterisque.

6) Vgl. blz. 101 aanm. 1.

7) coccum: het scharlakenrood.

8) sericum: zijde.

9) Het is vermoedelijk dit exemplaar, dat zich in den blz. 154/5 aanm. 2 vermelden bundel bevindt. De titel luidt: Articles de la Paix, establie entre la Majesté du Roy Catholique, et le sérénissime Duc de Savoye, le 21. Juin 1615. Traduit d'Italien en François. A Paris, chez Jean Petit Pas, ruë Sainct Jacques à l'escu de Vénise. MDCXV. Avec Permission. Vgl. Van Someren, Pamfletten niet voorkomende in afz. catalogi enz. II Nr. 547.

[p. 185]

Ceterum¹⁾, adfinis longe carissime¹⁾, precor¹⁾ Deum ter optimum maximum, ut te tuamque coniugem, cognatam meam carissimam²⁾, una cum cognato nostro, clarissimo domino, domino doctori van der Voordt³⁾ quam diutissime servet incolumes; quibus velim salutem ex me quam officiosissime denunties⁴⁾ simulac nobilissimo doctissimoque domino, domino The. Renesse à Vellop⁵⁾; item dominis Hen. Ruyschio⁶⁾, Suydortio⁷⁾, Gronsveldio⁸⁾, cognato etiam tuo, si forte isthic aderit, clarissimo nobilissimoque domino, domino Gerardo à Buchel⁹⁾, iuris doctori, cui amicitiae votum deposui hic Lutetiae, et optabam adpicta insignia nostra, sed eidem ob celerem discessum non erat integrum exspectare. Quid Blommartius¹⁰⁾, quid alii Pictoriae mystae et

1) Hs. caeterum, charissime, praecor.

1) Hs. caeterum, charissime, praecor.

1) Hs. caeterum, charissime, praecor.

2) Hs. chariss.

3) Vgl. blz. 147 aanm. 7.

4) Hs. denuncies.

5) Diarium blz. 336: Theodorus Rhenessius Vulpius, iuvenis literariae omnis antiquitatis doctissimus.

6) De twee personen van dezen naam, welke in het Diarium genoemd worden, kunnen hier niet bedoeld zijn, daar in het jaar 1583 het overlijden vermeld wordt (blz. 91) van Maria Mauwijck, vidua Henrici Ruyschii, en in 1596 dat van Henricus Ruysch, Johannitarum ordinis praefectus, Ingensis (blz. 426).

7) Lubbertus Priscus Zudortius wordt in het Diarium herhaaldelijk in verschillende overheidsambten genoemd, o.a. viermaal als ‘consul’, het eerst in 1579. Hij moet dus nog al wat ouder geweest zijn dan Van Buchel en het lijkt daarom de vraag, of hij de hier en in volgende brieven bedoelde is.

8) Zie blz. 145 aanm. 4.

9) Gerard van Buchel was het derde kind van Martin van Buchel en Clementia Steenhuys. Van Buchel noemt Martin: cognatus meus patruelis. Hij was vermoedelijk dus een neef (cousin) van Arend senior. Zie Diarium blz. 186-7.

10) Zie blz. 146 aanm. 2.

[p. 186]

cultores agant, valde cupio scire et quis illorum sit sensus de avunculi nostri effigie; de inventione tantum intelligo, quae proprie nostra est, nam reliquum opus scio non esse accurate elaboratum. Curiosus ille et reverendus dominus, dominus pater Wolffswynkel¹⁾, quid quaeso de conatu illo nostro pronunciat? Quid Croeckius¹⁾? Quid A. de Vianen²⁾? Oro perscribas; de Blyenburgio³⁾ etiam, siquid intellexeris.

Lutetiae Parisiorum. Prid. Kal. August. Anno MDCXV.

Totus et integer tuus

Joh. de Witt Steph. F.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 31 Juli 1615. Hs. (origineel), te Utrecht Nr. 985. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 10b Nr. 30.

1) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren.

1) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren.

2) Adam van Vianen, omstreeks 1565-1627, beroemd Utrechtsch zilversmid, zie Jkvr. Dr. C.H. de Jonge, Oud-Holland LIV (1937) blz. 101-114.

3) Hs. Blijeburgjo. - Zie Nrs. 1 en 34, blz. 163.

42

Idem ad eundem ut supra XV. Kal. Jul. anno 1616. De turbis in Gallia exortis plura et pacificatione secuta⁴⁾. De adventu regis ac coniugis et qua pompa excepti Lutetiae fuerint⁵⁾. De effigie reginae. Quod turbae ab itinere Italico eum deterruerint. Quod optimam aeris ibidem experiatur commoditatem. Quod item nova eidem amicitia contracta cum domino de Laprugne⁶⁾ Arverno, qui mire pictoria re afficitur. Item cum patre Valente⁶⁾, patre Laurimontio⁶⁾ et Gotofredo⁷⁾ filio viro clarissimo, cum domino item Laubaeo⁶⁾ advocato, Scaligeri olim Leydis domestico,

4) Vgl. Lavisse, Hist. de France ill. VI² pp. 182-185 (verdrag van Loudun, 3 Mei 1616), B. Zeller, Louis XIII (Marie de Médicis, chef du Conseil), 1898, p. 131 vv.

5) Deze terugkeer vond plaats op 16 Mei 1616.

6) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren. Voor Laprugne is wellicht te vergelijken: Recherche générale de la noblesse d'Auvergne, 1656-1727, publ. par de Ribier, Paris, 1907-1911.

6) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren. Voor Laprugne is wellicht te vergelijken: Recherche générale de la noblesse d'Auvergne, 1656-1727, publ. par de Ribier, Paris, 1907-1911.

6) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren. Voor Laprugne is wellicht te vergelijken: Recherche générale de la noblesse d'Auvergne, 1656-1727, publ. par de Ribier, Paris, 1907-1911.

7) Zie blz. 174 aanm. 4.

6) Deze namen hebben wij niet kunnen identificeeren. Voor Laprugne is wellicht te vergelijken: Recherche générale de la noblesse d'Auvergne, 1656-1727, publ. par de Ribier, Paris, 1907-1911.

[p. 187]

Florentio¹⁾ quoque consiliario et praeceptore regio. Addit quaedam in laudem Freminii²⁾ egregii artificis, qui vultus principum Galliae expressit in cera³⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 17 Juni 1616. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 9b Nr. 26.

1) François Florent, ± 1595-1650, rechtsgeleerde. Zie Nouv. Biogr. Univ. XVII col. 942.

2) Vermoedelijk is bedoeld Claude Frémy, zie Thieme-Becker XII (1916) blz. 419/20. Hij maakte o.a. een medaille van Steven de Wit, waarvan een exemplaar zich bevindt in het Cabinet de Médailles te Brussel. Zie Nr. 47.

3) Hs. caera.

43

Magna laetitia me litterae tuae affecerunt et quidem variis nominibus, eoque inprimis, quod ex illis intelligerem valetudinem tuam in devexa ac declivi ista aetate, mentis animique tui robur invictum, pro quo equidem Deum optimum maximum (!) gratias ago immortales, tibi vero pro constantia amoris erga nos tui benevolentiaque perpetua. Pari voluptate et fructu ex eisdem tuis litteris didici salutaria et politica monita tua, quae ex veteri historia Gallica et superioris aevi ad tempestatis nostrae usum et exemplum componis refersque. Profecto mihi semper ita visum fuit magistram vitae esse vetustatem, cuius faciem nullubi verius conspiciamus quam in historiis prisci saeculi, quam in eorum monumentis, qui res publice privatimque gestas bona fide posteris tradiderunt. Ex hisce doctrinam haurimus, exempla arripimus, ad quae velut ad normam vitam moresque componamus; in hisce secure spectamus, quam aestuariis vicibus res humanae sursum ac deorsum volvantur: atque nosce, haec omnia salus est viris; et quam tractant reipublicae. Quare ex veritate et prudentia, medius fidius⁴⁾, in praefatione ad historiam tuam Guidonis Flandriae comitis a te scriptam⁵⁾ comperio historiae cognitionem virum nobilem in primis decere; talibus enim imperia et gubernacula debentur, quae quidem haud feliciter tractan-

4) I.e.: ita me Dius (of Deus) Fidius iuvet. Fidius is een bijnaam van Iuppiter als god der trouw.

5) Vgl. blz. 178 aanm. 1.

[p. 188]

tur absque morum exemplorumque variorum cognitione, quam tradit historia, etc.

Aan L. van der Burch. Parijs(?) 31 Oct. 1616. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 5a (ex epistolis autographis Johannis de Wit, viri clarissimi, Achatis¹⁾ olim mei, ad decanum Vander Burchium, anno 1616, prid. Cal. Novembr.).

1) Achates, de meest getrouwe metgezel van Aeneas op zijn zwerftochten na den val van Troje: Vergilius, Aeneis, passim.

44

Clarissimo viro, nobili domino, domino Arnoldo Buchellio J.C.,

Suavitate tuarum litterarum et elegantia, affinis carissime²⁾, una cum adiuncto munusculo nihil mihi accidere potuit iucundius. Intellexi enim ex iis ut plurimum patriae nostrae praesentem statum et populorum, qui ei confines. Grata haec omnia, sed inprimis admirationi nobis fuit vaticinium tuum de regni huius motu, quod si casu pronuntiasti, felicissimum³⁾ verissimumque est, si animi intentione, prudentissimum sagacissimumque. Serio enim hic res hominesque fluctuant et aestu reciproco sursum deorsum volvuntur. Etenim cecidere ii, qui rerum arcem tenere videbantur. Condaeus, confoederatorum caput, adservatur⁴⁾ in munitione Bastiliana, loco principum custodia nobili celebrique. Is cum Calendis Septembribus concilio interesset in Luparae regia et soluto concilio sub meridiem domum properaret, dum gradus descendit, revocatur a domino de Tesmines⁵⁾ et regis iussu detinetur. Vehementer hoc factum commovit civium animos, quorum quidam e plebe rabie accensi et tanquam Furiis exagitati violenter grege facto in

2) Hs. charissime.

3) Hs. pronunciasti, foelicissimum.

4) De arrestatie van Condé wordt eenigszins anders verhaald door Zeller, Louis XIII (Marie de Médicis, chef du Conseil), 1898, p. 309 vv.

5) Pons de Luzières, marquis de Thémines, 1553-1627, trouw aanhanger van Henri IV, werd nog op den dag der arrestatie van Condé benoemd tot maréchal de France. Als legeraanvoerder diende hij den koning tot zijn dood. Zie Nouv. Biogr. Univ. XLV col. 31/2.

[p. 189]

aedes se coniciunt¹⁾ marchionis Anchorani²⁾ Florentini, Franciae mareschalli, cuius praecipue instinctu regem reginamque matrem excitatos putabant existimabantque. Cuncta diripiunt, pretiosa quaeque inprimis auferunt, reliqua conscindunt, contabulationes³⁾ effringunt, tectum diruunt disiciuntque¹⁾ et nisi ducem Vantadourum⁴⁾ (qui proximam habitat domum) reveriti fuissent, iam ignem iniciebant¹⁾. Cumque funditus cuncta evertere decrevissent, nihil violentiae omissum, non fatigationi, non nocti parcitum, donec postridie a cohorte praetoria iussu regio ibidem amandata prohiberentur, desisterent discederentque. Mareschallum hunc Anchoranum plebi civibusque invisum praecipue audio, quod hominem novum ac peregrinum et gente apud suos (ut ferunt) satis obscura ita divitem videant, ut regio victu atque cultu aetatem agat.

Septimo Id. Septemb.⁵⁾ rex comitantibus regina matre et fratre, Andium duce⁶⁾ pluribusque regni proceribus in senatu, quod parlamentum indigetant, publice et solenniter facti sui rationem reddidit eamque typis divulgari⁷⁾ iussit, unde multorum mutatae mentes regis consilia laudavere. Atque hoc modo res hic hactenus subsistunt; faxit Deus, ut consistant longum! Ducem Vindocinensem⁸⁾ arma parare

1) Hs. conijciunt, evenals iets lager disijciuntque en inijciebant.

2) Over den Maréchal d'Ancre zie blz. 166 aanm. 5.

3) Verdiepingen.

1) Hs. conijciunt, evenals iets lager disijciuntque en inijciebant.

4) Anne de Lévis, second duc de Ventadour (sic), onderwierp geheel Languedoc aan Henri IV en steunde later den minderjarigen Louis XIII. Hij overleed in 1622. Zie Grande Encyclopédie XXXI p. 816.

1) Hs. conijciunt, evenals iets lager disijciuntque en inijciebant.

5) D.i. 7 Sept. Volgens Zeller, l.c. p. 317, was het 11 Sept., vgl. echter hieronder aanm. 7.

6) Bedoeld is Gaston, duc d'Orléans, de jongste broeder des konings, die ook den titel duc d'Anjou voerde.

7) Hs. divulgare. - Déclaration du roi (6 septembre), sur l'arrêt fait de la personne de M. le prince de Condé, et sur l'éloignement de sa cour des autres princes, seigneurs et gentilshommes, publiée en parlement le septième septembre, le roi y séant (Catalogue [de la Bibliothèque Impériale] de l'histoire de France, I, 1855, p. 475 Nr. 874*.

8) Zie den bij Zeller, l.c. p. 385 afgedrukten brief van Matteo Bartolini aan den groothertog van Toscane van 10 Sept. 1616: et Umena harebbe voluto tornare a Parigi con 200 cavalli per fare sollevatione, ma Bouillon ne l'impiedi, et il Duca di Vandomo havendo risaputo il medesimo, si parti.... Vgl. Lavisse, Hist. de France ill. VI² p. 186/7 en hierboven blz. 164 aanm. 5.

[p. 190]

aiunt et copias conscribere, principem haud pecuniosum, sed ad quem multi confluant, quibus turbare abunde merces est. Arvernorum contra comiti Carolo Valesio¹⁾ mandata cura est, ne quid respublica detrimenti patiatur. Reliqui confoederatorum principes ad sua quique rediere, nec quicquam de motu alio inauditur.

Ipsis Calendis Augusti urbem intrabat Milord de Haye²⁾, legatus extra ordinem Magnae Brittanniae regis³⁾, qui octiduo post summa cum pompa et regio plane apparatu aulam regemque adiit, deductus pari apparatu a ducibus Guisio⁴⁾ et Delbeuf⁵⁾ aliisque viris principibus, quorum quisque auro gemmisque sumptuosissime splendidissimeque ornatus erat. Caussam eius legationis (ut fama est) fuisse aiunt connubii regii congratulationem et foederis inter reges renovationem. Creberrimus initio sermo erat de matrimonio principis Walliae, Brittanni regis filii⁶⁾, cum sorore regia, Franciae domina, Christina, sed hic rumor ut rarescere incipiebat, ita iam plane evanuit⁷⁾.

1) Charles de Valois, duc d'Angoulême, 1573-1650, natuurlijke zoon van Karel IX. Zie Nouv. Biogr. Univ. II col. 665.

2) James Hay, first Earl of Carlisle, † 1636, bekend om zijn verkwisting. Zie Dict. of Nat. Biogr. XXV pp. 265-267 en vgl. Zeller, l.c. p. 292 vv.

3) James I (VI van Schotland), 1566-1625, koning van Engeland 1603-1625.

4) Charles de Lorraine, quatrième duc de Guise, 1571-1640. In 1615 vertegenwoordigde hij den koning te Burgos bij diens huwelijk met de infante Anna. Later koos hij de partij van Maria de' Medici en in 1631 werd hij door Richelieu gedwongen het land te verlaten. Zie Nouv. Biogr. Univ. XXII col. 788-790, en vgl. H.D. Sedgwick, The house of Guise, 1938.

5) Charles II duc d'Elbeuf, 1596-1657, huwde in 1619 Catherine Henriette, natuurlijke dochter van Hendrik IV en Gabrielle d'Estrées. Zie Nouv. Biogr. Univ. XV col. 782.

6) De latere Karel I, tweede zoon des konings, die door het overlijden van zijn ouderen broeder troonopvolger werd, 1600-1649, zie Dict. of Nat. Biogr. X pp. 67 vv.

7) Vgl. Zeller, l.c. p. 295 vv.

[p. 191]

Atque haec fere sunt, quae ad res nuperrime gestas pertinent. Ad Italicam profectionem nostram quod attinet, abeo, maneo, progredior, subsisto, et timeo, ut per hasce turbas turbata maneat dilataque. Attamen instituere eandem et propius accedere decrevimus, hybernaturi Lugduni¹⁾ aut Avenione²⁾; illinc saltem, si bella hic gerantur et res incalescant, citius et tutius excurremus in Italiam aut ad vos.

Hisce vale, affinis longe dilectissime, et salveat a me uxor tua, cognata nostra carissima³⁾, una cum cognato, domino doctore Vorstio, privigno tuo⁴⁾. Salveant item uterque Renessius⁵⁾, Ruschius⁶⁾ itidem, Sudortius⁷⁾, Gronsfeldius⁸⁾ et reliqui communes amici nostri. Celeberrimum Blommertium⁹⁾ ceterosque¹⁰⁾ Pictoriae cultores meo nomine salutare dignaberis.

Versus tui, quos tabulae graphicae C. Passaei adscripsisti¹¹⁾, mihi valde placent; utinam huiusmodi saepius ad nos mitteres, recrearunt enim me quam maxime.

Precor te maiorem in modum, ut de domino Blyenburgio¹²⁾ certiores nos facias, si quid intellexeris. Id ipsum alias per litteras meas petii, sed non respondisti, velim ut iam velis. Iterum vale.

1) D.i. Lyon.

2) D.i. Avignon.

3) Hs. charissima.

4) Vgl. blz. 147 aanm. 7.

5) Vgl. blz. 185 aanm. 5.

6) Vgl. blz. 185 aanm. 6.

7) Vgl. blz. 185 aanm. 7.

8) Vgl. blz. 145 aanm. 3.

9) Vgl. blz. 146 aanm. 2.

10) Hs. caeterosque.

11) Hiermede kan niet Van Buchel's portret bedoeld zijn, vgl. blz. 179 aanm. 2. Doch in zijn (niet gedateerd) antwoord op Nr. 40, bewaard in cod. 836 fo. 191a-193a, spreekt Van Buchel over de bijschriften, die hij voor Van de Passe's ‘Hortus Floridus’ (vgl. daarover S. Savage, The H.F. of Crispijn van de Pas the younger, in Transactions of the Bibliographical Society 1923) heeft gemaakt. Wellicht had hij De Wit een afschrift daarvan toegezonden. Vgl. het in den aanhef vermelde ‘adiunctum munusculum’.

12) Hs. Blienburgio. - Vgl. Nrs. 1 en 34, blz. 163.

[p. 192]

Lutetiae Parisiorum, ad candelam, media nocte, ob festinationem latoris praesentium, qui cras summo mane est discessurus. Prid. Cal. Novembris Anno MDCXVI.

Totus et integer tuus
Joh. de Witt Steph. F.

Clarissimo domino,
domino Arnoldo Buchellio,
affini et amico meo longe carissimo¹⁾,
Ultraiectum.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Parijs 31 Oct. 1616. Hs. (origineel) te Leiden B.P.L. 246. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 10b Nr. 29 (verkeerd gedateerd 1615).

1) Hs. charissimo.

45

Clarissimo domino, nobilissimo viro, domino Arnoldo Buchellio s.d.

Quod tardius ad te scribo, affinis dilectissime, non a negligentia est aut alia qua culpa, sed a facultate, quae nobis omnis in toto itinere nostro ita destituit, ut non popularium, non tabellionum²⁾, imo ne mortalium quenquam invenerimus, quibus litterarum aliquid ad te dare potuerimus. Excursus enim noster fuit in interiorem Galliam et ad ea loca, quae ad Ligerim³⁾, Meduanam⁴⁾ et Ararim⁵⁾ sita sunt, in quibus praeclara multa aevi prisci opera vidimus observavimus annotavimus, quae ab aliis perperam tradita aut omnino neglecta sunt, ut amphitheatrum Dovadaeum⁶⁾ et circi Andegavensis⁷⁾ vestigia, quae non pro situ, non ex

2) Tabellio: notaris.

3) D.i. de Loire.

4) D.i. de Mayenne.

5) D.i. de Saône.

6) Te Dovadum, Doué (Maine-et-Loire), 17 km. ZW. van Saumur. Over het amphitheater, dat zich daar zou moeten bevinden, hebben wij geen nadere gegevens kunnen vinden.

7) Te Andegava of Andecava, Angers, gelegen aan de samenvloeiing van Mayenne en Sarthe, 9 km. boven het punt, waar de Mayenne in de Loire valt. Over de aldaar gevonden oudheden zie Espérandieu, Recueil général des Bas-reliefs Statues et Bustes de la Gaule Romaine IV pp. 139 vv. Over den circus zie Godard-Faultrier, Monuments antiques de l'Anjou 1864 p. 50, volgens wien zich in de rue Hanneton sporen van een amphitheater bevonden, dat 10.000 toeschouwers kon bevatten.

[p. 193]

vero descripta. Pila sancti Marci apud Turones¹⁾, a nemine memorata, opus tamen purum et putum, vetus ac Romanorum, imo magnificum, quae cuncta nos non obiter, sed cum cura investigavimus et delineavimus, unde magnus accessus factus Observationum nostrarum Exoticarum²⁾, quae iam etiam, si Gratiis placet, a chalcographis³⁾ nonnullis expetuntur. Haec ego rideo, sed non iudicia sincera³⁾ virorum laudatiorum et litteratiorum, quae profecto me incitant plurimum ad pellustrandam porro totam Galliam; sed cohibet me Italia, quam vehementer videre cupio et iam gestio adire progrediemurque propediem et iterabimus incoeptum iter.

Rerum publicarum status qui fuerit hic, ab ultima mea scriptione scio apud vos iamdudum innotuisse. De sorte inprimis ac cruenta nece marchionis Anchorani⁴⁾, cuius cadaver terra erutum, bracchiis⁵⁾ capiteque truncatum per urbis sordes et platearum salsama⁶⁾ tam avide plebs trahebat, ut Dis litasse videretur quicunque manum resti aut unco⁷⁾ applicuisset, tandemque ad Gemonias protractum in frusta⁸⁾ discerptum fuit. In eius uxorem Eleonoram Galigaiam publice animadversum fuit foro quod⁹⁾ ‘La Grève’¹⁰⁾ vulgo indigetant, quod supplicium ipsam prae- Bijdr. en Meded. LX. 13

1) Het amphitheater te Tours is nauwkeurig onderzocht, vgl. Mémoires de la Société archéol. de Tourraine V (1855) pp. 237-255.

2) Ook dit werk, wellicht identiek met de ‘Otia Exotica’ van Nr. 25, heeft nooit het licht gezien. Vgl. Nr. 39A aanm. 1.

3) Hs. calcographis, sijncera.

3) Hs. calcographis, sijncera.

4) Neergeschoten bij het betreden van het Louvre op 24 April 1617, zie Lavisse, Hist. de France ill. VI² p. 193.

5) Hs. brachijs.

6) Gewoonlijk salsamentum: pekel.

7) Restis en uncus, het touw en de haak, waarmede een veroordeelde naar de Gemoniae Scalae werd gesleept, een in de rots uitgehouwen trap, die van den Capitoolheuvel naar den Tiber voerde.

8) Frustum: stuk, brok. Vgl. Lavisse, l.c. p. 194. Over den dood van Eleonora Galigai (8 Juli 1617) ibid. p. 196.

9) Hs. quem.

10) Nog heden ten dage het plein, waaraan het stadhuis is gelegen. - Hs. indigitant.

[p. 194]

sentissimo et supra sexum animo excepisse ferunt. Huius frater, Franciscus Galigaius¹⁾, archiepiscopus quondam Turonensis et abbas maioris monasterii, omni ecclesiastica dignitate exutus privatus agere dicitur Parisiis, et in eius locum suffectum equitem Vindocinensem, vulgo ‘le chevalier de Vendosme’²⁾. Filium miseris hisce superesse audio unicum, qui mandato regio apud nobilem quendam adservetur; bona omnia fisco adiudicata sunt.

Princeps Condaeus ante mensem ex munitione Bastiliana deductus est in arcem nemoris Vicennarum³⁾, ubi diligentius multo quam antea detinetur a praesidiariis militibus sexcentis. Coniugem apud se suam habere aiunt et ex eodes gravidam esse.

Regina mater Blaesis⁴⁾ commoratur, quam ego ibidem prandentem vidi et valentulam alacremque, stipatam multis proceribus et regali comitatu. Rex modo Rothomagi⁵⁾ est, ubi comitia regni indixit, in quibus de bono et utili status sui disseretur decerneturque. Quidam autumant per eadem comitia revocandam reducendamque Lutetiae reginam matrem. Quid futurum sit, noverunt Superi. Equidem precor⁶⁾ Deum ter optimum maximum, ut omnia in commune Christianitatis bonum se vertant.

Habes publici status rationem, quibus quid addi possit non reperio⁷⁾, nisi certiorem quod te faciam haerere in me perpetuam mutuae amicitiae nostrae memoriam, quam non longa dies, non intervalla locorum unquam a me eximent eripientque. Hisce vale, affinis carissime⁸⁾, una cum uxore tua, cognata mea observandissima, quam meo nomine quam pluri-

1) Volgens Gams, Series Episcoporum p. 641, Sebastiano Dori-Galigai, benoemd in 1617, doch niet gewijd. In Oct. 1618 werd hij opgevolgd door Bertrand d'Eschaux, die als zoodanig overleed in 1641.

2) Alexandre de Vendôme, grand-prieur de France, jongere broeder van César, duc de Vendôme. Hij was toen ongeveer 20 jaar oud.

3) D.i. Vincennes.

4) D.i. Blois.

5) D.i. Rouen.

6) Hs. praecor.

7) Hs. repperio.

8) Hs. charissime.

[p. 195]

mum salutabis. Eius filium, cognatum nostrum, dominum doctorem van der Voort salvere iuberem, nisi iam illum aeterna Salus suscepisset¹⁾. An sine liberis?²⁾ Non sciebat, qui mihi hic rettulit. Solare maerentem³⁾ matrem, cui opto, ut afflictionem hanc suam Deus magno aliquo commodo compenset.

Utrumque Renessium, Ruschium, Sudortium, Gronsfeldium, Blommartium item omnesque notos quam officiosissime ex me salutare dignaberis. Iterum vale et de Blyenburgio si quid audisti quaeso indica⁴⁾.

Lugduni, pridie Id. Decemb. MDCXVII.

Totus et integer tuus
Joh. de Witt Steph. F.

Clarissimo domino,
domino Arnoldo Buchellio J.C.,
affini meo carissimo⁵⁾,
Ultraiectum.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Lyon 12 Dec. 1617. Hs. (origineel) te Leiden B.P.L. 246. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 10b Nr. 31.

1) In Nr. 41 (zie blz. 185), van 31 Juli 1615, wordt Van der Voort nog vermeld als levend; hij moet dus tusschen dien datum en 12 Dec. 1617 zijn overleden.

2) Hs. haerede. Dit is doorgehaald en in dezelfde hand is er boven geschreven: liberis. Uit hs. 842 fo. 122a blijkt, dat er een zoon was.

3) Hs. moerentem.

4) Over de in deze alinea genoemde personen zie blz. 185 en Nrs. 1 en 34, blz. 163.

5) Hs. charissimo.

46

Idem ad eundem ut supra 18 Martii anno 1618. De peregrinatione sua per Gallias et observationibus, haud tamen ullo suo commodo. De incendio palatii⁶⁾ in Insula Parisiorum. Queritur item de silentio suorum.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Lyon 18 Mrt. 1618. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11a Nr. 33.

6) Bedoeld is het Palais de Justice, gelegen op de Westelijke helft van het Ile de la Cité, een der oudste gebouwen der stad, oorspronkelijk koninklijk paleis, door brand geteisterd in 1618, 1737 en 1871.

[p. 196]

47

Idem ad eundem ut supra XII. Kal. Jun. anno 1618. De nummo, in quo patris effigies, transmisso¹⁾. Novi motus inter Sabaudum et Hispanum²⁾. De Condaeo et regina matre; nuptiis ducis Nemoursii³⁾, et missa ad materteram⁴⁾ Aureolam Foeckiam effigie reginae Annae⁵⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Lyon 21 Mei 1618. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11a Nr. 32.

1) Zie blz. 187 aanm. 2.

2) Na den vrede van Pavia van 1617 bleven de Spanjaarden intrigeeren in Lombardije, met name de onderkoning van Milaan Don Pedro de Toledo, markies van Francavila, vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) pp 626, 631 vv. Wellicht ook heeft De Wit gedacht aan de gebeurtenissen in Graubünden (Synode van Bergün, April 1618) en het Veltlin, waar de belangen van Savoye en Spanje eveneens met elkaar in strijd waren, ibid. pp. 40, 46 vv.

3) Henri de Savoye, duc de Nemours, 1572-1632, huwde Anne de Lorraine, eenige dochter van den duc d'Aumale.

4) Moeder's zuster.

5) Vgl. blz. 148 aanm. 4 en blz. 183.

48

Idem ad eundem Roma Traiectum VII. Id. Jan. anno Salutis 1620. De adventu suo in urbem Romam et itineris molestiis. Queritur etiam de valetudine sua et aere Romano. De provincia Gallica illustrata et pluribus ibidem antiquitatibus observatis. De pontifice Paulo V.⁶⁾ et nuptiis cognati ipsius, ducis Reginani, cum Camilla Ursina⁷⁾. De pictoribus Italis raris.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 7 Jan. 1620. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11a Nr. 34.

6) Camillo Borghese, 1552-1621, werd paus onder den naam Paul V op 16 Mei 1605.

7) Bedoeld is het huwelijk van Marcantonio Borghese, 1601-1658, zoon van 's pausen oudsten broeder Giovanni Battista Borghese, met Camilla Orsini, 1603-1685. Als erfgenaam van zijn juist overleden oom Francesco Borghese had de bruidegom het hertogdom van Rignano verworven. Zie Vitt. Spreti, Enciclopedia Storico-nobiliare Italiana II p. 132 en Enciclopedia Italiana VII p. 468.

49

Idem ad eundem ut supra Id. April. 1620. Scribit aerem Romanum sibi molestum. De excursione sua Albam⁸⁾ et

8) Tegenwoordig Albano.

[p. 197]

Velitrum¹⁾ per viam Appiam et antiquitatibus ibi repertis. De Paullo Brillio²⁾ et Honthorstio³⁾ pictoribus.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 13 April 1620. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11a Nr. 35.

1) Tegenwoordig Velletri.

2) Paul Brill, 1554-1626, woonde te Rome van 1592 tot zijn dood. Zie Thieme-Becker V (1911) blz. 16-17.

3) Gerrit Honthorst, genaamd Gherardo della Notte, 1590-1656, woonde te Rome 1610-1621. Zie Thieme-Becker XVII (1924) blz. 447-450.

50

Idem ad eundem ut supra VI. Cal. Jul. anno Salutis 1620. De litteris eius quantum iis recreatus sit. Quod aetas provectior, debilior. De locis circa Romam et ibi observatis; adventu item legati imperatoris⁴⁾. De cardinale Borgia⁵⁾ apud Neapolim, Thomae Subaudiae⁶⁾ principis peregrinatione. De itinere Neapolitano in aliud tempus dilato.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 26 Juni 1620. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11a Nr. 36.

4) De komst van dezen gezant stond vermoedelijk in verband met den geldelijken steun, welken paus Paul V den keizer, Ferdinand II, had toegezegd met het oog op diens actie tegen Bohemen. Vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) blz. 31.

5) Gaspare Borgia werd cardinaal in 1611. Hij stierf in 1645 als aartsbisschop van Toledo.

6) Tommaso Francesco, 1596-1656, in 1625 gehuwd met Marie Bourbon-Soissons.

51

Idem ad eundem ut supra Id. Mart. Anno Salutis 1621. Encomium Neapolis et agri eius, de operibus antiquis et Graecorum industria, Puteolorum item et Baiarum reliquiis⁷⁾; morte Pauli V. papae⁸⁾ et creatione Alexandri Ludovisii⁹⁾ Bol. et promotione agnatorum suorum.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 15 Mrt. 1621. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11b Nr. 37.

7) Hs. relliquijs.

8) Zie blz. 196 aanm. 6.

9) Hs. Lodovisii. - Alessandro Ludovisi, 1554-1623, werd aartsbisschop van Bologna in 1612, cardinaal in 1616, paus op 9 Feb. 1621. Als zoodanig nam hij den naam Gregorius XV aan.

[p. 198]

52

Idem ad eundem ut supra V. Kal. Jul. anno Salutis 1621. Continet inaugurationem Gregorii XV. papae¹⁾, nuptias ducis Aldobrandini²⁾ cum Olympia Ludovisia, pontificis ex fratre neptis³⁾. Electionem cardinalium, adventum in urbem legatorum Genuensium et inde Venetorum, aliorum. Tum excursiones Terracinam et Caietam. Consilium de itinere Veneto et inde per Germaniam reditu. Iudicium de quibusdam pictoribus, ubi meminit et Brillii⁴⁾ et Poelemburgii⁵⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 27 Juni 1621. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11b Nr. 39.

1) Zie blz. 197 aanm. 9.

2) Wellicht Giorgio Aldobrandini, principe di Meldola e Sarsina, generale di Santa Chiesa, 1591-1637. Hij huwde Ippolita d'Orazio Ludovisi, ‘Nipote di Gregorio XV’. Uit dit huwelijk werd een dochter Olimpia geboren. Zie P. Litta, Famiglie celebri Italiane IV (1837), fasc. 42, stemma 3.

3) Vermoedelijk te lezen: nepote. Immers Ippolita Ludovisi (als zij althans bedoeld wordt; een Olimpia Ludovisi wordt voor deze periode door Litta, o.c., niet vermeld) was de dochter van Orazio Ludovisi, oudere broeder van Alessandro, d.i. Gregorius XV.

4) Zie blz. 197 aanm. 2.

5) Cornelis van Poelenburg, ± 1586-1667, woonde te Rome 1617-22. Zie Thieme-Becker XXVII (1933) blz. 178/9.

53

Idem ad eundem ut supra Id. Jan. anno 1622. Queritur de longo eius silentio. Addit de funere Bellarmini⁶⁾ cardinalis et cardinalis Caesii⁷⁾, morte etiam Johannis Santeni⁸⁾, Pauli V. architecti. De novis cardinalibus electis.

6) Roberto Francesco Romolo Bellarmini, geb. 1542 te Montepulciano, † 17 Sept. 1621 te Rome, werd 1560 Jesuiet, 1570-76 hoogleeraar in de theologie te Leuven, 1599 cardinaal. Vgl. Lex. f. Theol. u. Kirche II (1931) kol. 126/9.

7) Vermoedelijk Bartolomeo Cesi, tot cardinaal benoemd door Clemens VIII in 1596.

8) Giovanni Vasanzio, zooals hij in Italië genoemd werd, geb. te Utrecht omstreeks 1550, overleden te Rome 21 Aug. 1621. Hij is de bouwmeester der Villa Borghese (1612-1620). Zie Hoogewerff, Bull. Ned. Oudheidk. Bond, IIe serie, VII (1914) blz. 205-229.

[p. 199]

De Helvetiorum legatis¹⁾ et adventu cardinalis Zolleri²⁾ ac ducis Mantuani, cui cum Sabaudo³⁾ controversia de marchionatu Montisferrati⁴⁾. Lepida fabella de iuvencula Ultraiectina. Aliqua sequuntur de pictore Tempesta⁵⁾, et Hadriano VI. papa⁶⁾, C. Poelenburgio⁷⁾, de Brillio⁸⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 13 Jan. 1622. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11b Nr. 38.

1) Vermoedelijk zijn afgezanten uit het Veltlin bedoeld, waar men de voorkeur gaf aan Spaansche voogdij boven die van Graubünden. Vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) p. 51.

2) Vermoedelijk Eitel Friedriech graaf van Hohenzollern. Vgl. Pastor, Geschichte der Päpste XIII passim, en G. Hebeisen, Die Bedeutung der ersten Fürsten von Hohenzollern und des Kard. E.F. von Hohenzollern für die kath. Bewegung Deutschlands ihrer Zeit, 1923.

3) Hs. Subaudo.

4) Zie blz. 160 aanm. 2.

5) Antonio Tempesta, 1555-1630, Florentijn van geboorte, die zich reeds jong te Rome vestigde, bekend als schilder, doch vooral als graveur. Zie Thieme-Becker, XXXII (1938) blz. 516/7.

6) Adriaen Florisz, geboren te Utrecht 2 Mrt. 1459, werd paus 9 Jan. 1522, † 14 Sept. 1523.

7) Zie blz. 198 aanm. 5.

8) Zie blz. 197 aanm. 2.

54

Idem ad eundem ut supra prid. Kal. Jul. anno Salutis 1622. Inscribit de binis litteris receptis additque causam mutati consilii de profectione Veneta et eandem illi adhuc esse in animo et exoptare congressum suorum in patria, dolet insuper mortes amicorum, ut bellum in patria renovatum. Tum de alta pace Italorum et nuptiis principum⁹⁾, iungit quaedam de apotheosi quorundam de Romana Ecclesia

9) Wij hebben niet kunnen vaststellen op welk huwelijk hier gedoeld wordt, tenzij het in Nr. 52 (een jaar eerder) vermelde.

[p. 200]

bene meritorum. De legatis¹⁾ etiam Hispanico et Francico tragediamque attingit rerum Turcicarum²⁾.

Aan A. van Buchel te Utrecht. Rome 30 Juni 1622. Excerpt bij Van Buchel, cod. 983 fo. 11b Nr. 40 (aan dit Nr. is in margine toegevoegd: et haec postrema).

1) Vermoedelijk naar Rome gekomen om te onderhandelen over de bezetting van het Veltlin, vgl. Cambridge Mod. Hist. IV (1907) p. 674.

2) Osman II werd in 1622 door de Janitsjaren vermoord, daar hij hen verantwoordelijk had willen stellen voor de ongunstige voorwaarden van den vrede met Polen van 1621.

[p. 201]

I. Persoons- en familienamenregister.

Adriaan VI, Paus 199

Albrecht, Aartshertog 113

Aldobrandini, Giorgio 197

Aldobrandini, Olimpia 198

Alva, Hertog van 149

Ancre, Marquis d', zie Conchin.

Angoulême, zie Valois, Charles de.

Anjou, Duc d', zie Orléans.

Anna van Oostenrijk 146, 148, 152, 183, 186, 190, 196

Arnemuden. geslacht 137

Arragonsius (?) comes 176

Arschot, Hertog van, 143, 144

Aubespine, Gabriel de l' 176

Aumale, Duc d' 141, 196

Axel, Joh. Hon. ab 93

Bacschavuus, zie Bagshawe.

Bagshawe, Thomas 128, 129

Bahuche, Marguerite 182

Barbanson, geslacht 137

Bardesii, geslacht 124

Bartolini, Matteo 189

Basilius 93

Baudius, Dominicus 156, 180

Baullery, Jerôme 182

Beer, Joost de 98

Beka en Heda 181

Bellarmini, Cardinaal 198

Berch, Anna van den 132

Berri, geslacht 137

Bertholff, G. 116

Béthune, Monsieur de 160

Beyeren, geslacht 137

Bisschop van Laon 176

Bisschop van Orléans 176, 177

Bloemaert, Abr., zie Blommartius.

Blommartius 146, 185, 191, 195

Bloys, geslacht 137

Blijenburg 95, 163, 186, 191, 195

Boeckholt, Anna 159

Boheme, geslacht 137

Bongars, Jacques 147

Borghese, Camillo 196

Borghese, Francesco 196

Borghese, Giovanni Battista 196

Borghese, Marcantonio 196

Borgia, Gaspare 197

Borough, John 101 vv.

Borough, Sir John 103

Borough, William en Stephen 103

Borowes, zie Borough.

Borre, Gerrit 89

Borsele, geslacht 137

Boteville, zie Botfield.

Botfield, geslacht 101

Bourbon, geslacht 137

Bourbon, Gaston Prince de, Duc d'Orléans 147

Bourbon, zie ook Condé en Soissons.

Bourbon, zie ook Eléonore.

Bourbon-Soissons, Marie 197

Bourgeois, Marin le 182

Bourgh, Hubert de, Earl of Kent 102

Bourgh, William Lord 102

Bourgh, zie ook Borough.

Bracquemont, geslacht 137

Braia, Nicolaus 175

Brandenborch, geslacht 137

Brandt, Isabella 135

Brederoden, geslacht 137

Brederoden, Helena 137

Brederoden, Reginaldus 137

Breul, Jacques du 146, 176

Brichanteau, Benjamin de 176

Brill, Paul 197, 198, 199

Broek, Crispijn van den 133

Buchanan, George 127

Buchel, Arend van (senior) 185

Buchel, Arend van (junior) persoonlijkheid 91 portret 179, 180 vriendschap met Joh. de Wit, zie aldaar. als geleerde 91, 181

[p. 202]

zijn Latijnsche stijl 139, 181, 188 gedichten 109, 159, 183, 191 verliest zijn zoon 146

Buchel, Gerard van 185

Buchel, Martin van 185

Bunel, Jacques 182

Burch, L. van der 92, 94, 148, 151, 157, 158, 178, 187

Busbeck, A.G. de 108

Cant, Meinhard en Reinier 124

Cantecroy, Graaf van 137

Canter, Jhr. Dirk 94, 140

Canter, Lambertus 118

Carlisle, Earl of, zie Hay.

Caron, Antoine 173

Casaubonus 147, 149

Catherine Henriette (dochter van Henri IV) 190

Catullus (geciteerd) 91, 112

Cesi, Cardinaal Bartolomeo 198

Chancelier, zie Sillery.

Charles I (van Engeland) 190

Charles VI (van Frankrijk), kroniek van 174

Charles IX (van Frankrijk) 190

Châteauneuf, Baron de 171

Châtillon, Gaspard de Coligny, Seigneur de 163, 165

Christine (zuster van Louis XIII) 190

Cicero (geciteerd) 91, 107, 113, 140, 146, 157, 181

Claesz, Corn., boekdrukker 93

Clantius 100

Clinton, Lady Catherine 102, 103

Clinton, Edward, Earl of Lincoln 102, 103

Cocquiel, geslacht 132

Cocquiel, Carolus de 132

Cocquiel, Maria de 130

Coenen, Jhr. Jan 132

Conchin, Marquis d'Ancre 166, 189, 193

Concini, zie Conchin.

Condé, Henri II de Bourbon, Prince de 150, 164, 166, 188, 194, 196

Condé, Louis I Prince de 150, 184

Condé, Princesse de 171

Coninck, Hendrik de 161

Conty (Conti), Princesse de 171, 184

Cornhertius 97, 99

Craon, geslacht 137

Créqui, geslacht 137

Croeckius 186

Croy, geslacht 137

Croy, Charles de, zie Arschot.

Croy, Dorothée de 143, 144

Culemburgius 179

Debrosse, Jacques 147

Delphinois, geslacht 137

Dompselaria 159

Dori-Galigai, Sebastiano 194

Dousa, Janus, senior 107

Dousa, Janus, junior 111, 121

Drakenborch, geslacht 118

Duperron, zie Perron, du.

Dürer, Albrecht 104

Duystius, H. 97

Egmond van Meerenstein, Lucia 112

Egmondanus 110

Elbeuf, Duc d' 190

Elburgh, G. van 179, 180

Eléonore de Bourbon, Princesse de Condé 160

Elisabeth, Madame de France 146, 148, 152, 154, 171, 172, 184

Emilia, Prinses van Oranje 163

Emmanuel van Portugal 163, 165

Erasmus 126

Eschaux, Bertrand d' 194

Espinay Saint-Luc, Artus d' 176

Estrées, d', zie Gabrielle d'Estrées.

Ferdinand II 197

Feria 172

Florences, geslacht 137

Florent, François 187

Floris. geslacht 136

Floris, Frans 99

Florisz, Adriaan 199

Foeck, Aureola 196

Foeck, Jacob 88, 89, 95, 118, 121, 145, 152, 161, 162, 165, 167, 168, 169, 173, 177, 179, 183. 186

Foeck, Machteld Bruininck 88, 107, 161

[p. 203]

Francavila, Don Pedro de Toledo, markies van 196

Frans I (van Frankrijk) 147, 171

Fréminet, Martin 183

Frémy, Claude 187

Fulgentius 175

Fuliame, zie Vulliamy.

Gabrielle d'Estrées 164, 190

Galigai, Eleonora (zie ook Dori-Galigai) 193

Galigaius, Franciscus 194

Gerhardus, boekhandelaar 111

Ghistelles, Jhr. Pieter 110

Giovanni da Bologna 173

Gissemannus 141

Gistellius, zie Ghistelles.

Godefroy, Denys 174

Godefroy, Jacques 174, 186

Goltius, H. 106

Goos, Margarete 136

Gosall, Basil 103

Gossaert, zie Mabuse.

Gothofredus, zie Godefroy.

Gregorius XV, Paus 197, 198

Greve, Magdalena de 132

Gronsveldius, Joh. 145, 185, 191, 195

Gruter, J. 108

Gui, Agatha 124

Guido Graaf van Vlaanderen 178, 187

Guise, Chevalier de 160

Guise, Charles Duc de 153, 190

Guise (le Balafré), Henri Duc de 184

Gyges 181

Halewijn, geslacht 137

Halmale, geslacht 132

Haveskercke, geslacht 137

Hay, James 190

Helsdingen, Hendrik van 140

Hendrik, zie Henri, Henry.

Hennenberg, Gravin 127

Henri II 171, 178

Henri III 151, 171

Henri IV 102, 103, 147, 155, 156, 164, 166, 171, 173, 179, 188, 189, 190

Henry III (van Engeland) 102

Herbert, Sir William, first Earl of Pembroke 101

Herler, geslacht 137

Hessels, Jutthia 116

Hinojosa, markies de 172

Hippocrates (Latijnsche vertaling van) 105

Hohenzollern, E.F. Graaf von, Cardinaal 199

Holbein 143

Holdinga, N. 112

Honthorst, Gerrit 197

Hopper, G. 141

Hopper, G.A. 91, 141, 142, 143

Horatius (geciteerd) 91, 113, 169

Hordinga, Dodonea de 116

Huekelom, Wemma ab 121

James I (van Engeland) 151, 190

Jeannin 147, 150, 171

Junius, Adr. 122

Juvenalis (geciteerd) 109

Kamminga, Dodonea de 116

Karel I (van Engeland) 190

Karel V, Keizer 108, 116, 120, 138

Kay, N. 182

Kegeling, doctor 95

Kent, Earl of, zie Bourgh, Hubert de.

Kestelt, Elisabeth van 131

Key, Willem 182

Kynderen, Abraham de 104

Laing, La, geslacht 137

Lambrecht. André 182

Lambrecht, Josse 182

Lambrecht(s), Agnes en Clara 182

Laprugne, Monsieur de 186

Laubaeus 186

Laurimontius, pater 186

Ledenbergh. Gilles van 94. 152, 165

Leicester, Earl of 102, 103

Lennep, Aemilius a 121

Lennep, Egbertus a 121

Leur, Nic. van der 122

Lier(e), geslacht 132

Lincoln, Earl of, zie Clinton.

Lipsius, Justus 88, 95, 97, 99, 111, 113, 114, 144

Livius (Van Buchel vergeleken met) 178

Lockenghien, zie Lockingem.

Lockingem, Charles (?) de 139

Locquinghem, zie Lockingem.

[p. 204]

Loon, Jhr. Johan van 110

Lorraine, Anne de 196

Lorraine, Charles de, zie Aumale.

Lorraine, Henri de, zie Mayenne.

Lorraine, Louise Marguerite de 184

Louis VIII 175

Louis XIII 146, 148, 149, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 164, 165, 166, 170, 171, 172, 178, 183, 186, 188, 189, 194

Lucanus (vertaald door Mr. H. Storm) 180

Ludovisi, Alessandro 197, 198

Ludovisi, Ippolita 198

Ludovisi, Orazio 198

Luz, Baron de 160

Lynter, Ambrosius 134

Mabuse 143

Malapert, geslacht 134

Malapert, Hadrianus 134

Malinières (?), Baron de 160

Mander, Carel van 92, 182

Mantua, Hertog van 199

Marche, La, geslacht 137

Margaretha van Oostenrijk 153

Marguerite, Duchesse de Valois 154, 170, 178

Maria de' Medici 147, 154, 156, 163, 164, 165, 171, 172, 178, 182, 183, 189, 190, 194

Marigny, Baron de 160, 176

Marius, C. 107

Marselaer, Frederik van 141

Martialis (geciteerd) 114

Massijs, Quinten 142, 143

Matthias, Aartshertog 100 Koning van Bohemen 146

Maurits, Prins 163

Maximiliaan, Aartshertog 100

Mayenne, Henri de Lorraine, Duc de 149

Mencier, Leonardus 130

Menna, Franciscus 116

Merula, Paulus 156

Meurs, geslacht 137

Mincier. zie Mencier.

Minnema, Titia de 116

Minos, Cl. 97

Miraeus 139

Mondragonius, Chr. 138

Monnik van Saint Denis 174

Monpensier, Duchesse de 171

Montjeu, Baron de 147

Montmorency, Charlotte Marguerite de 150

Montmorency, Henri II Duc de 163, 165

Myraeus, zie Miraeus.

Navarre, geslacht 137

Naxus, Johannes 146

Nemours, Henri de Savoye, Duc de 196

Nevers, Duc de 152

Ney (Neyen), Jan 150

Nostradamus 154

Notte, Gherardo della (Honthorst) 197

Oldenbarnevelt 94, 95

Oliver, Isaäc 143

Orléans, Duc d' 147, 171, 183, 184, 189

Orsini, geslacht 163, 165

Orsini, Camilla 196

Orsini, Marcia Felicia 163, 165

Ortelius, Abraham 135, 139

Os, Gertrudis van 130

Osman II 200

Overschie, Jan 111, 123

Ovidius (geciteerd) 114, 142

Palavicinus, Horatius 98

Paludanus 133

Paschasius Ratbertus 175

Passe, van de 179, 191

Passerat, Jean 147

Pastrana, Roderigo de Silva, Hertog van 149, 152, 154, 156

Paulus V, Paus 113, 177, 196, 197, 198

Pembroke, Earl of, zie Herbert.

Perrenot, geslacht 137, 138

Perrenot, Fredericus 137

Perrenot, Thomas 137

Perron, Cardinaal Jacques Davy du 149

Petrus Lusitanus 125

Philips II 135, 136, 137, 138

Philips III 152, 172, 184

Philips IV 148, 152, 172

Philips Willem, Prins van Oranje 160

[p. 205]

Pilander, Rutgerus 105

Plantinus, Christophorus 113, 133

Plautus 91, 144

Plinius maior 143

Plinius minor (geciteerd) 96

Poelenburg, Cornelis van 198, 199

Pontcarré, Monsieur de 171

Pourbus, François 147, 182

Pots, geslacht 132

Puteanus 144

Puylaurens, Guillaume de 175

Pylander, Georgius 105

Quintilianus (geciteerd) 157

Ravaillac, François 155

Renesse à Vellop, Th. 185, 191

Renessius uterque 195

Reumpst (Rumpst, Ruempst), Gerard 148

Rhenessius Vulpius, zie Renesse.

Richelieu 190

Rignano, Hertog van, zie Borghese, Marcantonio.

Riviera, Joanna 133

Roorda, Georgius de 116

Roorda, Rintia de 116

Rovelasca, Elisabetha 131

Rovelasca, Gaspar 131

Rovelasca, Hieronymus 131

Rovelasca, Joanna 131

Rubens, P.P. 135

Ruschius, Janus 109

Ruschius, zie ook Ruysch(ius).

Ruysch(ius), Ruyssius, H. 112, 145, 159, 162, 185, 191, 195

Sachy, geslacht 137

Sallustius (geciteerd) 107

Santen, Jan van 198

Sasbout, Jodocus 120

Savoia, Tommaso Francesco, Duca di 197

Savoye, Duc de 160, 172, 178, 184, 196, 197, 199

Scala, geslacht Della 107

Scaliger, J.C. 107

Scaliger, J.J. 107, 186

Scaramelli 108

Scheltis, Katrina 116

Schitmaer (Schmitman) geslacht 132

Scipio, P., Africanus maior 140

Seneca, ed. Lipsius 113

Silius Italicus (geciteerd door Van Buchel) 98

Sillery, Marquis de 171

Soissons, Comtesse de 171

Soissons, Charles de Bourbon, Comte de 150

Sorbreucq, Isabella de 130

Spinola, Ambrogio 112

Steenhuys, Clementia 185

Stephanus, gebroeders 127

Sudortius, zie Suydortius.

Suleiman II 108

Sully 160

Suydortius 185, 191, 195

Swertius, Franciscus 130

Tacca, beeldhouwer 173

Tacitus (geciteerd) 181

Taets van Amerongen, Willem 130, 140

Temogien, zie Tiemogien.

Tempesta, Antonio 199

Terentius (geciteerd door Van Buchel) 100

Thémines, Marquis de 188

Thetis, Rintia 116

Thomasz, Adriaen 182

Thormann, zie Pylander.

Thou, de, zie Thuanus.

Thuanus 171

Thynne, William en John 101

Tibullus (geciteerd) 113

Tiemogien, geslacht 132

Toscane, Groothertog van 189

Tucher, geslacht 132

Tunstid, Emma 129

Turonensis vicecomes 98

Tuscher, zie Tucher.

Ursel, geslacht 132

Ursinus, Justus 98

Vaenius, Gisbertus 173

Valchenborch, geslacht 137

Valckendael, Joanna van 131

Valens, pater 186

Valois, Charles de 190

Valois, zie Marguerite, Duchesse de Valois.

Vasanzio, Giovanni, zie Santen, Jan van.

Vatan, Monsieur de 147, 150

Veldentz, geslacht 137

Vendôme, César, Duc de 164, 166, 189, 194

Vendôme, Alexandre de 194

[p. 206]

Vendevilius, Joh. 97

Ventadour, Duc de 189

Vergilius (geciteerd) 91, 151, 157, 188

Veridumannus, Jacobus 116

Verneborch, geslacht 137

Verrutius, Hieronymus 117, 118

Veu (Veusels?), Ph. 137

Veusels, zie Veu.

Vianen, geslacht 137

Vianen, Adam van 186

Vic, Méry, de 171

Villeroi, Marquis de 171

Vindocinensis dux, zie Vendôme.

Voort, Jacob van der 147, 159, 161, 185, 191, 195

Vrint, geslacht 136

Vulliamy, Godfrey 128, 129

Walburga, diva 117

Walrave, Simon 124

Wamesius 144

Westrenen, P. 97

Wit, Gottofredus de 107

Wit, Joh. de leven 88-93 over zijn afstamming 106 vv. droefenis over den dood van zijn Oom Foeck 161, 162, 165, 167, 168, 169 verhouding tot L. van der Burch 92, 94, 148, 158, 168, 187 verhouding tot G. Ledenbergh 94, 152, 165 vriendschap met A. van Buchel 88, 92, 114, 128, 163, 180 belezenheid 91 vgl. ook: citaten uit classieke schrijvers. gedichten 115, 123, 127, 146 Latijnsche stijl 91, 109, 113, 148, 158 bewerkt oude schrijvers 90, 92, 93, 174 studie der Oudheid 89, 91, 92, 128, 141, 158, 163, 175, 181, 187, 192, 193 verzamelt oudheden 89, 91, 92, 114, 118, 119, 121, 126, 130, 140, 144, 161, 167, 169, 181, 192, 193 over kunstenaars: zie s.v. over schilderkunst 90, 91, 92, 181, 196, 198 als teekenaar 161, 167, 169, 175, 177, 193 zijn handschrift 94, tegenover 114

Wit, Stephanus de 88, 92, 107, 169, 187, 196

Witkerke, geslacht 137

Wolbertus, divus 117

Wolfert Harmensz., Admiraal 110

Wolffswynkel, pater 186

Wolfwinckel, Aegidius 130

Woudenberg, G.W. 99

Wijck, geslacht 118

Zollern, zie Hohenzollern.

Zolms, geslacht 137

Zudortius, L.P., zie Suydortius.

II. Plaatsnamenregister.

Aduatici, zie Douai.

Alba 196

Albano 196

Alcmarium 99

Amasis (Eems) 118

Amiens 166

Amsterdam 89, 114, 123 Prinsenhof 125

Anderlecht 142

Andoverpia, zie Antwerpen.

Angers 90, 192

Anglia 88, 98, 112, 115, 164, 190

Antwerpen. Antverpia, Andoverpia 89, 90, 128, 131, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 145, 182

Arar, zie Saône.

Arenacum 120

Arnhem, zie Arenacum.

Avenio 191

Avignon 191

Baiae 197

Batavi 97, 111, 114, 115, 121, 163, 188

Besançon (Vesuntium) 138

Binche 145

[p. 207]

Blaesae (Blois) 194

Blois 194

Bohemen 146

Bolsward 116

Bourg de la Reine 152

Brazilië 160

Bretagne 178

Brussel, zie Bruxella.

Bruxella 90, 139, 141, 142, 145

Burgos 184, 190

Caieta 198

Calais 164, 165

Candia 109

Casteleu (?) 160

Castra Vetera, zie Vetera Castra.

Catssant 110, 113

Cattuaci, zie Douai.

Chastellux (?) 160

Corbie 175

Delft, Delphi 120, 123

Doesburg 101, 102, 103

Douai 88, 90, 96, 113, 140

Doué 90, 192

Duacum, zie Douai.

Eems, zie Amasis.

Enchusae 111, 126

Engeland, zie Anglia.

Enkhuizen, zie Enchusae.

Fontainebleau 147, 182

Francia, zie Gallia.

Frisia, zie Phrisia.

Gallia 112, 115, 145, 164, 171, 177, 182, 186, 187, 192, 193, 195, 196

Gallia Togata 183, 196

Geldri, Gelderland, Gelri, Gelria 89, 114, 115, 118, 120, 126

Genève 172, 178

Gent 182

Genuenses 198

Graubünden 196

Groenningae, Groeningenses 89, 111, 115, 116, 117

Groningen, zie Groenningae. Haarlem 121

Haga (Comitum) 121

Halle 142

Heverle 143

Hispania 146, 148, 149

Hoorn, zie Hornae.

Hornae 111, 126

Houten 88

Laeken 142

Languedoc 189

Laubacum (Lauwers) 118

Lausdunum 127

Lembecq 142

Leuven, zie Lovanium.

Leuwardia 89, 111, 115

Leyda 186

Liger, zie Loire.

Loire 150, 192

Lombardije 172, 196

Londen Bishopsgate 103 St. Paul's 100 St. Peter's, zie Westminster Abbey. Theaters, Rose 103 Swan 102 vv. Theems 102 Westminster Abbey 101, 102, 149

Loosduinen, zie Lausdunum.

Loudun, verdrag van 186

Lovanium 90, 141, 142, 144

Lugdunum (Lyon) 90, 183, 191

Lutetia (Parisiorum), zie Parijs.

Lyon, zie Lugdunum.

Mantua 160, 182

Mariënberg, zie Mons Marianus.

Mayenne 192

Meduana, zie Mayenne.

Milaan 105

Mons Marianus 145

Montferrat 160, 199

Monti Albani 90

Napels, zie Neapolis.

Neapolis 90, 105, 197

Neomagum 118, 120 Valckhoff 119 Wisseling 119

Nieuwkerk 103

Nijmegen, zie Neomagum.

Ostende 110, 122

Parisii, zie Parijs.

Parijs 90, 146, 160, 165, 174, 178, 182, 185, 186, 194 Bastille 166, 188, 194 Grève, la 193 Ile de la Cité 195 Insula Parisiorum 195

[p. 208]

Louvre 153, 154, 155, 164, 165, 173, 184, 188, 193 Lupara, zie Louvre. Luxembourg, verbouwing van het 147 Palais de Justice 195 Place Royale 183 Seine 165

Pavia, vrede van 196

Phrisia, Phrisii 111, 114, 115

Pictones 150

Poitou 178

Puteoli 197

Raab 100

Roma 89, 90, 127, 151, 196, 197 Capitool 193 Collegio Norbertino 93 Gemoniae Scalae 193 Tiber 193 Via Appia 197 Villa Borghese 199

Rothomagus (Rouen) 194

Rotterdam 125

Rouen 194

Ruysbroek 142

Saint Denis 172, 174

Saint Germain des Prés 176, 184

Saint Sauveur de Redon 176

Sandwich 103

Saône 192

Sarthe 192

Saumur 150

Sluis 111

Spanje, zie Hispania.

Tamisis, zie Londen (Theems).

Terracina 198

Tours 193, 194

Turcae 99, 109, 200

Utrecht 140, 180, 181 Mariakerk 151, 157, 158, 170 Mariaplaats 114 Oproer te 140, 157 Oud-Munster 141

Vechten 181

Veltlin 172, 196, 199, 200

Veneti, Venetië 91, 108, 198

Velitrum 197

Velletri 197

Verona 107

Vesuntium 138

Vetera Castra 181

Vincennes 194

Vosmaer (Vosmeer?) 130

Wachtendonk 112

West-Friesland 89

Willemstad 110

Wiltenberg 88, 98

Xanten 181

Zutphen, Zutphania 121

Zwickau 105

III. Zakenregister.

Bestand, Twaalfjarig 89

citaten uit classieke schrijvers, zie Catullus, Cicero, Horatius, Juvenalis, Livius, Lucanus, Martialis, Ovidius, Plautus, Plinius, Quintilianus, Sallustius, Silius Italicus, Tacitus, Terentius, Tibullus, Vergilius.

classieke schrijvers geciteerd, zie: citaten......

gravures 105 vv., 169, 173, 177 178, 179, 183, 186, 188, 191

inscripties, Romeinsche 108, 119

kunstenaars, zie: De Beer, Bloemaert, Bourgeois, Brill, Van den Broek, Bunel, Caron, De Coninck, Debrosse, Dürer, Florent, Floris, Fréminet, Frémy, Giovanni da Bologna, Goltius, Holbein, Honthorst, Kay, Lambrecht(s), Mabuse, Massijs, Della Notte, Van de Passe, Poelenburg, Pourbus, Rubens, Van Santen, Tacca, Tempesta, Van Vianen.

officina (van boekdrukkers) 113

officina (van schilders) 182

Oudheid, studie der 128, 141

zie ook onder Van Buchel en De Wit, J.

pamfletten 148, 152, 153, 154, 155, 164, 166, 170, 172, 184-5, 189

protestantisme in Frankrijk 150

protestantisme in de Nederlanden 169

werkplaats, zie officina.