Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 59

[p. 191]

Documenten betreffende de politieke en kerkelijke twisten te Amsterdam (1614-1630).
Medegedeeld door Dr. J.G. van Dillen.

De periode van de politieke en kerkelijke twisten tijdens en na het Bestand is niet alleen een der meest bewogen en dramatische, maar stellig ook een der meest belangrijke tijdperken uit onze geschiedenis. De verklaring van den ingewikkelden gang der gebeurtenissen is allerminst eenvoudig; daarover bestaat dan ook geenszins eenstemmigheid. Men zou dus verwachten, dat alle eenigszins belangrijke documenten sinds lang gepubliceerd zouden zijn. Dat is echter niet het geval en in 't bijzonder niet ten aanzien van de groote rol, welke Amsterdam toen heeft gespeeld.

Zoowel de handboeken der kerkelijke als die der politieke geschiedenis steunen, wat dit onderwerp betreft, voornamelijk nog op het belangrijke boek: Calvinist of Libertijnsch?, dat mr. J.C. Naber in 1884 publiceerde. Een calvinistisch auteur als ds. G.J. Vos¹⁾ geeft wel een andere appreciatie der feiten, echter zonder veel nieuw licht op het geheel der gebeurtenissen te werpen.

Weliswaar zijn ter verklaring van de merkwaardige houding van Amsterdam tijdens het conflict interessante hypothesen opgesteld door Elias²⁾ en door de Jong³⁾. Elias meent het partijkiezen van de regeering van Amsterdam voor de Contra-remonstranten en tegen Oldenbarnevelt uit op econo-

1) G.J. Vos, Voor den spiegel der historie. Amstels Kerkelijk leven van de eerste zestig jaren der Vrijheid. Amsterdam 1903.

2) J.E. Elias, De Vroedschap van Amsterdam. Inleiding.

3) M. de Jong, Amsterdam en Holland voor en na de koersverandering te Amsterdam in de eerste jaren na 1620. Wolters, Gro-ningen, 1927.

[p. 192]

misch belang gegronde motieven te kunnen verklaren. De Jong laat voornamelijk licht vallen op het consequente particularisme van de machtige stad, die zich steeds krachtig tegen de suprematie zoowel van de Staten als van den Stadhouder heeft verzet; uit deze neiging zou niet alleen de contra-remonstrantsche houding van 1611 tot 1621 maar eveneens de merkwaardige omslag omstreeks 1621 verklaard kunnen worden. De beschouwingen van Elias en de Jong zijn belangrijk. Beider stellingen bevatten ongetwijfeld een element van waarheid maar zijn beide eenzijdig. Een volkomen bevredigende verklaring geven zij niet. Mede hierom zou m.i. een publicatie van alle documenten, die de gebeurtenissen van dien tijd te Amsterdam en de houding der stedelijke regeering betreffen, zeer wenschelijk zijn. Tot dusverre is alleen het bewaard gebleven fragment van de tusschen prins Maurits en Reinier Pauw gevoerde correspondentie door dr. J.C. Breen uitgegeven¹⁾. Ongetwijfeld behooren ook de resoluties der Vroedschap en van den Kerkeraad te worden gepubliceerd, doch dit tamelijk omvattende werk moet tot later worden uitgesteld. Het hier gebodene is ten deele het resultaat van toevallige vondsten bij andere onderzoekingen.

De hierachter volgende stukken geven een indruk van de intense spanning, de sfeer van vijandschap, haast van burgeroorlog, die toen hier te lande bestond. Een theologische conferentie tusschen Petrus Plancius, Jacobus Taurinus, Mattheus Slade, Rem Egbertsz. Bisschop en anderen heeft geen ander gevolg dat dat de geschillen nog worden verscherpt en dat nieuwe twisten ontstaan (no. 1). Naar aanleiding van de plundering van het huis van den Remonstrant Rem Egbertsz. Bisschop in Februari 1617 geven de Burgemeesters in hun brieven aan prins Maurits en aan de gedeputeerden der stad te 's Gravenhage hoog op van hun pogingen om de orde te herstellen, terwijl ze betoogen, dat een hevige brand op den Nieuwendijk met de heerschende onlusten niets te maken heeft (nos. 2 en 3). Een schuitevoerder, die een nachtelijk gesprek van samenzweerders aangaande een voorgenomen aanslag op Reinier Pauw heeft afgeluis-

1) J.C. Breen, Correspondentie tusschen prins Maurits en den Amsterdamschen burgemeester Reinier Pauw in de jaren 1617-1619. Bijdragen Hist. Genootschap XXII (1900).

[p. 193]

terd, haast zich naar de stad om den burgemeester te waarschuwen (no. 5). De kaarsenmaker Abraham Anthonisz., een vooraanstaande Amsterdamsche Remonstrant, wordt op straat uitgescholden en in de trekschuit lastig gevallen (nos. 4 en 6).

Van bijzonder belang zijn de aan de confessieboeken ontleende verslagen van de verhooren, die de gevangen remonstrantsche predikant Dominicus Sapma in 1621 moest ondergaan (nos. 7 en 8). Als predikant te Hoorn had Sapma zich als een zeer ijverige Remonstrant doen kennen. Hij behoorde dan ook tot de twaalf voor de Nationale Synode te Dordrecht gedaagde Remonstranten. Na afloop der Synode verbannen en uit het land geleid, was hij spoedig teruggekomen. Sinds dien fungeerde hij als voorganger in de heimelijke godsdienstoefeningen der nu overal verdrukte en vervolgde Remonstranten. In den loop van het jaar 1621 vestigde hij zich te Amsterdam, waar hij niet de eenige clandestiene prediker was. In deze groote stad kon hij zich ruim een half jaar schuil houden. Een toevallige gebeurtenis werd hem echter noodlottig. In den avond van Zaterdag 28 Augustus verrasten de beide onderschouten met hun dienaren een remonstrantsche godsdienstoefening, die gehouden werd ten huize van Jan Olfertsen op den Kraansteiger tusschen de oude Waal en de hoofdbrug. Sapma was bij deze bijeenkomst niet tegenwoordig, maar op het gerucht kwam hij aanloopen om te zien hoe de zaak zou afloopen. Door omstanders herkend, werd hij gearresteerd en naar de boeien in het stadhuis gebracht¹⁾.

Uit de gevangenis schreef Sapma aan zijn vrienden brieven, waarin hij nauwkeurig verslag gaf van de vijf verhooren, die hij onderging. Kort daarop zijn deze brieven, vereenigd met een door Sapma aan de stadsregeering gerichte remonstrantie, als pamflet uitgegeven onder den titel: Droeve Ghevanckenisse ende Blijde Uytkomst van Dominicus Sapma (Knuttel no. 3257). In de confessieboeken zijn slechts de twee laatste verhooren, welke trouwens D. Sapma de voornaamste noemt, genotuleerd. Blijkbaar hadden de drie eerste een informeel karakter. Wat de beide andere betreft zijn de officieele notulen veel korter en soberder - de theologische debatten zijn niet genotuleerd - doch essentieel

1) Vgl. G. Brandt, Historie der Reformatie. Tweede druk. Deel IV.

[p. 194]

stemmen zij met Sapma's verslag volkomen overeen, waaruit we mogen concludeeren, dat ook het levendige relaas, dat Sapma van de eerste ondervragingen geeft, volkomen betrouwbaar is. Dat laatste volge hier, omdat het een uitstekend beeld geeft van de mentaliteit der regenten van die dagen. Men staat versteld van de heftigheid en ruwheid - telkens herhaalde bedreiging met pijniging! - waarmede zij den weerloozen gevangene, die geen misdadiger en zelfs geen oproermaker, doch slechts een godsdienstige tegenstander is, bejegenen¹⁾.

....Ick ben nu tot driemael verhoort: de eerste mael op Sondach (den 29 Augusti) ontrent ten 11 uren van twee Schepenen, waer van d'eene was de Vice-preses Abraham Boom ende de andere (soo ick niet beter en weet Hooghkamer). Boom vraechde my met een groote strafheydt: wie my soo stout riedt, dat ick teghen wil en danck van de Magistraten daer in de stad quam predicken, ende sulcken oproer maken? Ick antwoorde, om te komen predicken, dat my daertoe verstout hadde de selve Godt ende Heer die de eerste Gereformeerde kloeckmoedicheyt hadde gegeven sulcx hier te Lande tegen wil en danck van de Magistraten te doen: ende dat wy geen oproer maeckten, maer die sulcx tegens de consciëntie ende vryheyt van 't lant daermen goet ende bloet by hadde opgeset, sochten met gewelt te verhinderen: waerover noch verscheyden propoosten vielen hier te langh te verhalen.
Daerna vraechde Boom na mijn commissie: Ick seyde, dat ick se niet en hadde, oock niet en wiste. Boom repliceerde, wij sullense u wel doen weten ende doen geven, de Heeren willen se hebben, etc. Eyndelijck vraechde Boom, waer ick t'huys ghelegen ende ghepredickt hadde. Ick bad dat my de Heeren niet

1) Het is merkwaardig, dat de beide regenten, die zoo heftig tegen Sapma uitvaren, niet tot de eigenlijke Contra-Remonstranten behooren. Van Abraham Boom vermeldt Wagenaar, dat hij zeer bevriend was met Rem Egbertsz. Bisschop en tijdens diens ballingschap met hem correspondeerde. Zoowel Boom als de schout, dr. Johan ten Grootenhuys, werden reeds toen tot de gematigde of libertijnsche regentengroep gerekend. Ten Grootenhuys was in 't begin van 1621 schout geworden, als opvolger van den Contra-Remonstrant Willem van der Does. Bij deze verkiezing was dr. Reinier Pauw junior de kandidaat der Contra-Remonstranten geweest.

[p. 195]

en wilden qualijck afnemen, dat ick haer sulcx niet en conde seggen, vermits het strecken soude, niet alleen tot beswaringe van die goede luyden, maer oock van mijn Heeren selfs, die de selve daer over licht onbehoorlijck souden beswaren. Hierop seyde de H. Schepen Boom: Ghy zijt gehouden de Heeren de waerheyt te zeggen. Ick seyde: Neen mijn Heeren, niet altijdt noch van alle saken, maer ter contrarie is men dickwils ghehouden de waerheyt van verscheyden saken te verswijgen na 't exempel Christi ende veeler martelaren. Dese antwoordt namen de Heeren seer vreemt, ende vraechden met veele spijtige woorden: of ick dan geloofde dat Christus niet altijdt de waerheyt hadde geseyt. Ick antwoorde: Jae, dat ick dat geloofde, ende overbodich was te bewysen, dat Christus ettelijcke malen de waerheydt daer hy na gevraecht wierd' niet en heeft geseyt maar geswegen, als Joh. 18. ende 19. item Luc. 23.
't Selfde, seyd' ick dat de Heeren oock wel behoorden van verscheyden martelaers te weten, indien de selve anders het Martelaersboeck hadden gelesen. Hierop wierd ick wederom van Boom dapper begrauwt, seggende, dat hy 't Martelaersboeck meer ende beter gelesen hadde dan ick, etc. met veel meer andere propoosten, my scheldende voor een guyt, voor een landtlooper ende oproer-maker etc. Waerop als ick antwoorde, dat de knecht niet beter was dan sijn Heer, ende dat ick mijnen Heere Christo Jesu wel hondert mael meer schuldich was om sijnen 't willen te lijden, soo spottede Boom daermede, mijn noemende een schijn-heylich, wiens guyterijen nochtans genoechsaem bekent waren. Dit dede my int herte wee ende vry wat ernstich segghen, dat de H. Schepen Boom noch niemandt ter werelt sulcx in eeuwicheyt souden bewaerheyden.
Daer mede dede men my wederom in mijn hock brengen, met felle dreygingen, dat men my wel een ander lietjen soude doen singen. Onder dit examen is mede gheproduceert een briefjen in mijn sack gevonden, zijnde een specificatie van eenich geldt by mijn huysvrou van Jan Broersz. ontfanghen uyt sake van eenighe meubelen voor ons verkocht. Voor de tweede mael ben ick wederom in Schepens Kamer ontboden ende geleydt, op Dijnsdach, ontrent te half 9 's morgens, alwaer ick meer Heeren vond beneffens de H. Officier Grootenhuys (die van huys was gheweest) doch niet sittende op haere plaetse. Inkomende riepen eenighe: dat is de veughel, een van de principaelste roervincken ende oproermakers, ende vielen met

[p. 196]

haer tweën ofte drieën op my aen, niet anders dan ofse my verscheuren wilden, vraghende wederom, vooreerst Boom: hoe langhe ick t'Amsterdam hadde gheweest? Terwyl ick my wat stond' en bedacht om recht nae waerheydt te antwoorden, seydense, hy slacht de dieven, nu bedenckt hy hem vast hoe hy best lieghen sal. Ick seyde: Neen, myn Heeren, maer opdat ick niet en lieghe. Ja, seyde Boom, ghy ghelooft doch datmen niet en is ghehouden altijdt de waerheydt te segghen, ende derft segghen dat Christus niet altijdt en heeft de waerheydt gheseydt.
Ick antwoorde, dat is soo, maer de Heeren verstaen 't qualijck, want mijn meeningh noyt en is gheweest, te seggen, dat men liegen mach of dat Christus oyt geloghen heeft, gheensins, daer hoede my Godt voor, maer datmen de waerheyt wel swijgen mach van 't ghene daermen somwijlen nae ghevraecht wordt, jae datmen die dickwijls ghehouden is te swijgen: hier toe hebbe ick het exempel Christi ende der martelaren gheallegeert. Nu wel, kom kom, seydense, seght ons, hoe langhe zijt ghy hier gheweest? Ick antwoorde, het naust, myn Heeren, en soud' ick soo op staende voet niet konnen segghen, maer wel drie maenden. Drie maenden (seydense) wel nu moet ghy ons segghen waer ghy in die drie maenden ghelogeert zijt gheweest, ghepredickt hebt, ende voor wat toehoorders. Ick antwoorde, daer behoede my Godt voor, beter waer 't my te sterven, ick hope oock dat my de Heeren daer op niet en sullen dringhen.
Hier vielen wederom eenighe Heeren fel op my aen, segghende, de Heeren willen 't en sullen 't van u weten, ghy stouten veughel, al soudense u pijnighen en recken van lidt tot lidt. Den Officier voechder by, men sal u niet handelen als vrome luyden, maeckt daer gheen facit op, maer als fielten en booswichten, die ghy zijt. Ick hope (seyd' ick) ende wil Godt bidden, dat de Heeren beter ghedachten moghen kryghen: ende so niet, dat hy my gelieve sterckte te gheven om liever alles te verdraghen, dan myn evennaesten int verdriet te helpen, ende daertoe en heeft my God de tonghe ende mondt niet geschapen. d'Officier seyde, mijn Heeren hy spreeckt nu stijf en stout, de Heeren willen 't haer niet belghen, ick sal 't hem wel doen vergaen, ick sal hem bygedt doen recken dat hem de pocken hale.
Daer mede dedemen my wederom na mijn hock brengen. Hiervoor (gelijck U E.E. licht kunnen dencken) was ick vry wat weemoedich, ende bracht dien morgen voort over met

[p. 197]

schreyen, smeecken, ende vyerighe ghebeden tot Godt ende mijnen Salichmaker Jesum Christum, die ick sijne ghelijcke versoeckinge indachtich maeckte, ende daerom als een ghetrouwe Hooghepriester, die selfs in alles versocht zijnde sonderlinghe medelijden met onse swackheden kan hebben, in die hooghe noodt om hulpe aenriep: die my oock datelijck verhoorde, ende een nieuwe couragie gaf als een Leeuw.
Ten 3. male ben ick wederom geroepen des selven daeghs 's middaechs ontrent ten half 12. uren, ende vande Schouts' dienaers gheleydt in de pijn-camer, daer eenighe van de Heeren Schepenen waren, met Schout Haen¹⁾. De Heeren vraechden my (Schepen Boom dede wederom 't woordt, doch beleefder ende bedaerder dan tevoren) hoe ick my beraden hadde? Ick antwoorde: niet anders, mijn Heeren, ende hope oock dat de Heeren haer beter sullen hebben beraden, om my daer op niet te perssen. Hier vielen wederom verscheyden discoursen van te moeten de waerheydt altijdt seggen, of wy oproer int landt maken, etc., doch met meerder beleeftheyt dan te voren. Voor myn afscheyt bad ick de Heeren, gelijck ick oock te voren gedaen hadde, om te mogen een Martelaers-Boeck hebben behalven het N. Testament ende Psalmboek, dat my de cyppier gelanght hadde. Maer neen 't en mocht niet wesen (sy vreesden misschien dat ick haer daer in voorgangers wijsen soude, die se niet en willen weten dat se volghen). Schepen Boom seyde: hoe na meent ghy dat ghy een martelaer zijt? daermede spottende. Ick antwoorde: Jae mijn Heer, noyt en hielden de verdruckers ende vervolgers voor martelaers die gene die sy martelen: maer de Heere weet dat wy om sijnen Name, voor sijn waerheydt ende wel-doende lijden, die sal 't oordeelen: mach ick dan nu dat boeck niet hebben? patiëntie.
Hiermede deden my de Heeren wederom nae mijn hock leyden, daer ick dien dach voort met vasten en bidden den Heere heylichde....

Het eerste officieele verhoor had den 4en September plaats. Het geschiedde wederom in de pijnkamer doch had een rustig verloop, zonder intimidatie of bedreiging. Tegenwoordig waren alleen de schout Johan ten Grootenhuys, de schepen Simon van der Does (een bekende Contra-remonstrant) en een secretaris. Wederom weigerde Sapma iets te zeggen, dat

1) De onderschout Arent Elbertsz. de Haen.

[p. 198]

anderen zou kunnen benadeelen. Hij erkende nu reeds een half jaar te Amsterdam te vertoeven en gepredikt te hebben in bijeenkomsten, waar soms 60, soms 90 en soms 150 menschen tegenwoordig waren. Het verhoor liep tenslotte op een gemoedelijke discussie uit, die drie uren duurde. Daarvan is heel weinig genotuleerd, doch in zijn tweeden brief geeft Sapma er een vrij uitvoerig verslag van. Door zijn gevatheid en grootere theologische kennis wist hij zijn tegenstanders meermalen in het nauw te drijven. De discussie betrof de toenmaals in het brandpunt der belangstelling staande kwesties aangaande de predestinatie. Ook kwam de vraag ter sprake, of Christus voor alle menschen zich geofferd heeft of alleen voor de uitverkorenen. Toch stellig niet voor de Indianen, meende de schout, waarop Sapma gevat antwoordde, dat de Compagnie dan wel dwaas handelde door predikanten uit te sturen om de Indianen te bekeeren! Hierop nam van der Does het woord om een vraag te stellen, die hij zeide tevoren ook ‘aen een van de principaelste onder de Remonstranten’ te hebben gesteld.

Ick... dachte by mijnselven, wat mach dit voor een vrage wesen? De vrage stelde de H. Schepen aldus voor: of God eenigh mensche, die geheel in blintheyt steeckt, by exempel, Paeps of Joodsch, of oock Turcx zijnde, wilde uyt die blintheyt verlossen, brenghende deselve eerst tot een gemeene kennisse des Evangeliums, daernae noch wat verder, ende alsoo voort by graden ofte trappen tot een gheheel Apostolische kennisse, gheloof ende leven: kan die mensch sulcks wel wederstaen? Ick antwoorde: ick verstae jae hy. Daerop seyde de H. Schepen: so moet dan die mensche machtiger zijn dan Godt? Ick antwoorde wederom: sulcx en volght niet, mijn Heer, maer soude volgen, indien Godt sonder tusschenkomen van de wille des menschen ter gehoorsaemheyt tot sulcx met macht een mensche soude willen dringen, verstaet dit mijn Heer so, so beken ick geern, dat de mensche sulcken wille Gods niet en kan wederstaen: maer ontkenne dan wederom wel expresselijck, dat Godt de Heere op soodanigen wyse, na stijl des Evangeliums, der menschen geloove ende bekeeringhe wil wercken. Wel (seyde daerop de H. Schepen) heeft dan de mensche sijn vrye wille om te gelooven ende hem te bekeeren, als hy wil? Ik antw.: neen hy maer om sijn geloove ende bekeeringhe te verhinderen, daertoe heeft hy een vrye wille, ende sulcx

[p. 199]

komt hier uyt: sal de mensche gelooven, so moetender twee willen zijn, Godt moet willen het geloove geven ende de mensche moet willen gelooven, maar tot ongeloof is alleen de wille (of liever d' onwille) den menschen genoech.
So en kan ick al wederom (seyde de H. Schepen) niet verstaen, of de mensche moet dan machtigher zijn als Godt. Ick antw.: sulcx hope ick mijn Heer wellicht te doen verstaen ende vraechde voorder: gelooft mijn Heer niet, datter veel dingen in de werelt, als overspel, moordt, doodslach ende andere sonden tegen Gods wil geschieden, of verstaet mijn Heer, dat alles wat in de werelt geschiedt na Gods wille geschiedt? Hier was de Heer Schepen, merckende, (so my docht) de slagh, wat te trager in 't antwoorden. De Officier vaten 't op, seggende: wie is so Godloos die dat seggen soude? Tgene Godt verbiedt en wil hy niet, dat men doen sal, als doe Herodes die kleyne kindertges te Bethlehem dede vermoorden. Wel (antw. ick daerop) nu sette ick mijn Heer Schepens besluyt tegen den H. Officier aldus: Godt en wilde niet, dat Herodes of yemant ter werelt die kleyne kinderkens te Bethlehem dooden soude, ende Herodes evenwel teghen Gods wil (soo de H. Officier bekent) heeft se ghedoodt: ergo (sal de H. Schepen nae sijn verstandt besluyten) is Herodes stercker ofte machtigher geweest dan Godt.
Hier riepen de Heeren beyde: dat en volght niet, want Godt lietet toe. Ick antwoordde: sien de Heeren nu niet, dat se voor mijn antwoorden? Ick seyde oock, dat het niet en volghde. Ende hoe latet Godt toe? Wil hy dan of ist zijn sin dat het gheschiedde? Geensins, want hy verbiedt het straffelijcke, maer hy en wilt met macht ofte geweldt niet verhinderen, also segghe ick mede, laet Godt de wederstandt van den mensch toe, die hy wel straffelijck verbiedt, maer evenwel met macht ofte geweldt niet en wil verhinderen.....

Door haar gemoedelijkheid vormt deze discussie op voet van gelijkheid een scherp contrast met de voorafgaande ondervragingen.

Het tweede officieele verhoor, dat den 11en September plaats had, werd wederom door den schout en door schepen van der Does afgenomen. De schout toonde een schrijven uit Den Haag, waarbij hem gelast werd den gevangene op enkele punten nader te ondervragen. Aan Sapma werd o.a. de vraag gesteld, wie hem opdracht hadden gegeven om te

[p. 200]

Amsterdam te gaan prediken; of dit niet Uytenbogaert, Episcopius en Grevinckhovius waren? Sapma weigerde wederom daarop te antwoorden. Ook bij dit verhoor werd Sapma zeer goed behandeld. ‘De Heeren toonden haer in dit examen teghens my seer beleeft ende gaven ghenoegsaem te kennen, dat se met my verleghen waren, wenschende dat ick over hondert mylen ware’.
Den 16en September werd Sapma boven geleid om - in tegenwoordigheid van eenige heeren - met vrouw, zuster en zoontje te spreken. Doch nu was de driftige Roetert Ernst, de president-schepen, aanwezig, en deze begon onmiddellijk den gevangene uit te maken ‘voor oproermaecker, voor een guyt, rabauwt, fielt, renegado, jae moordenaer etc.’ Strijdlustig als steeds, bleef Sapma het antwoord niet schuldig!

Wy raeckten oock wederom in dispuyt van de leere. De H. president¹⁾ vraechde my, of ick gheloofde, dat yemandt Godts wille konde wederstaen? Ick antwoorde: Jae ick in trouwen, ende gheloofd' ich dat niet, 'k en gheloofde niet datter sonden in de wereldt gheschieden: ende vraeghde voorder, of de doodtslagers, moordenaers ende andere quaetdoenders, die de Heeren straffen, doende dat Godt soo hoochlijck verbiedt, Godts wil niet wederstaen? Hier wasser de goede oude man uyt²⁾.
Daer vielen noch verscheyden andere propoosten hier te langh om te verhalen: onder anderen dit mede. De Heeren wenschten dat ick noyt in hare handen en waer ghekomen. Ick seyde: Jae mijn Heeren, Pilatus was met Christus oock verlegen maer hy woude Keysers vriendt blijven. De H. Officier antwoorde: alle exempelen sijn odieus. Neen, mijn Heer, seyd' ick, dat exempel is leersaem. Wy en willen (seyde de H. Officier) van u by Pilatum niet vergeleken zijn. So en mosten dan de Heeren (antwoord' ick) Pilatum niet volghen, de Heeren seggen vast, de saecke en gaet haer niet aen, sy en hebbender geen seggen in, sy en kunnender niet in doen, etc. Ick sorgh dat se met Pilato slechs haer handen wassen, helpende hier-en-tusschen al mede Christum verwysen. Wilt ghy

1) Roetert Ernst, president-schepen.

2) Roetert Ernst is geboren in 1554 en was dus omstreeks 67 jaren oud. Hij overleed 16 Nov. 1622. Hij stond als heftig Contra-Remonstrant bekend.

[p. 201]

u (seyden de Heeren) by Christum verghelycken? Jae ick, mijn Heeren, (antwoorde ick) voor soo veel ick als een Christen lyde. Ghy by Christum (seyde de H. President) daer en wil ick jou niet by ghelycken noch en houd u daer voor niet. Ik antwoorde, dat geloof ick wel, mijn Heer, Pilatus noch de Joden en hielden Christum oock niet voor degene die hy was, andersins (staet er) en hadden se den Heere der Heerlijckheyt gheensins ghecruyst, etc.

Door deze heftige woordenwisseling was de sfeer totaal bedorven. Van een rustig gesprek met vrouw en kind kwam niets. ‘Eyndelijck de tijdt verlopen zijnde, most ick wederom achterof, ende mochte mijn huysvrou ende suster naulijcks adieu toeroepen, soo straf stouden my de diefleyders voort; mijn soontgen gingh aen mijn handt mede beneden, dat scheurden se van mijn handt ende mocht niet met my in 't hockje gaen, segghende 't was niet gheconsenteert. Ick most het lyden ende gingh bedroeft wederom nae mijn kluysje. Doch heeft my de Heere haest wederom vertroost ende verblijt door de genadige bystant sijns Geestes.’

Eenige dagen later werd door de heeren goed gevonden, dat de gevangene regelmatig bezoek van zijn vrouw en zijn zuster zou ontvangen. Toen rijpte in Sapma's geest een plan tot ontsnapping. In den avond van den 22en September verwisselde hij met zijn vrouw van kleeren en werd, in deze vermomming, met zijn zuster door de niets kwaads vermoedende cipiersvrouw uitgelaten! In den loop van de volgende maand wisten ook de Remonstrantsche predikanten Samuel Prince en Joannes Grevius, die in het secreete tuchthuis waren opgesloten, met hulp van buiten daaruit te ontvluchten.

In 1621 begint de kentering in de houding van de stadsregeering, die tot dusverre onvoorwaardelijk de leiding van Reinier Pauw had gevolgd. In het vorige jaar was Pauw voor de achtste maal regeerend burgemeester geweest; sinds dien is hij tot die waardigheid niet meer verkoren. Op Vrouwendag 1622 verkiest de Vroedschap drie nieuwe leden, van wie twee beslist tot de gematigde richting behooren: Andries Bicker en Geurt Dircksz. van Beuningen, terwijl de derde, dr. Nicolaes Tulp, ‘werdt geacht tusschen beide te gaan’, zooals Wagenaar 't uitdrukt. In de volgende jaren

[p. 202]

wordt, bij de voorziening in vacatures, de gematigde of ‘libertijnsche’ richting voortdurend versterkt. Van de oude leden waren blijkbaar verscheidene van meening veranderd¹⁾. In 1627 golden nog slechts 9 leden der vroedschap als betrouwbare partijgangers van Pauw tegenover 15 ‘libertijnen’ en 9 ‘waggelmutsen’²⁾. Andries Bicker wordt in 1625 tot schepen en in 1627 tot burgemeester verkozen. Vanwaar deze snelle verandering in een college, dat zich zelf aanvult en dat in 1618 door de wetsverzetting van Maurits een vrij groote contra-remonstrantsche meerderheid had verkregen?

Men vergete niet, dat er geen georganiseerde politieke partijen bestonden. Er waren slechts politieke richtingen; de overgang van de eene naar de andere was dus vrij gemakkelijk. De meeste regenten waren van huis uit goed calvinistisch, maar sommige hunner neigden tot vrijzinniger opvattingen. Zij waren Calvinisten, maar zij waren tevens kooplieden en politici!

In de jaren tijdens en na het sluiten van het Bestand, had een geheel andere situatie bestaan. Economische en politieke grieven hadden toen een verbitterde stemming tegen Oldenbarnevelt verwekt. Groot was toen ook de vrees voor het fanatisme der calvinistische gemeente; in vertrouwelijke gesprekken hebben sommige regenten tijdens de zending van Hugo de Groot in 1616 er uitdrukkelijk op gewezen, dat de gemeente voor tolerantie nog niet rijp was³⁾. Men wist, dat prins Maurits en het leger naar de Contra-remonstranten neigden. Het is volkomen begrijpelijk, dat het in die omstandigheden aan Reinier Pauw kon gelukken om een kleine meerderheid voor de contra-remonstrantsche politiek te vormen. Pas door de wetsverzetting van 1618 is die meerderheid iets steviger geworden.

De voorstelling van Elias, dat een economische tegenstelling onder ‘religieus mom’ werd uitgestreden, is niet

1) Waarom Elias en de Jong Albert Coenraedz. Burg wegens zijn meeningsverandering smadelijk een ‘renegaat’ noemen, is mij niet duidelijk, aangezien uit niets blijkt, dat hieraan onoorbare motieven ten grondslag lagen.

2) Wagenaar, Geschiedenis van Amsterdam. Octavo-uitgave p. 384.

3) Vgl. M. de Jong, Hugo de Groot in de Raad van Amsterdam. XXVe Jaarboek van Amstelodamum.

[p. 203]

juist. Economische, politieke en religieuse motieven werkten naast elkander; soms in dezelfde, soms in omgekeerde richtng. Deze motieven zijn soms onderling min of meer verbonden; zij beïnvloeden elkander, maar het eene is niet een mom voor het andere. Wel is het waar, dat de economische motieven veel gewicht in de schaal hebben gelegd. Vroegere historici hebben daar veelal te weinig aandacht aan besteed. Welk een groote plaats het economisch element zelfs in den gedachtengang van een oprecht calvinist als Pauw innam, blijkt uit een te weinig opgemerkten brief van Pauw aan Maurits. De politieke onzekerheid werkte in de jaren van de twisten tijdens het Bestand natuurlijk verlammend op den handel. Bij den krachtigen steun, dien Amsterdam aan Maurits verleende, zal waarschijnlijk de verwachting, dat - in de gegeven machtsverhoudingen - een overwinning van den stadhouder de voor den handel noodzakelijke politieke rust het snelst zou herstellen, voor vele regenten mede een motief bij het bepalen van hun houding zijn geweest. De bedoelde brief van Pauw (van 30 Sept. 1618) versterkt dat vermoeden. De schrijver juicht over de boven verwachting hooge opbrengst der verpachting van de gemeene middelen (f 57000 meer dan in het vorige jaar). Hij vervolgt dan: ‘Men can hieruyt eenichsints oordeelen, dat dese veranderinge de luyden goede hope ende moet geeft’. Hierop volgt dan nog de mededeeling, dat personen uit Keulen en andere plaatsen zich te Amsterdam zullen vestigen en dat een paar rijkgeladen schepen in Texel zijn binnengekomen¹⁾.

Enkele jaren later reeds was de situatie zeer veranderd. Ondanks de verdwijning van Oldenbarnevelt geraakte Amsterdam in 1621 weder in een scherp conflict met de centrale regeering over de verponding en andere belastingkwesties. Het Amsterdamsche particularisme deed zich weer geducht gelden. Het is een verdienste van dr. M. de Jong dit feit en de oorzaken daarvan duidelijk te hebben uiteengezet. Dat het economisch-politiek conflict de stadsregeering ook minder geneigd maakte om op religieus gebied de leiding van de nu contra-remonstrantsche Staten te volgen, is inderdaad niet onwaarschijnlijk.

1) Bijdragen Hist. Genootschap XXII p. 51. Zie ook J.C.H. de Pater, De tachtigjarige oorlog, deel IV der Geschiedenis van Nederland, uitgeg. onder leiding van H. Brugmans, p. 204.

[p. 204]

Maar dit is toch niet voldoende ter verklaring van den opmerkelijken omzwaai in de kerkelijke politiek der Amsterdamsche regenten. Dat Pauw niet meer als leider erkend kon worden, omdat hij te sterk gelieerd was met prins Maurits, is niet meer dan een bloote onderstelling van de Jong. De kentering moet ook nog andere oorzaken hebben gehad. Deze zijn niet ver te zoeken.

In 1618 kon men nog hopen, dat het krachtig optreden van Maurits aan de heerschende onrust, die den handel belemmerde, een einde zou maken.

Maar nu bleek, dat de onrust steeds voortduurde. De agitatie was niet opgehouden doch dreigde permanent te worden. Remonstrantsche kooplieden als Rem Egbertsz. Bisschop en anderen verlieten de stad. De hardnekkigheid en offerwilligheid der Remonstranten - zoowel leeken als predikanten - was grooter gebleken dan vermoed was. De gramschap van Abraham Boom, die zelf met Remonstranten bevriend was, tegenover mannen als Sapma gold niet hun godsdienstige opvatting maar het feit, dat zij ‘roervinken’ waren. Ook bij de verhooren van andere predikanten blijkt steeds de grootste grief te zijn, dat zij onrust stoken.

De bereidheid van Sapma en andere fanatici om martelaars te worden, verwekte bij de regenten een geprikkelde stemming. De houding der Remonstranten lokte uit tot geweldmaatregelen, maar de regenten voelden zeer goed welken gevaarlijken weg zij daarmede zouden opgaan. Tegenover Sapma bekenden zij in een goedmoedige bui, dat ze hem mijlen ver weg wenschten! Godsdienstige onderdrukking was in flagranten strijd met de belangen van den handel. Tegenover Joden, Independenten, Roomsch-Katholieken, Doopsgezinden en Lutherschen had men zich verdraagzaam betoond. Kon men nu onverdraagzaam zijn tegenover de Remonstranten, die juist onder de families van de kooplieden en regenten veel aanhang hadden?

De Amsterdamsche regenten verkeerden in den aanvang der 20er jaren echter in een impasse. Want de stemming onder de burgerij liet nog niet toe om de bijeenkomsten der Remonstranten te tolereeren. Staten en Stadhouder waren nog contra-remonstrantisch. De aanslag op Maurits in 1623 gaf weer nieuwe verbittering. Vandaar is de houding der stadsregeering voorloopig voorzichtig en kleurloos. Zelfs worden in 1623 weer twee predikanten in hechtenis geno-

[p. 205]

men, wier uitlatingen en gedragingen bij hun overbrenging naar Loevestein door de onderschouten in een merkwaardige notarieele acte nauwkeurig worden vastgelegd (no. 10).

Meer en meer gaat men zich in regenten-kringen ongerust maken over de toenemende neiging der triomfeerende calvinistische predikanten om zich met de buitenlandsche politiek te bemoeien. Wanneer in den aanvang van 1625 Maurits en de Staten, op grond van het kort tevoren gesloten verdrag, moeten besluiten om, ter wille van Frankrijks hulp tegen Spanje, de Fransche regeering met schepen bij te staan tegen de Hugenooten¹⁾, daveren de kansels van verontwaardigde protesten. Te Amsterdam gaat Smout in dit opzicht alle perken te buiten.

Op zichzelf is de verontwaardiging der Calvinisten zeer begrijpelijk. Anderzijds kan men het ook verstaan, dat de regenten in de actie der predikanten een gevaar zien en op middelen gaan zinnen om deze lieden te bedwingen.

Wanneer, in 1625, Frederik Hendrik als stadhouder optreedt, stelt hij de Remonstranten aanvankelijk te leur. In verband met den nog zeer grooten aanhang van het militante calvinisme gaat de prins bij de verandering van koers zeer langzaam en voorzichtig te werk. Te langzaam, naar den zin der Amsterdamsche regenten. Hoewel Bicker c.s. nog geen zitting hebben in het burgemeesterscollege, krijgen reeds in den herfst van 1625 de onderschouten een wenk om de remonstrantsche vergaderingen voortaan ongemoeid te laten. Vol verontwaardiging laat Reinier Pauw dit feit in het volgende jaar bij notarieele acte vaststellen (no. 16).

Opgezweept door de predikanten wordt de woede der gemeenteleden over de houding der regeering, die hun wel verraad moet lijken, steeds heviger. Plancius - die ook onder de regenten invloed had - was in 1622 gestorven, maar Smout, Trigland, Cloppenburg, Lemaire, Doucher en anderen waren niet minder fel. Als de regeering haar plicht niet doet in het weren der ketterij, ‘soo sullen de kinderen, jae de steenen van de straat den Heere daer in dienen’, roept Smout op den kansel uit²⁾. Dat lieten de kinderen en de straatsteenen zich geen twee maal zeggen!

1) J.C. Naber, Calvinistisch of Libertijnsch, p. 177.

2) Vgl. het pamflet Amsterdamsche Beroerte, dat is Waerachtich Verhael van den Oproer die Paesch-Maendach lestleden binnen Amsterdam is voorgevallen. Met een Aenspraeck principaelick aen de Predicanten van Amsterdam, ontdeckende den oorspronck van deselve Beroerte. De auteur, N. Grevinckhoven, betoogt, dat de predikanten door hun ophitsingen de schuld dragen van het oproer.

[p. 206]

Op Paaschmaandag van het jaar 1626 wordt een huis op den Montelbaansburgwal, waar een remonstrantsche bijeenkomt was, belegerd en ingenomen door een bende opgeschoten jongens, waarbij zich allengs ook volwassenen voegen. De commandant der stadssoldaten, de majoor Nicolaes Hasselaer, verjaagt de bende, waarbij een man wordt doodgeschoten. Des avonds herhaalt zich het tumult terzelfde plaatse. De wacht, die het huis bewaakt, krijgt het kwaad te verantwoorden. Wederom wordt een man gedood. Verbitterd en opgewonden sleept de menigte het lijk voor de deuren der burgemeesters de Vlaming en van Neck. Den volgenden dag begint de wanorde opnieuw; de beweging gaat meer en meer op een oproer gelijken. Het huis op den Montelbaansburgwal wordt nagenoeg geheel afgebroken, zonder dat de regeering er iets tegen kan doen. Er formeert zich een optocht van wel duizend menschen, die in triomf met afgebroken sparren en latten door de stad en zelfs voorbij het stadhuis trekt! Ook op de Oostermarkt (Nieuwmarkt) verzamelt zich een groote menigte. De schutterij beperkt er zich toe dit plein af te zetten.

Voor de libertijnsche regenten moeten er dien dag angstige momenten zijn geweest¹⁾. Behalve over een handvol stadssoldaten beschikten zij slechts over de schutterij, die tot op zekere hoogte wel bereid was de orde te handhaven maar die geheel onbetrouwbaar zou zijn in geval het tot een ernstige botsing met het calvinistische volksdeel zou komen²⁾. Indien Reiner Pauw langs revolutionnairen weg de macht had willen herwinnen, zou het hem dien dag mogelijk zijn geweest!

1) Een romantisch verhaal dezer gebeurtenissen geeft W. Otto, Een Paaschfeest te Amsterdam in 1626. Nederland, deel III (1878).

2) Grevinckhoven beweert zelfs, dat ‘by nae gantsche compagnien borghers weygerden in de wapenen te komen, andere haer seer onwilligh ende traegh daer toe toonden’. Onder de oproerlingen waren niet alleen ‘grauwe geusen’ maar ook ‘swarte, met swarte mantels, wel ghekleet’; ‘oock hebbent menighte van gequalificeerte borghers met een lust staen aensien’. Amsterd. Beroerte, p. 13.

[p. 207]

Doch daartoe had hij blijkbaar geen plan. Teekenend voor de stemming onder het volk is het voorval, dat Wagenaar meedeelt. De oud-schepen Jacob Pietersz. Hoogkamer, kapitein der schutterij, trachtte met zijn vendel behoedzaam een samengeschoolde menigte uiteen te drijven, bij welke gelegenheid een vlaster of zijdewindster zeide: ‘Deze heer is niet Arminiaansch maar goed kerksch: ik heb hem dikwijls, in de Oude Kerk, in 't heerengestoelte zien zitten; laat ons op zijn begeeren weggaan’¹⁾. Door behoedzaam en beleidvol optreden werd dien dag bloedstorting vermeden. Tegen den avond ging de menigte van zelf uiteen.

Evenwel zou deze gebeurtenis nog een ernstig naspel hebben. Drie belhamels waren gearresteerd en de nieuwe libertijnsche meerderheid was blijkbaar geneigd om door een streng vonnis een voorbeeld te stellen. De houding der regeering was dus geheel anders dan in 1617 na de plundering van het huis van Rem Egbertsz. Bisschop, toen niemand gestraft is.

Het ging vooral om de figuur van den koopvaardijkapitein Dirck de Swart. Het uitvoerige verslag van het verhoor van hem en zijn medeplichtigen is hierachtig in extenso opgenomen (no. 13), niet alleen als een interessant staal van een zeventiende-eeuwsch strafproces maar ook omdat de zaak zelf van veel belang is. Blijkbaar is het de toeleg van den schout om te bewijzen, dat een georganiseerde aanval op de ordebewakers, die het huis bezet hadden, heeft plaats gehad, waarbij de Swart als hopman en de beide medeplichtigen als luitenant en ‘officier’ hebben gefungeerd. Zijnerzijds stelt Swart - die wel begrijpt, dat het om zijn hoofd gaat - de zaak zoo onschuldig mogelijk, als een toevallige samenloop van omstandigheden voor. Tevergeefs tracht men hem de bekentenis te ontlokken, dat hij wist, dat het huis door de wacht bezet was, en dat hij reeds ter plaatse van het tumult aanwezig was, voordat het doodelijke schot viel. Volgens het toenmalige strafprocesrecht was voor een veroordeeling de bekentenis van den beschuldigde noodig. Schepenen achten door de getuigenverklaringen de schuld van den beklaagde voldoende bewezen om hem in handen van den schout te stellen om ‘de waarheid te extorqueeren’ - zooals de tech-

1) Wagenaar, a.w.p. 379. Hoogkamer behoorde tot de tusschenpartij, de z.g. ‘waggelmutsen’.

[p. 208]

nische term luidt - d.w.z. om pijniging toe te passen. Bij de palei¹⁾ gekomen ontzinkt aan de Swart de moed en hij erkent hetgeen van hem wordt verlangd. Den 7en Mei, in een volledige zitting van de Schepenbank, waarbij ook de burgemeesters tegenwoordig zijn, komt hij echter op zijn bekentenis terug en beweert deze alleen uit vrees voor pijniging te hebben afgelegd! Des namiddags wordt hij wederom voor de heeren geleid; zijn moreele weerstandskracht is nu gebroken en hij erkent de juistheid van de hem voorgelezen bekentenis. Doch in de laatste op 14 Mei gehouden zitting zegt hij opnieuw slechts uit vrees voor de palei te hebben bekend!

Intusschen was er in de stad - de Swart zal daarvan wel niet onkundig gebleven zijn - een agitatie ten gunste van den beklaagde ontstaan. De Kerkeraad zond een deputatie aan Burgemeesters om mee te deelen, dat de predikanten in geval van een doodvonnis den gewonen geestelijken bijstand zouden weigeren, aangezien de Swart ‘in een rechtvaardige zake heeft geijverd’. Op burgemeesters, schout en schepenen zal deze actie wel eenigen invloed hebben uitgeoefend. Het vonnis viel in elk geval erg mee: voor de Swart en een der medeplichtigen bestond de straf in de symbolische handeling van het zwaaien van het beulszwaard over het hoofd en in verbanning en voor den derden beklaagde in geeseling.

Door de tegenpartij werd de schuld van het tumult op den majoor Nicolaes Hasselaer en Dirck Geurtsz. van Beuningen geworpen, aan wie een ontactvol en provoceerend optreden werd verweten. Voorname contra-remonstrantsche leiders als Reinier Pauw, Simon van der Does en Jan Willemsz. Bogaert lieten hieromtrent notarieele getuige-verklaringen opmaken (nos. 11, 14, 15 en 17). Eveneens dateert uit dezen tijd de reeds genoemde acte, waarbij Pauw laat constateeren, dat de burgemeesters hun plicht ten aanzien van de handhaving der plakkaten tegen de remonstrantsche vergaderingen opzettelijk verzuimen (no. 16). De opvatting van Elias, dat Pauw pas in 1628 zich opnieuw met politieke actie heeft ingelaten, is dus niet geheel juist.

Ter wille van het herstel der rust hebben de burgemeesters

1) De beklaagde wordt aan de palei langzaam opgehaald met enorm zware gewichten aan de voeten. Deze pijniging kan haast niemand weerstaan. Slechts zelden is een tweede ophaling noodig.

[p. 209]

den 17en April opnieuw een verbod van remonstrantsche vergaderingen uitgevaardigd. In den herfst van dit bewogen jaar had de geruchtmakende schorsing van ds. Hanekop door den Kerkeraad plaats, die Vondel aanleiding gaf tot een van zijn meest bekende hekeldichten. Het is m.i. niet gewaagd te onderstellen, dat Vondel - evenals ten aanzien van Palamedes - ook tot het schrijven van zijn hekeldichten door de libertijnsche regenten is aangemoedigd. Eenigen steun tegenover den invloed van geduchte volkspredikers als Smout en anderen hadden de heeren zeer noodig. Liedjeszangers, die op de bruggen het contra-remonstrantsche schimpdicht ‘de Arme Haenen’ zongen, werden gearresteerd¹⁾.

Het verdere verloop van den strijd behoeft hier niet uitvoerig te worden behandeld, aangezien hierover slechts enkele stukken in het notarieel archief werden aangetroffen. De toenemende vrijmoedigheid der Remonstranten in het houden van godsdienstoefeningen verwekte in het begin van 1628 wederom wanordelijkheden. Onder leiding van Pauw werd nu een petitie op touw gezet, waarvan de teekening door burgemeesters werd verboden. De strijd verkreeg nu inderdaad een revolutionnair karakter. Een pamflet, de Kroon der Schutterij, werd verspreid, waarin betoogd wordt, dat in buitengewone omstandigheden de schutterij bevoegd is de magistraat te veranderen, waarbij naar de gebeurtenissen van 1578 wordt verwezen.

Op verzoek der stadsregeering komt in April stadhouder Frederik Hendrik te Amsterdam om tusschen de partijen te bemiddelen. Doch na enkele maanden ontbrandt de strijd opnieuw, ditmaal als gevolg van een request der Remonstranten om vrijheid van godsdienstoefening²⁾. Na de

1) Confessieboek, Recht. Arch. 297 f. 82. Vgl. over het bedoelde gedicht het aangehaalde boekje van Bakhuizen v.d. Brink.

2) Onder de 250 handteekeningen (Wagenaar a.w. p. 401) bevinden zich vele Zuid-Nederlandsche namen. Het is bekend, dat een der grieven van Cornelis Pietersz. Hooft en anderen tegen de Contraremonstranten was, dat onder hen zoovele ‘vreemdelingen’ waren. Uit de lijsten van ouderlingen en diakenen in het aangehaalde werk van ds. Vos blijkt dit inderdaad juist te zijn. Maar het geldt voor de Remonstranten evenzeer!

[p. 210]

benoeming van den Remonstrant Jan Claesz. van Vlooswijck tot kapitein van een schuttersvendel weigeren vele schutters hem als zoodanig te erkennen. Daarop door de burgemeesters ontslagen dienen zij den 14en December een protest in, in verband waarmee ongetwijfeld de acte van 12 December (no. 18) is opgemaakt. Een getuige verklaart o.a. dat van Vlooswijck gezegd heeft, dat men mettertijd nog eens een standbeeld voor Oldenbarnevelt zal oprichten, ‘gelijck die van Rotterdam van Erasmus hebben gedaen!’

Afgevaardigden der ontevreden Calvinisten begeven zich naar Den Haag om de daar vergaderde Noord- en Zuid-Hollandsche Synoden te raadplegen over den inhoud en de verbindende kracht van den schutterseed. Zij doen bovendien hun beklag bij de Staten en geven duidelijk te kennen, dat zij een verandering van den magistraat begeeren. Tegenover deze dreigende revolutionnaire actie wapent de stadsregeering zich door het aannemen van eenige meerdere vendels waardgelders, terwijl ook de stadhouder, op haar verzoek, troepen stuurt.

De libertijnen voelen zich nu sterk genoeg om door te tasten. Bij hun terugkomst uit Den Haag worden eenige der calvinistische afgevaardigden gearresteerd¹⁾. Tot hen behoort de zeepzieder en oud-schepen Jan Willemsz. Bogaert, bekend door Vondels hekeldicht op ‘Jantje het Dordtsche santje’. Uit eenige acten (no. 19) blijkt, dat de tegenpartij zich niet heeft ontzien lasterpraat over hem uit te strooien en hem in zijn zeepziederseer aan te tasten.

Een aanschouwelijk beeld van den toestand in het jaar 1629 geeft no. 20. Eenige ijveraars waarschuwen schout en burgemeesters midden onder een preek in de Oude Kerk, dat er in het huis van de weduwe van Rem Egbertsz. Bisschop een arminiaansche vergadering wordt gehouden. Onwillig en norsch nemen schout Grootenhuys en burgemeesters Bicker en Boom van deze mededeeling kennis. Pas eenige uren later verschijnen zij ter plaatse. De bijeenkomst is ondertusschen reeds afgeloopen! Evenwel verwekt nog op den eersten Januari 1630 een remonstrantsche godsdienstoefening in de Warmoesstraat, waarin Episcopius preekt,

1) Tot de ‘Hageloopers’ behoorden ook de medicus Carel Leenaerts en de koopman en zeepzieder Pieter Jacobsz. Elias. Vgl. Johan E. Elias, Het geslacht Elias.

[p. 211]

wanordelijkheden (no. 22). Eenige dagen later volgt dan de verbanning en uitzetting van Smout¹⁾.

Onder de krachtige leiding van Andries Bicker wordt de strijd nu weldra beslist. De militante predikanten moeten het zich laten welgevallen, dat politieke commissarissen zitting krijgen in den Kerkeraad. De mede door het handelsbelang geëischte godsdienstige verdraagzaamheid blijft nu voortaan onafgebroken de stelregel van de overheid. Door hun volharding hadden de Remonstranten voor henzelf en voor anderen te Amsterdam volkomen vrijheid van godsdienstoefening veroverd.

J.G.v.D.

1) Een romantische bewerking van de gebeurtenissen in 1629 gaf C. Vosmaer in Eene preek in 1629: Vogels van diverse pluimage, tweede deel.

No. 1. Notarieele verklaring betreffende een tusschen Plancius, Taurinus en anderen te Amsterdam gehouden conferentie.
1614 October 29.
Not. arch. 359 f 191. Not. W. Cluyt.

Op huyden den 29en Octobris 1614 compareerden etc. d'eers. Rem Egbertsz. Bisschop²⁾, out omtrent 42 jaren, Cornelis Claesz. Sprinck³⁾, out omtrent 47 jaren, ende Abraham Gelijnsz., out omtrent 46 jaren, alle poorters deser stede, ende hebben by hunne respective manne ware woorden in plaetse van eede ten versoecke van d'eers. Jacobus Taurinus⁴⁾, dienaer des Goddelyken Woorts tot Utrecht, ge-

2) Rem Egbertsz. Bisschop, broeder van Episcopius, was een der leiders der Remonstranten te Amsterdam. In 1617 werd zijn huis geplunderd. In 1620 was hij verplicht uit de stad te wijken, doch keerde twee jaren later reeds terug. Hij overleed in 1625. Vgl. Wagenaar, Geschiedenis van Amsterdam, deel IV van de octavouitgave.

3) De beschuitbakker Cornelis Claesz. Spring behoorde tot de voormannen der Remonstranten te Amsterdam. Vgl. Wagenaar p. 276 en 289.

4) Jacobus Taurinus (1576-1618), Remonstrantsch predikant te Utrecht, nam aan de kerkelijke twisten op zeer levendige wijze deel. In zijn boek Van de onderlinge verdraegsaemheit (1616) bestreed hij Trigland, die betoogd had, dat de in de bekende vijf artikelen vervatte opvatting der Remonstranten niet geduld mocht worden. In 't bijzonder gispte hij de heftigheid der Amsterdamsche contra-remonstranten. De burgemeesters van Amsterdam achtten zich beleedigd en verboden den verkoop van het boek, waarop Taurinus zich verdedigde in een Naerder Opening getiteld geschrift. De houding van den Engelschen gezant critiseerde hij in het pamflet Weeghschael om in alle billickheydt te overweghen de oratie van Dudley Carleton, ambassadeur van Gr. Britt., gehouden in de vergaderinge der Staten-Generael (1617). Taurinus moest ten slotte Utrecht verlaten. Van der Aa, Biografisch Woordenboek.

[p. 212]

tuyght, verclaert ende geattesteert, hoe waer es, dat zy, getuygen, op huyden daerover by ende present zijn geweest, dat d'eers. Mathias Slade¹⁾, rector binnen deser stede, ten huyse van d'eersame Petro Plancio opentlijck naer 't sluyten van de conferentie, tusschen den voors. requirant ter eenre ende do. Plancio ter andere zyden gehouden, bekent heeft, dat de woorden Vorstii²⁾ in een van de twe bladeren, by do. Plancio uuytet boeck Vorstii De Deo in sijn schriftelycke

1) Mattheus Slade, rector der Latijnsche School aan de Oude Zijde, een Engelschman van afkomst, waarschijnlijk geboren in Devonshire. Zijn geboortejaar is niet bekend; hij stierf te Amsterdam in 1628. Slade was een vurige Contra-remonstrant. Hij heeft een belangrijke rol gespeeld bij de pogingen om te verhinderen, dat Vorstius te Leiden als professor zou optreden. Sinds 1611 was Slade de voornaamste tusschenpersoon tusschen de Hollandsche en de Engelsche theologen; hij stelde de laatstgenoemden in kennis van hetgeen hier gebeurde en riep hun hulp in voor maatregelen tegen Vorstius. Hij schreef vele pamfletten. Vgl. Nieuw Biographisch Woordenboek.

2) Na den dood van Arminius in 1609 is Conradus Vorstius tot diens opvolger als professor te Leiden benoemd, welke functie hij echter nooit heeft kunnen uitoefenen. Zijn in 1611 verschenen werk De Deo ontketende in contra-remonstrantsche kringen een waren storm. Zelfs eischte de koning van Engeland, Jacobus I, door bemiddeling van zijn gezant Winwood van de Staten, dat Vorstius ter dood zou worden gebracht! In den zomer van 1622 logeerde Vorstius eenige dagen bij Joost van den Vondel, die hem naar Hoorn begeleidde, waar hij zich inscheepte naar Holstein. Nog in hetzelfde jaar is Vorstius in zijn nieuwe woonplaats overleden. Vgl. A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek. Zie ook L. Knappert, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk gedurende de 16e en 17e eeuw.

[p. 213]

antwoorde op gisteren geciteert, de woorden waren der Heyliger Schrifture, nietjegenstaende d'voors. Slade daer tevooren van twe onwaerheyden tegens den voornoemden requirant hadde geprotesteert over tgene by den voorn. requirant op d'antwoorde do. Plancii gedicteert was. Verclaren sy, getuygen, voorts, dat de voors. requirant ten zelven tyden den voornoemde M. Slade gepresenteert heeft, dat hy, requirant, tevreden was datelijck te veranderen tgene daerover d'voors. Slade hem beclaechde, ontkennende nyettemin de voors. requirant den voors. Slade met enige onwaerheyden beswaert te hebben.

Ten lesten verclaerden ende attesteerden de voors. Rem Egbertsz. ende Cornelis Claesz. Sprinck alleen, dat zylieden den voors. requirant hebben hooren presenteeren aen D. Plancio bereyt te sijn te veranderen de woorden - begrepen in de leste paragraphe, beginnende alsoo: D. Plancius etc. - voegende daerby etc. ende in plaetse van dien te stellen: vragende daerenboven, etc., alle twelck by D. Plancio geweygert is geweest¹⁾.

1) De getuigen bij 't opmaken dezer acte zijn: Joannes Geesteranus, predikant te Vreelant, en Willem Claesz.

No. 2. Missive van de Burgemeesters van Amsterdam aan prins Maurits betreffende de plundering van het huis van Rem Egbertsz. Bisschop²⁾.
1617 Februari 20.
Minuten Stads-missiven I.

Doorluchtige Hoochgeboren Furst, genadige Heere.

Wij hebben niet cunnen naelaten U. Excie. te verwittigen, hoedat wy op den 12en deser maent vernomen hebbende, dat ter oorsaecke van eene bysondere vergaderinge in een packhuys binnen deser stede, gehouden by dengeenen die, verlatende de publicque kercken ende evenwel haer voor-

2) Een uitvoerige beschrijving van deze gebeurtenis geeft Wagenaar, Geschiedenis van Amsterdam IV p. 283 e.v. (octavo-uitgave).

[p. 214]

gevende te wezen van de gereformeerde religie, eenige alteratiën waeren ontstaen ende door den grooten toeloop van volck d'eene disordre tegen d'andere was gepleecht, wy met alle voorsichticheyt hebben gearbeyt, dat diergelycke onbehoorlijckheyden ende d'onheylen, daeruyt ontstaende, mochten voorgecomen werden, tot welcken eynde het voorgemelte packhuys ultro verlaten ende by ons Saterdage l.l. soo door den heere Schout als den substituten ende sergeantmayor binnen deser stede ordre gestelt zijnde omme aen d'eene zyde waerschouwinge te doen, ende aen d'andere alle toeloop van volck te beletten, wy wel verhoopt hadden, dat alles sonder wyder alteratiën zoude hebben gepasseert, maer het schijnt dat door verscheyden onrustige ende hooge propoosten oock eenige pasquillen, op diversche plaetsen geaffigeert, gisterenmorgen omtrent ofte na 9 uyren onder de predicatie een groote menichte van jongens eerst aen d'oude zyde, ende daernae aen de nieuwe zyde haer op ter been heeft begeven, by welcke haer terstont veele volwassene hebben gevoecht ende hebben seecker huys opte Nieuwe Zijtscingel, toebehoorende Rem Egbertsz. Bisschop ende by denselven bewoont, meenende - soo ons geseyt wert - dat aldaer wederomme vergaderinge ende predicatie wierde gehouden, als men in de voorleden weecke hadden laeten verluyden, fortselijck aengetast, de glasen uytgeworpen, de deure opgeloopen ende binnenshuys seer veel gespolieert, oock met violente opbreeckinge van cassen ende coffers, aleer tselve tot onse kennisse is gecomen ofte by ons heeft cunnen verhindert werden.

Wy hebben, soo haest ons mogelijck is geweest, ons met de heeren Schepenen derwaerts getransporteert ende zonder eenige wapenen alleen met onse presentie ende auctoriteyt het volck ende gereesen ongemack gestilt, dan niet cunnende door de groote menichte ende confusie tselve soo datelijck van daer doen vertrecken, hebben omtrent de middach by publicatie alle ende yegelijck geboden haer van daer te begeven op arbitrale correctie ende vervolgens eenige capiteynen met sooveele soldaten als in der haast conden becomen alleen met haer zyde geweer daeromtrent doen comen ende verblyven tot weeringe van alle voorder insolentiën, die altevooren waeren opgehouden ende door het vertrecken van de luyden ganschelijck zijn gecesseert.

In de voors. alteratie is niemant ons weetens met geweer

[p. 215]

gequetst, maer wel eenige met steenen, gelijck mede die binnen den voors. huyse waren, aen haere persoonen onbeschadicht zijn gebleven, veel min is yemant in de voorgeroerde alteratie omgecomen. Dan zijn in ende geduyrende deselve gehoort zoodanige propoosten, oock gesien zoo groote insolentiën ende moetwillicheyden, dat wy genootsaeckt zullen wesen tot conservatie van de goede rust ende eenicheyt, die so in politycque als kerckelycke zaecken met behoorlijck respect van de magistraet tot noch toe binnen onse stadt is geweest ende sonder merckelycke swaricheyden niet geturbeert ofte gedistraheert can werden, alle goede nodige ordre te stellen, gelijck wy mede gemeynt zijn jegens de turbateurs van de gemeene ruste ende autheurs ofte handtdadige van de gepleechde insolentiën informatiën te doen nemen ende deselve te doen straffen nae behooren, niet twijffelende, off U. Etie zal het eene zoo wel als het ander aengenaem wesen.

Waernae is in de voorleden nacht tusschen twe ende drie uyren een subyten ende grooten brandt opgeresen in het huys ofte de herberge genaemt ‘het Keyzershoff’, gestaen op de Nieuwendijck ontrent de Oude Haerlemersluys, welcken brand, niettegenstaende sich zeer hooch hadde verheven, met goede ordre ende directie, oock door de goede naersticheyt ende getrouwicheyt van onsen burgeren ende ingesetenen, door Godes genade omtrent 4 uyren is geslist, zijnde behalve het voors. huys noch twee aen dezelve zyde gebrant ende grootelic beschadicht ende op het derde denselven brandt gestuyt met groote courage ende tegenweer, zonder dat dezelve brandt eenige oorsaeck ofte gemeenschap heeft gehadt met de voorgeroerde alteratie, ofte geduyrende deselve eenich tumult is vernomen, maer heeft ydereen hem gequeten naer behooren.

Alle twelcke wy nodich hebben gevonden U. Excie in der haest te verwittigen, denwelcken wy mede versoecken de geruchten, die misschien van het eene ende ander breet ende wijdt zullen lopen, geen gelooff te defereren, maer uyt onse gecommitteerde, die ter aenstaende vergaderinge zullen comen, wyder te verstaen tgene daeraen deselve U. Excie. oordeelen zal gelegen te wesen.

Hiermede, Doorluchtige, sullen wy U. Excie. nae onse dienstelycke gebiedenisse den Almogende tot langdurige welstant bevelen, desen 20e February 1617.

[p. 216]

No. 3. Missive van de Burgemeesters van Amsterdam aan de gedeputeerden ter dagvaart betreffende een te Leiden uitgegeven pamflet.
1617 Februari 28.
Minuten stadsmissiven I.

Erntfeste etc.

U. Ed. is kennelijck ende insonderheyt de Heeren Burgermeesteren, onse mede-broederen, aldaer zijnde, met welcke sorchvuldicheyt, goede correspondentie ende eenicheyt, so van onse collegie als van de Heeren Schepenen, is gearbeyt tot verhinderinghe van de beroerten ende alteratiën, zedert eenighe daghen binnen deze stadt gevallen, ja soverre, dat wy niet en hebben geschreumpt onse gesamentlycke persoonen in 't grootste gevaer te employeren tot stuytinghe van de datelicheden, die buyten onse kennisse ende tot onse groote leetwesen, by der handt waren genomen, dat wy mede last ende ordre hebben gegeven omme op alles, soo tevooren als geduyrende de beroerte gepasseert, de nodighe informatiën ende vervolgens de schuldige in apprehensie te doen neemen. Waerjegens wy op gisteren hebben vernomen, dat alhier van buten uyt een nabuyrighe stadt van Hollant, ende so wy verstaen van Leyden, zijn gebracht eenige exemplaren van het boexken¹⁾ hiernevens gevoecht, daerinne wy nae lecture hebben bevonden veele onwaerheyden, calumnieën, lasterlycke ende seditieuse propoosten, oock merckelycke injuriën jegens onse personen ende ampten in 't generael ende de Heeren Schout ende Burgermeester Pauw, onse medebroeder, in 't particulier, alle daertoe streckende omme alle de haet van 't gepasseerde op onse ofte Hare Ed. schouderen te laden ende apparent d'eene voor ende d'ander naer uyt te picken ende alomme te denigreren, vervolghens oneenicheyt onder ons, waer 't moghelijck, te weghe te brengen, ofte de gemeente tot wyder alarm jegens den anderen ofte hare overicheyt te verwecken.

1) Ongetwijfeld wordt bedoeld het pamflet: Inhout van eenighe Brieven aengaende de Beroerten binnen Amsterdam onlangs voorgevallen. De auteur hiervan was Jacobus Taurinus. Vgl. Knuttel no. 2381.

[p. 217]

Daer nochtans U. Ed. sowel als ons bewust is, dat alles met eenparighe directie ende resolutie is verhandelt, geresolveert ende geeffectueert, waerom wy dese saecke nae hare importantie ter harte hebben genomen ende goetgevonden U. Ed. onse intentie ende goetduncken te kennen te geven, n.l. dat deselve in de vergaderinghe van de Heeren Staten van Hollant ende Westvrieslandt ons misnoegen over het uytgeven van zodanich boexken, nyet anders wesende als een fameus ende seditieus libel, behooren te verclaren ende daerby te versoecken, dat Haer Ed. Mo. ordre willen stellen, dat het tegenwoordighe ende diergelycke geschriften mogen worden gesupprimeert ende jegens d'autheurs geïnquireert ende gestatueert sulx men in gelycke cas soude versoecken ende begeeren gedaen te hebben. Want indien dese ongebondenheyt ende impudente invectiven jegens de Heeren magistraten, soo in 't generael als particulier, worden ingeruympt ende opentlijck getolereert, so sal het geheele lant met gelycke fameuse ende lasterschriften erlange werden vervult ende geene persoonen, in dienste van de landen ende steden wesende, so ten eenen als anderen, verschoont ende vrygelaten werden, indien dese cours niet tijtlijck wert gestuyt. U. Ed. mitsdien versoeckende hier aen de goede handt te houden, dewelcke wy hiermede, Erentfeste etc. den 28. February 1617.

No. 4. Acte, waarbij een beschuitbakker, een boekhouder en een derde persoon op verzoek van Abraham Anthonisz., burger en inwoner dezer stad, verklaren, dat zij er van getuige zijn geweest, dat een sleper, genaamd Hans, opentlijck op 's Heeren straten in de Stilsteech den producent met verscheyden smadelycke ende injurieuse woorden naergeroepen heeft: ‘gy Arminiaen, ghy baviaen, loopt nu inder Haghe ende helpt daer de saecke rechten’, etc. voegende ende roepende daerby: gy landtverrader ende diergelijcke, twelck de producent - zonder enige weerwoorden te gebruyken - in kennisse van de ommestanders, aldaer present, geleyt heeft.
1618 September 23.
Not. arch. 362 f 523. Not. W. Cluyt.

[p. 218]

No. 5. Verklaring van een schuitevoerder omtrent een samenzwering tegen Reinier Pauw.
1619 October 3.
Not. arch. 283 f. 144 v. Not. Fr. van Banchem.

Compareerde etc. Barent Jansz., vlotschuytevoerder, poorter deser stede, out omtrent 65 jaeren, ende heeft by waere woorden, in plaetse van eede, ten versoecke van de ed. Reynier Pauw, jegenwoordich Burgermeester ende Raet deser stede, verclaert, getuyght ende geattesteert hoe waar is, dat des Sondaechs 's nachts, naedat tot Alcmaer de soutketen lest affgebrant waeren, op Benningenpat, buyten de fortificatie deser stede, alwaer hy, getuyge, is wonende, gehoort heeft omtrent sijn huys seecker gerucht van schuymers ofte geboeft ende oversulcx vresende voor inbreeck ofte overlast van dieven, stillekens opgestaen, sonder licht heeft deur sijn glasen nae buyten gesien om te weten wat voor volck het was die hy hoorde. Ende in tselve doende, heeft hy, getuyge, gesien - sooveel hy door de duysterheyt des nachts conde bemercken - dat er 4 off 5 manspersoonen aan de banck by sijn huys waeren, d'welcke onder den anderen seyden in effecte dese redenen: Godt sacrament, sy hebben hem t'Alckmaer al de soutketen affgebrant ende sy sullen hem noch al bet hebben. Wanneer Paauw hier naer sijn keten gaet, sullen sy hem waernemen ende in 't riet sal 't hem gelden. Daar sullen sy hem best knellen ende de anderen, sijn maets - noemende een van hen seecker naem, hem, getuyge, vergeten - by Godt sacrament sal niet minder gebeuren. Sy sullen allebeyden over een kam geschooren worden. Daer sijnder, dieder op loeren ende op passen. D'selve redenen tot meermaelen repeterende.

Verclaerde voorts noch gehoort t' hebben, dat de boeren op de banck, voor sijn deure aen de sloot staende, malcanderen drongen soo, dat den eene syde tegens den ander: Godt sacrament, hoe off wilt gy my in 't water stooten als gy Pau doen wilt off sult, met meer diergelycke redenen om de goede luyden overlast te doen ende te bederven, die hy, getuyge, niet prompt onthouden heeft, waerinne hy, getuyge, ontroert ende ongerust sijnde, heeft te rade gevonden tselve den producent aen te dienen ende te waerschouwen om voor hem te sien ende op sijn hoede te wesen ---

[p. 219]

No. 6. Verklaring betreffende een woordenwisseling in een trekschuit.
1620 Maart 23.
Not. arch. 349 f. 56 v. Not. Cluyt.

Compareerde etc. Heyenewaert Claess., woonende tot Broeck in Waterlandt, out omtrent 57 jaren, d'eers. Anthony Bruynss., doctor in de medicynen alhier, out omtrent 48 jaren, ende Jan Janss. Coeckebacker, woonende tot Rotterdam, out omtrent 23 jaren, ende hebben by waere woorden in plaetse van eede solemneel ten versoecke van Abraham Anthoniss.¹⁾, woonende binnen deser voorschreven stede, getuycht, verclaert ende geattesteert hoe waer is, dat in 't begin van Februari lestleden - onbegrepen in den juysten dach - zy, getuygen, neffens de producent geweest zijn in de schuyt, varende van hier ter stede naer den Haech, ende hebben zy, getuygen, te weten Heynewaert Claess. ende Jan Jansz. alsdoen gehoort, dat seecker persoon seyde in substantie dese woorden: ‘dat d'Arminiaensche leere een duyvelsche leere ende uyt den duyvel gecomen was’, waerdoor de producent eenighe propoosten tegens denselven persoon gehadt heeft. Ende alhoewel de producent niet dan met aller discretie was spreeckende - zoo sy, getuygen, alle verclaren - zoo heeft echter Pieter Jolyt - zoo sy, getuygen, alle hem naermaels hebben hooren noemen - seer versmadelycken op den producent beginnen te fulmineren, seggende in substantie dese naervolgende woorden: ‘durft ghy hier noch spreecken, ghy weet wel (denoterende den producent) hoe gy t' Amsterdamme ende in Franckrijck gemaect hebt, ghy schelm, ghy landverrader’, ende diergelycke, welcke woorden de voors. Pieter Jolyt tot verscheyden malen was repeterende. Ende alhoewel de producent hem daerjegens niet......²⁾ stelde, nochte de voors. Pieter Jolyt qualijck bejegende, oock niettegenstaende datter noch andere persoonen waren, die den producent schoffierlijck toespraecken ende deselve verscheyden malen hietende liegen, soo socht nochtans de voors. producent de voors. Jolyt ende andere

1) De kaarsenmaker Abraham Anthonisz. was een der voormannen der Remonstranten te Amsterdam. Vgl. Wagenaar p. 289.

2) Onleesbaar.

[p. 220]

persoonen met goede redenen te induceren, dat zijlieden sulcken quaet gevoelen van hem, producent, niet hebben souden.

Voorts verclaerden zy, getuygen, noch ten selven tyde mede gehoort te hebben, datter in de voors, schuytte by eenighe luyden geseyt ende gesustineert wierde in substantie, dat de placcaten tegens d'Arminianen niet strengh genoech en waren ende datter noch strenger placcaten mosten wesen ende oock coomen zouden, waerop de producent zeyde, dat byaldien daer placcaten quamen, die noch strenger mochten wesen als ten tyde van Duc d'Alva, datter luyden zouden gevonden werden, die d'selve noch souden prysen, sonder dat zy, getuygen, oyt gehoort off verstaen hebben ende oock wel weten, dat de producent geduyrende de voors. reyse tegens de hooge oft leege overicheyt oft haire regieringe gesproocken heeft, maer dat de producent ter contrarie seyde, dat hy hem wel soude wachten tegens eenighe regieringhe deser landen te spreecken. ---

No. 7. Verhoor van den remonstrantschen predikant Sapma, die heimelijk te Amsterdam vertoefd en gepredikt heeft.
1621 September 4.
Confessieboek. Rechtel. arch. 293 f. 172 v.

Dominicus Sapma¹⁾ van Amsterdam, out omtrent 35 jaren, gevraecht by M.H. den Schoudt, seyt voor desen predicant tot Hoorn geweest te zijn, ende neffens de twaelff andere geciteerde predicanten op 't Synodus Nationaal tot Dordrecht

1) Dominicus Sapma, geb. omstreeks 1586, was een der meest strijdvaardige Remonstranten. In 1614 werd hij predikant te Hoorn. Ontslagen, moest hij den 10en Maart 1619 met zijn gezin de stad verlaten, hetgeen aanleiding gaf tot een hevig tumult, waarbij vele dooden en gewonden vielen. Vgl. de kroniek van Velius. Hij behoorde tot de voor de Synode te Dordrecht gedaagde predikanten. Zie over zijn lotgevallen te Amsterdam de inleiding. In 1630 werd hij remonstrantsch predikant te Hoorn. A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek. - Het bovenstaand verslag der verhooren van 4 en 11 Sept. is vroeger reeds gepubliceerd door Brandt in zijn Historie der Reformatie, deel IV.

[p. 221]

gebannen te zijn uyt de landen van Hollandt ende West-Vrieslant, alsmede de andere Geunieerde Provintiën ende 't ressort van dien, volgende de gedructe resolutie daervan zynde.

Gevraecht hoelange hy continuelijck alhier ter stede zijn residentie heeft gehouden, seyt omtrent een halff jaer alhier ter stede geweest te zijn om de Gemeente te dienen ende dienvolgende verscheyden predicatiën alhier gedaen te hebben.

Gevraecht op wat plaetse zulcx by hem is gedaen, seyt 't selffde, als strydende tegens zyne consciëntie, niet te connen zeggen, terwyle den Apostel Joannes zeyt, dat wy schuldich zijn 't leven voor de broeders te stellen ende zulcx men deselffde niet en can in swaricheyt brengen.

Gevraecht op wat plaetse hy gepredickt ende waer hy t' huys gelegen heeft, seyt als vooren met goeder consciëntie de broeders niet te connen beswaren ofte verraden, dien hy Gods woort heeft gepredict.

Seyt in de tijt hy alhier ter stede is geweest op verscheyden plaetsen gelogeert geweest te zijn, sonder als vooren deselffde met goeder consciëntie te connen noemen.

Gevraecht van wien hy onderhout heeft gehadt, verclaert als vooren zijn consciëntie beswaert te vinden om deselffde te noemen.

Bekent wel tot verscheyden reysen eenige penningen van Hoorn ontfangen te hebben, sonder de personen van wien in consciëntie te mogen noemen.

Gevraecht van wien hy zijn commissie is hebbende omme alhier ter stede te predicken, verclaert geen gebruyck onder haer te zijn om yemant te committeren, maer dat degene, die de sorge bevolen is van alle de Gemeenten, versoecken selffs schriftelijck d' eene oft d' ander om zijn gaven te laten imployeren ter plaetse daer zy achten haer dienst van noden te zijn ende anders geen schriftelycke last ofte commissie selffs te hebben, ende dat zy alsdan met alsulck schriftelijck versoeck haer addresseren aen de Ouderlingen ende Opsienders der plaetsen daer zy versocht worden te gaen.

Seyt 't voors. schriftelyck versoeck op hem gedaen verleyt te hebben ende niet te weten waer 't selffde is gebleven.

Bekent tsedert zijn bannissement als vooren tot Hoorn als mede tot Campen tot meermalen wel gepredict te hebben.

Seyt verscheyden predicatiën op verscheyden plaetsen al-

[p. 222]

hier ter stede gedaen te hebben in presentie van 80, 90 ende 150 personen.

Gevraecht wie de Opsienders alhier ende elders zijn, verclaert als vooren deselffde met goeder consciëntie niet te connen noemen.

Gevraecht off hy dan niet gehouden is, van den Magistraat geëxamineert ende gevraecht zijnde, de waerheyt te seggen, verclaert niet altijt noch van alle dingen, maer dat men ter contrarie dickwils gehouden is de waerheyt te verswygen, gelijck Christus gedaen heeft ende verscheyden martelaren.

Gevraecht wat persoon is eenen Jan Broerss. tot Hoorn ende off hy aldaer mede geen Opsiender en is, verclaert dat hy aldaer 't Boelhuysmeester ende geen Opsiender jegenwoordich en is, maer dat hy voor de veranderinge Ouderling aldaer is geweest.

Seyt het daervoor te houden ofte te geloven, dat daer hondert ende hondert onder hare Gemeente zijn, die niet grondich en verstaen de verschillen, die daer zijn tusschen de Remonstranten en de Contra-Remonstranten, maer dat veele principalijck haer gesepareert houden om de wreede proceduren.

Gevraecht wat proceduren het zijn, seyt dat het zijn de berovinge haerder predicanten, daer niemant op en weet te zeggen, het vangen, spannen, herde placcaten ende anders.

Seyt hem niet te willen beroemen, dat hy die spreeckt 't stuck van de praedestinatie ende de verschillen daeruyt rysende op 't grondichste is verstaende.

Gevraecht off geen predicanten meer jegenwoordich haer alhier ter stede zijn onthoudende, verclaert jae, dat daer noch zijn vier ofte vijff andere predicanten, sonder deselffde van consciëntiewegen te connen noemen ofte oock waer zy gelogeert zijn.

Seyt dat de meeste swaricheyden onder anderen alhier te lande tusschen parthyen zijn ontstaende door lieffdeloosheyt ofte gebreck van lieffde.

Seyt te geloven, dat Godt de gelovigen van eewicheyt uytvercoren heeft ter salicheyt, als door zijn voorcomende genade tot dat selffde gelove gebracht¹⁾.

1) In zijn verslag (Droeve Gevanckenisse ende Blijde Uytkomst, p. 13) zegt Sapma o.a.: ‘Onder dit examen ofte discours heeft de H. Officier oock uyt mijn mondt doen aanteyckenen, dat de ghenade tot het gheloove voorgaet de verkiesinge ter salicheyt, als een groote kettery.’

[p. 223]

No. 8. Tweede verhoor van den Remonstrantschen predikant Sapma.
1621 September 11.
Confessieboek. Rechtel. Arch. 293 f. 177.

Dominicus Sapma, de novo gehoort sijnde, ende gevraecht by M.H. de Schout, door wiens last hy alhier te lande gecomen is ende off hy geen schriftelycke commissie van Utenboogaert, Episcopius ende Grevinckhovius heeft gehadt, seyt de Heeren van de Gerechte te bidden sulx hem te goede te willen affnemen, alsoo hy niemant geern en soude beswaeren.

Gevraecht wie hem betaeld heeft, verclaert ut supra ende gevraecht hoeveel hy jaarlycks genoten heeft, verclaert de somme van 325 gulden.

Gevraecht off de broeders¹⁾ tot Antwerpen noch sijn ende blyven sullen, verclaert het daervoor te houden, dat sy aldaer nu niet en sijn, ende byaldien sy aldaer sijn mochten, niet blyven sullen, doordien ons algemeene Vaederlant weder in openbaere oorloge met den viant getreden sijnde, hy niet en soude achten, dat sy haer by de vianden van 't Vaederlant soude willen onthouden²⁾.

1) De uitgeweken predikanten.

2) In zijn verslag zegt Sapma, dat dit antwoord op zijn ondervragers (Johan ten Grootenhuys en Simon van der Does) blijkbaar een goeden indruk maakte.

No. 9. Verhoor van Abraham Anthonisz. wegens het feit, dat hij een afbeelding van Oldenbarneveld in het sluitstuk van een kelderboog heeft doen houwen³⁾.
1622 Juli 15.
Confessieboek. Rechtel. Arch. 294 f. 126 v.

Abraham Anthoniss. by mijn Heere den Schoudt gevraecht

3) Dit had tot een tumult voor het huis van Abraham Anthonisz. aanleiding gegeven. Het voorval is beschreven door Brandt, Historie der Reformatie IV p. 740, en Wagenaar, Gcschiedenis van Amsterdam, octavo uitgave p. 347.

[p. 224]

zijnde, off hy op een slotstuck van zijn huys, twelck hy jegenwoordich op de Warmoesgraft is timmerende, niet en heeft laten stellen 't hooft van de gewesene Advocaet Barnevelt:

Verclaert, dat zo den steenhouwer het slotstuck, twelck hem niet aenbesteedt was, op de booch van de kelder soude stellen, by hem die spreeckt is gecomen, zeggende dat men ordinaris in sulcken slotstuck een tronie ofte yets anders plach te stellen, vragende mitsdien wat hy begeerde aldaer gestelt te hebben, daerop hy die spreeckt tot antwoort gaff, ‘houwter een moye tronie oft leeuwshooft in’, ende is alsoo voor die reyse van hem gescheyden.

Seyt voorts aen comende gaen verby de huysinge van de voors. steenhouwer van deselffde aengeroepen te zijn, die hem seyde: ‘heerschap, den timmerman heeft hier geweest ende geseyt, dat ick de tronie van den Advocaet daerinne soude houwen’, waerop hy die spreeckt tot antwoort gevende ‘ick heb daer niet tegen’, heeft de voors. steenhouwer gevraecht, off hy de print hadde om naer te maecken, daerop hy die spreeckt seyde ‘gaet met my, ick sal se u geven’.

Seyt dienvolgende met de voors. steenhouwer t' synen huyse gegaen te zijn ende hem de voors. printe behandiget te hebben, die hy van meeninge is onder de voors. steenhouwer als noch te berusten.

Seyt, dat de voors. steenhouwer de tronie van den Advocaet daerop gemaeckt ende in 't voors. slotstuck heeft doen stellen.

Seyt tgunt voors. is sonder eenich achterdencken gedaen te hebben, ende dat hy tselffde wel achterwegen soude hebben gelaten, waer 't saecke hy gedocht hadde, dat yemant hem daeraen gestoten soude hebben.

Seyt, dat de voors. tronie omtrent een halven dach in de voors. syne gevel heeft gestaen, alwaer hy deselffde wel heeft gesien.

[p. 225]

No. 10. Verklaring van de beide substituut-schouten betreffende hetgeen Petrus Cupus en Wernerus Wesekius bij hun overbrenging naar Loevestein hebben gezegd.
1624 Maart 5.
Not. arch. 718. Not. P. Carels.

Compareerden etc. de erentvhesten Arent Elbertsz. de Haen, out 53 jaren, ende Pieter Janss. Vlasvat, out 41 jaren, beyde substitut-schouten deser stede Amsterdamme, ende hebben elx by den eed, in 't stuc van hen officiën gepresteert, ter productie van den achtbaren ende erentvhesten dr. Johan ten Grotenhuys, Schout deser stede, ratione officii, verclaert, getuycht ende geattesteert hoe waer is:

Dat op den 1en Februarii l.l., wanneer zy, getuygen, door ordre van M.E. Heren van de Gerechte derselver stede, Petrus Cupus¹⁾ ende Wernerus Wesekius²⁾, gebannen

1) Petrus Cupus, geb. te Schoonhoven kort voor 1580, werd predikant te Kralingen en daarna te Woerden. Hij behoorde tot de ter Synode geciteerde Remonstranten. Als balling vertoefde hij in Duitschland en Frankrijk. Den 6en Nov. 1622 predikte hij in het huis van Hugo de Groot te Parijs. Daarna kwam hij te Amsterdam, waar hij als voorganger optrad in heimelijke godsdienstoefeningen. Den 27e Dec. 1623 werd hij gearresteerd. Zeven jaren lang verbleef hij als gevangene te Loevestein, totdat hij den 19en Juli 1631 met zes andere predikanten wist te ontvluchten. In 1633 werd hij remonstrantsch predikant te Rotterdam, alwaar hij in 1646 overleed. Vgl. Van der Aa, Biographisch Woordenboek. In het nieuwe Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden ontbreekt deze merkwaardige figuur!

2) Bernhardus Vezekius, geb. in 1585, is predikant geweest te Echtelt in Gelderland. Hij behoorde tot de voor de Synode te Dordrecht gedaagde predikanten. Wegens heimelijk prediken is hij in 1620 gearresteerd. Evenals Sapma is hij wegens zijn weigering om anderen te verraden met de pijnbank bedreigd. Eerst heeft men hem op de Gevangenpoort te 's Gravenhage, daarna in het tuchthuis te Haarlem opgesloten. Uit de gevangenschap ontsnapt, werd hij in 1623 opnieuw te Amsterdam gearresteerd. Uit Loevestein wist hij te ontvluchten. Van zijn verdere lotgevallen is niets bekend. Van der Aa, Biogr. Woordenboek.

[p. 226]

ende uytgeleyde Armeniaense predicanten, souden brengen naer 't huys te Louvesteyn ende dienvolgende 's morgens omtrent ten vijf uren mette selve gaende uytte boeyen na de stede, leydende d' voors. Vlasvat Petrus Cupus, gaende neffens sijn syde, ende hebbende hem met de paternoster aen de hant, d' selve Kupus tegen hem, Vlasvat, - alleen verclarende - geseyt: ‘ick hope eer yet langh op een ander maniere met U te gaen off met U te spreken’, daerop hy, getuyge, seyde sulcx niet te hoopen, overmits dan den staet van 't lant soude moeten sijn verandert. Replicerende seyde de voors. Cupus, dat sulx wel soude connen gebeuren door andere ordere van de Heren; ende hy, getuyge, seggende, dat gelycke wel de placcaten eerst souden moeten sijn verandert, heeft d'selve Cupus daerop gezeydt ‘ja, placcaten’, seggende hy, getuyge, daervan met hem met eere te willen disputeren.

Verclaerden voorts sy, getuygen, gesamentlijck, dat sy ten selven dage gecomen sijnde buyten de Tollesteechpoort t'Utrecht metten voors. predicanten, geweest sijn in de herberg Seeland, totdat de wagens op Gorcum gereet gemaeckt werden. Ende dat alsdoen deselve predicanten in 't uytgaen ende in 't opsitten van de wagen aldaer tegen de luyden ende ommestaenders opentlijck seyden ‘dus tracteerdt men ons’ ende¹⁾ dat Christus de Here voor ons geleden hadde, seggende, dat sy, gevangenen, mede mosten lyden, dat de knecht niet beter was als de meester, vermaenende ende ophitsende de luyden ende ommestanders tot volhardinge ende volstandicheyt, met meer andere redenen, daertoe dienende. Ende op den 2en Februarii omtrent de middach gecomen sijnde op 't huys te Loevesteyn ende aldaer noch geen plaetsen voor hen elx apert gereet wesende, heeft Marcus de By, capiteyn off luytenant van 't voors. fort, geraden gevonden, dat men hen by provisie elx brengen soude by een van d'andere gevangene predicanten ende voors. Vlasvat oversulx hem, Cupus, vragende by wien hy wilde wesen, by Poppius²⁾ off

1) Deze passage is moeilijk leesbaar.

2) Eduard Poppius, geb. omstreeks 1577 te Enkhuizen, was eerst predikant te Amstelveen en sinds 1607 te Gouda. Hij was een der voornaamste leiders der Remonstranten. Wegens heimelijk prediken werd hij in Jan. 1623, door verraad, tesamen met Niëllius gearresteerd. Hij overleed te Loevestein 9 Maart 1624, dus enkele dagen na het hierboven beschreven voorval. Vgl. Van der Aa, Biogr. Woordenboek.

[p. 227]

Niëllius¹⁾, heeft begeert by Poppius te sijn ende dienvolgende by deselve in de camer comende, heeft hy, Vlasvat, - alleen verclarende - tegen deselve Poppius geseyt: ‘domine Poppius, hier brengh ic u geselschap’, vragende off 't hem wel aengenaem was, daerop d' voors. Poppius seyde, dat hem 't geselschap wel aengenaem was, maer niet in sulcken gestaltenis (als doen), hetende voorts de voors. Kupus welkom, daerop d'selve Kupus seyde: ‘Confrater, hebt goeden moet, wy sullen de saken noch gewinnen’.

Sijnde tselve geschiet in de tegenwoordicheyt van de voors. Marcus de By ende noch eenen commis. ---

1) Carolus Niëllius, geb. in 1576, was sinds 1604 Waalsch predikant te Utrecht. Hij behoorde tot de voor de Synode te Dordrecht gedaagde Remonstranten. Tegelijk met Poppius werd hij in 1623 te Haarlem gearresteerd en, evenals deze, tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Hij behoorde tot de zeven predikanten, die den 19en Juli 1631 wisten te ontvluchten. Vervolgens werd hij remonstrantsch predikant te Amsterdam. Hij overleed 27 Dec. 1652. Vgl. Van der Aa, Biographisch Woordenboek.

No. 11. Acte, waarbij een vrouw verklaart, dat zy den majoor deser stede²⁾ in de Arminiaensche vergaderinge, Maendach verleden op de oude vesten gehouden, hadde sien ingaen om de predicatie te hooren. ---
1626 April 17.
Not. arch. 692. Not. Jan Warnaertsz.

No. 12. Verklaring van een herbergier ten gunste van kapitein de Swart, die wegens medeplichtigheid aan het tumult op den Montelbaansburgwal gevangen is genomen.
1626 April 23.
Not. arch. 720 f. 139. Not. Pieter Carels.

De herbergier uit den Coningh van Sweden bij den Mon-

2) Nicolaes Hasselaer.

[p. 228]

telbaanstoren verklaart op verzoek van de vrouw van kapitein Dirck de Swart, altans gevangen, dat Paeschmaendach lestleden t'savonts omtrent ten vier uren Henrick, de swager¹⁾ in de herberge van 't Haentjen, zijn, getuiges, goede bekende - die na d'Oost-Indiën soude varen - met den voors. capiteyn Dirck de Swart, in de voors. herberge van 't Haentjen thuys leggende, - t'sijn, getuiges, huise gecomen sijn om de foy te drincken ende aldaer by den anderen gebleven sijn tot 's avonts na acht uuren ruym, met malkanderen discourerende so van des voors. capiteyns West-Indise reise als andere gemene vrolicke redenen, sonder dat by hen enige praet is geweest aengaende de tumulte over 't prediken van de Arminianen, daaromtrent gebeurt, veelmin by henluyden eenich opstel of voornemen besloten om hen daermede te bemoeyen, maer twe vamen biers ende ses pinten wijns metten anderen in vrolicheyt gedronken hebbende, sijn goetsmoets van daer gescheiden om na huys te gaen.

Verclaerde voorts hy, getuige, wel te weten, dat d'voors. Henric ende capiteyn de Swart om de rechte ende naeste wech na de voors. herberge 't Haentjen - hen beyder logis - te gaen, nootsaeckelijck voorby de wacht - staende omtrent de plaetse, daer de voors. insolentie gebeurt was - mosten passeren om thuys te comen. ---

1) Zwager van den herbergier.

No. 13. Verhoor van beklaagden en getuigen naar aanleiding van het tumult, dat op den tweeden Paaschdag van 1626 op den Montelbaansburgwal heeft plaats gehad
1626 April.
Confessieboek. Rechtel. Arch. 297 f. 72 v.e.v.

Verhoor op 16 April²⁾.

Harmen Hendrics, van Groeninghen, oudt 25 jaeren, bombazydewercker zijns hantwercx ende voor soldaet gedient

2) Hierbij zijn tegenwoordig: de schout dr. Johan ten Grootenhuys en de schepenen Adriaen Pietersz. Raep, Jacob Jacobsz. Hinlopen, Jacob Backer, Hendrik Hudde, Jacob Reael, dr. Gerardt Schaep en Pieter Hasselaer.

[p. 229]

hebbende in Oost-Indiën, by M.H. de Schout gevraecht, hoe hy geraeckt es aen de varsche quetsuere in zijn wange:

Seyt dezelve op Maendach voorleden ontrent twee uren gekregen te hebben op Montelbaensburchwal, daer het huys offgebroocken es, alwaer hy die spreeckt deur de wacht van de soldaeten wilde gaen, die hem niet en wilden laeten passeren. Ende dat hy daerover tegens deselve in moeyten geraeckt es, sijn degen tegens haer treckende, waerover hy de verseyde quetsuere van een van de wacht gekregen heeft.

Gevraecht wat complicen hy gehadt heeft, seyt geene complicen gehadt te hebben, nochte dat niemant anders als hy een degen tegens de wacht heeft getrocken.

Verhoor op 18 April¹⁾.

Jacob Stoffelsen van der Wissemer uyt Oostland, weversgesel, out ontrent 27 jaeren, woonende op de Zeedijck, in 't Waepen van Texel, van M.H. de Schout gevraecht, off hy niet mede present is geweest en gehulpen heeft aen 't plunderen van 't huys op Monckelbaensburchwal:

Zeyt Paeschmaendachs-naemiddach ontrent 4 uiren met zijn huysvrouw en kinderen op de overzyde geweest te zijn.

Zeyt Dingsdaechs ontrent te half acht uuren geweest te zijn in de Groene Klock, een herberch naest 't voors. huys, op deselve tijt als de schoorsteen nedergeworpen wierdt.

Dirck de Swart, van Aernhem, weleer capiteyn onder Bouwen Heynssen op de vloot nae Portoricco, van M.H. de Schout gevraecht, off hy niet ontrent 't geplonderde huys geweest is op den tijt als 't geraseert wierdt, seyt Paeschmaendach 't savonts ontrent 9 uiren ten tyde, als daer een dootgeschoten wierd, verby 't voors. huys gegaen te zijn.

Zeyt over dat schieten geseyt te hebben ‘'t sijn geen rechtschaepe karels, die een man, die passeeren wil, alsoo deurschieten’, waerop eenighe uyt 't voors. huys gecomen zijn met bloote rapieren op hem aen, waerop hy zijn degen mede getrocken heeft, hem alsoo soeckende te verdedighen, alsoo de soldaeten hem nae 't lijff hielden. Zeyt dien genaemt Heyndrick, veur soldaet nae Indien gevaeren, by hem geweest te zijn.

Zeyt de schoot deur de veynsters van 't voors. huys ge-

1) Tegenwoordig zijn de schout en de schepen Jacob Reael.

[p. 230]

comen te zijn en nae dat daer een doot geschoten was noch twee schooten uyt 't selfde huys gecomen te wesen.

Zeyt van de Wael over de brugh, die over Boomsloot leyt, gegaen en alsoo op de Monckelbaenburgwal gecomen te zijn.

Bekent vorder 's morgens over de Monckelbaensbrugh ontrent 10 uiren gegaen te zijn, siende wel veel volcks voor 't huys, maer niet wetende wat daer te doen was.

Zeyt deselfden avont, als hy veur 't huys quam, uyt een herberge gecomen te zijn¹⁾, die daer ontrent op een hoeckhuys is, niet wetende de waerts naem.

Ontkent op de Oostermarckt tegen soldaeten eenighe moyte gehadt te hebben.

Compareerden veur schepenen ondergeschreven²⁾ Frans Gerritsen van Guilick, out 45 jaeren, sargeant, Thomas Dircxsen, adelborst, out 41 jaeren, Robbert Jansen, soldaet, out 44 jaeren, t' saemen onder Capiteyn Verdelft, Claes Jansen, sargeant onder de capitein-majoor hier ter stede, out 59 jaeren, en Henrick Janss. van Bolderbeeck, out 26 jaeren, soldaet onder de capiteyn-majoor voors., rechtelijck verdaecht om der waerheyd getuygenis te geven, ten versoucke van M.H. de Schout, en hebben by solemnelen eede verclaert en gedeposeert, dat op Paeschmaendachsavont ontrent 9 uiren zy tesaemen gestelt zijnde met haer twaelfven om te bewaeren 't huys, staende op Monckelbaensburgwal 't geen alsdoen gerazeert wierd, dat op die selve tijt gecomen is veur 't voors. huys een zeer groote hoop volcks, dewelcke van drie persoonen werde aengevoert, van dewelcke de eene zeyde hen capiteyn ende de twee anderen d'eene sijn lieutenant en de derde sijn officier te zijn, willende alsoo met gewelt t'huys voors. innemen ende in 't selfde niet connende coomen, dat se tesaemen de kelder van 't huys ingenomen hebben, dreygende allen dengeenen, die binnen 't voors. huys waeren, 't vuyr wel soo heet te sullen onderstoocken, dat se wel gedwonghen souden wesen 't selve te verlaeten. Ende dat dese hoop canaille, nu siende dat geen soldaeten uyt het huys wilden coomen, hebben begonnen van nieuws wederom met steenen op 't selfde te werpen in vougen, dat zy, getuygen, met haer compagnons gedwongen waeren om haer leven te beschermen met scharp te schieten, ende dat nae dien

1) Vgl. no. 12.

2) Gerard Schaep en Pieter Hasselaer.

[p. 231]

een persoon onder de hoop doot geschoten was, de reste geroepen heeft: ‘ghij schelmen, wy sullen de doode eerst wechdraeghen en daernae sullen wy u wel vinden’. Voorder verclaeren sy, getuygen, voorn., dat se van een seecker burger geraeden zijn 't huys te verlaeten, soo se conden, en dat sy daernae 't huys verlaeten ende deur den hoop heen geslaghen sijn.

Eyndelyck deposeren Jasper Kerckhoven, lieutenant van capiteyn Verdelft, out 33 jaeren, verdaecht als boven, mitsgaeders Frans Gerritsen, Jacob Barentsz en Robbert Jansen, hierboven genoemt, dat capiteyn de Swart - naedat hy veur haer in judicio gebracht was - een is van de drie hiervooren genoemt, alsoock mede verclaert Robbert Jansen de voors. capiteyn Swart deselfde te zijn die hem sijn degen benomen, deselve in 't waeter geworpen, hem, getuyge, daerenboven in de hant gequetst en de broeck van verscheyden plaetsen in stucken gehouden heeft. Zoo waerlijck moet hen, getuygen, Godt almachtich helpen.

Compareerde voorder Jasper Kerckhoven, lieutenant, en Jacob Barentsen, adelborst onder de compagnie van capiteyn Verdelft, verdaecht ut supra en hebben by eede als boven verclaert, dat sy Paeschmaendach-avont ontboden zijnde deur een zeecker soldaet van de Waege - alwaer sy de hooftwacht hadden - om 't huys, daer de moyte en tumulte op was, te beschermen, aldaer gecomen zijnde, geen soldaeten behalven Robbert Jansen gevonden hebben, en dat sy alsdoen - als oock mede Robbert voors. verclaert - te saemen gesien hebben, dat capiteyn Swart met noch twee anderen, die hy noemde d'eene sijn lieutenant en de andere sijn officier, alle drie met bloote deegens veur 't voorsz. huys gestaen hebben, de soldaeten scheldende en roepende, dat se d'Arminiaenen veurstonden, waerop sy, getuyghen, antwoordende d'Arminaenen niet veur te staen, dat sy met haer drie haer degens weder opgesteecken hebben ende gesecht, te weten capiteyn Swart, dat hy aen M.H. de Prins wilde schryven en dat men 's anderdaechs ander tijdingh soude hebben. Soo waerlijck etc.

Compareerde Pieter Lambertsen van Groningen, out 44 jaeren, verdaecht als boven en heeft by waere woorden getuycht gesien te hebben - alsoo hy op een lichter stonde -

[p. 232]

dat op Paeschmaendach naemiddach ontrent twee uiren de soldaeten, willende de jongens van 't huys voornoemt affjaegen, deselven affgedreven hebbende, dat alsdoen de voors. jongens begonnen hebben schrickelijck met steenen te warpen in voegen dat de soldaeten genootsaeckt waeren te vertrecken. Ende dat ontrent een half uir daernae gecomen zijn eenige soldaeten met mosquetten, dewelcke de jongens wederom van 't voornoemde huys gejaecht hebben, waernae de jongens wederom begonnen hebben met steenen soo dapper te werpen, dat de soldaeten, om haer te defenderen, met loos cruyt hebben begonnen te schieten, tgeene nochtans niet connende helpen ende de jongens continueerende in 't werpen, dat de soldaten hebben begonnen met scharp te schieten tot haers lichaems bescherminghe. Verclaert voorder, dat de persoon, die daer dootgeschoten is, rechts tevooren hy geschoten wierd mede met steenen gesmeten heeft. Ende zeyt niemant speciaelijck te kennen van diegeenen, die daer present geweest zijn.

Verhoor op 22 April.

Compareerde veur den schepen ondergeschreven¹⁾ Henrick Thomassen, bloockemaecker, out 25 jaeren, rechtelijck verdaecht om der waerheyd getuygenis te geven ten versoucke van M.H. de Schout, en heeft by solemnelen eede verclaert, hoe waer is, dat hy, getuyge, gesien heeft, dat Paeschmaendach l.l. op de Monckelbaensburgwal een seecker soldaet met een wit wambues en een roode broeck uyt het huys, 'tgeen aldaer geraseert is, gecomen is, waerover hy van de wacht, aldaer gestelt, met bloote degens met het plat geslagen wordende, welcke slaegen hem dede wech gaen deur de soldaeten heen, maer dat hy, hem bedenckende, evenwel wederom gecomen is, sijn degen tegen de voors. wacht getrocken ende hem tegen deselfde versett heeft. Verclaert voorder gesien te hebben, dat de voornoemde soldaet met de roode broeck een seecker jongman, die met een mes een van de wacht wilde deursteecken, tegen gehouden en alsoo de steeck belett heeft.

Capiteyn Dirck de Swart, wederom gehoort, seyt en persisteert als boven²⁾.

1) Pieter Hasselaer.

2) Bij dit verhoor is ook de schout tegenwoordig.

[p. 233]

Jeurjan Rycken van Stocholm, out 28 jaeren, van M.H. de Schout gevraecht, waermede hy hem was geneerende, zeyt waert te zijn in de Coninck van Sweeden op Monckelbaensburgwal.

Vorder gevraecht, off hy niet mede present is geweest, als 't huys daerontrent met steenen beworpen werdt. Zeyt daerontrent wel geweest en d'insolentie, aldaer bedreven, wel gesien te hebben.

Bekent, vermaent zijnde van M.H. de Schout om van daer te gaen, niettemin aldaer gebleven te zijn, alsoo hy, meenende te vertrecken, van de capiteyn-major wederom gejaecht wierd, soo dat hy gedwonghen was deur deselve wech te keeren, waervan hy gecomen was.

Zeyt de capiteyn-major selve geraeden te hebben, dat hy zijn degen opsteecken zoude om meerder moyte te schuwen. Zeyt tselve goetsmoets en om beterswil geseyt te hebben.

Jeurjaen Rycken van Stocholm, de novo gevraecht¹⁾, zeyt capiteyn Swart Paeschmaendach naemiddach ontrent vier uiren in zijn huys gecomen te zijn, vergeselschapt met noch een ander genaemt Hendrick, zijnde de swaeger in de herbergh van de Haen achter de Hall.

Zeyt Swart voors. met Hendrick veurnoemt ses pinten wijns en twee vaemen biers t'synen huyse t'saemen gedroncken te hebben. Zeyt dat deselve beyde t'savonts ontrent 8 uiren uyt syn huys gegaen zijn. Zeyt niet gehoort te hebben, dat Swart sonderlinch eenige woorden, die moyte aengaende, gehadt heeft.

1) Bij dit verhoor zijn, behalve de schout, alle schepenen tegenwoordig, met uitzondering van mr. Volkert Overlander en dr. Pieter Vermeer.

Verhoor op 25 April²⁾.

Jan Heyndricsen van Ovenback by Francfort, out 17 jaeren, by M.H. de Schout gevraecht, zeyt geweest te zijn Paeschdinxdach op de Monckelbaensburgwal, 's morgens ontrent elf uiren, veur 't huys, tgeen aldaer op die tijt geraseert wierdt.

Bekent met een sparre een yser van de schoorsteen van 't voors. huys affgestoten en tselfde veur 't huys van substituut Vlasvat in 't water geworpen te hebben.

2) Tegenwoordig zijn de schout en de schepen Jacob Reael.

[p. 234]

Bekent van een zeer grooten hoop jongens op die tijt, als hy met het voors. yser liep, gevolgt te zijn. Ontkent eenige steenen op 't huys voornoemt geworpen te hebben.

De novo¹⁾ gevraecht, seyt als hier beneven, daerby vougende, dat een trommelslaeger met eenige soldaeten geseyt hebben tegen hem en de andere jongens, die by hem waeren, dat sy 't huys vry aentasten mochten. Doch zeyt, vorder gevraecht, dat hy in 't huys niet geweest is.

1) Deze regels staan in margine.

Verhoor op 29 April²⁾.

Dirk de Swart van Aernhem, de novo gehoort, bekent op Paeschmaendach l.l. des avonts ontrent ten negen uren met noch een ander, genaempt Hendrick, sijnde de schoonsoon van de waert in 't Haentgen, gegaen te zijn uuyt seeckere herberge, daer St. Joris uuythangt, nae sijn beste wetenschaep staende dicht by de brugge by de schepen, omme te gaen nae zijn logement, wesende in 't voors. Haentgen. Ende gegaen zijnde over de dwarsbrugge, die des daechs opgehaelt was geweest, heeft hy die spreeckt hooren schieten, ééne scheute, ende naerder comende heeft noch twee andere schooten gehoort, ende een manpersoon sien dootleggen, dien hy die spreeckt noch den arm oplichte omme te sien waer hy geschoten was. Ende dat hy die spreeckt mitsdien nae 't huys is gegaen, seggende ‘kompt gasten, laet ons eens sien wat voor volck hier is’, vraegende ‘wat is hier voor volck oft hontsvotten oft Arminianen, die uuyt dit huys schieten off geschoten hebben’, waerover sy, die in het huys waeren, met bloote rappieren uuyt het huys gekoemen zijnde ende nae hem hieuwen, soo dat hy weder sijn degen trock, haer deselve weder presenterende, hebbende de voors. Hendrick mede een degen aen een draechbant om sijn hals hangen. Ende alsoo hy die spreeckt het te quaet kreeg, dat hy doen geroepen heeft ‘Stae by gasten’, ende sijn drie gasten, sonder deselve te kennen, oock ontrent hem gekoemen, die mede aenvielen, sonder gesien te hebben, off die geweer hadden ofte niet, vermits het doncker was, waerover degeene, die uuyt het huys gekomen waeren, weder in tselve huys gingen, haere mosquetten haelende ende mette barnende lonten daer

2) Tegenwoordig zijn de schout en alle schepenen, met uitzondering van Jacob Jacobsz. Hinlopen.

[p. 235]

uuyt treckende, waernae hy in 't voors. huys in 't voorhuys is gegaen ende oock in een binnenhaertgen, daer een kaers op de vloer stondt ende brande, ende stracx daernae weder uuytgaende, bleven de voors. Hendrick ende hy die spreeckt noch een weynich onder 't vrouvolck ende andere voor de deure staen, mits twelcke hy weder eenige soldaten sach aencoemen, eene van dewelcke tegens hem die spreeckt seyde, dat hy sijns weechs soude gaen ende den officier ofte sergant mede tegens hem spreeckende, heeft hy die spreeckt denselven gevraecht, waer hy van daen quam, die daerop antwoorde ‘ick coeme van de wacht ende van de heeren Burgemeesteren’, daerop hy die spreeckt weder vraechde, ‘compt ghy dan oock niet van mijn heere de Prins’, daerop hy geen antwoort gaff, pratende voorts mette andere ommestanders. Ende is mitsdien hy die spreeckt van daer wech gegaen nae zyn logement.

Seyt in de herberge, daer hy hadde sitten drincken, wel gehoort ende verstaen te hebben, dat het voorgemelde huys geplondert was.

Verhoor op 7 Mei¹⁾.

Harman Heyndricsen, van Groeningen, wederom van nieuws gevraecht by M.H. de Schouth, zeyt sijn degen eerst tegen de soldaeten, die mede haer rappieren uythaelden, getrocken te hebben ende alsoo gewilt met gewelt passeeren, hebbende een seecker manspersoon by hem, die hy niet en kende, met een bloot mes in de handt.

Bekent de soldaeten stoepschyters genaemt te hebben ende geroepen tegen 't volck, dat daerontrent was, ‘tsae sae, val aen’ om alsoo de soldaeten te verjaeghen²⁾.

Ende heeft Harman voors. in presentie van de H. Burgermeesters en volle banck van Schepenen excepto Hinlopen den 7en May 1626 by dese bovenstaende confessie gepersisteert.

1) Tegenwoordig zijn de schout en alle schepenen met uitzondering van Jacob Jacobsz. Hinlopen.

2) In margine staat: Harman Heyndricksz, de novo gehoort, heeft bekent als hier beneven. Actum den 14en May. Presentibus mijn heer de schouth, de E. burgermeesters ende allen de schepenen, dempto Hinlopen.

[p. 236]

Compareerden Hendrick Hendricksz, out 27 jaeren, Jerich Tjerich, out 36 jaeren, soldaeten onder de capiteyn-major, en Jan Heyckens, out 29 jaeren, en Augustijn Dillemans, out 22 jaeren, beyde onder capiteyn Verdelft in dienst zijnde, van M.H. de Schout gevraecht ratione officii, off se niet gestelt geweest zijn Paeschmaendach l.l. nae de middach ontrent twee uiren tusschen de Nieuwe Uylenburchsbruch ende de Coningsstraet om de passagie te bewaeren, opdat niemant aen 't huys, daer de moyte op was, soude comen. Seggen jae, en met noch eenige anderen meer aldaer om reden als boven gestelt geweest te zijn.

Off niet alsdoen een seecker manspersoon, met een wit wambuys en een roode broeck, hebbende een degen op 't lijff, met gewelt deur haer wilde passeeren en wat propoosten hy tegen haer gehadt en wat moyten hy gemaeckt heeft. Antwoorden de voors. roobroeck met noch een ander, die by hem was, op haer aengegaen te zijn, en dat de andere, die by hem, roobroeck, was, een mes en de voors. roobroeck daerna zijn degen getrocken heeft, willende alsoo met gewelt passeeren, niettegenstaende sy, deposanten, met goede woorden haer sochten te stillen.

Compareerde mede Joost Jansen van der Heyden, out 38 jaeren, en gevraecht, seyt dat hy de roobroeck en de ander, die by hem was en sijn mes getrocken hadde, vermaent heeft om haer met die moyte niet te moyen ende geseyt tegens de voors. roobroeck, soo hy meer nochteren was als sijn cameraet, dat hy hem raeden soude om wech te gaen, dat sy tesaemen, te weten de roobroeck en d'ander, alsdoen d'een met sijn mes en d'ander te weten de roobroeck met de degen op hem aengecomen zijn, waerop een van de majors volck hem in den wangh gequetst heeft.

Getuygen voort Heyndrick Heyndriks en Jerich Tjerich voors. alleen, dat zy gehoort hebben, dat de voors. roobroeck, van een hoope volcks gevolcht zijnde, geroepen heeft ‘t'sae mannen val aen, wy sijn mans genoech om met ons thienen de stoepschyters te verjaegen’, en seggen, dat hy, de roobroeck, alsdoen aen quam van de Breestraet aff.

Verclaeren tesaemen den voornoemden roobroeck op de selfde tijt tegen haer aengecomen te zijn, als de capiteynmajor aen d'ander zyde doende was om ordre te stellen en 't volck van de bruch, die over Boomsloot lach, te weeren.

Deposeren voorts Hendrick Hendricksen en Jerich Tje-

[p. 237]

rich, datse de voorn. roodbroeck, naedat hy in sijn wanch gequetst was, by Monckelbaenstooren by de brugh, die over Boomsloot leyt, veur 't kuypershuys op Boomsloot gesien hebben, sonder dat hy eenige moyte off woorden maeckte. Getuygen eyndelijck sy alle tesaemen, dat de gevangen roobroeck, haer in judicio verthoont, deselve is, daer se van gesproocken hebben, en hebben tselve met eede verclaert.

Dirck de Swart, de novo gehoort¹⁾, ende persisterende als boven, is gestelt in handen van M.H. de Schouth om hem deur pyne de waerheyt te extorqueeren ende achter gecomen en sonder aen de palleye gestelt te zijn, gevraecht, heeft bekent, als hy uyt sijn herbergh quam, dat hy veur 't huys, hiervooren genoemt, gecomen is en aldaer gesien heeft een grooten hoop volcks ende gevraecht, wat daer te doen was, ende 't volck seggende tselve niet te weten, geseyt heeft ‘tsae mannen, laet ons aenvallen en sien wat hontsvotten off Arminianen daer in sijn’.

Zeyt in 't aencomen aen 't huys van anderen met stenen op tselve geworpen te zijn en, eer hy aenquam, met geen steenen sijns wetens geworpen te wesen.

Zeyt, alsoo hy met d'anderen aenquaem, van de soldaeten een schoot gegaen te zijn, deur welcke scheut een man doot gebleven is.

Zeyt haer, die in 't huys waeren, met scharp geschoten te hebben om hem met de anderen, die op 't voors. huys aenquaemen, aff te keeren.

Zeyt 't huys veurnoemdt opengestaen te hebben en hem gewilt te hebben, de anderen aenleydende, in 't huys met gewelt te coomen ende dat daerop de soldaeten sijn uytgecomen en haer rappieren getrocken, gelijck hy, gevangen, mede tegen de soldaeten, waerop de soldaten haer retireerden en haelden mosquetten.

Gevraecht waerom hy aen 't huys voors. wilde coomen, seyt gecomen te zijn, alsoo hy meende Arminiaenen daerin te zijn off te prediken.

Zeyt niet te weten, off hy iemandt gequetst heeft ofte degen benomen, alsoo hy met zijn eygen rapier genouch te doen hadt, doch wel te connen wesen, alsoo se met rappieren t'saemen schermutsen.

1) Tegenwoordig zijn, behalve de schout, de schepenen Jacob Backer en Hendrick Hudde.

[p. 238]

Gevraecht off hy niet wiste, dat degeene, die in 't huys waeren, de wacht geweest is, seyt het niet geweten te hebben. Zeyt met gewelt gewilt te hebben in 't huys coomen om te sien wat volck daer in was.

Wederom op dese vier naevolgende articulen expres gevraecht zijnde, heeft geantwoort als volcht:

1e.	Hoe starck hy geweest is, als hy veur 't huys voors. quam? Seyt Heyndrick veurnoemt by hem geweest te zijn en geen van d'anderen, die hy aenvoerde, gekent te hebben.
2e.	Off hy niet kende de jongman, die daer doodt geschoten wierdt en off de jongman met geen steenen geworpen heeft? Zeyt dat niet te weten, maer seyt de voors. jongman onder den hoop mede op 't huys aengedrongen geweest te zijn.
3e.	Off hy niet weet van de kelder en off deur sijn aenraeden de anderen in de kelder gecomen zijn? Seyt niet te weten selve, off daer een kelder was off niet.
4e.	Off hy niet wist tsavonds, dat degeene, die daer gewapent waeren, soldaeten off wacht sijn geweest, van de heeren gestelt, alsoo hy gehoort hadde, als hy selve bekende, een man dootgeschoten en een van de majoor gequetst te sijn? Zeyt, naedat de schoot gegaen was, wel gedacht te hebben en hem wel ingevallen geweest te zijn, dat het wacht was.

Ten tweede mael op dese voorgaende articlen en confessie, zo vooren gedaen, gevraecht, heeft daerby gepersisteert.

Nae desen is hy, de Swart, ontboden veur 't gansch collegie van Schepenen in presentie van de H. Burgermeesters, alwaer de Schout sijn conclusie genomen heeft en aldaer heeft hy, gevangen, geseyt tgeen hy tevooren bekent hadde, te weten, veur 't huys geweest te zijn, eer de schoot gegaen, tselve geseyt te wesen en bekent deur vrese van pyningen, waerop hy achter gebracht is. Actum den 7en May veur de middach.

Wederom nae middachs gevraecht op dese veurstaende confessiën, naedat se hem wel distinctelijck was veurgelesen, en insonderheyt noopende tgeene hy veur de middach loochende, te weten off hy veur 't schieten van de soldaeten, waerdeur een man doot viel, veur 't voors. huys gecomen was, en heeft alles bekent naer luyt de voors. confessie.

[p. 239]

Verhoor op 13 Mei.

Capiteyn Swart, van nieuws gevraecht, zeyt wederom niet geweest te zijn veur 't voors. huys, aleer de schoot, waerdeur een doot viel, gegaen was, maer seyt nae de voors. schoot aldaer gecomen te zijn¹⁾, maer seyt wederom, deur vrese van aen de palleye gestelt te worden, tselve geseyt te hebben. Presentibus den heer de schout ende alle de schepenen, dempto Jacob Jacobsz. Hinlopen.

Heeft hierby gepersisteert den 14en May 1626. Presentibus de E. heeren burgermeesters ende 't heele collegie van schepenen, excepto Hinlopen.

1) In het op 15 Mei uitgesproken vonnis wordt zijn opvatting van de volgorde der gebeurtenissen aanvaard. De Swart en Harmen Hendricksz. worden veroordeeld tot verbanning uit de provincie Holland, nadat eerst de beul op het schavot het zwaard over hun hoofden gezwaaid zal hebben. Recht. Arch. 604a.

No. 14. Acte, waarbij een getuige op verzoek van den heer Jan Willemsz. Bogaert, oud-schepen, verklaart, dat hij op Dinsdag na Paschen 's morgens omstreeks tien uur, komende in de nieuwe Hooqstraat, tegengekomen is Dirck Geurtsz., zoon van den heer Geurt Dircxz.²⁾, seer perplecx ende gealtereert, hebbende een houwertgen onder sijn arm, denwelcken hy, getuyge, alsdoen heeft hooren seggen dese off diergelycke woorden in substantie: ‘by get, het en salder niet by blyven, al soudet een hondert coppen off meer costen’.
1626 Juni 2.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaertsz.

No. 15. Verklaring van twee ooggetuigen betreffende het optreden van Dirck Geurtsz. van Beuningen bij het tumult op den Montelbaansburgwal.
1626 Juni 5.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaerts.

Compareerden etc. Thymen Hermanss. van der Burch,

2) Geurt Dircsz. van Beuningen, lid der Vroedschap.

[p. 240]

schoenmaecker, out ontrent 30 jaeren, ende Jeuriaen Swaeffsteyn, out ontrent 20 jaeren, schoenmaeckersgesel, ende hebben by waere woorden in plaetse ende onder presentatie van eede, ten versoecke van den heere Symon van der Does, Raedt ende out-schepen deser stede, verclaert, hoe waer is, dat den tweeden Paesdach lestleden sy, getuygen, gesien hebben, dat Dirck Geurtss., woonende in de Salamander, de soone van Geurt Dircxs.¹⁾, collonel, voor 't huys, daer alsdoen de vergaderinge van de Arminiaenen gestoort wert, gegrepen heeft een jongen, voor tselve huys staende, denwelcken hy verscheyden maelen sloech ende heeft de voorschreven Dirck Geurtss. noch denselven jongen naer 't huys tot in de stoep met fortse getrocken in meyninge - soo 't scheen - om hem in huys te slepen, dan eenige persoonen daerover murmurerende ende messen treckende om sulcx te verhinderen, is de voors. Thymen Hermanss. - soo hy alleen getuycht - tselve siende, tot de voors. Dirck Geurtss., soo sy nu voorts weeder beyde verclaren, getreden ende heeft denselven berispt waerom hy sulcx deed, ende heeft daerby gevoecht ‘hier soude wel groote moeyte uut rysen, gy behoorde in huys te gaen, de deure te sluyten ende de jongens goede woorden te geven’, hebbende meteenen de voors. Thymen Hermanss. de voors. Dirck Geurtss. by de arm getast, de jongen vast gegrepen ende door dien middel de jongen uut sijn handen gecregen ende doen hem omkerende de matrosen beweecht, dat sy terugge traden ende den voors. Dirck Geurtss. niet en grieffden. ---

1) Vgl. de voorgaande noot.

No. 16. Verklaring betreffende de uitlatingen der substituut-schouten, waaruit blijkt, dat de Burgemeesters de plakkaten tegen de bijeenkomsten der Remonstranten niet wenschen te handhaven.
1626 Juni 5.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaerts.

Compareerden etc. d' eersaeme Jacob Andriess. Wormbouts ende Hendrick Dubbels, beyde out ontrent 35 jaeren, eerlycke en gelooffwaerdige persoonen, my, notaris, bekent, ende hebben by waere woorden in plaetse ende onder pre-

[p. 241]

sentatie van eede ten versoecke van den heere Reynier Pauw, out-Burgemeester ende Raedt deser stede, verclaert, getuycht ende geattesteert hoe waer is, ende eerst de voorschreven Jacob Andriess. Wormbouts, dat ontrent tien maenden geleden, onbegrepen in den perfecten tijd, een van de substituyt-schouten deser stede tegens hem, getuyge, geseyt heeft, dat de heeren Burgermeesteren alhier gevraecht sijnde, hoe sy, te weten de schouten, haer comporteren souden in 't executeren van de placcaten tegens de vergaderinge der Remonstranten, de voors. heeren Burgermeesteren daerop geantwoordt hebben, dat men daermede wat soude simuleren off diergelycke woorden in substantie.

Ende de voors. Hendrick Dubbels deposeert, dat in 't beginsel van den verleden winter hy, getuyge, met een van de substituyt-schouten nevens meer andere persoonen vergadert sijnde ende discoureerende van de vergaderinge van de Remonstranten, denselven substituyt-schout tegens hem, getuyge, ende de andere comparanten alsdoen geseyt heeft, dat de heeren Burgermeesteren deser stede liever hadden, dat sy de vergaderinge der Remonstranten niet en stoorden als dat sy die quamen te stooren ---

No. 17. Verklaring van een ooggetuige betreffende het optreden van den sergeant-majoor Hasselaer bij het tumult op den Montelbaansburgwal.
1626 Juni 24.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaertsz.

Compareerde etc. Herman Hermanss., houtwercker, out ontrent 32 jaeren, ende heeft by waere woorden in plaetse ende onder presentatie van eede, ten versoecke van de heere Reynier Pau, out-Burgermeester ende Raedt deser stede, verclaert, getuycht ende geattesteert hoe waer is:

Dat Paes-Maendach verleden hy, getuyge, van de clocke des middachs ontrent elff uren tot ontrent halff vijff uren des achtermiddachs toe geweest heeft besichtigen de beroerte, ontstaen op Monckelbaensburchwal door de vergaderinge der Arminianen, dien dach aldaer gepleecht, ende de clocke ontrent tusschen twee ende drye uren naermiddachs heeft hy, getuyge, ende Meyntgen Mertens, timmerman, mitsgaders Jacob Arentss., cuyper, gelegen over 't huysgen van den

[p. 242]

schoenlapper, staende aen de Ulenburchsbruch op Monckelbaensburchwal, ende heeft hy, getuige, alsdoen gesien, dat de sergeant-majoor deser stede mettet rapier in de eene hant ende steenen in de ander hant hem seer hernich (?) droech met werpen ende anders tegens seecker manspersoonen ende jongens. Hebbende getuyge oock gesien, dat seecker jongman, burgerlijk gecleet, by hem, getuyge, op de Ulenburchsburch staende, met sijn rugge naer de plaets, daer 't rumoer was, ende met sijn aengesicht naer 't IJe, een hoeck boven uut sijn hoet geschoten is geworden. Ende denselven jongman, daerover toornich werdende ende sich selffs willende wreecken, trok sijn mes, tradt van de brugh ende opte straet staende, is voor de voors. jongman nedergevallen een ander jongman, een schoenmaeckersgesel sijnde, dewelcke ontrent drye huysen van de Boomslootsbrugh, leggende over Monckelbaensburchwal, staende geschooten is geworden ende de voors. schoenmakersgesel, de schoot voelende, is wat terugge getreden, terstont ter aerden nedergevallen ende thuys gebracht wesende, is daernae gesturven.

Deposeert noch, dat doen de voors. schoenmakersgesel geschooten werde, de voors. sergeant-majoor alsdoen gestaen heeft op den ophael van de voors. Boomslootsbruch ende de voornoemde schoenmakersgesel ontrent voor 't derde huys van de voors. bruch naer de Jonckerstraet toe, sulcx soo de sergeant-majoor met sijn volck een weynich terugge van den ophael hadden getreden, de bruch tot haer wil genoech hadden connen optrecken, gelijck, naerdat de schoenmakersgesel geschooten was, de voors. bruch opgehaelt is geworden.

Attesteert noch, dat ontrent anderhalf uyr tevooren, dat de voors. schoenmakersgesel geschooten werde, de voornoemde brugh eenigen tijt opgehaelt heeft gestaen.

No. 18, Verklaring betreffende uitlatingen van Jan Claesz. van Vlooswijck¹⁾ omtrent Oldenbarneveldt.
1628 December 12.
Not. 299 f 259 v. Not. Fr. van Bancham.

Drie personen verklaren ten verzoeke van Hendrick

1) Jan Claesz. van Vlooswijck (1571-1652) was een rijke korenkooper, die op het Water woonde. Op aandrijven van de burgemeesters Pauw, Hoingh en de Vrij werd hij in 1620 door den Krijgsraad als luitenant der schutterij afgezet ‘om eenige frivole segswoorden ende particuliere tegensprekinge aen burgemr. Pau gedaen’. Na de koersverandering werd hij in 1628 tot kapitein benoemd. Een groot getal schutters van zijn compagnie weigerde echter hem als zoodanig te erkennen. Het daarop gevolgde ontslag dezer schutters gaf aanleiding tot een groote beroering. Vgl. over Vlooswijck Elias, Vroedschap p. 402.

[p. 243]

Barentsz. Wachtman en Barent Jansz. c.s., dat in den jare 1926 des naesomers sy, getuygen, sijnde tot Amersfoort in den herberge ‘de Roode Leeu’ gehoort ende gesien hebben, dat Jan Claesz. Vlooswijck, die daer mede was, woorden gebruyckte tegens hen, getuygen, wegen Barnevelt, den gewesene advocaat van Hollant, hem seer hooch lauderende ende verheffende in veele sijn doen, niettegenstaande hy naer volcomen sententie over sijn misdaet was geëxecuteert, daertegens seer misprysende ende verachtende de regeringe deser lande, alsdoen in wesen sijnde, te meer hy verhaelde, dat de heeren hem oock affgeset hadden van lieutenant ende sijn weesvadersampt, daaraen hy hem seer belchde.

Een van de drie voegt daar nog aan toe, dat d' gemelte Vlooswijck oock geseyt hadde, dat men den tijt noch soude connen leven, datter van Barnevelt een beelt soude werden opgerecht, gelijck die van Rotterdam van Erasmus hebben gedaen.

No. 19. Verklaringen betreffende de onschuld van Jan Willemsz. Bogaert¹⁾, zeepzieder en oudschepen, aan hetgeen hem ten laste wordt gelegd.
1629 Maart 3 en 11.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaertsz.

Twee gezworen keurmeesters van de zeep, twee gezworen

1) Jan Willemsz. Bogaert (1577-1638), evenals zijn vader zeepzieder in de Drie Kroonen in de Kalverstraat, werd schepen in 1619. Hij was gehuwd met Elisabeth Roeters (geb. 1584), dochter van Roetert Ernst. Bogaert was een van de leiders der Contra-Remonstranten. Toen in den loop der twintiger jaren de stedelijke regeering van koers veranderde, weerde hij zich fel. Na het ontslag van de schutters, die den Remonstrant Jan Claesz. van Vlooswijck niet als kapitein wilden erkennen, ging Bogaert met dr. Carel Lenaertsz., Pieter Jacobsz. Elias e.a. naar Den Haag om de Amsterdamsche magistraat bij de Staten en de Synode aan te klagen. Deswegen werd hij in Januari 1629 uit Amsterdam verbannen. Blijkens deze acten ontzagen zijn tegenstanders zich niet om lasterpraat uit te strooien. In een te Haarlem in 1629 verschenen pamflet heeft Bogaert zich daartegen verweerd. Deze acten zijn in extenso opgenomen in het genoemde pamflet getiteld: Verantwoordingh van Jan Willemsz. Bogaert, oudschepen der stede Amsterdam. Vgl. over Bogaert Elias, Vroedschap, p. 281.

[p. 244]

stadsbranders of ijkers van de zeepvaten, een kuiper en de koster van de Nieuwe Kerk leggen verklaringen af op verzoek van Elisabeth Roeters, vrouw van Jan Willemsz. Bogaert, zeepzieder en oud-schepen.

De koster verklaart nooit aan of in de kerk, in eenige hoeken of holen, zeepvaten te hebben gezien. De keurmeesters verklaren dagelijks de zeepziederijen van Jan Willemsz. Bogaert te hebben bezocht doch nooit bemerkt te hebben, dat de vaten te klein waren of datter eenige fraudatiën ofte bedriegeryen gepleecht werden.

De branders verklaren nooit vernomen of gezien te hebben, dat in de zeepziederijen van Bogaert vaten gevuld zijn, alvorens gebrand of geijkt te zijn. Nooit hebben zij het stadswapen gebrand op vaten, die niet behoorlijk gemeten waren. Bogaert heeft nooit getracht hen tot oogluykinge te verleiden.

De kuiper verklaart, dat hij van 1603 tot 1611 de zeeperijen van Bogaert heeft bediend doch nooit iets van geknoei met vaten heeft bemerkt.

No. 20. Verklaring betreffende de houding van den Schout ten aanzien van een bijeenkomst van Remonstranten, waarvan hij verwittigd was.
1629 Juli 4.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaertsz.

Compareerden etc. Job Blocx, out ontrent 38 jaeren, Hendrick Barentss., out ontrent 34 jaeren, Jan Huybertss., out ontrent 27 jaeren, ende Herman Becx, out ontrent 40 jaeren,

[p. 245]

alle vyer woonende binnen deser stede, ende hebben by waere woorden in plaetse ende onder presentatie van eede, ten versoecke van Herman Jacobss. Karreman verclaert, getuycht ende geattesteert hoe waer is:

dat op den 27en Mey lestleden - twelck was een Sondach - des morgens de Arminianen, soo men die noemt, soo mannen als vrouwpersoonen in een seer merckelijck getal vergadert sijn geweest op de westsijde van de Keysersgracht by de Lelybrugh ten huyse van de weduwe van Rem Egbertss. Bisschop¹⁾, twelck by hen, getuygen, gesien wesende, sijn sy de clocke ontrent negen ure gegaen na de Oude Kercke om deselve vergaderinge den heere dr. Johan ten Grotenhuys, officier, bekent te maecken. In deselve kercke comende, hebben sy, getuygen, de voors. heere officier sien sitten in 't gestoelte tusschen de Ed. heeren Burgemeesteren Abraham Boom ende doctor Andries Bicker, hebbende alsdoen de voors. Hendrick Barentss., Jan Huybertss. ende Herman Becx versocht op den voors. Job Blocx, dat hy aen den voornoemden heere officier 't woort soude willen doen, twelck by de voors. Job aengenoomen wesende, heeft denselven Job hem gevoecht aen 't gestoelte, daer de voors. drie heeren saten, treckende de voors. heere dr. Andries Bicker by de mantel, tegens denselven seggende - soo de voors. Job nu alleen verclaert - ‘mijnheer, ick soude gaerne den officier spreecken’, tgunt den voors. heere Burgermeester den officier heeft te kennen gegeven, twelck by den voors. heere verstaen sijnde, rijckhalsde off bucte den voors. heere officier voor den voorn. heere Burgermeester dr. Bicker voorover om te hooren wat hy, getuyge, soude seggen. Ende heeft hy, getuyge, tegens den voors. heere officier alsdoen geseyt aldus: ‘Mijnheer, daer is een Arminiaensche vergaderinge’, vraechde de officier waer, antwoorde hy, getuyge, ‘op de Keysersgracht, naest den heere Fabrycx off op een huys off twee na’. Twelck by den voors. heere officier gehoort off verstaen sijnde, heeft daerop niets geseyt, maer wees hem, getuyge, met de hant deur off wech te gaen.

Verclaeren voorts alle de vyer getuygen, dat tgeene vooren verhaelt, geschiet is een weynich na negen uren, als Jacob

1) Lijsbeth Philipdr. de Bisschop, die ook reeds tijdens het leven van haar man (overleden in 1625) zeer actief in de beweging der Remonstranten was opgetreden.

[p. 246]

Lourentss. predicte, ende sijn sy, getuygen, alsdoen uute voors. kerck gegaen ende gekeert na de voors. plaetse der vergaderinge, alwaer de Arminianen alsdoen noch vergadert waren, ende hebben sy, getuygen, naerdat de clock tien uren was geslagen, gesien de Arminianen, soo mannen als vrouwen, in goeden getale coomen uut het voors. huys, daer de vergaderinge was, ende daernae ontrent de clocke halff elff ure is de voornoemde heere officier met sijn dienaers in 't voors. huys, daer de vergaderinge was, gegaen ende hebben Abraham Antonissen ende eenige andere den heere officier gevolcht. Ende de voors. heere officier in tselve huys comende, stonden alsdoen aldaer noch eenige Arminianen. Den voors. heere officier een weynich tijts in 't voors. huys geweest hebbende, is weder daeruut gegaen, ende aen de Lelyebrug gecomen wesende, is hem aldaer - soo Job Blocx ende Jan Huybertss. verclaren - ontmoet den substituytschout Vlasvat, die beyde statwaerts in gingen.

Attesteren alle vyer noch, dat gedurende dese vergaderinge een grooten hoop gaende ende koomende toekyckers voor 't huys hebben gestaen, die hoe langer hoe meer vermeerderden, soodat, doen de heere officier aldaer quam, al een groot getal in verscheyden hoopen off troupen byeen waeren staende, onder den anderen voerende verscheyden redenen, debatten, disputen ende diergelycke. ---

No. 21. Verklaring betreffende de uitlatingen van Boudewijn van Cortenhoef¹⁾, secretaris, in een op den Dam gevoerd gesprek.
1629 September 11.
Not. arch. 301 f. 206 v. Not. Fr. van Banchem.

Compareerde voor my, notaris etc., de eersame Thomas Jacobsz. Hoingh, coopman, burger deser stede, out ontrent 41 jaeren, ende heeft by waere woorden ten versoecke van

1) Een ijverige Contra-Remonstrant, door Vondel in de Rommelpot van 't Hanekot als Korteboef aangeduid. Boudewijn van Cortenhoef (1586-1652) was in 1625 tot secretaris der stad benoemd. Hij was gehuwd met Trijntge Gerritsdr. Dootshooft. Elias, Vroedschap p. 204.

[p. 247]

Boudewijn van Cortenhoeff, secretaris, getuycht ende geattesteert, hoe waer is, dat hy, attestant, omtrent drie weecken geleden neffens synen swaeger Dirck Gerritsz. Doodtshooft, Reynier Schaep, Pieter Dircxsz. Emans, Jacob Jansz., wijncooper, ende eenen Usselincx heeft gestaen op den Dam, discourerende metten anderen van het overgaen van de stadt van Amersvoort, ende dat onderwylen daermede by gecomen is den producent in desen, alwaer weder op nieuws eenige propoosten zijn voorgevallen meest tusschen den producent ende den voornoemden Reynier Schaep, synen swaeger, sonder dat in alle deselve propoosten by den producent yets is gesproocken, smaeckende nae vileynie, vercleyninghe, beswaeringe ofte berispinge van de magistraet deser stede, ofte derselver actiën ende specialycken niet tot berispinge van tgunt by de magistraet is gedaen in 't stuck van de uytgebannen burgerye;

ende dat onder andere oock gesproocken zijnde by den voorn. Reynier Schaep, dat die van Gelderlant qualycken hadden gedaen, dat zy de overcomste van de vyandt op de Veluwe niet en hadden beleth, den producent daerop geseyt heeft verstaen t'hebben, datter weynich soldaeten in de steden aen de IJsel waeren geweest, daerby voegende: ‘Prince Maurits soude apparentelijck meerdere besettinge daer gelaten hebben’, seggende tzelve in soodanige modeste maniere, dat niemant, naer 't oordeel van hem, getuyge, met eenige redenen daeruyt soude mogen besluyten, den producent een quaet gevoelen te draegen tot Zyne Vorstelycke Doorluchticheyt, den tegenwoordige Prince, van dewelcke aldaer niet een woort en werde gerept ofte gesproocken. Alle twelck hy, getuyge, des noot ende in cas van recollement versocht sijnde overbodich was met eede solemneel te verstercken. ---

No. 22. Verklaring van eenige ooggetuigen betreffen te de toedracht van het tumult ter gelegenheid van een bijeenkomst der Remonstranten in het huis van François Hermans in de Warmoesstraat.
1630 Januari 21.
Not. arch. 700. Not. J. Warnaertsz.

Op huyden compareerden etc. Ariaen Inberichts, out on-

[p. 248]

trent 37 jaeren, schilder, Annetje Ottens, out ontrent 23 jaeren, lijnwaedtierse, Hendrick Cramers, out ontrent 40 jaeren, caertsetter, Fredrick Schoorsteen, out ontrent 38 jaeren, cleermaecker, ende Barent Joosten, out ontrent 24 jaeren, mede caertsetter, alle woonende binnen deser stede ende hebben by waere woorden in plaetse ende onder presentatie van eede ten versoecke van d'eersame Esaias Davidts Meurant, Latijnsche schoolmeester binnen deser stede, verclaert, getuycht ende geattesteert hoe waer is ende eerst de voors. Ariaen Imberichts ende Anneken Ottens, dat sy, getuygen, gesien hebben, dat opten eersten deser maent des avonts ontrent ses uren, doen (een) Arminiaensche vergaderinge, soo men die noemt, gehouden wert ten huyse van Fransoys Hermans in de Warmoesstraet¹⁾, den producent door eenige persoonen, daeronder mede Jan Hasselaer, broeder van den majoor Nicolaes Hasselaer, die wel een van de voornaemste roervincken was, is aengerant ende getrocken geweest om in de boeyen deser stede gebracht te werden, ende is oock geslagen geworden. Daerby de voors. Imberichts noch alleen getuycht, dat hy, doen den producent alsoo werde getracteert, hoorde seggen ende roepen ‘vat hem, vat hem, brengt hem in de boeyen’, daerop hy, getuyge, Hendrick Thijssen, een van 's heeren dienaers, die ontrent 't voors. huys van Fransoys Hermans een langen tijt heeft gaen wandelen ende daermede hy, getuyge, alsdoen in woorden is geweest, heeft hooren seggen, dat sy den onrechten man hadden, doen sy den voors. 's heeren dienaer toeriepen den producent in de boeyen te brengen.

Ende getuygen noch de voors. Hendrick Cramers, Fredrick Schoorsteen ende Barent Joosten, dat na eenige woorden gevallen over de voors. daet, aen den producent gepleecht, sy, getuygen, den voors. Jan Hasselaer hebben hooren seggen ende bekennen, dat hy den onrechten man voor hadde ende het op een ander hadde gemunt, presenteerende sy, getuygen, elcx in sijn regart, tot allen tyden tgeene voors. is t'noot verder te verclaeren ende mede by eede te verstercken, gelijck de voors. Adriaen Imberichts ende Hendrick Cramers noch deposeren haere voorschreven getuygenisse by monde voor den heere dr. Johan ten Grootenhuyse, Schout

1) Voorganger in deze godsdienstoefening was Episcopius. Vgl. Wagenaar a.w. p. 459.

[p. 249]

deser stede, gedaen te hebben. Gedaen binnen Amsterdamme ter presentie van David Kemp en Lubbert Jansz. als getuygen¹⁾.

1) Een andere acte van dezelfde datum (not. arch. 693), eveneens voor notaris Warnaertsz verleden, bevat een verklaring van Meurant zelf. ‘Dat ick, Esaias Davidts Meurant, meester in de Latijnsche schoole tot Amsterdam aen de Oude Zyde, van eenighe Arminiaensche complicen in de onruste, die ontstaen is geweest door ende omtrent de Arminiaensche vergaderinghe, den eersten Januarii anno 1630 ten huyze van François Hermansen des avonts ontrent ten ses uren in de Warmoesstraet gehouden, niet alleen ben aengerandt ende getrocken geweest om nae de boyen gebracht te werden, maer oock van Jan Hasselaer, de halve broeder van den majoor Hasselaer, als van een onder alle die complicen de voornaemste roervinck, geslagen, datter 't bloedt nae volchde’.