Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 51

[p. 1]

Rapport, op 22 September 1747 aan H.H.M. uitgebracht, door Mr. Abraham van Hoey, gewezen gezant onzer Republiek in Frankrijk,
Medegedeeld door J.Z. Kannegieter.

De hierboven genoemde Abraham van Hoey was 20 Juli 1684 te Gorcum geboren, waar het geslacht der Van Hoey's tot de aanzienlijkste regentenfamilies behoorde¹⁾. Deels door zijn geboorte, deels door zijn onmiskenbare bekwaamheden werd hij reeds op 24-jarigen leeftijd tot pensionaris van zijn geboortestad benoemd. In deze qualiteit compareerde hij dus ook ter Staten van Holland. In 1713 werd hij raadsheer in het Hof van Holland en in 1717 raad en rekenmeester der domeinen van het gewest²⁾.

Dat de stad Gorcum hem op prijs stelde, blijkt wel hieruit, dat zij hem nu benoemde tot pensionaris-honorair, waardoor hij de Statenzittingen zou mogen blijven bijwonen. Amsterdam stak echter een spaak in het wiel en na een vrij hooggaande twist, wist het zijn toelating te beletten³⁾. Tien jaar later volgde de hoogst eervolle benoeming tot gezant te Parijs, misschien door toedoen van den raadpensionaris Van Slingelandt. Twintig jaren heeft hij dezen post bekleed, men kan niet zeggen tot tevredenheid van Hun Hoog Mogenden. Hij ging toch door voor

1) Zie de ‘Memorien van Mr. Diderik van Bleyswijk’, uitgegeven door prof. Theod. Jorissen.

2) Mr. J. Scheltema ‘Staatkundig Nederland’.

3) Bijv. en aanm. op Wagenaar XVIII, blz. 53. Zie ook D.v. Bleyswijk, blz. 4 en blz. 282.

[p. 2]

uitgesproken Fransch-gezind - men noemde hem ‘een gedienstig schepsel van den Kardinaal Fleury’¹⁾ en ‘een geslaege vyandt van d'Engelsche natie en daer en teegens een verraderlijke vleyer’²⁾ van het Fransche hof - en dat was vooral tijdens den Oostenrijkschen Successieoorlog een minder gewenschte eigenschap. Berispingen uit Den Haag bleven dan ook niet achterwege. Hij verzocht herhaaldelijk zijn ontslag, ook al wegens zijn benarde pecuniaire omstandigheden, en herhaaldelijk kwam zijn terugroeping in de Staten-Generaal ter sprake. Men scheen echter tot geen besluit te kunnen komen³⁾. Misschien ook overwogen zelfs zijn bitterste vijanden in de Republiek, dat hij in Frankrijk toch nog wel van dienst was. Men krijgt zoo, lezende in zijn missiven, den indruk, dat de regenten hem, die eerst bij Fleury en later bij den markies d'Argenson in hooge gunst stond, wilden handhaven, om zelf daardoor te gereeder gehoor te geven aan de lokstem van Engeland, dat ons al meer en meer in den oorlog wilde verwikkelen. Van Hoey zou het aan het Fransche hof wel goed praten. Oppervlakkig beschouwd had dus ook Engeland belang bij zijn aanblijven. Dit was echter niet het geval, want wel verdedigde Van Hoey de regeering van zijn land door dik en dun, doch Engeland spaarde hij niet. Hij liet niet na op de imperialistische bedoelingen van Groot-Brittannië te wijzen, dat zijn zeeheerschappij en koloniale macht wilde uitbreiden ten koste van Frankrijk en Spanje en daartoe onder de leus, dat de vrijheid en de religie van de Republiek in gevaar waren - zooals in 1672 en 1688 - ons uitgeputte land in den oorlog wilde betrekken, met geen ander oogmerk dan om de resten van onzen handel en onze scheepvaart te ruineeren. Het is bekend, dat Van Hoey's ontslag ten slotte door Engeland geëischt werd⁴⁾. Den 3osten Mei 1747 besloten de Staten-Generaal Van Hoey te gelasten, aanstonds een keer naar Den Haag te doen,

1) Martinet ‘Historie der Waereld’, dl. VI, blz. 160.

2) Missive van Van Hoey aan H.H.M. van 3 Juni 1743 (Algemeen Rijksarchief).

3) Dr. P. Geyl ‘Willem IV en Engeland’, blz. 176.

4) Dr. P. Geyl ‘Willem IV en Engeland’, blz. 224.

[p. 3]

om aan H.H.M. mondeling verslag uit te brengen¹⁾. Zijn demissie bewijst, hoe wij na de verheffing van Willem IV meer onder den invloed van Engeland waren gekomen. Hij was het eerste, en voorloopig het eenige, slachtoffer van de revolutie.

Hij vertrok den 4den Juni uit Parijs en kwam den 9den in Den Haag aan, waar hij reeds eenige dagen later zoowel door den Prins als door de gedeputeerden tot de buitenlandsche zaken uit de Staten-Generaal in gehoor werd ontvangen. Volgens resolutie van het jaar 1671 moest iedere gezant binnen drie dagen na aankomst mondeling verslag van zijn ambassade uitbrengen, terwijl tevens de verplichting opgelegd was, het verbaal in geschrifte over te leggen tegelijkertijd met zijn archief²⁾. Verbaal noch archief werden evenwel altijd ter griffie gedeponeerd. Ook Van Hoey heeft zich aan dit voorschrift niet gehouden³⁾. En bij zijn mondeling rapport behandelde hij niet anders dan ‘den tegenwoordigen toestand van zaaken en wijze van denken aan het Hof van Vrankrijk, daarbij deduceerende de oorzaaken van de verwijderingen zeedert eenigen tijd ontstaan tusschen Vrankrijk en den Staat, en de middelen, welke hem aan de hand waren gegeven tot herstellinge van de vreede, en den voorslag aan hem gedaan tot een armistice, zodanig als dezelve breeder vervat zijn in sijne missive van 26 Mey 1747, waartoe hij zig was refereerende’⁴⁾.

Den 20sten Juni 1747 vergaderde het Secreet Besogne, waarbij ook Willem IV tegenwoordig was, over zijn rapport. Besloten werd, aan Van Hoey te verzoeken, het gesprokene op schrift te brengen, om er nader op te kunnen delibereeren en resolveeren. Bij deze gelegenheid bracht de Prins nog in het midden, dat Van Hoey zich tegenover hem meer in bijzonderheden had uitgelaten

1) Secr. missive van Van Hoey van 4 Juni 1747.

2) Jhr. Mr. Th. van Riemsdijk ‘De griffie van Hare Hoog Mogenden’, blz. 131 vlg.

3) Een gedeelte van zijn archief, loopende tot 1738, is in 1866 uit particulier bezit voor het Rijksarchief verworven. (Mededeeling van het Rijksarchief.)

4) Uit de secr. resolutie der Staten-Generaal van 20 Juni 1747.

[p. 4]

dan tegenover het Besogne. Van Hoey had heel geheimzinnig gedaan en gezegd, dat die bijzonderheden alleen voor den Prins bestemd waren. Deze meende evenwel, zich van deze geheime wetenschap te moeten ontlasten en deelde mede, dat Frankrijk wel opnieuw wilde onderhandelen, ‘mits, dat eenige gerustheid hadde, dat het vreedenswerk ernst was, of immers en in allen gevallen, dat verseekert was van de neutraliteit van de Republicq’¹⁾.

Den 22sten September had Van Hoey zijn rapport gereed. De Prins wist echter behandeling in de Staten-Generaal tegen te houden²⁾.

Het origineele handschrift, waarnaar ons afschrift is gemaakt, is gelegd achter de secrete missive van Van Hoey van het jaar 1747³⁾. Voor wie Van Hoey als correspondent kent⁴⁾ en dus bekend is met zijn zeer bijzonderen schrijftrant - de markies d'Argenson wist aanvankelijk niet, of hij zijn larmoyante sermoenen wel au sérieux moest nemen⁵⁾ - is dit rapport kort en zakelijk geschreven. Wat hij in honderden missiven aan den griffier en regelrecht aan de Staten-Generaal heeft bericht, legt hij hier neer in enkele klare formules. Wij meenen goed te doen het stuk openbaar te maken. Het toont duidelijk, hoewel natuurlijk onvolledig, omdat het bekendheid met zijn missives onderstelt, hoe de verstandhouding tusschen de Republiek en Frankrijk in zeven jaren tijd stap voor stap slechter is geworden, waarbij hij een objectiviteit betracht, welke men in zijn brieven niet altijd zal aantreffen.

Zijn verder leven sleet hij ambteloos op zijn buiten ‘Marlot’ bij Den Haag. Hij overleed 20 October 1766.

J.Z.K.

1) Uit de seer. resolutie der Staten-Generaal van 20 Juni 1747.

2) Dr. P. Geyl ‘Willem IV en Engeland’, blz. 224.

3) Secrete lias Frankrijk, no. 7325 (Algem. Rijksarchief).

4) Zie b.v. zijn gedrukte brieven in pamfletten Knuttel 17389, 17390 en 17391.

5) Zévort ‘Le marquis d'Argenson’, p. 260 suiv.

[p. 5]

(Fol. 1.) Schriftelijk raport van den staat van de saaken tusschen het Hoff van Frankrijk en de Republiek door A. van Hoey, Haar Hoog Moogende Ambassadeur aan het boven gemelde Hoff, aan Haar Hoog Moogenden Eersten Griffier ter hand gestelt op den 22 September 1747.

De vreede en vriendschap tusschen Vrankrijk en de Republiek kwaamen voor gevestigt te weesen op de vaste gronden van de weesentlijkste intresten van beyde de natien, en op een weedersijdse stantvastige wille en begeerte tot het meerder en meerder verseekeren van het onderlinge goed verstand, tot in het jaar van 1739 toe, als wanneer den oorlog tusschen Spanien en Engeland ontstooken sijnde, het de tweedragt meede gelukte, eerst jalousie, naderhand mistrouwen, vervolgens haate tusschen Vrankrijk (Fol. 1^vo.) en de Republiek te doen ontstaan, en alsoo de vijandschap tusschen de twee natien van trap tot trap te doen opklimmen tot die hoogte, dat jegenswoordig beyde den anderen verdenken, alsof den eene was een doodvijand van den anderen.

De oorsaaken, waardoor in Vrankrijk is^a) voortgebragt d'opinie van onse gewaande doodvijandschap teegens die Croon, sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende:

Eerstelyk, het gewaande groot credit van Engeland in den Staat, en consequentien daar uyt getrokken van het succes van de beweegingen van die Croon, omme den Staat wederom op nieuws de waapenen te doen opvatten tot het helpen te weege brengen van de vernietiginge van de magt van Vrankrijk.

(Fol. 2.) Ten tweeden, de vermeerderinge van de troupes van den Staat al voor het overleyden van keyser Carel de Sesde, en de groote heevigheyd van de gemoederen, die al op die tijd in den selven teegens Vrankrijk wierd bespeurt.

Ten 3^e, de weygeringe van den Staat van, het sij separatelyk, ofte gesaamentlijck, met Vrankrijk voorstellen te doen, tot het doen eyndigen van den oorlog tusschen Engeland en Spagnien.

a) In het handschrift staat: sijn.

[p. 6]

Ten 4^e, d'onderhandelingen tusschen Engeland en den Staat, kort naar het overleyden van keyser Carel de Sesde, en het secreet, dat daar van voor Vrankrijk wierd bewaardt¹⁾.

Ten 5^e, het van de hand wijsen door den Staat van de neuteraliteyd voor de Oostenrijkse Nederlanden, en de notable vermeerderinge (Fol. 2^vo.) van desselfs troupes in den jaare 1742.

Ten 6^e, d'onverschilligheyd, waarmeede den Staat de saaken hadde blijven aansien, tot in het jaar 1743 desselfs troupes deeden marcheeren naar den Rhijn tot het helpen aantasten van Vrankrijk, niet teegenstaande die Croon als doen te verstaan gaf, desselfs gereetheyd, om aanstonds de vreede te herstellen op den voet van de voorige tractaaten, voor soo veel als sulks van een ieder van de strijdende partijen afhong.

Ten 7^e, de terselver tijdt genoomene resolutie van Haar Hoog Moogende tot het decerneeren van besendingen, omme meer andere magten tot het beoorlogen van Vrankrijk te beweegen.

(Fol. 3.) Ten 8^e, het neemen van de partij van Engeland door den Staat, naar dat Vrankrijk den oorlog aan die Croon hadde gedeclareerd²⁾, sonder vooraf te laaten gaan minnelijke offitien tot het bevreedigen van de strijdende partijen, en niet teegenstaande Engeland was den eersten agresseur³⁾.

Ten 9^e, de verbeeldinge, alsof de bovengemelde genoomene messures door den Staat soude strijdig weesen met

1) Zie voor de onderhandelingen van Trevor in Den Haag in het voorjaar van 1741: Wagenaar, ‘Vad. Hist. XIX’, blz. 328 en de Aant. van Van Wijn; Van Vloten, ‘Willem en Onno Zwier van Haren’, blz. 133; Geyl, ‘Willem IV en Engeland tot 1748’, blz. 76.

2) Hiermede bedoelt Van Hoey het ter beschikking stellen van Engeland van eenige oorlogsschepen der Republiek, hetgeen de laatste volgens de tractaten meende verplicht te zijn.

3) Algemeen was in Frankrijk de meening verspreid, dat Engeland, wel niet formeel, doch feitelijk, het eerst den oorlog met Frankrijk begonnen was. (Zie secr. missive van Van Hoey van 30 Aug. 1745.) Op dien grond zou de Republiek niet verplicht zijn Engeland bij te staan, redeneerde men aan het Fransche hof.

[p. 7]

de gegeevene verseekeringen aan Vrankrijk door Haar Hoog Moogende in den jaare 1741 en 1742¹⁾, alsmeede

1) Al van het begin van den oorlog af had Frankrijk niet opgehouden, de Republiek over te halen, een conventie aan te gaan, volgens welke zoowel de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden neutraal zouden blijven. Toen er eind 1741 weer sprake was van een vermeerdering der militie in ons land (de 3de augmentatie) begon Frankrijk sterker aan te dringen. In Holland werd het aanbod 1 December 1741 afgeslagen. (Secr. resoluties Holland, dl. IX, blz. 808.) En den 19den December besloten de S.-G. aan Van Hoey te berichten, dat hun toerustingen slechts betrekking hadden op eigen veiligheid, dat zij geen oorlogszuchtige bedoelingen hadden, slechts rust en vrede wenschten en de bestaande tractaten heilig wilden handhaven. H.H.M. hadden alleen defensieve tractaten, en zagen in het wederzijdsch nakomen der overeenkomsten een genoegzame voorziening voor beider gerustheid en tot bevestiging van de onderlinge vriendschap. (Zie secr. missive van Van Hoey van 14 Jan. 1743. Zie ook: Secr. resol. Holland, dl. IX, blz. 808.) Voorts rekenden zij er op, dat de Fransche troepen onder Maillebois, die aan de Oostelijke grenzen vertoefden, spoedig zouden aftrekken. Van Hoey overhandigde de resolutie aan Fleury en de Fransche gezant in Den Haag, De Fénélon, maakte haar schriftelijk aan zijn hof bekend. Natuurlijk was men in Frankrijk niet gerustgesteld. Daar heerschte de meening, dat Engeland ons tot de augmentatie aanzette, en ons de aangeboden neutraliteit afraadde, om ons mettertijd als bondgenoot in den oorlog te betrekken. (Zie de missiven van Van Hoey van dezen tijd.) Den 4den Januari 1742 schreef Lodewijk XV zelf aan De Fénélon, dat hij na de resolutie van 19 December nog niet de redenen tot augmentatie kon doorgronden. (Secr. resol. Holland, dl. X, blz. 3.) En de Franschgezinde Van Hoey werd weldra beschuldigd, dat hij de resolutie niet genoeg kracht bijzette. (Secr. missive van 15 Jan. 1742.)
Den 19den Februari 1742 overhandigde De Fénélon een memorie in de S.-G., waarbij hij beloofde, dat de Fransche troepen uit Westfalen zouden wegtrekken, als de Republiek alsnog de neutraliteit aanvaardde. (Europ. Mercurius 1742, blz. 217.) In weerwil van alles ging eind Februari de 3de augmentatie er door. Het noodzakelijke complement: de verwerping der neutraliteit, volgde weldra. Den 28sten Februari 1742 besloten de S.-G. als antwoord op de memorie van 19 Februari, dat zij bleven persisteeren bij de resolutie van 19 December 1741. (Secr. resol. Holland, dl. X, blz. 38.)

[p. 8]

met de trouwe aan de tractaaten tusschen Vrankrijk en de Republick intercedeerende, te weeten de defensive alliantie van het jaar 1717 en het 5^e articul van het tractaat van Utregt¹⁾.

(Fol. 3^vo.) Ten 10^e, het emplooy door den Staat van de guarnisoenen van Doornick etc. in Engeland teegens de capitulatien van die guarnisoenen²⁾.

Ten 11^e, het niet realiseeren door den Staat van de

1) Art. IV van het tractaat van Utrecht, gesloten 11 April 1713, hield in, dat er tusschen Frankrijk en de Republiek een eeuwigdurende vriendschap en een goede correspondentie zou blijven bestaan. En art. V zei, dat tot bereiking van dat doel noch Frankrijk noch de Republiek tractaten zouden aangaan, die voor den bondgenoot nadeelige bepalingen zouden inhouden. (Du Mont VIII, p. 366 suiv.)
Het verdrag van 4 Januari 1717 (drievoudig verbond), geteekend door Frankrijk, Engeland en de Republiek, diende tot handhaving en garantie der tractaten van Utrecht. (Du Mont VIII, p. 484 suiv.)

2) Den 20sten Juni 1745 gaf Doornik zich aan de Franschen over. Bij de capitulatie werd overeengekomen, dat de bezetting tot 1 Januari 1747 niet zou mogen dienen tegen Frankrijk of zijn bondgenooten. Ook mocht ze niet ingelijfd worden bij andere Staatsche regimenten, ja de minste krijgsdienst binnen dien tijd was verboden, zelfs in afgelegen plaatsen of op de frontieren. (Wagenaar XX, blz. 10.) Den 12den Augustus van hetzelfde jaar ging Dendermonde over op dezelfde voorwaarden. Toen later in het jaar de oudste zoon van den Engelschen kroonpretendent een landing in Schotland deed, waardoor de Engelschen dus thuis de handen vol kregen, stuurden de Staten, in strijd met de capitulaties, genoemde bezettingen naar Engeland, om de invallers te helpen verdrijven. Deze infractie werd in Frankrijk hoog opgenomen. Van Hoey moest er het een en ander over hooren. (Zie secr. missive van 27 Sept. 1745.) Najaar 1745 namen de Engelschen in de Oost-indische wateren drie Fransche koopvaardijschepen, verkochten die aan den gouverneur-generaal, baron Van Imhoff, die ze naar Texel liet overbrengen. (Zie o.a. Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 1929, blz. 321 vlg.) Beide inbreuken op het volkenrecht, zooals Frankrijk ze noemde, hadden tengevolge, dat de Conseil d'Etat du Roi op 31 December 1745 besloot, dat de onderdanen van H.H.M. niet meer de voordeelen mochten genieten van het commercie-tractaat van 1739. (Zie secr. missiven van 31 Dec. 1745, 7 Jan. 1746 en 10 Jan. 1746.)

[p. 9]

vreedenstaale door desselfs heeren ministers in den jaare 1746 aan het Hof van Vrankrijk uytgesproken, daar nogtans Vrankrijk daar op staat hadde gemaakt, soodanig, dat nagelaaten hadde, sig te bedienen van de groote superioriteyd van desselfs waapenen, omme, aanstonds naar de overgave van Antwerpen, den Staat met een genoegsaam verseekert succes aan te tasten.

Ten 12^e, de geresolveertheyd van den heer Engelsen minister tot Breda, omme sig op eeniger hande wijse (Fol. 4.) aan den Fransen minister te uyten ten reguarde van de vreedensconditien, teegens de formeele verseekeringen, die door Haar Hoog Moogende ministers aan het Hof van Vrankryk soude weesen gegeeven. En nietteegenstaande alsdoen wederom door het verdrijven van de Fransen en Spaansen uyt Italien en door het overbrengen van den oorlog in Provence, daar groote apparentie was, dat de vreede soude hebbe konnen worden hersteldt op den voet, hiervooren art. 6 gemeld.

Ten 13^e, een verbeeldinge, alsof door alle het boovenstaande soude sijn beweesen, dat het waare voorwerp, dat Engeland en het Huys van Oostenrijk haar in derselver oorlog teegens (Fol. 4^vo.) Vrankrijk voorstelde, geen andere was, dan alleen het vermeerderen van derselver gebied door het vernietigen van de magt van Vrankrijk en dat van den Staat, omme, door middel van het aanwenden van altoos vermeerderende uyterste efforten, de saaken ten laasten daar toe te helpen brengen.

En laatstelijk, de geheugenisse van de onvriendelijke wijse, op dewelke in den jaare 1709 en 1710 de afgesondene ministers van den konink, tot het herstellen van de vreede, door den Staat soude sijn afgeweesen geworden, nietteegenstaande met de voordeeligste conditien voor den Staat en desselfs geallieerdens waaren belast. Alsmeede van het blijven beoorlogen (Fol. 5) van Vrankrijk door de Republiek in den jaare 1712, niet teegenstaande Engeland van het bondgenootschap teegens Vrankrijk al was afgegaan.

D'oorsaaken van d'opinie in den Staat van een doodelijke vijandschap van Vrankrijk teegens de Republiek koomen voor te weesen de volgende:

Eerstelijk de geheugenisse van den oorlog van het jaar 1672.

[p. 10]

Ten 2^e, de revocatie van het Edict van Nantes, en de harde wijse, op dewelke teegens onse geloofsgenooten in Vrankrijk sedert is gehandelt geworden, wanneer haar niet gedraagen na de Edicten, bij dewelke de oefeninge van onse godtsdienst in dat koninkrijk was verbooden geworden.

(Fol. 5^vo.) Ten 3^e, de verbitteringe in de gemoederen voortgebragt door de bloedige oorloogen, in den jaare 1688 en 1701 ontstaan.

Ten 4^e, omdat Vrankrijk de partij van het Huys van Beyeren teegens dat van Oostenrijk genoomen heeft, niet teegenstaande door de trouwe aan de tractaaten was verpligt, dat Huys te maintineeren in het besit van alle de Staaten door wijlen keijser Carel de Sesde beseeten.

Ten 5^e, d'opinie, van dat Vrankrijk toeleyde op d'universeele monarchie, en dat over sulks die Croon was den doodsvijand van alle natien en volkeren in het generaal, en van de Republiek in 't bijsonder.

Ten 6^e, door het aantasten van de steeden van de Barrière.

(Fol. 6.) En laatstelijk, door het afbreeken van de conferentien tot Breda¹⁾, en het tegelijk aantasten van den Staat selfs.

1) Midden 1746 werd Breda bestemd tot conferentieplaats, om te handelen over vrede. Namens Engeland was Sandwich aanwezig, namens Frankrijk Puisieux^1*) en namens de Republiek Wassenaar en Gilles. (Wagenaar XX, blz. 27.) Engeland meende het echter niet ernstig. Het speelde zoowel met Frankrijk als met de Republiek. Het wilde n.l. de veroveringen in Noord-Amerika behouden en daartoe moest de oorlog voortgezet worden. Bovendien wenschte het ons land als bondgenoot en daartoe zou de verheffing van Willem IV kunnen bijdragen. (Geyl ‘Willem IV en Engeland’, blz. 209.) Toen de conferentie aan den gang was, kwam Sandwich met allerlei chicanes. Eerst zei hij, niet te mogen handelen, als niet ook de afgezanten van Weenen en Turijn toegelaten werden. Puisieux achtte dit in strijd met de afspraak. En toen Puisieux vervangen werd door Du Theil^1*), vond Sandwich die persoon van te geringe geboorte, om met hem te confereeren. (Secr. missive van Van Hoey van 17 Febr. 1747.) Ten slotte besloot men in Frankrijk tot den inval in de Republiek, en 6 Mei 1747 gaf Du Theil te kennen, dat hij niet langer in Breda kon blijven, wegens het groote gevaar, waarin hij verkeerde, door de nabijheid van allerlei troepen. (Wagenaar XX, blz. 103.)

1*) Louis Philoxène Brulart, marquis de Puisieux, geboren 1702, gestorven ± 1771. Na belast te zijn geweest met verschillende diplomatieke zendingen, werd hij in 1747 minister van buitenlandsche zaken. Hij was een overtuigd aanhanger der Jezuiten. Toen hun orde verboden werd, nam hij in 1751 ontslag. (Larousse.)

1*) Toen Puisieux minister werd, werd hij als onderhandelaar vervangen door Du Theil, iemand van eenvoudige geboorte doch groote bekwaamheid. Reeds vele jaren had hij in administratieve betrekkingen in Franschen staatsdienst gestaan. In 1735 was hij zelfs als onderhandelaar te Weenen opgetreden, en niemand had aanmerkingen gemaakt. (Secr. missive van Van Hoey van 17 Febr. 1747.)

[p. 11]

De reedenen, waardoor Vrankrijk is gebragt geworden tot het neemen van de partij van het Huys van Beyeren en gevolgelijk tot het helpen bevegten van dat van Oostenrijk teegens de trouwe van de tractaaten, sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende, te weeten:

Eerstelijk, het algemeen geroep van het volk in Vrankrijk, dat nu de tijdt moeste worden waargenomen, omme de vreede voor Vrankrijk te verseekeren, door het vernietigen van de magt van den aartsvijand van die Croon.

(Fol. 6^vo.) Ten 2^e, de beleedigingen ter zee door Engeland aan Vrankrijk aangedaan en de consequentien, uyt het inneemen van Porto Bello en het beleegeren van Carthagena getrokken¹⁾, van dat het voorneemen van

1) De imperialistische bedoelingen van Engeland in den oorlog met Spanje bleken al spoedig na de oorlogsverklaring in 1739. Den 3den December 1739 veroverde admiraal Vernon met slechts enkele schepen de stad Porto Bello, gelegen op de Noordkust van Zuid-Amerika. Het was een gevoelig verlies voor Spanje, want Porto Bello was de stapelplaats van Zuidamerikaansche en Europeesche producten. Hier kwam de ruil dier producten tot stand. (Eur. Mercurius 1740, blz. 149.) De ontroering, vooral in Frankrijk, was groot. Duidelijk doorzag men hier de plannen van Engeland, n.l. zich meester te maken van Spaansch West-Indië. (Secr. miss. van Van Hoey van 22 April 1740.)
Den 25sten Febr. 1740 deed Vernon een aanval op Cartagena, ook op de Noordkust van Zuid-Amerika gelegen, maar moest terugkeeren, omdat hij te zwak was. (Europ. Mercurius 1740, blz. 301.)

[p. 12]

Engeland soude weesen, sig meester van de commertie in America te maaken.

Ten 3^e, een algemeene opinie van het succes, waarmeede Engeland allomme en vooral in den Staat arbeyden, omme de saaken te brengen tot een generaalen oorlog teegens Vrankrijk, omme die Croon te beletten, sich de bescherminge van de Spaanse West-Indiens aan te trekken.

Ten 4^e, een gelijke opinie van een seer groote haate van den (Fol. 7.) Heer Groot Hertog¹⁾ teegens Vrankrijk, en vervolgens gereetheyd, omme tot een generaalen oorlog teegens Vrankrijk te verstaan.

Ten 5^e, consequentien, uyt het bovenstaande getrokken, van nootsaakelijkheyd voor Vrankrijk, om door het aangaan van verbintenissen met de magten, die pretentien formeerden op de Staaten, door wijle keyser Carel de Sesde beseeten, het gevaar voor een generaalen oorlog teegens Vrankrijk voor te koomen en af te wenden. De reedenen door mijn bijgebragt, omme Vrankrijk te beweegen van sig te blijven houden aan de trouwe van de tractaaten, sijn geweest:

(Fol. 7^vo.) Eerstelijk, d'onmoogelijkheyd voor Vrankrijk, van desselfs gebied te vermeerderen door de vernietiginge van de magt van het Huys van Oostenrijk, anders dan ten koste van sig selven oorloogen sonder eynde op den hals te haalen, deweyle een soodaanige onderneeminge ten hoogste gevaarlijk soude weesen voor de vrijheyd van Europa in 't generaal, en die van een ieder Staat in het bijsonder.

Ten 2^e, de schaedelijkheyd van het maaken van conquesten, deweyle de beste conquesten altoos meerder kosten als weerdig sijn, met applicatie van den regul, suis rebus contentum esse, maximae certissimaeque divitiae.

(Fol. 8.) Ten 3^e, d'onnuttigheyd voor Vrankrijk, om het gebied van andere vorsten ten kosten van het goed en bloed van Vrankrijk te vermeerderen, en over sulxs

1) Frans Stephanus van Lotharingen, groothertog van Toscane, gemaal van Maria Theresia, sedert 1745 Duitsch keizer.

[p. 13]

met haar selven in plaats van magtiger, daarenteegens onmagtiger te maaken, met appl. van Hosea Cap. 8 vs. 7¹⁾.

Ten 4^e, de genoegsaame seekerheyd, die de magt van Vrankrijk verschafte, dat niemand die Croon met een onregtvaardigen oorlooge soude willen aantasten, soolang als selfs regtvaardiglijk ten respecte van alle andere kwam te handelen.

Ten 5^e, d'onwettigheid, van de voorgegevene beleedigingen, door Engeland Vrankrijk aangedaan, op het Huys van Oostenrijk te wille verhaalen.

(Fol. 8^vo.) Ten 6^e, de schadelijkheyd voor Vrankrijk van het vernietigen van de magt van het Huys van Oostenrijk, kortelijk afgebeeld door het antwoord van Scipio Nasica aan iemandt gegeeven, die hem na de veroveringe van Cartago seyde, dat Romen nu in volkoomen seekerheyd was gesteld, deweyle de eenigste magt, die aan Romen het hoofd konde bieden, vernietigt was:

Neen seeker niet, wij sijn nu in grooter gevaar als ooyt van te vooren, deweyle wij selfs hebben weggenoomen een magt, die voor ons respectabel was, en nootsaakte, om binnen de paalen van de gemaatigtheyd te blijven²⁾.

Ten 7^e, dat de trouwe van de tractaaten was het grootste ciraat en verseekerste steunsel voor alle landen en staaten, en dat (Fol. 9.) het derhalven van de waare staatkunde was, sig een inviolable maxime te maaken van dien conform te handelen.

En laatstelijk, omdat de vreede was de dierbaarste zeegeninge voor alle volkeren en natien en daarenteegens den oorlogh derselver swaarste straffe, soodat niet te sorgvuldiglijk konde worden gehandelt tot het behouden van een soo grooten goet, en tot het afwenden van een soo vreeselijk kwaat.

Deese mijne reedeneeringen hebbe ik ondervonden te sijn ten eenemaale conform aan d'eygen principes van

1) ‘Want zij hebben wind gezaaid en zullen een wervelvind maaien; het zal geen staand koren hebben, het uitspruitsel zal geen meel maken: of het misschien maakte, vreemden zullen het verslinden.’

2) Plutarchos: De inimicorum utilitate 3. In het Nederlandsch vertaald door C.A. Boomgaert ‘Van 't nut datmen uyt sijne vijanden mach hebben’. Amsterdam 1644.

[p. 14]

den heer Cardinaal¹⁾, (Fol. 9^vo.) en ik moet uyt alles, het welke mijn daarvan is voorgekoomen, besluyten, dat de contrarie partije door het Hoff van Vrankrijk teegens het sentiment van dien minister is genoomen geworden.

De bovenstaande vreedelievende maximes hebbe ik nooyt nagelaten, van alomme, daar sulks eenigsins van vrugt soude konne weesen, voor te stellen en aan te dringen, van den beginne af aan, tot op deesen tijd toe. En Haar Hoog Moog. sal uyt mijne missives op het eynde van het jaar 1742 en geduurende het jaar 1743, tot het tractaat van Worms²⁾ toe, weesen gebleeken van de volkoomene dispositie, die alsdoen in Vrankrijk was, omme den oorlog te doen eyndigen op de wijse, hiervooren gemeld fol. 2 verso.

(Fol. 10.) De battaille van Dettingen, de marsch van de geallieerde troupes tot het aantasten van Vrankrijk in den jaare 1743, het tractaat van Worms, de negotiatien van de hooven van Londen en van Weenen, omme wijlen keyser Carel de Seevende en Spanjen tot derselver partij over te haalen, de daarteegens geslootene Unie van Frankfort en aangegaane verbintenissen tusschen Vrankrijk en Spanjen, den toestel in Vrankrijk tot het overbrengen van den pretendent in den jaare 1744, de declaratien van oorlog van Vrankrijk teegens Engeland en het Huys van Oostenrijk, het overbrengen van den oorlog in de Oostenrijkse Neederlanden, het tractaat van Warschau³⁾ op het eynde van den jaare 1744, de expeditie

1) Kardinaal de Fleury.

2) Een nader verbond tusschen de anti-Fransche geallieerden, gesloten den 13den September 1743. Zie voor den inhoud: De Jonge ‘Geschiedenis van de diplomatie gedurende den Oostenrijkschen successieoorlog en het congres van Aken’, blz. 71. Zie ook de secr. missive van Van Hoey van 6 Oct. 1743. De Republiek weigerde toe te treden.

3) Het verbond van Worms had tengevolge, dat ook de vijanden zich nader aaneensloten: tractaat van Frankfort van 22 Mei 1744. Hierdoor verschrikt vond Maria Theresia het noodig, de reeds bestaande overeenkomsten met haar geallieerden nog eens te bevestigen. Dit geschiedde te Warschau, waar zoowel de Republiek als Engeland en Saksen hun oude beloften erkenden: viervoudig verbond, 8 Januari 1745. (Wagenaar XIX, blz. 491.)

[p. 15]

van den pretendent in den jaare 1745, den voortgank van de conquesten (Fol. 10^vo.) van de Fransen in de Oostenrijkse Nederlanden, de invasie in Bretagne en het intrekken van de Oostenrijkse troupes in Provence, sijn alle geweest de fataale oorsaaken, door dewelke het vuur des oorlogs op het heevigste is aangestooke geworden.

De reedenen, waarom Vrankrijk sig jegenswoordig onthoud van opentlijk te verstaan te geeven desselfs geneegentheyd tot de herstellinge van de vreede op de wijse hier vooren gemeld fol. 2 verso, sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende:

Eerstelijk, omdat Vrankrijk sig selfs hadde verpligt door de verbintenissen met die Croon, in den jaare 1743 aangegaan, (Fol. 11.) tot het doen gelden van de pretentien van Spanjen op de Staaten van Italien.

Ten 2^e, de getrouwe hulpe van Spanjen aan Vrankrijk tot het helpen verdrijven van de Oostenrijkse troupes uyt Provence.

Ten 3^e, de altoos aanhoudende beweegingen van Engeland, omme Spanjen van een vriendt tot een vijand van Vrankrijk te maaken.

En laatstelijk, de waan van een vaste determinatie van de Hoven van Londen en Weenen, om Vrankrijk tot het uyterste toe te blijve beoorloogen, alsmeede van de ernstige pogingen van beyde de hooggedagte Hoven, omme nog meerder magten met haar te doen saamen spannen, tot het te weege brengen (Fol. 11^vo.) van de vernietiginge van de magte van Vrankrijk.

De wijze van denken van Vrankrijk ten reguarde van de Republiek is mijn altoos voorgekoomen geweest te sijn, tot dat daarinne door het ongeluk van de jegenswoordige tijden verandering is gebragt geworden, dat de Republiek was een nuttig en nootsaakelijk vriend van Vrankrijk, en dat over sulks het betragten van de conservatie en vermeerdering van de magt van den Staat was van de weesentlijkste intresten van die Croon. De reedenen van de bovengemelde universeele wijse van denken in Vrankrijk ten respecte van de Republiek sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende:

(Fol. 12.) Eerstelijk, omdat de conservatie van de navale magt van de Republiek noodig was tot het opmaaken van de balance van de zee.

[p. 16]

Ten 2^e, omdat de Republiek vrij was van alle suspitien van ambitie, soodat de vermeerdering van desselfs magt nooyt konde verstrekken tot het troubleeren van de gemeene ruste van Europa.

En laatstelijk, omdat niemand Vrankrijk anders te lande met eenige hoope van succes konde beoorloogen dan alleen door middel van de Republiek.

Het ter harte neemen door Vrankrijk van de intresten van den Staat seedert den laatsten oorlog¹⁾, particulierlijk in de saaken (Fol. 12^vo.) van de Oost-Indische Compagnie en Oost-Friesland, het tractaat van commertie in den jaare 1739 aan den Staat toegestaan, en de ernstige beweegingen van het Hof van Vrankrijk in deese tijden tot het bewaaren van de vreede en vriendschap tusschen de twee natien sijn mijn telkens voorgehouden geworden als doorgaande bewijsen van dat die Croon waarlijk en in der daat sig soude hebben gemaakt een maxime van het sorgvuldiglijk cultiveeren van de weederseydse vriendschap.

De reedenen, door dewelke Vrankrijk is gebragt geworden, sonder een voorgaande declaratie van oorlog, eerst de steeden van de Barrière en naaderhand de frontieren van den Staat selfs aan te tasten, sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende:

(Fol. 13.) Eerstelijk een seer groot en universeel vooroordeel, voortgebragt door de oorsaaken in het hooft deeses gemeld, van dat den Staat sig een maxime soude hebben gemaakt van alles en alles op te setten tot het te weege brengen van de vernietiginge van de magt van Vrankrijk, en consequentien daaruyt getrokken van nootsaakelijkheyd voor Vrankrijk, omme eeven en al eens ten respecte van de Republiek te handelen.

Ten 2^e, omdat den Staat eerst teegens Vrankrijk vijandelijk soude hebben geageerd, sonder een voorgaande declaratie van oorlog, door de marsch van desselfs troupes naar den Rhijn in den jaare 1743, en alsoo aan Vrankrijk het regt gegeeven hadde, om op deselve wijse ten reguarde van den Staat te handelen.

(Fol. 13^vo.) Ten 3^e, d'onmoogelijkheyd, die daar was

1) Hiermede bedoelt Van Hoey den Spaanschen Successieoorlog.

[p. 17]

voor Vrankrijk, omme directelijk het Huys van Oostenrijk of Engeland met eenige hoope van succes te konnen aantasten en oversulks door het gevoelen van de kwaalen des oorlogs tot de vreede te verpligten.

Ten 4^e, een universeele opinie van dat Engeland en het Huys van Oostenrijk het beoorlogen van Vrankrijk nooyt moede souden worden, soolange als sulks ten koste van den Staat soude kunnen blijven doen, en consequentien daaruyt getrokken van de nootsaakelijkheyd voor Vrankrijk, omme, door middel van het overbrengen van den oorlog op den bodem van de (Fol. 14.) Republiek, de vreede aan den Staat nootsaakelijk te maaken.

En laatstelijk de waarscheynelijkheyd, die daar was, dat Engeland en het Huys van Oostenrijk beyde liever souden verkiesen, den Staat door de herstellinge van de vreede te behouden, dan te begeeren dat sig soude blijven opofferen aan het bekoomen van het onmoogelijke voor haar.

Deese motiven van Vrankrijk tot het directelijk beoorloogen van den Staat sijn door mijn weederlegt geworden door de volgende reedenen, te weeten:

Eerstelijk, dat de gewaande maxime van den Staat, tot het alles en alles opsetten tot het helpen te weege brengen van de vernietiginge van de magt van Vrankrijk sodanig met de reguls van de wijsheyt strijdig was, dat door haar selfs de ongerustheyd van het vooroordeel, dat daar van was opgevat geworden, wierd beweesen.

Ten 2^e, dat de marsch van de troupes van den Staat naar den Rhijn in den jaare 1743 was geordonneert ingevolge van de tractaaten tusschen den selve en het Huys van Oostenrijk subsisteerende.

Ten 3^e, dat het van de uyterste hardigheyd was, door middel van het aantasten van een derde onschuldige Staat, andere magten tot de vreede te willen dwingen.

Ten 4^e, dat vriendschap alleen door vriendschap en de vreede door vreedelieventheyd konde werden bewaart en hersteld; wanneer (Fol. 15.) daarentegens meede even natuurlijk, door het vijandelijk aantasten van den Staat door Vrankrijk, meede vijandschap in denselven teegens die Croon soude moeten worden verwekt.

En laatstelijk, de teegensgesteldheyd van het verwekken van een onversoenbaaren haate tusschen de twee

[p. 18]

natien aan de weesentlijkste intresten van Vrankrijk, om reedenen hiervooren gemeld fol. 11 verso en fol. 12.

De reedenen van Vrankrijk tot het demolieeren in het geheel en ten deele van eenige fortificatien van de geconquesteerde steeden in Vlaanderen sijn mijn voorgekoomen te weesen de volgende:

Eerstelijk, de koelheyd waarmeede door den Staat is ontfangen geworden (Fol. 15^vo.) de voorstel van Vrankrijk tot het vaststellen van een eeuwigduurende neuteraliteyd voor de Oostenrijkse Nederlanden, en consequentien daaruyt getrokken van nootsakelijkheyd voor Vrankrijk tot het openstellen van die plaatsen, opdat niet soude dienen tot een deur voor de vijanden van Vrankrijk, omme ten alle tijden door deselve in dat Koninkrijk te konnen trekken, wanneer daarenteegens voor Vrankrijk soude worden geslooten gehoude, tot het overbrengen van den oorlog op den bodem van haare vijanden.

Ten 2^e, het voor altoos beneemen van alle stoffe van oorlog tusschen Vrankrijk en de Republiek door het nootsaakelijk maaken van de neuteraliteyd van d'Oostenrijkse Neederlanden voor den Staat, door middel van het openstellen van de gedemolieerde steeden.

(Fol. 16.) Ten 3^e, omme te doen blijken van het waare voorneemen van Vrankrijk, van sig door het maaken van conquesten niet te willen vergrooten.

En laatstelijk, omdat de gedemolieerde steeden meest ten kosten van Vrankrijk waaren gefortificeerd, en dat, door het conquesteeren van deselve, wederom het eyge goet van Vrankrijk geworden sijnde, die Croon het regt soude hebben gekreegen, omme de door haar selfs gemaakte werken te moogen vernietigen. Waarteegens door mijn is verthoont geworden:

Eerstelijk, dat de Oostenrijkse Neederlanden van alle tijden af aan waaren aangemerkt geworden, selfs door Vrankrijk, (Fol. 16^vo.) als eene nootsaakelijke barrière voor den Staat, en dat, door het demolieeren van de sterkste plaatsen aldaar, die barrière ten eenemaale was weggenoomen.

Ten 2^e, de wijnige staat, die op de solemneelste verbintenissen konde worden gemaakt, en hoe dat derhalven den Staat, door het demolieeren van de sterke plaatsen in Vlaanderen, was blootgesteld, omme den oorlog op

[p. 19]

desselfs bodem van de kant van Vrankrijk te sien overgebraght, ingevalle die Croon, in het gevolg van tijt, eenig misnoegen teegens de Republiek quam op te vatten.

Ten 3^e, dat bij de voorige tractaaten de steeden in de Oostenrijkse Neederlanden in den staat, waarin door Vrankrijk waaren gebragt, sijn overgegeeven geworden en dat het van de eygenschap (Fol. 17.) van een vreede op egaale conditien was, de saaken weederseyds te herstellen op den selven voet, als die voor den oorlog waaren.

En laatstelijk, het groot intrest van Vrankrijk tot het doen eyndigen van den oorlog, alsmeede het wisselvallig lot des oorlogs, en dat het derhalve van de voorsigtigheyd niet was, dat Vrankrijk de herstellinge van de vreede moeijelijker maakte door deese demolitien en tegelijk aan sig selven benam de middelen, om voor te koomen, dat den oorlog naar een bekoomene neederlaag op desselfs bodem niet wierd overgebragt.

De wijse, op dewelke Vrankrijk de herstellinge van de vreede wenscht, sijn ter needer gesteld in mijne missives van den 24 April en 26 May laatsleeden¹⁾, en de reedenen, waarom Vrankrijk sig niet verder kan verklaaren ten respecte van het nageeven van de pretentien van Spanjen, worden meede gevonden in veele van mijne missives en sijn hiervooren kortelijk verhaalt fol. 10 en 11.

1) In de missive van 24 April 1747 schrijft Van Hoey, dat Puisieux tot hem gezegd had: ‘Ik denk niet, dat men tot Uwent verwondert is over de partije, die wij genoomen hebben van Uw steeden te attaqueeren, want ik geduuriglijk, van den beginne af aan, aan de H.^ren ministers van den Staat tot Breda hebbe opengelegt de reedenen, door dewelke tot de demonstratie toe, tenminste naar onse gedagten, wierd beweesen, dat dit de eenigste partije was, die daar voor Vrankrijk overgebleven was, om ten laeste tot de vreede te geraeken’.
De missive van 26 Mei 1747 bevat o.a. het volgende: ‘Nog is mijn niet onduysterlijk^1*) gebleeken, van dat een voorslag tot een stilstant van wapenen geduurende de onderhandelingen over de vreede meede geensints te vergeefs door de hooge geallieerdens aan dit Hof soude worden gedaen’.

1*) Hiermede bedoelt Van Hoey altijd: niet duister.

[p. 20]

De reedenen tot bewijs van dat het Vrankrijk aan geen ernst mankeeren kan, omme Spanjen tot moderatie ten bovenstaande respecte te beweegen, wanneer eenige gerustheyd sal hebben gekreegen, dat de generale vreede daar door soude weesen te weege gebragt, sijn:

Eerstelijk, omdat het duuren van den oorlog nootsakelijk moet verstrekken tot het vernietigen van de zeemagt, navigatie en commertie van Vrankrijk en tot het uytputten (Fol. 18.) van dat Koninkrijk van geld en van volk, sonder dat met moogelijkheyd het gebied van Vrankrijk door het maaken van conquesten kan worden vermeerdert, ten aanzien van het teegengestelde intrest van geheel Europa in 't generaal, en dat van den konink van Pruysen in 't particulier.

Ten 2^e, dat de Republiek de eenigste magt is, die Vrankrijk met eenige hoope van succes beoorlogen kan, en dat het vernietigen van de magt van de Republiek, alsmeede het doen ontstaan van een doodvijandschap tusschen de twee natien, ten eenemaal is teegengesteld aan de weesentlijkste intresten van Vrankrijk.

Ten 3^e, een seer groot en algemeen verlange in Vrankrijk van alle en een ygelijk na de herstellinge van de vreede (Fol. 18^vo.) en van de weederseydse vriendschap.

Ten 4^e, het groot respect in Vrankrijk voor den persoon van den heere Prins van Oranje, en wenschen, dat door middel van desselfs hooge deugden de generaale vreede mag worden hersteld, en de vriendschap tusschen Vrankrijk en de Republiek verseekert.

En laatstelijk, de groote verandering van den staat van de saaken in de Republiek door de verheffinge van den heere Prins van Oranje voortgebragt, en de onmogelijkheyd, die daar jegenswoordig - - menschelijker wijse gesprooken - - voor Vrankrijk is, omme, door middel van het maaken van conquesten in den Staat, het behoudt van de Republiek te doen sijn een nootsaakelijke reeden voor de Hoven van Londen en van Weenen, omme tot de vreede aanstonds te verstaan.

(Fol. 19.) Den ondergeschreevenen sal dit sijn raport besluyten met Haar Hoog Moog. op het ootmoedigste te observeren, dat het hem onmoogelijk is, in het seekere te konnen weeten, of daar eenige en wat verandering in de wijse van denken van het Hof van Vrankrijk ten

[p. 21]

respecte van alle het bovenstaande, seedert het vertrek van den ondergeschreevenen van Brussel, sijnde geweest den 7^den Juny laatsleeden, door de altoos vermeerderende woede des oorlogs is veroorsaakt geworden.

A. van Hoey.

Alg. Rijksarchief. Secr. lias Frankrijk 1747, no. 7325. Eigenh. oorspr.

1*) Louis Philoxène Brulart, marquis de Puisieux, geboren 1702, gestorven ± 1771. Na belast te zijn geweest met verschillende diplomatieke zendingen, werd hij in 1747 minister van buitenlandsche zaken. Hij was een overtuigd aanhanger der Jezuiten. Toen hun orde verboden werd, nam hij in 1751 ontslag. (Larousse.)

1*) Toen Puisieux minister werd, werd hij als onderhandelaar vervangen door Du Theil, iemand van eenvoudige geboorte doch groote bekwaamheid. Reeds vele jaren had hij in administratieve betrekkingen in Franschen staatsdienst gestaan. In 1735 was hij zelfs als onderhandelaar te Weenen opgetreden, en niemand had aanmerkingen gemaakt. (Secr. missive van Van Hoey van 17 Febr. 1747.)

1*) Hiermede bedoelt Van Hoey altijd: niet duister.