Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 31

[p. 314]

Bengt Ferrner's dagboek van zijne reis door Nederland in 1759,
Medegedeeld door G.W. Kernkamp.

Het dagboek, dat hier wordt uitgegeven, berust in de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm en werd daar door mij afgeschreven in den herfst van 1906. Het was bestemd om te worden opgenomen achter de ‘Zweedsche archivalia’, die deel XXIX der Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap vullen. Toen ik deze voor den druk gereed had gemaakt, ontbrak mij echter de tijd om aan de toelichting van het dagboek de zorg te wijden, die het verdiende, zoodat ik de uitgave tot een gunstiger gelegenheid moest uitstellen. Zoodra die gelegenheid was gekomen, heb ik mij tot het persklaar maken van Ferrner's reisverhaal gezet.

Ik vrees niet, mijne lezers te onderschatten, wanneer ik het er voor houd, dat de naam Ferrner hun even onbekend is als hij aan mij was, toen ik hem voor het eerst leerde kennen. Een korte beschrijving van het leven van dezen Zweedschen geleerde moge daarom voorafgaan¹⁾.

1) Het volgende is ontleend aan Biografiskt Lexikon öfver namnkunnige Svenske män (voortaan aangehaald als Sv. Biogr. Lexikon) i.v. Ferrner, Klingenstjerna, Lefebure en Strömer, en aan de gegevens uit Ferrner's reisverhaal.

[p. 315]

Bengt Ferrner, den 10^den December 1724 geboren, behoorde van vaders- en moederszijde tot een familie van predikanten. Op achttienjarigen leeftijd werd hij student te Upsala en volgde daar hoofdzakelijk de colleges van Samuel Klingenstjerna, professor in de mathesis en de experimenteele physica, en van den astronoom Mårten Strömer. Onder leiding van Strömer oefende hij zich in astronomische waarnemingen en nam een werkzaam aandeel aan de pogingen om den afstand der vaste sterren te berekenen, die in 1749 en volgende jaren gezamenlijk werden ondernomen door Strömer te Upsala, door den Franschen astronoom Lalande te Berlijn en door diens landgenoot Lacaille aan de Kaap de Goede Hoop. Aan zijne daarbij gebleken bekwaamheid had Ferrner in 1751 zijne aanstelling te danken tot observator aan de sterrenwacht te Upsala. Vijf jaren later werd hij benoemd tot leeraar aan de nieuw opgerichte zeevaartschool te Carlskrona, om daar les te geven in de mathesis en de astronomie en de practijk van beide wetenschappen in de zeevaart. Om welke reden, is mij niet heel duidelijk geworden, maar in plaats van Ferrner ging Strömer naar Carlskrona en Ferrner nam het professoraat van Strömer te Upsala waar. Twee jaren heeft hij dit gedaan, tot 1758; toen noodigde een rijk Zweedsch industrieel en bankier, de heer Lefebure, hem uit, zijn zoon Jean te vergezellen op een buitenlandsche reis¹⁾. Aan die uit-

1) Johan Hendrik Lefebure (1708-1767) was eigenaar van verschillende fabrieken te Stockholm en van een geelkoperfabriek te Norrköping, bovendien bankier en directeur van verschillende maatschappijen, o.a. van de Zweedsche Oost-Indische Comp. Hij werd in 1762 in den adelstand verheven. Zijn zoon Jean Lefebure, de reisgezel van Ferrner, was in 1736 geboren; hij huwde met een dochter van Graaf Lilljenberg en kreeg na den dood van zijn schoonvader verlof, den naam Lefebure Lilljenberg te voeren. - Elias, De vroedschap van Amsterdam II blz. 1057 bericht, dat de Amsterdamsche bankiersfirma Horneca, Hogguer en C^o., die in 1770 met den Koning van Zweden twee leeningen aanging van tezamen 2¼ millioen gulden, in 1772 ook deelnam aan de opbeuring der Zweedsche industrie o.a. door op 16 Sept. 1772 een obligatieleening à 5% uit te geven ten laste van Jean Le Febvre, te Norrköping, op diens geelkoperfabriek. Deze Jean Le Febvre (een andere schrijfwijze van den naam Lefebure) is klaarblijkelijk dezelfde als de reisgenoot van Ferrner.

[p. 316]

noodiging gaf Ferrner gevolg; hij was niet iemand, die alleen in de studie van zijn vak opging, maar had ook veel belangstelling voor en kennis van geschiedenis en economie, en sprak gemakkelijk vreemde talen; het vooruitzicht om op een lange buitenlandsche reis de voornaamste landen en volken van Europa door eigen aanschouwing te leeren kennen, moet hem hebben aangetrokken.

In Augustus 1758 vertrokken Ferrner en de jonge Lefebure uit Stockholm; in December 1763 kwamen zij er weer terug. Gedurende die ruim vijf jaren hadden zij Denemarken, Noordwest-Duitschland, Nederland, Engeland, Frankrijk, Italië, Oostenrijk, Bohemen, Saksen, Brandenburg en Pommeren bezocht. Ferrner maakte van deze gelegenheid tevens gebruik om zich op de hoogte te stellen van den stand zijner wetenschap in de landen, waar hij vertoefde, en betrekkingen aan te knoopen met de beroemdste geleerden. In Engeland en Frankrijk nam hij kennis van de nieuwste instrumenten op het gebied van sterren- en zeevaartkunde¹⁾; met d'Alembert werd hij persoonlijk bekend. In Italië zocht hij de vermaarde beoefenaars der geometrie Frisi en Perelli op, en

1) Lefebure Sr. liet in 1760 een achromatischen kijker, den eersten in Zweden, uit Engeland komen; dit zal wel aan de bemoeiingen van Ferrner zijn te danken.

[p. 317]

knoopte met den laatsten een nauweren vriendschapsband aan; te Weenen bezocht hij den astronoom Hell, te Berlijn maakte hij persoonlijk kennis met den beroemden Euler.

Na zijne terugkomst in Zweden maakte Ferrner zijne opwachting bij koning Adolf Frederik, koningin Louisa en kroonprins Gustaaf. Hij schijnt daarbij zoo aardig te hebben verteld van zijne reis en zulk een gunstigen indruk te hebben gemaakt, dat de koning hem weldra uitnoodigde om Samuel Klingenstjerna, die sinds 1755 gouverneur van den kroonprins was, maar door gezondheidsredenen verhinderd werd dien post naar behooren waar te nemen, ter zijde te staan. Zoo werd Ferrner eerst de adjunct van Klingenstjerna, en na diens dood, in 1765, gouverneur van den kroonprins, welk ambt hij, op verzoek van zijn leerling, bleef waarnemen tot 1771, toen deze als Gustaaf III de regeering van Zweden aanvaardde. Blijkt uit dit verzoek reeds, dat het onderwijs van Ferrner werd gewaardeerd, ook de koninklijke gunstbewijzen, die hem werden verleend, geven er getuigenis van; in 1765 kreeg hij den titel van Kanselarij-Raad, in 1766 werd hij in den adelstand verheven. Een verheffing in den Zweedschen adelstand ging meestal gepaard met een verandering van naam; bij Ferrner bepaalde deze verandering zich hiertoe, dat hij voortaan zijn naam met twee r's mocht spellen in plaats van met één. De lezer bemerkt nu, dat ik in dit opzicht mij aan het koninklijk praerogatief heb vergrepen en Ferrner reeds van zijn geboorte af in den adelstand heb verheven.

Toen Ferrner's leerling koning was geworden en dus geen onderwijs meer behoefde, verleende hij zijn leermeester, behalve andere gunstbewijzen, een jaarlijksch pensioen van 500 rijksdaalders. Ferrner was geen gefortuneerd man; ook zijne vrouw - hij was in 1770 gehuwd met een burgemeestersdochter uit

[p. 318]

Norrköping - bracht hem geen groot vermogen aan; althans, het eenige dat Ferrner bij zijn dood naliet, was een kapitaaltje van 1000 rijksdaalders, dat hij aan de Koninklijke Zweedsche Academie van Wetenschappen vermaakte, opdat de rente ervan gebruikt zou worden voor de uitgave van mathematische verhandelingen. Maar hij schijnt een eenvoudig man te zijn geweest en geen behoefte te hebben gehad aan vermeerdering van inkomsten; een hem passend professoraat kwam bovendien in het begin van zijn ambteloos leven niet open; zoo is hij tot aan zijn dood (20 October 1802) ambteloos burger gebleven en had volop tijd om zich aan de studie te wijden. Maar hij las meer, dan dat hij zelf produceerde; groote werken heeft hij niet nagelaten; zijne geschriften bestaan hoofdzakelijk uit redevoeringen en verhandelingen, voorgedragen in de Zweedsche Koninkl. Academie van Wetenschappen en de Koninkl. Academie van Fraaie Letteren, Geschiedenis en Oudheidkunde, die hem onder hare leden telden. Bovendien was hij op zijn buitenlandsche reis benoemd tot correspondeerend lid van de Académie des Sciences te Parijs en tot lid van de Académie des Sciences te Montpellier. De Kon. Academie van Wetenschappen eerde zijne nagedachtenis o.a. door het laten slaan van een gedenkpenning.

Op zijn buitenlandsche reis heeft Ferrner een uitvoerig dagboek gehouden - vier deelen in fol^o - dat, gelijk ik reeds mededeelde, berust in de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm: althans, de twee eerste deelen daarvan, die het verhaal van de reis door Denemarken, N.W. Duitschland, Nederland, Engeland en Frankrijk bevatten; de twee overige schijnen verloren te zijn gegaan. Blz. 92-175 van het eerste deel handelen over zijn verblijf in Nederland, van 12 Februari-12 Juli 1759. Het dagboek is in

[p. 319]

het Zweedsch geschreven; alleen van het op Nederland betrekking hebbende gedeelte laat ik hier een vertaling volgen; ik heb daarbij getracht het origineel zoo getrouw mogelijk weer te geven en er niet naar gestreefd om Ferrners eenvoudigen verhaaltrant op te sieren. Verreweg het grootste gedeelte van het reisverhaal wordt door mij in zijn geheel gegeven; toen ik het te Stockholm overschreef, begon ik tegen het laatst te vreezen, dat ik geen tijd genoeg zou hebben om de letterlijke copie te voltooien; ik heb toen van het laatste gedeelte de minst belangrijke passages in eenigszins verkorten vorm overgenomen, maar kan mijn lezers verzekeren, dat daarmede niets van den wezenlijken inhoud voor hen is verloren gegaan.

Gedurende de vijf maanden, die hij in Nederland doorbracht, heeft Ferrner met vele en velerlei personen kennis gemaakt en meer gezien dan de meeste vreemdelingen. Voor een groot deel had hij dit te danken aan de connecties van den heer Lefebure. Daardoor kwam hij te Amsterdam onder de hoede van de familie Grill, die hem weer in aanraking bracht - behalve met allerlei in de hoofdstad gevestigde Zweden - met den Doopsgezinden koopman Jacob de Clercq en den scheepsbouwmeester en assuradeur Arent Bruyn, die zoozeer hun best hebben gedaan om aan Ferrner het verblijf in Amsterdam aangenaam te maken. Maar daardoor kreeg hij ook toegang tot kringen, die anders vermoedelijk niet zoo licht open zouden hebben gestaan voor een onbekend en onbemiddeld geleerde, ik bedoel die van de handelsmagnaten en koningen der beurs, de Clifford's, Hope's en de Smeth's. Als reisgezel van den zoon van den aanzienlijken Zweedschen fabrikant en bankier wordt hij bij hen ten maaltijd of op hun buiten genoodigd; hij leert de weelde van

[p. 320]

het toenmalige Amsterdam volop kennen. Een enkele maal blijkt uit zijn dagboek, dat het hem in die kringen niet altijd wel te moede was; wanneer Thomas Hope aan tafel opsnijdt over de arme stakkers van auteurs, die hem steeds vervolgen met het verzoek, hunne werken aan hem te mogen opdragen, en hij hun hetzelfde woord naar het hoofd gooit, waarmede hij schelmen en intriganten aanduidt: ‘c'était un gueux!’, dan concludeert Ferrner daaruit ‘dat arm en schelm in dezen kring synoniemen zijn, met dit onderscheid evenwel, dat schelm niet voor zoo onteerend wordt gehouden als arm of behoeftig. Zoo spreken de rijken.’

Maar af en toe laat Ferrner zijn reiscompagnon in den steek en gaat de professor te Upsala alleen op wetenschappelijk avontuur uit. Zoo brengt hij vier dagen te Utrecht door en vijf te Leiden. Wat hij mededeelt over de professoren, wier kennis hij maakte, over hunne colleges, over academische inrichtingen en toestanden behoort m.i. wel tot het belangrijkste gedeelte van zijn reisverhaal. Natuurlijk interesseeren zijn eigen vakken - astronomie, mathesis en in 't algemeen de natuurwetenschappen - hem het meest, en zoekt hij bij voorkeur het gezelschap van hoogleeraren als Castillion en Hahn te Utrecht, en Musschenbroek en Lulofs te Leiden.

Ook uit mededeelingen van Ferrner, die niet op academische zaken betrekking hebben, blijkt voortdurend dat een wis- en natuurkundige aan het woord is, iemand, die verstand heeft van technische zaken en geleerd heeft op te merken. Men leze b.v. wat hij schrijft over de zaagmolens buiten Amsterdam, over den vingerhoedmolen bij de Bilt, de Munt en Zijdebalen te Utrecht; terwijl andere reizigers alleen uitweiden over het buiten ‘Zijdebalen’, en in verrukking geraken over de amphitheaters, dalende

[p. 321]

waterspiegels, fonteinen, grotten, trianons, beelden en verdere heerlijkheden van dit ‘pronkjuweel van den Vechtstroom’, geeft Ferrner ons de uitvoerigste beschrijving van den zijdemolen zelf, die althans mij bekend is. Het is waar, men kan Ferrner's belangstelling voor deze dingen ook verklaren uit de omstandigheid, dat hij den zoon van een fabrikant tot reisgezel had; maar uit hetgeen hij opteekent, blijkt toch dat ook hijzelf gaarne zijn aandacht aan deze onderwerpen gaf.

Belangrijk schijnen mij ook die gedeelten van het dagboek, waaruit blijkt, hoe populair toen de beoefening der natuurwetenschappen was in de kringen der notabelen en intellectueelen. Zeker, in het algemeen was dit niet onbekend; en wij allen hebben gehoord van de kabinetten van schelpen en vlinders en andere naturalia; maar wij beschouwden dit toch meer als een onschuldige manie dan als een uiting van werkelijke belangstelling in de natuurwetenschappen. Wat Ferrner ons mededeelt, doet echter zien, dat in het midden der achttiende eeuw de natuurwetenschappen niet alleen in de mode waren, maar dat destijds de kennis der natuur bij de ontwikkelde burgerij op een hoog peil stond. Zijne mededeelingen in dit opzicht betreffen hoofdzakelijk Amsterdam, omdat hij daar het grootste gedeelte van den tijd, dien hij in Holland vertoefde, doorbracht. De koopman Jacob de Clercq heeft niet alleen een kostbare verzameling natuurkundige werktuigen, maar bovendien op het dak van zijn huis een klein observatorium. De bankier Theodore de Smeth heeft insgelijks een observatorium en een collectie werktuigen, is de auteur van een lijvig handschrift over astronomie, maakt een ontwerp van een planetarium. Een ander Amsterdamsch koopman, van de Wal, heeft buiten de Leidsche poort een kleine sterrenwacht, slijpt zelf de spiegels voor zijne

[p. 322]

telescopen, gaat daarin een wedijver aan met James Short, den knapsten instrumentmaker van Engeland. Ferrner woont te Amsterdam de vergaderingen bij van een Maandag-avond- en een Donderdag-avondgezelschap, waar kooplieden, medici, predikanten komen luisteren naar voordrachten over onderwerpen als: de wetten van het zien, zouten, de percussio corporum, vallende lichamen enz. Een der leden van het Maandag-avond-gezelschap is de Doopsgezinde predikant Klaas de Vries, die zooveel studie heeft gemaakt van de wis- en natuurkunde ‘naar de nieuwe Engelsche wijze’, dat hij later daarin college zal geven aan de studenten der Doopsgezinde kweekschool. De leden van het Donderdag-avond-gezelschap brengen jaarlijks f 600 bijeen als honorarium voor een zekeren Botsman, die veel studie had gemaakt van physica en mathematica, en nu elke week voor hen voordrachten met proeven houdt over natuurkundige onderwerpen; de daarvoor noodige werktuigen kan hij leenen bij een lid van het gezelschap, den koopman Jacob Cramer, die, behalve een schelpen-kabinet, ook een mooie verzameling van werktuigen voor optica, aërometrie, hydrostatica en mechanica heeft. Ferrner woonde alleen vergaderingen van het Maandag- en het Donderdagavond-gezelschap bij, maar er waren destijds in Amsterdam nog verscheiden andere dergelijke gezelschappen, - ik noem slechts Libertate et Concordia en Concordia et Libertate - waar men in besloten kring letteren en wetenschappen beoefende, en onder de laatste vooral de natuurwetenschappen; het zijn de voorloopers geweest van de talrijke Genootschappen en Maatschappijen, die in de jaren 1760-1780 werden opgericht; alleen de Holl. Maatschappij van Wetenschappen dagteekent van vóór dien tijd (1752).

Behalve de genoemde onderwerpen komen in het

[p. 323]

dagboek van Ferrner tal van andere ter sprake, ik zou bijna zeggen de gewone onderwerpen, die een ons land bereizend vreemdeling in dien tijd aanteekent. Te Amsterdam bezoekt hij natuurlijk allerlei openbare gebouwen, bezichtigt de schilderij-verzameling van Braamcamp, gaat naar comedie en concerten, moet de menagerie van Blauw-Jan zien en een oogje wagen aan de beruchte danshuizen. Hij maakt kennis met professor Johannes Burman, den medicus en botanicus, en bezoekt hem op zijn buiten in de Diemermeer. Van Amsterdam uit maakt hij uitstapjes in de buurt: naar Weesp, naar Zaandam, naar de bollenvelden en de bleekerijen in de omstreken van Haarlem. Met den scheepsbouwmeester Bruyn gaat hij uit zeilen op de Zuiderzee en het IJ. Reeds in den aanvang van zijn verblijf te Amsterdam onderbreekt hij dit door een uitstapje naar Den Haag om de begrafenis van de Gouvernante bij te wonen; hij komt bij die gelegenheid op het huis Persijn, en bezoekt Scheveningen en Delft. Een tweede onderbreking is een reisje langs den Vecht naar Utrecht; terwijl zijn reisgezelschap dan verder naar Gelderland gaat, blijft Ferrner eenige dagen te Utrecht om de hoogeschool te leeren kennen en brengt ook een bezoek aan de Hernhuttergemeente te Zeist. Voor de derde maal wordt zijn verblijf te Amsterdam afgewisseld door een reisje door Noord-Holland, langs deze route: Haarlem, Beverwijk, Alkmaar, Hoorn, Edam, Monnikendam en Broek-in-Waterland. Wanneer hij Amsterdam voor goed verlaat, reist hij over den Hartenkamp, het beroemde buiten van Clifford, naar Leiden, waar hij zich opnieuw eenige dagen vermeit in den omgang met professoren en het volgen van hunne colleges. Ten slotte vertoeft hij nog eenige dagen in Den Haag, waar de stokoude Zweedsche envoyé Preis hem wederom allerlei beleefdheden bewijst en

[p. 324]

hem door zijn zoon of door den legatiesecretaris Creutz laat rondleiden in de zalen van het Binnenhof en het naturaliën-kabinet van den Stadhouder; waar hij een bezoek brengt aan den advocaat Gabry, lid van the Royal Society, en diens laboratorium en boekerij; waar hij ook de fundatie van Renswoude bezichtigt. Te Utrecht had Ferrner voor het eerst gehoord van de Vrijvrouwe van Renswoude, die haar groot vermogen hoofdzakelijk bestemd had om arme jongens onderwijs te doen genieten in technische vakken. Het gebouw der fundatie te Utrecht was toen nog niet voltooid; in Den Haag daarentegen was het onderwijs in de fundatie van Renswoude reeds in vollen gang; hier geraakte Ferrner opgetogen over de schitterende verzameling instrumenten voor physica en mechanica en over de vrijgevige wijze, waarop die in het vervolg zou worden aangevuld. Na nog eenige buitens in de buurt van Den Haag te hebben bezichtigd - het aantal buitens, door Ferrner hier te lande bezocht, is zeer respectabel - gaat de reis over Rotterdam naar Hellevoetsluis, waar de pakketboot gereed ligt, die hem naar Harwich zal vervoeren.

Al deze bijzonderheden moge de lezer in het dagboek zelf nalezen; zijn ze ook niet alle even belangrijk, zij brengen toch een groote afwisseling in de lectuur en maken deze misschien genietbaar voor sommige leden van het Historisch Genootschap, die niet gewoon zijn alle bijdragen in den hun jaarlijks aangeboden bundel te lezen.

Intusschen, men spanne zijne verwachtingen niet te hoog; men vergete niet, dat hier een Zweedsch professor in de astronomie aan het woord is, die boven alles belang stelt in onderwerpen, die zijne wetenschap betreffen of daaraan verwant zijn; men verbaze er zich b.v. niet te zeer over, dat Ferrner, die wel oog blijkt te hebben voor natuurschoon,

[p. 325]

nergens toont iets te hebben opgemerkt van het schoon der Hollandsche steden. Ook wat de onderwerpen aanbelangt, waarover hij wèl schrijft in zijn dagboek, is dit minder belangrijk dan de Merkwürdige Reisen van den Frankforter patriciër Von Uffenbach en niet zoo pittig als de Tagebücher van den Zwitserschen dichter en geleerde Albrecht Haller. Daarentegen doet Ferrner's reisverhaal niet veel onder voor dat van zijn landgenoot Björnståhl, die ongeveer 15 jaren na hem ons land bezocht; zij vullen elkaar goed aan, omdat de belangstelling van den eersten meestal op andere onderwerpen gericht is dan die van den laatsten, en omdat zij in tijdsruimte niet zooveel van elkander verschillen.

Ik heb mij eenige moeite gegeven, den inhoud van het dagboek nader toe te lichten en Ferrner's berichten zooveel mogelijk te controleeren. Aan allen, die mij bij de daarvoor noodige onderzoekingen hunne hulp hebben verleend, betuig ik bij dezen nogmaals mijn dank; ik noem met name de heeren Mr. W.R. Veder en Dr. Joh. C. Breen, archivaris en adjunctarchivaris der gemeente Amsterdam, die mij, als altijd, met de grootste welwillendheid van dienst zijn geweest. Ook mijn collega aan de Utrechtsche Universiteit, Prof. Nijland, heeft mij zeer verplicht door met mij die bladzijden van het dagboek na te lezen, waarin de sterrenwachten van Utrecht en Leiden en astronomische of physische werktuigen worden beschreven, en mij de technische termen te verklaren, die daarbij te pas kwamen.

G.W.K.

[14 Augustus 1758 vertrokken Ferrner en Lefebure uit Stockholm. Hunne reis ging over Norrköping, Göteborg, Helsingborg, Helseneur, Kopenhagen, Korsör, Odense, Flensborg, Hamburg - vandaar

[p. 326]

een uitstapje naar Lübeck -, Bremen, Kloppenburg en Nordhorn naar Almeloo, waar zij in den avond van 11 Februari 1759 aankwamen. Het verhaal van deze reis vult blz. 1 - blz. 92 middenin van het eerste deel van het dagboek, welk deel getiteld is ‘Dagbok öfver resan genom Sverige, Danmark, Tyskland (mest Hamburg) och Holland, af Bengt Ferrner’. De rest van dit eerste deel, blz. 92-175, bevat het verhaal van Ferrner's verblijf in Nederland, waarvan hier de vertaling volgt.]

[blz. 92]¹⁾ ‘Den 12^den Februari reisden wij [van Almeloo] over Deventer naar Holtenland of Holthuisen²⁾, een herberg, die een halve mijl buiten de stad Deventer ligt, welke stad goed versterkt en tamelijk groot is en even zindelijk als de andere steden van Holland³⁾. De kinderen op straat waren er even rumoerig als in Ootmarsum en Almeloo⁴⁾; hoewel druk bezochte wegen uit Duitschland hier langs voeren, zijn de kinderen nieuwsgierig om vreemdelingen te zien, die zij schijnen uit te lachen omdat het geen Hollanders zijn: zoo'n hoogen dunk heeft de gemeene man van de vrijheid, waaronder hij leeft; deze inbeelding van het volk weegt op tegen de grootste werkelijke voordeelen, want zij wekt en onderhoudt vlijt en arbeidzaamheid. Zoodra wij door de stadspoort binnen waren gekomen, begon een menigte jongens en meisjes onzen wagen te omringen;

1) De getallen in margine duiden de bladzijden van Ferrner's handschrift aan.

2) Niet ver van Twelloo lag het landgoed Holthuizen; waarschijnlijk droeg een in de nabijheid gelegen herberg den naam van het landgoed.

3) Hier, gelijk op vele andere plaatsen = Nederland, tenzij uit den samenhang blijkt, dat het gewest Holland is bedoeld.

4) Fouten in de schrijfwijze van plaatsnamen zijn stilzwijgend verbeterd.

[p. 327]

hoe verder wij kwamen, des te grooter werd de hoop, die ons tot buiten de andere poort met vroolijk geschreeuw volgde. N.B. de meisjes waren het brutaalst.

[blz. 93] Den 13^den Februari lieten wij het lustslot het Loo een goed eind van den weg aan onze rechterhand liggen, gebruikten het middagmaal in een herberg [in] Voorthuizen en namen ons nachtverblijf in de stad Amersfoort. Van het begin van Holland tot op een mijl afstands van Amersfoort vindt men wel mooie, door kunst en arbeid aangelegde buitenplaatsen, maar daartusschen ook uitgestrekte woeste gronden, bijna ongeschikt voor het gebruik; waar echter zelfs op deze dorre heiden de Hollandsche boer aan het ontginnen is gegaan, ziet de streek er lachend en vruchtbaar uit. Toen wij op één mijl afstands van Amersfoort kwamen, begonnen de heerlijke tabaksplantingen, die zich tot aan de stad uitstrekten. Heel het land was daar doorsneden door kleine kanalen, op gelijken afstand van elkander; aan beide zijden van de kanalen waren overal buitengewoon goed verzorgde rijen boomen, die, evenals de kanalen, zoo recht liepen alsof zij langs een draad waren getrokken. Overal waren langs den weg mooie gebouwen en lusthuizen. Kortom, geen enkel park ziet er zorgvuldiger onderhouden uit dan dit geheele district; maar de groote eenvormigheid verveelt ten slotte. Amersfoort is kleiner dan Deventer, maar lijkt er overigens op, wat het aanzien van huizen en straten betreft.

Den 14^den kwamen wij op onze verdere reis vlak langs het lustslot van de prinses-stadhouderes, Soestdijk. Het gebouw zelf was niet heel prachtig; maar de grachten, lanen, tuin en de heele beplanting was voortreffelijk. Voordat wij aan dat lustslot kwamen, begonnen daar langs den weg mooie aanplantingen van boomen, meerendeels eikenhout, die in baar zand

[p. 328]

worden geplant, maar toch diep in den grond staan en wèl onderhouden worden. De boomstekken worden over het geheele veld in rijen gezet, zoo recht als een draad, met ongeveer een voet afstand tusschen elke rij. Dit zoo dicht geplante bosch moet na 5 jaren dienen voor brandhout, wanneer het bij den wortel wordt afgekapt en saamgebonden in bundels, die naar de steden worden gebracht. Na 5 jaren zijn er uit deze wortels weder zoo groote takken uitgeloopen, dat zij opnieuw afgekapt moeten worden. Wanneer een terrein op deze wijze beplant is, draagt het elk vijfde jaar vrucht, op dezelfde wijze als een zaaiveld telken jare vrucht draagt. Dat deze wèl geordende boomplantingen aan het land een mooi aanzien geven, behoef ik niet te zeggen. Onderweg kwamen wij langs boerenhoven, met steenen huizen, van twee à drie verdiepingen hoog, die op paleizen [blz. 94] geleken en omringd waren door de mooiste tuinen en lanen. Ik kan niet beschrijven hoe mooi het was om te zien, op den heelen weg een goed eind voorbij Soestdijk, het eene veld beplant met eiken en het andere met berken, weer een ander met sparren en nog een ander met dennen. Toen wij die streek achter den rug hadden, troffen wij weder een uitgestrekte woestenij van zand aan, die eerst ophield toen wij de stad Naarden binnenreden.

Op deze zoowel als op de vroeger genoemde zandgronden weidden groote kudden langwollige schapen, maar de wol zag er hier grof en ruw uit, wat zeker komt door het klimaat.

Naarden, dat door zijn sluiswerk de sleutel is van Amsterdam, is klein, maar beter versterkt dan eenige stad, die ik tot nog toe gezien heb. De grachten zijn breed en diep en de wallen netjes gemetseld van klinkers. Ik kan niet zoo spoedig oordeelen over de sterkte van de vesting, ten opzichte van hare

[p. 329]

muren van baksteen; maar dat is zeker, dat zij er bijzonder mooi uitziet. Hier begon de trekvaart, die in een rechte lijn tot Muiden liep; vandaar tot Amsterdam was er een - echter weinig merkbare - kromming in het kanaal. Hier had men gelegenheid te zien, hoeveel uitgewerkt kan worden door iets kleins, wanneer dat kleine op juiste wijze wordt aangewend. Een enkel paard trok hier twee groote geladen trekschuiten en droeg tegelijk den man, die het bestuurde. Het touw, waaraan de trekschuit getrokken wordt, is vastgebonden aan den top van den mast; deze heeft aan zijn voet een soort van scharnier, waardoor hij gemakkelijk gestreken en opgehaald kan worden. Om 5 uur 's avonds kwamen wij te Amsterdam, waar de heer Jacob Grill¹⁾

1) Het oudste lid van het geslacht Grill, van wien men iets weet, was Anders Grill, een aanzienlijk burger van Augsburg in de tweede helft der zestiende eeuw. Zijne kleinkinderen trokken naar Nederland; tot hunne afstammelingen behooren de echtelieden Anthony Grill en Elizabeth Grill, de stichters van het Grills-hofje te Amsterdam (Wagenaar, Amsterdam II blz. 356). Een ander lid van deze familie, Anton Grill, vestigde zich ten tijde van Gustaaf Adolf in Zweden en richtte een ankersmederij op bij Söderfors. Van hem stamde af Claes Grill (1705-1767), die als bankier, groothandelaar en fabrikant een dergelijke positie in Zweden innam als in de eerste helft der zeventiende eeuw Louis de Geer. Vgl. Per Pehrsson, Ur Oesterby bruks och Vallonernas krönika, (Upplands Fornminnesförenings Tidskrift, XX, Fjärde Bandets andra Häfte) blz. 96-99. - In 1722 vestigde Anthony Grill - een oudere broeder, althans een bloedverwant van Claes Grill - zich te Amsterdam, waar hij nog woonde in 1774. Vgl. J.J. Björnståhl's Reize door Europa en het Oosten, V blz. 419. (De Zweedsche uitgave ‘Resa till Frankrike, Italiën, Sweitz, Tyskland, Holland, Aengland, Turkiet och Grekeland, beskrifven af och efter Jac. Jon. Björnståhl, efter des Död utgifven af Carl Christ. Gjörwell. Del. I-VI. Stockholm. 1780-1784’ stond mij niet ten dienste. Ik citeer daarom de Nederlandsche vertaling, van den Utrechtschen hoogleeraar Mein. Tydeman, waarin Björnståhl - vermoedelijk door het ontbreken van het letterteeken å op de drukkerij! - steeds Björnstähl genoemd wordt). Hij was chef van de handels- en bankiersfirma Anthony Grill & Zoonen, en woonde (volgens het Naamregister van alle de heeren kooplieden der stad Amsterdam, met aanwijzing van derzelver woonplaatsen, alsmeede de naamen en woonplaatsen der Joodsche kooplieden, voor het jaar 1768) ‘op de Keizersgraft, in het huis met de Hoofden.’ Zie ook Elias, De vroedschap van Amsterdam II blz. 857, en Kernkamp, Skandinavische archivalia blz. 97. - De zonen van Anthony Grill heetten Jacob en Johannes. Jacob Grill wordt herhaaldelijk in den tekst genoemd als begeleider van de heeren Ferrner en Lefebure op hunne wandelingen door Amsterdam. - Het zooevengenoemde Naamregister enz. van 1768 is het oudste mij bekende adresboek van den Amsterdamschen handel; ik trof het aan in de Utr. Univers. bibliotheek. In de boekverzameling van het Amsterd. gemeente-archief vindt men ook eenige exemplaren van dit Naamregister, maar van latere jaren dan 1768.

[p. 330]

logies voor ons had besteld in het Oude Wapen van Embden¹⁾, niet ver van het stadhuis.

Onze reis van Hamburg af is dus eenigszins langzaam geweest, maar overigens heel voorspoedig, in aanmerking genomen dat wij in oorlogstijd²⁾, toen het heele land vol krijgsvolk was, doorgeslopen zijn zonder eenigen hinder. Met uitzondering van den eersten dag was het weer ook bijzonder mooi; de zon gaf warmte als in de Aprilmaand, de leeuwerik zong elken dag, het vee ging overal naar de weide

1) Het in 1700 te Amsterdam uitgegeven Reisboek door de Vereen. Nederl. provinciën noemt op blz. 114 ‘'t Wapen van Embden, in de Zoutsteeg’; maar in 1710 was het Wapen van Embden of 't Groot Keizershof een logement op den Nieuwendijk, waar Uffenbach zijn intrek nam: zie Herrn Zacharias Conrad von Uffenbach Merkwürdige Reisen etc. II blz. 414. Ferrner spreekt intusschen van het ‘Oude Wapen van Embden’; het is echter best mogelijk, dat hij ‘het Wapen van Embden’ bedoelt; op blz. 124 van het hs. zullen wij zien, dat hij te Utrecht zijn hotel ‘het Oude Wapen van Antwerpen’ noemt, terwijl toch vaststaat, dat hij het ‘Kasteel van Antwerpen’ bedoelt. In het Amsterd. archief vindt men niet, zooals elders, een Tappersboek, met behulp waarvan men de verschillende logementen en waarden kan opsporen. - De waard van Ferrner's hotel in Amsterdam heette Kolmeyer, zooals op blz. 112 van het ms. wordt medegedeeld.

2) In Duitschland werd toen de zevenjarige oorlog gevoerd.

[p. 331]

en de landman ploegde zijn akker. Tot nog toe leek deze winter in elk opzicht op dien van 1750 in Zweden. Door brieven heb ik tijding gekregen, dat in Zweden dit jaar de winter eveneens zeer zacht was¹⁾.

[blz. 95] Den 15^den Februari leidde de heer Jacob Grill ons rond om een gedeelte van Amsterdam te bezien. Het kon niet anders of dit moest een heel goeden indruk op ons maken, door zijne mooie huizen, grachten en rijen boomen langs de grachten, maar vooral door de breedte, effenheid en bijzondere zindelijkheid van zijne straten²⁾. De straten zijn in het midden geplaveid met gelijkvormige en gladde steenen; maar aan den kant van de huizen en van de grachten, waar de voetgangers loopen, met hollandsche klinkers, die op hun kant gezet zijn. Wanneer er een steen kapot gaat, zoodat er een, al is het nog zoo kleine kuil ontstaat, zijn er bepaalde mannen aangesteld om dat na te zien en het te repareeren. Een man heeft een jaarlijksch loon van de stad om de boomen te verzorgen en in goeden staat te houden³⁾.

Des middags en des avonds aten wij bij den heer Anthoni Grill, den vader van den heer Jacob Grill.

Den 16^den aten wij eveneens bij den heer Anthoni Grill en 's avonds begeleidde mijnheer Jacob ons naar het concert bij Richemond⁴⁾.

1) De Nederl. Jaerboeken van 1759 maken op blz. 129, 279 en 353 gewag van het bijzonder zachte weder in de maanden Januari - Maart; op blz. 279 leest men: ‘dit jaargetij schijnt tot nog toe één der zeldzaemste te wesen, dat wij in langen tijd beleeft hebben.’

2) Dat Ferrner de breede straten van Amsterdam prijst, verwondert op het eerste gezicht; maar onder straten verstaat hij ook, wat de Nederlanders grachten noemen.

3) Over het onderhoud van de straten zie Wagenaar, Amsterdam III blz. 40; over het verzorgen van stads geboomte en plantsoen aldaar II blz. 389.

4) Bij D.F. Scheurleer, Het muziekleven in Nederland in de 18de eeuw, wordt de naam Richemond niet genoemd als die van den eigenaar van een concertlokaal of den directeur van muziekuitvoeringen te Amsterdam: zie bv. aldaar blz. 292-294, waar alle concertzalen te Amsterdam worden opgenoemd. Ook mijne nasporingen in het Amsterd. archief naar Richemond bleven vruchteloos.

[p. 332]

Den 17^den waren wij uitgenoodigd op een bal, maar werden verhinderd, omdat mijnheer Lefebure de koorts had.

Den 18^den bracht mijnheer Jacob Grill ons naar Blauwe Jan, een man, die voor geld zeldzame dieren laat zien¹⁾. Daar zagen wij een leeuwin, verschillende tijgers, waarvan er een pikzwart was, een zwijnhond, twee wolven, verschillende soorten van meerkatten, apen en bavianen en een afrikaansch paard of ezel, dat zebra genoemd wordt en bont is op deze wijze, dat bruine en witte strepen meest in verticale richting en regelmatig langs den hals en de flanken naar beneden gaan. Verschillende soorten vogels uit Oost- en West-Indië zagen wij hier en ook zeldzame Europeesche.

Daarvandaan gingen wij naar secretaris Wynantz, die legatiesecretaris in Londen geweest is en nu vandaar hierheen gekomen is om naar Zweden terug

1) Blauw-Jan of Blauwe Jan, eigenlijk Jan Westerhoff geheeten, de stichter van de uit het laatst der 17de eeuw dagteekenende vermaarde diergaarde, die steeds naar hem genoemd werd, was reeds geruimen tijd overleden. In den tijd, dien Ferrner beschrijft, was Blauw-Jan het eigendom van de familie Metz; directeur van den dierentuin was toen Bergmeyer. Blauw-Jan en de daarbij behoorende herberg lagen op het terrein aan den Kloveniersburgwal, waar tegenwoordig het gebouw staat van de Maatschappij voor den werkenden stand. In 1784 hield Blauw-Jan op te bestaan. Vgl. P.H. Witkamp, Vroegere diergaarden en beoefenaars der dierkunde, in Eigen Haard 1888, blz. 313-316 (waar men ook prenten van Blauw-Jan vindt) en D.C. Meyer Jr. in Amsterdamsch Jaarboekje 1889 blz. 41 vlg. - In Björnståhl's Reize door Europa en het Oosten, V blz. 434 vindt men een opsomming van de zeldzame dieren, die deze reiziger in Blauw-Jan zag.

[p. 333]

te gaan¹⁾. Zijn neef is schepen of lid van den raad hier in Amsterdam²⁾. Van Sr. Wynantz geleidde mijnheer Grill ons naar mevrouw Kloppenburg, die de schoonmoeder is van Conr. Fabritius in Kopenhagen³⁾, om haar een bezoek te brengen en haar te groeten van haar schoonzoon en dochter; 's avonds aten wij bij mijnheer Grill.

Den 19^den bracht mijnheer Grill ons in gezelschap van zijne zuster naar den scheepsbouwmeester en assuradeur Bruyn⁴⁾ om de oefeningen van een Straat-Davis-man in zijn bootje te zien en om de prachtige

1) Arnold Wynantz was van 1747-1758 secretaris van de Zweedsche legatie te Londen. In 1758 werden (ten gevolge van den zevenjarigen oorlog) de diplomatieke betrekkingen tusschen Zweden en Engeland afgebroken; Wynantz vertrok toen naar Nederland, waar hij tot zijn dood, in 1761, vertoefde, meestal in Den Haag. Zie den inventaris (opgemaakt door Th. Westrin en S. Bergh) der Anglica van 't R.A. te Stockholm in Meddelanden fr. Svenska Riksarkivet XXV blz. 302, noot 2.

2) Bedoeld zal zijn Jan Wynantz, koopman en assuradeur op de Heerengracht, lid der firma de la Court, Wynantz & Zoon, daarna Wynantz & Coeymans. Vgl. Elias, De vroedschap van Amsterdam II blz. 1041. Uit de regeeringslijsten van Wagenaar's Amsterdam blijkt, dat Jan Wynantz, sinds 1748 commissaris, in 1758 schepen werd; na dat jaar nam hij geen zitting meer in de schepenbank; raad is hij nooit geweest.

3) Conrad Alexander Fabritius (1731-1805), aanzienlijk koopman, reeder en bankier te Kopenhagen, directeur van de Aziatische Compagnie; hij voerde een grooten staat, trad als Maecenas op enz. In 1773 werd hij in den adelstand verheven onder den naam Fabritius de Tengnagel, welke laatste naam de herinnering moest bewaren aan een ascendent van moederszijde van Nederlandschen adel, die zich onder de regeering van Koning Frederik III verdienstelijk jegens Denemarken zou hebben gemaakt. Deze Fabritius was 27 April 1758 getrouwd met Debora Kloppenburg, geb. 29 Juni 1739, dochter van Peter Kloppenburg, te Amsterdam, en van Johanna Maria van Laban; het voorg. naar het artikel van G.L. Grove in Dansk Biografisk Lexikon.

4) Ferrner noemt hem in zijn dagboek meestal De Bruyn, maar uit genealogische registers op het Amst. archief bleek mij, dat zijn naam Arent Bruyn is.

[p. 334]

stallen en equipages van mijnheer Bruyn te bezien. De Straat-Davis-man was in Kopenhagen geweest, had daar het christelijk geloof aangenomen en was nu weder op zijne terugreis naar straat Davis. Zijn boot was tusschen 5 en 6 el lang en ¾ el breed, zeer dun (licht) en overal bekleed met dierenvel. [bl. 96] Middenin was een rond gat, dat bijna de heele breedte van de boot besloeg. Hierdoor stak de man zijne beenen in de richting van den voorsteven, zette zich met zijn romp op den bodem van de boot en vulde het heele gat met zijne heupen. De man was heelemaal bekleed met dierenvel en had over zijn hoofd zelfs een muts daarvan, die één stuk uitmaakte met zijn wambuis. In de eene hand had hij een kleinen, smallen riem met een blad aan beide einden, en in de andere een langen houten prik met ijzeren punt. Aldus uitgerust ging hij te water, hield met zijn bovenlijf uitstekend evenwicht en roeide de boot met zijn riem sneller dan twee paar riemen een andere kleine boot kunnen voortbewegen. Terwijl de boot haar snelste vaart had, wierp hij zijn prik (in 't midden waarvan een kurken drijver was, zoodat hij niet zonk, maar in 't water bleef staan) om te wijzen op welke manier walvisschen, robben en dergelijke dieren in straat Davis worden gevangen. Deze man was in gelaat en gestalte heelemaal gelijk aan de Lappen bij ons, maar meer gedrongen en forscher. Toen hij zijne kunsten vertoond had en de menschen hem geldstukken gaven, glom zijn gezicht van plezier; maar het kon hem een beetje schelen, of men hem veel of weinig gaf; hij scheen meer in zijn schik, omdat de menschen zijne vaardigheid bewonderden dan omdat zij hem geld gaven; ook bij hem scheen ijdelheid de voornaamste hartstocht te zijn.

Mijnheer Bruyn had in zijn stal twaalf uitgezocht mooie en wèl verzorgde paarden; in een

[p. 335]

gebouw daarnaast zag men zijne rijtuigen, chaisen en zadeltuigen, welker aantal en pracht schenen te passen voor een prins en niet voor een particulier. Zijn treffelijkste paard was een harddraver, waarvoor men 1200 gulden had geboden, zonder dat Bruyn eenige aarzeling had gevoeld om het bod af te slaan. Het huis van mijnheer Bruyn is precies een paleis.

Mijnheer Jacob [de] Clercq¹⁾ had ons uitgenoodigd voor het middagmaal; hij bewees ons groote beleefdheid en noodigde ons uit om 's avonds mede te gaan naar een gezelschap van liefhebbers der wetenschap, die elken Maandag tezamen kwamen om zich te onderhouden²⁾. Ik ging daarheen, maar de heer Lefebure was elders verzegd.

1) Deze Jacob de Clercq, die in de volgende bladzijden herhaaldelijk wordt genoemd, was een aanzienlijk Doopsgezind koopman; hij behoorde tot hetzelfde geslacht als de bekende dichterlijke improvisator Willem de Clercq; deze was echter geen rechte afstammeling van hem, zooals mij bij onderzoek in de kinderenboeken der Doopsgezinden op het Amsterd. archief is gebleken. Jacob de Clercq handelde, onder de firma Jacob de Clercq en Zoon, op Portugal en de Oostzee (blijkens ‘Naamregister van alle de heeren kooplieden’ enz. van 1768); in 1759 was hij een der ‘Directeuren van de Oosterse handel en rederij’ en woonde op de ‘Keysersgraft bij de Westerkerkssluis’ (Amsterd. Heerenboekje van 1759). Hij was eerst gehuwd met Geertruyd Margaretha Verbrugge, en hertrouwde in 1756 met Catharina Fortgens; deze laatste was reeds tweemalen getrouwd geweest, eerst met Abraham Fock, daarna met Gerrit Kuiken (‘Stukken betreffende twee huizen op de Keizersgracht over de Westermarkt, afgebroken bij het aanleggen van de Raadhuisstraat’, Amsterd. archief). In vereeniging met zijn zwager Gijsbert Antwerpen Verbrugge van Freyhoff, firmant van de bankiersfirma Verbrugge en Goll (zie Elias, De vroedschap van Amsterdam II blz. 1051) en met den Doopsgezinden predikant Cornelis van Engelen gaf Jacob de Clercq den stoot tot de in 1767 opgerichte Maatschappij tot redding van drenkelingen, tot welker eerste bestuurders hij behoorde. Hij overleed in Juni 1777, op 67-jarigen leeftijd. Zie Dr. Joh. C. Breen's artikel over de genoemde Maatsch. tot redding van drenkelingen in De Navorscher, 58ste jaargang, Aflev. 5 en 6, blz. 291-293.

2) Over dit gezelschap, waarvan Jacob de Clercq lid was, deelt Ferrner ook op blz. 106 en 120 van zijn dagboek een en ander mede, nl. over de voordrachten, die hij daar hoorde van den Doopsgezinden predikant de Vries over een onderwerp uit de optiek, en van Dr. Schlosser over zouten. Blijkens de data der vergaderingen, die hij noemt - 19 Februari, 5 Maart en 23 April 1759 - kwam het gezelschap des Maandags bijeen.
Het is mij niet gelukt uit te maken, welk gezelschap hier eigenlijk bedoeld wordt. In het tweede Jaarboek der vereeniging Amstelodamum heeft Mr. W.R. Veder op blz. 121 vlg. gepubliceerd een ‘Ontwerp van een lijst van Amsterdamsche genootschappen in de 18de eeuw, met verwijzing naar bronnen voor hun geschiedenis.’ Mijn voordeel doende met de daar gegeven aanwijzingen, heb ik een onderzoek ingesteld naar die genootschappen, welke in 1759 reeds bestonden, en waarvan eenige herinneringen bewaard zijn gebleven. Ik meende eerst het gezochte te hebben gevonden in het genootschap Libertate et concordia, opgericht in 1734 (zie daarover o.a. Mr. J. van Lennep, Het leven van Mr. Cornelis van Lennep en Mr. David Jacob van Lennep, Derde deel, blz. 200 vlg.). Immers, op de lijst der leden van dat gezelschap, welke ik vond onder de documenten, die op het Amsterd. archief omtrent Libertate et concordia bewaard worden, komt ook de naam Jacob de Clercq voor. Doch het volgende pleit er tegen, dat dit gezelschap het door Ferrner in den tekst bedoelde is: I^o vergaderde Libertate et concordia op Vrijdag, en heette dan ook in de wandeling het Vrijdag's gezelschap of eenvoudig de Vrijdag (van Lennep t.a.p.) en 2^o komen op de ledenlijst daarvan niet voor de predikant de Vries en Dr. Schlosser, van wie Ferrner een voordracht hoorde. Wij hebben dus aan te nemen, dat Jacob de Clercq, behalve van Libertate et concordia, ook nog lid was van een ander gezelschap, dat in 1759 des Maandags bijeenkwam en waar - alleen of hoofdzakelijk - natuurkundige voordrachten werden gehouden. Dit andere gezelschap kan niet het in 1748 opgerichte Concordia et libertate zijn (het later zoo befaamde Keezengezelschap, waarover men kan vergelijken van Lennep t.a. p. II blz. 61 vlg. en III blz. 199 en Björnståhl, Reize door Europa en het Oosten V blz. 433), omdat in de naamlijst van leden van dit gezelschap, ten Amsterd. archieve bewaard onder verschillende andere papieren van dit gezelschap, de naam Jacob de Clercq niet voorkomt.

[p. 336]

[bl. 97]. Den 20^sten Februari kwam de jonge heer Fock¹⁾, een stiefzoon van mijnheer Jacob [de]

1) Deze ‘jonge heer Fock’ (Ferrner spelt den naam ten onrechte Vock) heette Abraham en was een zoon van Abraham Fock en Catharina Fortgens (zie hiervóór, blz. 335, noot 1) en dus, door het huwelijk van zijne moeder met Jacob de Clercq, een stiefzoon van laatstgenoemde. Deze Abraham Fock huwde later met Cornelia de Clercq. (‘Stukken betreffende twee huizen op de Keizersgracht’ enz., Amsterd. archief).

[p. 337]

Clercq, en nam ons mee in zijn rijtuig om de uitgezochte en groote verzameling schilderijen te bezien, die mijnheer Braamcamp¹⁾, een koopman, had bijeengebracht en waarmede hij de wanden van zijn huis had behangen. Dit huis, vier verdiepingen hoog, is geheel opgetrokken van gehouwen steen; de architectuur ervan is mooi. Het ligt aan een gracht, schuin over het Oostindische huis²⁾. Alle wanden

1) De beroemde kunstverzameling van den Amsterdamschen koopman Gerrit Braamcamp (Ferrner spelt den naam op den klank af: Brankam) telde 318 schilderijen en werd in 1771, na den dood van den verzamelaar, tezamen met eene insgelijks aan hem behoorende collectie teekeningen, prenten en rariteiten, voor f 261669 verkocht: zie van Eynden en van der Willigen, Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst III blz. 385-386. In de bibliotheek van het Amsterd. archief vindt men een ‘Catalogus van het uitmuntend kabinet schilderijen, tekeningen, prenten, beelden enz. door geheel Europa beroemd en in veele jaaren bijeenverzameld door den heere Gerret Braamcamp, 't welk verkogt zal worden te Amsterdam, op Woensdag den 31 Julij 1771 en volgende dagen in het groot logement Het Wapen van Amsterdam.’ In margine van dezen catalogus zijn de prijzen bijgeschreven. - Gerrit Braamcamp handelde op Lissabon, onder de firma ‘Gerrit Braamkamp en Comp.’ (‘Naamregister van alle de heeren kooplieden’ enz., 1768).

2) Bij zijn overlijden, in 1771, woonde Gerrit Braamcamp in het huis Sweedenrijck, op de Heerengracht, het tweede huis van de Nieuwe Spiegelstraat, dat voor f 136000 gekocht werd door Jonas Witsen (‘Beschrijving van eenige huysen en hunne erven, nagelaten door wijlen den heere Gerret Braamcamp, neevens de naamen der koopers en prijzen, waar dezelve voor zijn verkocht op Maandag den 23 December 1771, in het Oudezijds Heeren Logement te Amsteldam’: Amsterd. archief). Ferrner deelt in den tekst mede, dat het huis van Braamcamp in 1759 lag ‘aan een gracht, schuin over het Oostindische huis.’ Het Oostindische huis nu lag aan Kloveniersburgwal en Hoogstraat. Daar het huis Sweedenrijck op de Heerengracht lag, past daarop dus niet de plaatsaanduiding van Ferrner. Toch vergist hij zich vermoedelijk niet. Tot de huizen, die Braamcamp naliet, behoorde ook blijkens de zooeven genoemde ‘Beschrijving van eenige huysen’ enz. het ‘vermaarde en alom bekende logement genaamt het Wapen van Amsterdam, staande en gelegen op de hoek van de Colveniers Burgwal en het Rusland.’ Op dit huis nu past geheel de plaatsaanduiding, dat het lag ‘aan een gracht, schuin over het Oostindische huis.’ Ik vermoed nu, dat in 1759 het huis op den hoek van Kloveniersburgwal en Rusland nog het woonhuis van Braamcamp was; dat hij eerst later verhuisd is naar Sweedenrijck en toen zijn vroeger woonhuis verhuurd heeft als logement onder den naam ‘Het Wapen van Amsterdam.’ Deze veronderstelling vindt steun in de omstandigheid, dat het huis op den hoek van Kloveniersburgwal en het Rusland in 1760 hooger werd aangeslagen in de verponding, wat een gevolg kan zijn van de verbouwing van woonhuis tot logement: vgl. de aanteekening in het Verpondingsregister, Wijk 9, verpond. n^o. 2269 (Amst. archief).

[p. 338]

op de tweede en derde verdieping zijn behangen met uitgezochte stukken van de grootste meesters. Er zijn veel kleine stukken van een voet in het kwadraat, die toch niet tot de prachtigste behooren, welke 10 à 12000 gulden kosten. Wanneer men nu bedenkt, dat het huis aan de straatzijde 72 (sic) el lang en dat het heel diep is, dan kan men zich eenige voorstelling vormen van het bedrag, dat aan de wanden van deze verdiepingen hangt.

Opmerkelijk hierbij is, dat mijnheer Braamcamp zelf geen kenner is, maar iemand anders heeft, die deze prachtige schilderijen uitzoekt en rangschikt; daaruit zou men de gevolgtrekking kunnen maken, dat hij deze verzameling heeft aangelegd minder uit zin voor het schoone dan wel uit begeerte om op de een of andere wijze te toonen hoe rijk hij is. Mijnheer Braamcamp had in zijn groote zaal een klein speelwerk, dat, als het opgewonden was, verschillende stukjes speelde; de zuiverheid en juistheid der tonen was voortreffelijk, en de kast van het speelwerk kostbaar en prachtig.

Des namiddags had de heer Grill ons uitgenoodigd

[p. 339]

voor de opera, waarin vooral twee kleine meisjes,¹⁾ het oudste van negen en het jongste van zes jaar, een hoofdrol hadden. De bevallige gebaren, het zuivere zingen en de vaardigheid in het dansen van deze meisjes waren verwonderlijk en bijna ongeloofelijk. Een meisje van 14 à 15 jaar had ook een rol in de opera en kweet zich daar wèl van; maar tegen de zooeven genoemde meisjes kon zij niet op. Tot slot zong een Italiaansche tamelijk goed. Het tooneel en de decoraties zijn hier heel mooi; maar de zaal voor de toeschouwers biedt minder gemakken dan ten opzichte van dit theater en van de menigte toeschouwers het geval behoorde te zijn.

[blz. 98] Den 21^sten Februari reisden wij in gezelschap van de jonge heeren Jacob en Anthoni Grill en hunne zuster naar den Haag om de begrafenis van de Prinses-Stadhouderes te zien, die den 23^sten

1) Deze twee meisjes - waarvan Ferrner ook spreekt op blz. 120 en 165 van zijn ms. - waren de in dien tijd vermaarde Caroline en Charlotte Frédéric. Hun vader was de directeur van een gezelschap van jonge tooneelisten, dat bekend was onder den naam ‘Les enfants du sieur Frédéric.’ Het Koninkl. Oudheidk. Genootschap bezit een verzameling van zes deelen, onder den titel: ‘Théatre français d'Amsterdam ou recueil des pièces représentées par les enfants du Sieur Frédéric au théatre de l'Overtoomsche weg, proche d'Amsterdam, depuis 1758 jusques à présent. Amsterdam. H. Constapel. 1763.’ Dit theater stond aan den Overtoomschen weg, op het erf ‘de Rob’, dicht bij de plaats van het houten theater der Fransche tooneelisten, dat in 1754 verbrand was. Er werden kleine opera's opgevoerd; Caroline Frédéric vervulde meestal mannenrollen. Vgl. C.N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel (1617-1772), blz. 191, Dr. H.C. Rogge, De opera te Amsterdam, in Oud-Holland, 5de jaargang, 1887, blz. 177 vlg. en 241 vlg., en D.F. Scheurleer, Het muziekleven in Nederland in de achttiende eeuw, blz. 259-262; op blz. 39 van laatstgenoemd werk vindt men een prent van Caroline en Charlotte Frédéric in één van hare rollen, uit het laatst van 1758; als leeftijd van Caroline en Charlotte wordt daar resp. 9 en 7 jaar opgegeven.

[p. 340]

d.a.v. zou plaats hebben. De weg van Amsterdam naar Haarlem liep in een rechte lijn langs de vaart, waarin een groot aantal trekschuiten deels naar den Haag voeren en deels vandaar terugkwamen. Op eenigen afstand van den weg hadden wij hier aan onze linkerhand het Haarlemmermeer en aan onze rechter het IJ. Zoowel de weg als de weilanden tusschen evengenoemde wateren waren versierd met boomen; maar omdat alles zoo eentonig was, duurde het genoegen om er naar te zien maar kort.

Haarlem is een groote en mooie stad, hoewel het veel van zijn aanzien verliest, wanneer men van Amsterdam komt.

Bij Haarlem maakte de weg een kromming en verliet de vaart. Een eind weegs van Haarlem kwamen wij voorbij het buiten van Clifford, dat Linnaeus heeft beschreven¹⁾.

Hoe dichter wij bij Den Haag kwamen, des te mooier werd het uitzicht langs den weg op bosschen, lanen, tuinen en gebouwen; vooral daarom was dit alles mooi om te zien, omdat er veel verscheidenheid in was.

Leiden lieten wij een kwart mijl ter linkerzijde van den weg liggen. Een uur voordat wij in Den Haag kwamen lieten wij mejuffr. Grill en den jongen heer Anthoni achter bij den Raadsheer Gilles, op het huis Persijn²⁾; maar mijnheer Jacob reed met

1) Over dit buiten (de Hartenkamp, onder Heemstede, van Mr. George Clifford) zie hierna, blz. 157 van het ms.

2) De hier bedoelde Raadsheer is Samuel Gilles, die zitting had in het Hof van Holland. Hij woonde vroeger in Den Haag in de Papestraat, maar kocht daar in 1751 een huis aan de Zuidzijde van de Plaats. Uit het boven in den tekst medegedeelde (zie ook blz. 101 van het ms.) blijkt echter, dat hij destijds het huis Persijn aan den Leidschen straatweg bewoonde. Dit behoorde hem echter niet toe; hij moet dit buitenverblijf dus gehuurd hebben; blijkens blz. 100 van het ms. had hij bovendien zijn huis op de Plaats aangehouden. Ook in 1732 (blijkens de opgaven voor het groot redres der verponding van 1732) was het huis Persijn verhuurd, nl. aan den envoyé de Gansinot. Eigenaars van Persijn waren eerst leden der familie van Heemskerk van Incourt, later der familie van Bommel. (Mededeeling van den Algem. Rijksarchivaris).

[p. 341]

ons naar Den Haag, waar wij onzen intrek namen bij een horlogemaker, waar de jonge baron Preis op verzoek van mijnheer Grill logies voor ons had besteld. Tusschen het huis Persijn en Den Haag kwamen wij voorbij het huis in 't Bosch of de Oranjezaal, dat een lustslot van den stadhouder is en bijzonder mooi ligt in het Haagsche bosch.

Den 22^sten des voormiddags bezochten wij [den Zweedschen] envoyé Baron Preis¹⁾, die heel beleefd en vriendelijk was, hoewel zoo hoog bejaard, dat hij van ouderdomszwakte bij het gaan moest worden geleid. Wij werden door hem aan het middagmaal genoodigd en intusschen bood de jonge Baron, de zoon van den envoyé, aan om met ons uit te gaan en ons de stad te laten zien. Wij gingen op weg naar Schevelingen, een bekend dorp op ¾ uur afstand van Den Haag, vlak langs het zeestrand. De weg tusschen Den Haag en Schevelingen is in een rechte lijn getrokken door groote zandheuvels [blz. 99] en met ongeloofelijke kosten nu zoo effen, vast en mooi gemaakt, dat hij niet verbeterd kan worden. Hij is overal geplaveid met hollandsche klinkers, en loopt zóó af, dat er geen water op kan blijven staan. De weg is in drie deelen verdeeld, waarvan één voor rijtuigen, één voor ruiters en één

1) Van 1703-1759 was Joachim Fredrik Preis diplomatiek vertegenwoordiger van Zweden in Den Haag. Hij was in 1667 geboren, en dus omstreeks 92 jaar oud op het in den tekst bedoelde tijdstip. Vgl. over hem mijne Skandinavische archivalia blz. 22 vlg.

[p. 342]

voor voetgangers bestemd is. Deze deelen zijn van elkaar gescheiden door boomrijen en de heele streek aan beide zijden van den weg bestaat uit lanen. Wanneer men midden tusschen Den Haag en Schevelingen is, kan men zien hoe van dat punt af de weg zoowel naar Den Haag als naar Schevelingen afloopt¹⁾.

In de kerk van Schevelingen zagen wij de onderkaak van een soort walvisch, dien de koster potwals noemde. Deze onderkaak was geweldig groot; men zegt dat de visch zelf, die in 1617 bij Schevelingen werd gevangen, 56 voet lang was, dat wel geloofelijk is, in aanmerking genomen de grootte van de onderkaak. Het was in 1617, toen de zee de helft of een groot deel van Schevelingen heeft weggespoeld en vernield²⁾.

Hier in deze kerk lag iemand begraven, Bada genoemd, wiens zoon, naar men zegt, vechtmeester geweest is aan de academie te Lund in Zweden. Deze Bada is intendant geweest van den Prins van Hessen-Philipsthal en verstond het beheer der penningen zoo goed, dat hij, toen hij een huis bouwde voor den Prins, er tegelijk twee voor zich zelf ge-

1) Volgens den Tegenw. staat van Holland III blz. 157 (in 1746 verschenen) rijst de weg steeds van Den Haag naar Scheveningen.

2) Over dezen potvisch, die op 20 Januari 1617 door een stormvloed op het strand van Scheveningen werd geworpen, blijkens een Latijnsch opschrift in de kerk aldaar, (zie A.J. Servaas van Rooyen, Scheveningen en zijne zeerampen, in Haagsch Jaarboekje 1896, blz. 198-199) vindt men nadere bijzonderheden bij Claas Mulder, Iets over walvischaardige dieren op de kusten van Nederland van tijd tot tijd gestrand of gevangen, in Algemeene Konst- en Letterbode 1836 I blz. 454-455. In dit artikel wordt niet, zooals bij Ferrner, van de onderkaak, maar van de hoofdpan of het bekkeneel van den potvisch gesproken.

[p. 343]

bouwd heeft, hoewel hij zelf geen geld had. Dezen Bada noem ik daarom, omdat het opschrift op zijn grafsteen zoo eigenaardig is: ‘Hic jacet C.B.D.M.A.S.I.L.L.E.M.P.A. nec. C. nec I.D.O.M. Augusti 23 a^o 1727’, hetgeen, zooveel ik te weten kon komen, beteekende: ‘Hic jacet Comes Bada, Doctor, Miles, Aulicus.......... nec Christianus, nec Judaeus’. Uit de beteekenis van S.I.L.L.E.M.P.A. en van de laatste letters D.O.M. kon ik niet wijs worden. Het opvallendste is, dat zulk een man, van wien men wist dat hij een zonderlingen levensloop had gehad en dat zijne godsdienstige meeningen zeer eigenaardig waren, in de kerk begraven is mogen worden; maar dat is echt Hollandsch¹⁾.

1) Het grafschrift luidt - volgens Mr. C. Baron van Breugel Douglas, Ontcijfering van een grafschrift, in De Nederlandsche Heraut, Tweede jaargang, 1885, blz. 92 en 93 - aldus:

Hic jacet
C.B.D.M.A.S.
Ille
M.P.A.
Nec C. nec I.
D.O.M.
Augusti XXIII. Anno 1727.
en beteekent, volgens de verklaring, daarvan gegeven in de Nouvelliste politique, galant et savant van 24 Dec. 1727:
Hic jacet
Carolus Bada dilectae memoriae apud suos.
Ille
moriens posuit animam
nec cupidus nec invitus
Deo optimo maximo.
Augusti XXIII. Anno 1727.

Deze verklaring schijnt wel zoo aannemelijk als de door Ferrner ten deele gegevene. - Volgens het evengenoemde artikel in De Nederlandsche Heraut heette Carolus Bada eigenlijk Jean Charles François de Bada du Jardin en was hij kolonel in staatschen dienst en grootmeester van het huis van den landgraaf van Hessen-Philipsthal; in zijne jeugd diende hij in Ierland in de gardes du corps van Jacobus II en werd gewond bij den overtocht van de Boyne. - De landgraaf Philips van Hessen-Philipsthal, een jongere broeder van den van 1677-1730 regeerenden landgraaf Carl, sleet een groot deel van zijn leven in buitenlandschen krijgsdienst, en vestigde zich in 1702 metterwoon te 's Gravenhage; hij liet aan den Scheveningschen weg, bij het tolhek, het buiten Hessenhof bouwen, dat later Buitenrust heette, toen de raadpensionaris van Bleyswijck het bewoonde; bij den bouw van Hessenhof zal de intendant Bada zich dan verrijkt hebben, wanneer het door Ferrner overgebriefde gerucht niet lastert. Vgl. Coenraet Droste, Overblijfsels van geheugchenis (ed. Fruin) vs. 6006 vlg. en de aanteekening van Fruin hierbij; verder J.G. Frederiks en M.G. Wildeman, Het grafmonument voor Philips van Hessen-Philipsthal, in Haagsch Jaarboekje 1895 blz. 156 vlg.

[p. 344]

Van de kerk gingen wij naar het strand, waar een man stond, die voor geld een zeehond liet zien, die zoo tam was, dat de man hem in zijne armen nam en den neus van het dier tegen zijn gezicht legde. De zeehond was niet groot; de man had hem al 26 weken gehad en zei dat hij dagelijks acht gulden kon verdienen met het dier aan de menschen te laten [blz. 100] zien. Het opmerkelijkste was, dat de zeehond, zonder zich in het minst van zijne pooten te bedienen, zich op het zand voortbewoog als een slang.

Van hier gingen wij het dorp in en bezagen in een schuur den beroemden zeilwagen van den mathematicus Stevin, die met een zeil over land reed en dat zoo snel, dat hij in zes minuten een mijl aflegde, als de wind goed was. Hij had de gedaante van een gewonen postwagen, maar een weinig lager en breeder. De afstand tusschen de raderen was breeder dan gewoonlijk en de banden zelve van de wielen waren ruim een kwart el breed, buiten den ijzeren band. Het roer was aan de as bevestigd en kon gemakkelijk aan de raderen en dientengevolge aan den wagen de gewenschte richting geven. De mast voor het zeil was 36 voet hoog of lang. Deze

[p. 345]

wagen is het eerst gemaakt voor stadhouder Prins Maurits van Oranje, wiens hofmathematicus Stevin was¹⁾. In het jaar 1750 was hij voor de laatste maal gebruikt in tegenwoordigheid van den stadhouder Willem IV.

Nadat wij aldus de rariteiten in Schevelingen bezien hadden, gingen wij terug om het middagmaal te gebruiken bij den heer Baron en Envoyé Preis, waar wij met alle hoffelijkheid werden ontvangen en goed onthaald. Het gezelschap bestond alleen uit den envoyé, zijne dochter, die een Zweedsche stiftsfreule was, den jongen Baron Preis en ons drieën. De envoyé was ongeveer 90 jaar oud²⁾, want hij is reeds ten tijde van koning Karel XI in kanselarijdienst geweest. Hij was Zweedsch secretaris bij het vredescongres van Rijswijk³⁾. Freule Preis en haar broeder schrijven en spreken heel goed Zweedsch, hoewel geen van beiden in Zweden geweest is en zij in Den Haag heel weinig gelegenheid hebben om zich daarin te oefenen. De freule was een heel verstandige dame; daarom was het des te meer jammer, dat zij teringachtig was. In den namiddag brachten wij een bezoek aan den legatiesecretaris Baron Creutz⁴⁾, maar vonden hem niet thuis.

1) Een uitvoerige beschrijving van Stevin's zeilwagen vindt men bij Fred. Muller, De Nederl. geschiedenis in platen I blz. 139 vlg. en IV blz. 118 vlg., bij de Nos. 1157, 1158 en 1159. Zie ook Haagsch Jaarboekje 1899 blz 63 vlg. Vermoedelijk heeft Ferrner den kleinsten van de twee zeilwagens gezien, die bij Fred. Muller t.a.p. worden beschreven.

2) Zie hiervóór, blz. 341, noot 1.

3) Als zoodanig wordt Preis niet genoemd in de naamlijst van gezanten en secretarissen bij het vredescongres te Rijswijk, die men vindt in de Europische Mercurius van 1697, deel II, blz. 67 vlg. en 344 vlg. Ik vermoed, dat Ferrner bij vergissing Rijswijk schrijft, in plaats van Utrecht.

4) Frh. Carl Johan Creutz was toen nog legatiesecretaris in Den Haag; na den dood van Preis, in December 1759, volgde hij dezen op als envoyé, welk ambt hij bekleedde van 1760-1775. Zie Westrin's inventaris der Hollandica in Meddelanden fr. Svenska Riksarkivet XX blz. 386, en Van der Burgh, Gezantschappen door Zweden en Nederland wederzijds afgevaardigd blz. 45.

[p. 346]

Den 23^sten, den dag, waarop het lijk van de Prinses-Stadhouderes met behoorlijke staatsie in den stadhouderlijken grafkelder te Delft zou worden bijgezet, bracht mijnheer Jacob Grill ons naar het huis van den Raadsheer Gilles, dat lag aan een plein, de Plaats genaamd¹⁾, waar de lijkstoet eigenlijk moest worden opgesteld en zou voorbijgaan. Alle vensters in de geheele buurt waren, zooals men kan begrijpen, [blz. 101] opgepropt met toeschouwers, waaronder een groot aantal heel mooie vrouwen uit allerlei streken. De toeloop van volk was zoo groot, dat elk venster, vanwaar de stoet goed kon worden gezien, met 4 à 5 ducaten betaald werd. De stoet was zeer uitgebreid; ik behoef daarvan niets op te teekenen, omdat de geheele ceremonie in druk is uitgekomen²⁾. De jonge Prins zag er niet bedroefd uit. Aan zijne rechterhand liep de veldmaarschalk Prins Lodewijk Ernst van Brunswijk-Wolfenbuttel en aan zijne linkerhand de Prins van Nassau-Weilburg³⁾; de eerste is generaal⁴⁾ van het Nederlandsche leger en de laatste generaal-majoor in dienst der Staten; de eerste is een broeder van Prins Ferdinand⁵⁾, die nu het bevel voert over de Hannoversche troepen, de laatste is verloofd met de jonge en eenige zuster van

1) Zie hiervóór, blz. 340, noot 2.

2) Men vindt de geheele lijkstaatsie o.a. beschreven in Nederl. Jaerboeken 1759 blz. 182 vlg.

3) Ferrner schrijft: Weilbach.

4) Versta: representant van den kapitein-generaal.

5) Ferrner schrijft ten onrechte: een zwager van Prins Ferdinand; Ferdinand van Brunswijk is de bekende aanvoerder uit den zevenjarigen oorlog, die in 1758 den slag bij Crefeld en in 1759 dien bij Minden won.

[p. 347]

den stadhouder, prinses Carolina. Aan het middagmaal waren wij weer uitgenoodigd door envoyé Baron Preis, die ons op zijn gewone, aangename wijze ontving.

Den 24^sten waren wij uitgenoodigd bij den Raadsheer Gilles op het huis Persijn, om daar het middagmaal te gebruiken in gezelschap van mijnheer Hovy en diens vrouw¹⁾ en juffrouw Grill. Wij moesten daar te voet heen gaan, daar wij geen huurrijtuig konden krijgen, behalve een zoo smerig, dat wij daarvan geen gebruik konden maken, en waarvoor 5 ducaten geëischt werd, hoewel de afstand niet meer dan een uur bedroeg: zoozeer waren alle rijtuigen door de menschenmenigte in beslag genomen. Op het huis Persijn werden wij uitstekend onthaald; daar het menu naar mijne meening nog al zeldzaam was, zal ik het noemen; het bestond uit pauwen, parelhoenen en fasanten, van welke de laatste het best smaakten; een pauw smaakte juist als een kalkoen. Persijn lag heel mooi²⁾ in een groot, aangelegd bosch, dat zich uitstrekte tot waar het Haagsche Bosch eindigde. Er was een mooie menagerie van allerlei zeldzame vogels. Het gebouw was omgeven door een breede en waterrijke gracht, die heel vischrijk was; alleen een wipbrug gaf er toegang toe. Bij de trap voor de brug stonden twee groote steenen pilaren, welke vermoedelijk van elders daarheen zijn overgebracht. Op den eenen³⁾ stond: IMP. CAES. DIVO CAROLO V

1) Dit moet geweest zijn Lodewijk Hovy, aanzienlijk koopman en bankier te Amsterdam (met zijn zwager Hendrik Goswin Lups stond hij aan het hoofd der firma Hovy en Lups Jansz.), een der directeuren van den Russischen en Moscovischen handel. Zijne vrouw was Susanna Sophia Lups. Zie Elias t.a. p. II blz. 963.

2) Een beschrijving van het huis Persijn (zooals het omstreeks 1746 was) vindt men in Tegenw. Staat van Holland III blz. 429.

3) Vgl. hierover Dr. J. Huizinga, De Romeinsche mijlpaal van Monster, in Bijdr. voor Vaderl. Geschied. en Oudheidk. 4de Reeks, deel VII, blz. 12 v.d. afdruk.

[p. 348]

MAX. AUGUSTO P.P. FRANC. GERMAN. REG. HISPAN. NEAP. SICIL. PHILIPPO PIO DIV. CAROLI CAES. AUG. FIL. REG. HISPAN. NEAP. ARCHID. AUSTR. DUX BRAB. COM. HOLL. Op den anderen¹⁾ kon ik alleen deze woorden lezen: MAURITIO ET ANTONINO AUG. AUGIONT.

[blz. 102] Op den terugweg ging ik langs het stadhouderlijk lustslot, dat ‘het huys in 't bosch of Oranjezaal’ of kortweg de Oranjezaal heet. Het is een mooi corps de logis met twee groote vleugels; de tijd liet mij niet toe er in te gaan. Het uitzicht is heel mooi; aan den eenen kant op het bosch, bij uitsluiting ‘het Bosch’ genoemd, aan den anderen op den met waterkunstwerken en beelden gevulden tuin en het vlakke land daar rondom.

Toen ik in Den Haag terugkwam, ging ik naar het paleis om het lit de parade²⁾ van de overleden prinses te zien, dat nog te kijk stond. Het was naar mijne meening vrij eenvoudig en niet overeenkomstig de andere staatsie. Aan den eenen kant stonden om het bed het Engelsche wapen en dat van Oranje, en aan den anderen kant het Saksen-Onolzbachsche en Eisenachsche³⁾. Op den eenen wand stond met vergulde letters: ‘In coelo et in cordibus’, en op den anderen: ‘Vita brevis, summa laus’. De

1) Van het opschrift van dezen merkwaardigen steen heeft Ferrner zoo goed als niets terecht gebracht. Bij Huizinga t.a.p. blz. 9 v.d. afdruk kan men lezen, hoe de inscriptie precies luidt.

2) Een uitvoerige beschrijving van dit praalbed vindt men in Nederl. Jaerboeken 1759 blz. 174-178.

3) Dit is onjuist: volgens Nederl. Jaerboeken 1759 blz. 177 hingen aan de rechterzijde van het praalbed de wapens van Brunswijk-Zelle en van Groot-Brittannië, en aan de linkerzijde die van Brandenburg-Onolzbach en van Saksen-Eisenach.

[p. 349]

wanden waren bekleed met zwart fluweel, waarop overal kleine zilveren tranen lagen.

Den 25^sten gingen wij naar Delft, een uur zuidwaarts van Den Haag, een mooie en niet zoo kleine stad. Zij heeft vier kerken en is vooral beroemd om haar fijn en mooi aardewerk; bovendien daardoor, dat hier het voornaamste tuighuis is van de provincie Holland, waarop het Hollandsche¹⁾ wapen staat met het onderschrift: ‘Vigilate Deo fidentes’; ook nog daardoor, dat de Hollandsche stadhouders uit het huis van Oranje hier hun grafkelder hebben in de Nieuwe Kerk, die vlak tegenover het stadhuis ligt en de voornaamste van de stad is. De grafkelder der Oranjes is voor in het koor; maar geen der stadhouders heeft een praalgraf in de kerk, behalve Willem I, die hier ter stede vlak tegenover de Oude Kerk werd doodgeschoten door een Jezuiet, die door de Spanjaarden was betaald en ontdekt werd door den hond van Willem I²⁾.

Boven op het praalgraf ligt Willem I levensgroot uitgehouwen in wit marmer; aan zijne voeten ligt zijn trouwe hond, die den gehuurden moordenaar verried³⁾. Aan het hoofdeinde van het liggende beeld staat dezelfde prins⁴⁾, gegoten in brons; in den rug is het gat te zien van de doodelijke schotwond. Aan de voeten⁵⁾ van het liggende beeld staat de Faam, ge-

1) Dit moet zijn: het wapen der Vereenigde Nederlanden; zie Tegenw. Staat van Holland I blz. 448. ‘Vigilate Deo fidentes’ is de zinspreuk der Staten van Holland.

2) Ferrner noemt Balthasar Gérard ten onrechte een Jezuiet en brengt het verhaal van den hond, die den Prins wekte bij den overval vóór Bergen, in 1572, hier te verkeerder plaatse aan.

3) Lees: de hond, die, volgens het verhaal, uit droefheid over 's Prinsen dood zich dood liet hongeren.

4) Lees: aan het voeteneinde...... zit de prins.

5) Lees: aan het hoofdeinde.

[p. 350]

[blz. 103] goten van brons, met een bazuin [in elke hand] en verkondigt zijne daden. Boven het liggende beeld is een verhemelte van marmer, met opschriften, die verkondigen welke diensten hij aan de Vereenigde Nederlanden bewees door hen te bevrijden van het Spaansche juk.

In de Oude Kerk zijn twee merkwaardige, prachtige graftomben¹⁾, die van den beroemden admiraal [Maarten Harpertsz.] Tromp, te zijner gedachtenis en eere op 's lands kosten op last van de Staten-Generaal vervaardigd; de graftombe van de vrouw van generaal Morgan²⁾ is ook heel mooi. De dochter van den natuurkundige Leeuwenhoek heeft hier ter gedachtenis van haar vader zijn buste laten zetten [op een grafnaald³⁾], met een onderschrift over zijne microscopische ontdekkingen.

In het [vroegere] klooster tegenover de Oude Kerk [het Prinsenhof] staat een inscriptie, die verkondigt hoe Willem I daar werd vermoord door den Jezuiet en welk loon de moordenaar daarvoor ontving. In de overige kerken zijn geen gedenkteekenen. Wanneer niet het bovengenoemde - benevens dat Delft de derde der stemhebbende steden van Holland is, dat er een kamer gevestigd is van de beroemde Oostindische Compagnie, dat het omstreeks 6000 huizen

1) Uitvoeriger beschrijving van het volgende o.a. in Tegenw. Staat van Holland I blz. 457 vlg. Ferrner heeft de graftombe van Piet Hein vergeten te noemen, die insgelijks in de Oude Kerk wordt gevonden.

2) Lees: Kolonel Morgan. Hij was getrouwd met Elisabeth, dochter van Philips van Marnix van St. Aldegonde. Zie Tegenw. Staat van Holland I blz. 458.

3) Uitvoerig beschreven bij P.J. Haaxman, Het leven van een groot natuuronderzoeker (Antony van Leeuwenhoek) in Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde, Tweede Reeks, Zevende Jaargang, Tweede Afdeeling, blz. 77.

[p. 351]

en 21 à 22000 inwoners heeft¹⁾ - de stad merkwaardig maakte, dan toch zou het enkele feit, dat de groote Hugo Grotius daar geboren is, voldoende merkwaardig zijn.

Ik had geen tijd om mij volledig te laten inlichten omtrent de bereiding van het aardewerk of porcelein. Maar het volgende kwam ik toch te weten²⁾: dat het mengsel bestaat uit vierderlei soorten van aarde of leem, nl. Doorniksche of Brabantsche, Duitsche uit Mühlheim, zwarte aarde en Delftsche aarde. Deze vier aardsoorten worden met water gemengd in een tobbe of kuip en daar omgeroerd totdat alle tezamen een dikke lijm of pap worden; deze wordt gefiltreerd door een fijne koperen zeef en in platte bakken of troggen gebracht, waar ze tot harde klei droogt. Deze wordt daarna door water wat weeker gemaakt en kan dan in elken vorm worden gebracht, dien men wenscht, en wordt in een oven gebrand tot een bruinen steen, die vervolgens met wit glazuur overtrokken en met verschillende kleuren beschilderd wordt, vooral blauw en rood. Het glazuur bestaat uit Engelsch geraffineerd tin en lood, gemengd met [blz. 104] zand, soda en zout. Hierna wordt het aardewerk in den oven gezet en daar gedurende een geheel etmaal gloeiend gemaakt; het staat dan in den oven te bekoelen en wordt er eindelijk geheel

1) In 1732 telde Delft 4236 huizen, de beide voorsteden 319 en Delftshaven 533 huizen: Tegenw. Staat van Holland I blz. 440. Het aantal inwoners van Delft wordt daar (in 1742) op ruim 22000, dat van Delftshaven op omtrent 3000 begroot.

2) Het nu volgende stemt in hoofdzaak zoozeer overeen met de uitvoeriger beschrijving van de bereiding van het aardewerk, die men vindt in Tegenw. Staat van Holland I blz. 475-476, dat het daaraan ontleend zou kunnen zijn. Want al kon Ferrner geen Nederlandsch spreken, hij kon het vermoedelijk wel lezen.

[p. 352]

gereed uitgehaald. Delftsch porcelein heeft een mooien klank, maar het barst licht door hitte.

Tegen den avond reed ik met de heeren Lefebure en Grill terug naar Den Haag, waar wij tot den avondmaaltijd waren uitgenoodigd door den legatiesecretaris Baron Creutz, die ons onthaalde en allerlei beleefdheid bewees.

Den 26^sten was ik den heelen dag tehuis.

Den 27^sten waren wij uitgenoodigd om het ontbijt te gebruiken bij den envoyé Baron Preis en daarna in gezelschap van den jongen Baron de aanzienlijke verzameling uit alle drie rijken der natuur van den Prins-stadhouder, benevens het munten- en rariteitenkabinet te gaan bezien. De verzameling naturalia bestond uit meer dan 20000 stuks. De heer Vosmaer¹⁾, die directeur ervan was, had dit kabinet voor de overleden Prinses gekocht voor 30.000 gulden, toen het nog maar uit 12000 stuks bestond; de andere 8000, die de kostbaarste zijn, zijn er later bijgekocht voor rekening van de Prinses. Ik zag daar twee kleine slakken, die met 1200 gulden betaald zijn. Het was zeer eervol voor ons, Zweden, dat deze voortreffelijke collectie was opgesteld en gerangschikt alleen volgens de orde en indeeling van landgenooten van ons. Alle dieren en planten waren gerangschikt naar het systeem van Linnaeus, dat daar op tafel lag, en alle mineraliën en steensoorten naar de mineralogie van Prof. Wallerius²⁾, waarvan de Duitsche vertaling

1) Arnout Vosmaer, directeur van het natuur- en kunstkabinet van Prins Willem V, gaf ook een wetenschappelijke beschrijving uit van dit kabinet: zie v.d. Aa, Biogr. Wdb. Over Vosmaer, het door hem beheerde kabinet en zijne wetenschappelijke geschriften vgl. men verder Björnståhl's Reize door Europa en het Oosten V blz. 333, 334, 381 en 382.

2) Johan Gottskalk Wallerius, van 1750-1767 professor te Upsala in mineralogie en chemie; een zijner beroemdste werken was Mineralogia eller Mineralriket, Stockholm 1747, waarvan een vertaling verscheen in het Duitsch, het Engelsch en het Fransch. (Sv. Biogr. Lexikon).

[p. 353]

ook ter hand lag. In dat vertrek waren drie conterfeitsels, die alle drie op den schoorsteenmantel geschilderd waren; het eerste was van den jongen stadhouder, het tweede van Linnaeus en het derde van den ouden Gesnerus¹⁾. Deze groote verzameling was in vijf groote vertrekken opgesteld. De verzameling munten, antieke busten en schilderijen en andere antiquiteiten wordt in één vertrek bewaard. Het tweede was geheel ingenomen door grootere en kleinere vogels, in hun natuurlijken stand opgesteld in vitrines. Onder elke soort van vogel was zijn nest of woning met bijbehoorende eieren. In het derde waren kleinere vogels opgesteld onder glazen klokken, die geordend stonden in mooie vakken met gordijnen van veeren er voor. In ditzelfde vertrek was ook een aanzienlijke collectie koralen, eveneens aldus opgesteld; de vakken daarvan wisselden telkens af met die der vogels. Ook waren hier in laden, lager bij den grond, allerlei soorten van vlinders, meerendeels bedekt met helder Fransch glas. Het vierde vertrek was eigenlijk bestemd voor mineralia en gesteenten, hoewel er ook een en ander bij was uit de andere natuurrijken als slakken, slangen enz. Van edelgesteenten en edele metalen was hier een heel groote [blz. 105] verzameling; men kon zien, dat hier geen gebrek aan geld was. In het vijfde vertrek waren viervoetige dieren, welker aantal niet bijzonder groot

1) Gesnerus (Konrad von Gesner), 1516-1565, stierf als professor te Zürich; polyhistor, linguist, botanicus; hij verdeelde het eerst het plantenrijk in geslachten, soorten en klassen, naar den aard van het zaad en de bloem. (Allg. Deutsche Biogr.)

[p. 354]

was, ten minste vergeleken bij de rest van de collectie. Hier waren tevens twee kunstwerken te zien, nl. het stadhouderlijke lustslot de Oranjezaal en een prachtig vuurwerk, beide met een kleine schaar, zonder ander werktuig, uit papier geknipt¹⁾ door mevrouw Valkenaer, bij de 70 jaar oud, zoo net en sierlijk, dat deze kleine afbeeldingen volkomen dezelfde proportie en versieringen hadden als de origineelen. Elk van deze twee was iets meer dan een el lang en had twee jaren arbeids gekost.

De directeur Vosmaer bewees mij groote beleefdheid, sprak met eerbied over Linnaeus en gaf te kennen, dat hij in correspondentie met hem wenschte te komen, wat ik beloofde te weeg te brengen en tevens, zoo mogelijk, om hem een beter gelijkend portret van Linnaeus te bezorgen dan het exemplaar, dat in zijn bezit was.

Tot het middageten waren wij weer uitgenoodigd door den envoyé Baron Preis, van wien wij nu afscheid namen om den volgenden morgen tijdig naar Amsterdam terug te reizen.

Den 28^sten waren wij door Baron Creutz uitgenoodigd om vóór ons vertrek bij hem te ontbijten. Om 9 uur vertrokken wij van Den Haag naar Persijn om mejuffrouw Grill daar af te halen. Van Persijn vertrokken wij omstreeks 10 uur en kwamen niet te Amsterdam vóór 5 uur des namiddags, daar de paarden in deze laatste acht dagen heelemaal afgejakkerd

1) Een kunst, in de 18de eeuw door sommigen met verwouderlijke vaardigheid beoefend, blijkens de proeven daarvan, die men nog in enkele musea aantreft. Vgl. ook Uffenbach's Merkwürdige Reisen enz. III blz. 266, 267 over de knipsels van Elisabeth Rijberg te Rotterdam, en III blz. 554, 555 over zijn bezoek aan Johanna Coerten Block te Amsterdam, de bekende kunstenares met de schaar.

[p. 355]

waren door het groot aantal reizigers, die naar Den Haag waren gegaan om de begrafenis der Prinses te zien.

Den 1^sten Maart gebruikten wij den middag- en avondmaaltijd bij den heer Dreyer, waar ook de kapitein-luitenant Stjernros, de luitenant Linderstedt en de jonge Hildebrand waren, allen in zeedienst of bij de Zweedsche admiraliteit¹⁾. Zij kwamen nu uit Frankrijk en waren te Amsterdam alleen op hunne doorreis naar Zweden.

Des namiddags bezocht ik het zoogenaamde groote concert in de manege²⁾, waar ik mij uitstekend amuseerde voor twee gulden, wat de toegangsprijs was. Hier waren vooral twee broeders, die uitmuntten op het hakkebord en de hobo. Het is ongeloofelijk, met welke delicatesse deze twee instrumenten hier bespeeld werden; buiten vocaal-muziek heb ik nooit iets liefelijkers gehoord. De directeur van dat concert speelde ook heel mooi een vioolsolo, en de zangeres, eene Italiaansche, verdiende ook aandacht, maar geen van hen evenaarde naar mijne meening het hakkebord en de hobo, zooals zij hier bespeeld werden.

Den 2^den aten wij des middags bij mijnheer Grill in gezelschap van bovengenoemde Zweedsche heeren, de familie van mijnheer Grill, en de heeren Dreyer

1) Het ‘Naamregister van alle de heeren kooplieden’ van 1768 noemt een firma Dreyer en Bondix, commissionairs, op de Geldersche kade. - Stjernros, Linderstedt en Hildebrand kan ik niet verder thuis brengen.

2) In 1759 waren er te Amsterdam twee maneges. Hier zal wel bedoeld zijn de groote manege aan de Schans, aan 't eind van de Leidsche gracht, waarvan Wagenaar, Amsterdam II blz. 407 bericht: ‘Boven (de manege) is eene ruime zaal, alwaar des winters gemeenlijk eens of tweemaal ter weeke een concert van zang- en speelkonstenaars en konstenaressen gegeven wordt.’

[p. 356]

en Widell¹⁾. Om zeven uur nam de jonge heer Grill den heer Lefebure en mij in gezelschap van zijne zuster mede naar het concert van Richemond²⁾, dat ik nu niet kon uitstaan, omdat ik den vorigen dag zoo'n heel mooi concert had gehoord; ik ging spoedig weg.

[blz. 106] Den 5^den aten wij 's middags bij mijnheer Jacob de Clercq, die ons bijzondere beleefdheid bewees. Daar het een Maandag was, waarop de gewone vergadering van het wetenschappelijk gezelschap 's avonds zou worden gehouden, ging ik daar ook heen. De predikant van de Mennonieten-gemeente [de] Vries³⁾ zou daar de wetten van het zien uit de optica verklaren. De heer [de] Vries was tamelijk bekwaam; maar zijne voorlezing dacht mij vrij dor, deels daardoor, dat niet alle leden van het gezelschap genoeg onderlegd waren in de mathematica, deels ook omdat er geen experimenten werden vertoond. Het grootste deel der collegianten ging tegen negen uur naar huis; maar Doctor Schlosser⁴⁾ en ik

1) Het Naamregister enz. van 1768 noemt een firma Widell en Crommelin, ‘op de Heeregraft, tusschen de Blaauwburgwal en Korsjessteeg.’

2) Vgl. hiervóór, blz. 331, noot 4.

3) Klaas de Vries, in 1706 te Leeuwarden geboren, Doopsgezind leeraar te Amsterdam en aldaar in 1766 overleden (v.d. Aa). - Wagenaar, Amsterdam II blz. 200, bericht dat in 1761 Heere Oosterbaan, als opvolger van Tjerk Nieuwenhuis, benoemd werd tot hoogleeraar in de philosophie en theologie aan de Doopsgez. kweekschool te Amsterdam; ‘doch de kerkenraad heeft den oudsten leeraar, Klaas de Vries, die zig veele jaaren in de wis- en natuurkunde, naar de nieuwe Engelsche wijze, geoefend hadt, verzogt aan de studeerende jeugd in de voornaamste deelen der philosophie lessen te willen geeven; waartoe hij een gedeelte van den tijd, die hem van zijnen gewoonlijken predikdienst overschiet, heeft afgezonderd. De werktuigen, die in zijn collegie tot het doen van natuurkundige en andere proeven gebruikt worden, zijn door eenige vermogende leden der gemeente bekostigd.’

4) Johannes Albertus Schlosser, een Utrechtenaar, op 12 Juni 1753 te Leiden gepromoveerd tot doctor in de medicijnen, was sinds December 1755 te Amsterdam als geneesheer gevestigd (Dr. Joh. C. Breen in De Navorscher, 58ste jaargang, aflev. 5 en 6, blz. 293).

[p. 357]

bleven, daar wij voor den avondmaaltijd genoodigd waren.

Den 7^den had de heer Lefebure bij zich aan den avondmaaltijd de heeren J. Grill, Fabritius, den zoon van Just. Fabritius¹⁾ uit Kopenhagen, en den heer Widell.

Den 9^den 's avonds waren wij in de vrijmetselaarsloge ‘la bien aimée’, waar de heer Schreuder²⁾ ‘le très vénérable’ is; hij verdient wegens zijne bekwaamheid alle hoogachting.

Den 10^den geleidde ons de heer Peter de Clercq, die een broerszoon is van den heer Jacob [de Clercq] en lid van de wetenschappelijke vereeniging³⁾, om kennis te maken met den geleerden heer Nicolaas Struyck⁴⁾, die reeds in 1716 een boek uitgaf over

1) Waarschijnlijk een familielid van Conr. Fabritius: zie hiervóór, blz. 333, noot 3.

2) Vermoedelijk dezelfde Johannes Schreuder, die jaren lang een der bestuurderen van Concordia et libertate was. Uit de feestrede, door Dr. H.G. Oosterdijk in 1773 bij het 25-jarig bestaan van Concordia et libertate gehouden (Amsterd. archief, papieren van Conc. et lib.) leid ik af, dat er verband is tusschen de vrijmetselarij en de oprichting van dit gezelschap.

3) Hiermede is zeker bedoeld het gezelschap, dat Maandagsavonds vergaderde: zie hiervóór, blz. 335 en 356.

4) Nicolaas Struyck, 19 Mei 1687 te Amsterdam geboren, was een vermaard aardrijks-, wis- en sterrenkundige. V.d. Aa, Biogr. Woordenboek, noemt de volgende werken van hem, waardoor de mededeelingen van Ferrner worden bevestigd: Uytreekening der kansen in het speelen, Amsterdam, 1716, 1720’; ‘Inleyding tot de algemeene geographie met eenige andere natuur- en sterrekundige verhandelingen’, Amsterdam, 1740, 1753; en ‘Beschrijving der staartsterren’ en ‘Nadere ontdekkingen omtrent den staat van het menschelijk geslacht’, Amsterdam, 1753. - Over Struyck als beoefenaar der bevolkingsstatistiek vgl. Wagenaar, Amsterdam I blz. 51.

[p. 358]

waarschijnlijkheidsrekening. Daarna heeft hij een boek uitgegeven, in twee groote kwarto-deelen, onder den naam van Algemeene Geographie; maar daar staat veel astronomie in, vooral over de kometen, en aan het slot is een uitvoerige verhandeling ‘Staat van het menschelijk geslagt’, of over de vermeerdering of vermindering van het menschelijk geslacht. Deze man was nu 75 jaar oud¹⁾, maar nog fiksch en vlug, en praatte heel geschikt over wetenschappelijke onderwerpen. Een van de eerste dingen, die hij mij vroeg, was hoe de heer Wargentin²⁾ het maakte. Daarop vroeg hij mij, of in oude Zweedsche historieboeken niet iets opgeteekend stond over kometen, dat niet bekend was uit de historieboeken van andere volken. Daarop liep het gesprek over astronomie in het algemeen. Vervolgens klaagde hij er over, dat hij zijn correspondent in Parijs, mr. Bouguer³⁾, had verloren, maar hij was blij, dat hij in plaats daarvan een zoo uitstekend man had gekregen als mr. de la Caille⁴⁾, die hem onlangs zijn boek Fundamenta

1) Zoo de geboortedatum bij v.d. Aa juist is, was Struyck toen nog geen 72 jaar.

2) Pehr Wilhelm Wargentin (1717-1783), docent in de astronomie aan de universiteit te Upsala sinds 1746, adjunct-professor aldaar sinds 1748, werd in 1749 secretaris van de Zweedsche Kon. Academie van Wetenschappen, welk ambt hij tot zijn dood bekleedde. (Sv. Biogr. Lexikon).

3) Pierre Bouguer (1698-1758), mathematicus en physicus, vooral beroemd als beoefenaar der geometrie; schreef tal van werken over wis-, sterren- en zeevaartkundige onderwerpen; is de uitvinder van den heliometer. (Nouv. Biogr. Univers.)

4) Nicolas Louis de Lacaille (1713-1762), een der beroemdste astronomen en beoefenaars der geometrie van zijn tijd, werd in 1740 professor in de mathematische wetenschappen aan het collège Mazarin, waar in 1746 een observatorium voor hem werd gebouwd; vertoefde van 1751-1754 aan de Kaap de Goede Hoop voor het verrichten van astronomische waarnemingen (zie hiervóór, blz. 315). - In 1757 gaf hij uit: ‘Astronomiae fundamenta, novissimis solis et stellarum observationibus stabilita’, een zeldzaam boek, daar het slechts in weinig exemplaren gedrukt werd; in 1758 verschenen zijne ‘Tabulae solares’. (Nouv. Biogr. Univers.).

[p. 359]

astronomiae had toegezonden, benevens Tabulae Solares. Daar het nu donker was, behield hij zich voor om mij een andermaal zijn uitgebreid cometarium enz. te toonen. Ik nam afscheid van hem en ging met den heer de Clercq naar zijn huis om het avondmaal te gebruiken. De heer de Clercq was een leerling geweest van den heer Struyck en was vrij goed tehuis in mathematica en physica. Deze Peter de Clercq was een bloedverwant¹⁾ van den scheepsbouwmeester en assuradeur Arent Bruyn, die dien prachtigen stal heeft.

[blz. 107]. Den 11^den Maart bezocht ik den professor in de botanie Joh. Burmannus²⁾ en den lector in de zeevaartkunde Martens³⁾, die ik beiden thuis

1) Pieter de Clercq was nl., zooals op blz. 110 van het ms. wordt medegedeeld, een schoonzoon van Arent Bruyn. Uit de Amsterd. Doop-, Trouw- en Begrafenisboeken, n^o. 734, blijkt dat op 21 Februari 1755 ‘Pieter de Clercq Jr., van Amsterdam, Menoniet, oud 28 jaren, op de Heeregragt, geadsisteert met zijn vader Pieter de Clercq’, ondertrouwde met ‘Maria Bruyn, van Monnikendam, Menoniet, oud 20 jaren, op 't Bikkerseyland, geadsisteert met haar vader Arent Bruyn’. - Het ‘Naamregister van alle de heeren kooplieden’ enz. van 1768 vermeldt ‘Pieter de Clercq, op de Keizersgraft bij de Princestraat, op de Oostzee.’

2) Johannes Burman of Burmannus (1706-1779), een lid van de professorendynastie Burman, die in de achttiende eeuw aan verschillende Nederlandsche hoogescholen, maar vooral aan het Amsterdamsche Athenaeum was vertegenwoordigd. Hij voerde sinds 1731 den titel van professor in de botanie, maar werd eerst in 1755 aan het Athenaeum verbonden: zie het Album academicum van het Athen. Ill. en van de Univers. van Amsterdam, blz. V en XVII. In 1742 werd hij naar Utrecht beroepen als hoogleeraar in de medicijnen en de botanie, maar bedankte: Miedema, Resolutiën van de vroedschap van Utrecht betreffende de Academie blz. 273.

3) Ferrner noemt hem Martijn, maar zijn naam is Martinus Martens; onder den titel van lector gaf hij van 1743-1762 aan het Amsterd. Athenaeum (in het Nederlandsch) lessen in de wis-, zeevaart- en sterrenkunde. (Wagenaar, Amsterdam II blz. 373 en het bovengenoemde Album Academicum, blz. V en VI).

[p. 360]

trof en die mij vriendelijk ontvingen. De eerste was omstreeks 50 jaar en sprak niets anders dan Latijn. Hij had een eenigen zoon, die in den aanstaanden zomer medicinae doctor zou worden¹⁾. Prof. Burmannus informeerde zeer naar Linnaeus, met wien hij zeer bevriend was en dien hij zeide de eer gehad te hebben een half jaar bij zich in huis te hebben, toen hij in Amsterdam vertoefde²⁾. Lector Martens, omstreeks 50 jaar oud, was juist bezig met de baan te berekenen van de nu zichtbare komeet³⁾. Ik geloof wel dat hij bekwaam genoeg is in het practische deel van de mathematica, maar in de theorie is hij een kind, vooral in vergelijking met Struyck. Hij scheen een beetje in de war te zijn door mijn bezoek en door de vragen, die ik hem deed over de komeet, over zijne manier om deze te observeeren zonder micrometer enz. Deze man heeft zonderlinge lotgevallen gehad. Tot omstreeks zijn dertigste jaar was hij op een koopmanskantoor, in welken tijd hij in zijne ledige uren uit liefhebberij de mathematica beoefende. De lust daarin nam toe, hij ging van het kantoor weg en wijdde zich heelemaal aan de studie van de mathematica, welke studie hij met zoo'n volhardenden ijver beoefende, dat hij zwak

1) Nicolaas Laurens Burman (1734-1793), zoon van Johannes Burman, promoveerde in 1759 aan de Leidsche Hoogeschool met een ‘Specimen botanico-inaugurale de geraniis’, vertrok daarop naar Zweden om te Upsala onder Linnaeus te studeeren, en werd in 1769 zijn vader toegevoegd als hoogleeraar in de kruidkunde aan het Amsterd. Athenaeum. (v.d. Aa, Biogr. Wdbk. en Björnståhl, Reize door Europa en het Oosten V blz. 415).

2) Zie daarover Björnståhl t.a.p. V blz. 415.

3) De in het voorjaar van 1759 in Nederland zichtbare komeet was de komeet van Halley.

[p. 361]

van hoofd werd. Toen hij weer hersteld was, legde hij zich op het zeilen toe en studeerde tegelijk. Hij is nu examinator geworden van allen, die bij de Admiraliteit worden aangenomen, en maakt het plan op voor de Hollandsche (lees: Nederlandsche) Generaliteitsloterij, waarvoor hij jaarlijks 1500 gulden geniet. Hij moet op bepaalde tijden in Den Haag zijn voor de aangelegenheden van de loterij en voor andere onderwerpen, die, zooals hij zeide, de Staten-Generaal hem uit te werken geven¹⁾.

Des avonds was ik met den heer Lefebure bij den heer Jean Clifford, den oudsten der nog levende zonen van den heer George Clifford²⁾. Daar waren

1) Op mijn verzoek is op 't Algem. Rijksarchief een onderzoek ingesteld naar de in den tekst vermelde bemoeiingen van Martens met de examens bij de Admiraliteit en met de Generaliteitsloterij. Dit onderzoek leverde alleen dit resultaat, dat in het Grootboek van Holland van 1759 en voorgaande jaren gesproken wordt van een inspecteur-generaal van de projecten der financiën, Martinus Martens. Zijne commissie is evenwel niet gevonden. - Of het bericht van Ferrner omtrent de werkzaamheid van Martens als examinator bij de Admiraliteit juist is, mag worden betwijfeld. In elk geval was hij niet de officieele mathematicus en examinator, noch bij de Admiraliteit van Amsterdam, noch bij die van de Maas (de rekeningen der andere Admiraliteiten geven geen licht omtrent een mathematicus en examinator). In Rotterdam werd in dezen tijd deze post vervuld door zekeren Praalder; te Amsterdam fungeerde als zoodanig sinds 1749 (de rekening van 1750 maakt voor het eerst van dezen post gewag) Cornelius Douwes, terwijl de post van instructeur bij de navigatie werd vervuld door Sierd Geerts, die later Douwes opvolgde en op zijn beurt door B.J. Douwes werd ter zijde gestaan.

2) Mr. George Clifford, zeer vermogend koopman en bankier, lid der firma George Clifford en Zoonen, eigenaar van het buiten de Hartenkamp onder Heemstede (hierna, blz. 157 van het ms.). In 1759 was zijn oudste nog levende zoon Jan Clifford, lid der evengenoemde firma. Jongere broeders van dezen Jan Clifford waren de in den tekst genoemde Hendrik en Peter, nl. Henry Clifford, heer van Hoogersmilde, lid der evengenoemde firma, en Mr. Pieter Clifford. De laatste was lid van de vroedschap en bekleedde allerlei regeeringsposten; van 1747-1773 was hij bovendien ontvanger der gemeenelandsmiddelen over de stad en 't kwartier Amsterdam; in 1773 werd hij burgemeester en bekleedde dat ambt nog herhaaldelijk in volgende jaren. Uitvoeriger bijzonderheden bij Elias t.a.p. II blz. 882-886, 912-913.

[p. 362]

in het gezelschap Graaf Zinzendorf, Baron Schelles en de heer Stupard uit Weenen, benevens graaf [von] Einsiedel en diens gouverneur uit Dresden¹⁾. De eerstgenoemden waren in Amsterdam vanwege het hof van Weenen en vooral om het kwikzilver van de Keizerin te verkoopen²⁾; maar de laatste reisde voor zijn genoegen. In 't gezelschap waren ook de heeren Hendrik en Peter Clifford met hunne vrouwen³⁾. De eerste was handelscompagnon van Jean Clifford; maar de laatste was receveur de la ville en nu ter tijd Président des échevins of President van schepenen;

1) Van de hier genoemde personen kan ik alleen Zinzendorf en Einsiedel te recht brengen. De eerste was, zooals Ferrner trouwens terstond zal mededeelen, een zoon van den vroegeren keizerlijken ambassadeur in Den Haag, en wel van François Wenceslas, graaf van Zinzendorf, die van 1728-1734 den Keizer als extraord. envoyé en plenipot. bij de Staten-Gen. vertegenwoordigde; 12 Maart 1734 nam hij zijn afscheid van de St.-Gen., maar bleef wegens ziekte in Den Haag wonen; 25 Sept. 1734 kwam het bericht van zijn overlijden bij de St.-Gen. in. (Mededeeling van den Algem. Rijksarchivaris.) - Met Einsiedel zal Friedrich Hildebrand, freiherr von Einsiedel bedoeld zijn (deze was, volgens de Allgem. Deutsche Biogr., in 1759 slechts 9 à 10 jaar oud, maar hij reisde dan ook met een gouverneur), die later in Weimar allerlei hofambten bekleedde en in den kring van Göthe en Schiller verkeerde.

2) Mr. George Glifford was nl., na het overlijden van den laatsten chef van het huis Deutz, Willem Gideon Deutz, in diens plaats in Dec. 1758 benoemd tot keizerlijk factor van het kwikzilver in Amsterdam: Elias t.a.p. II blz. 882. Over de Oostenrijksche kwikzilverleeningen, door de bankiershuizen Deutz en Clifford geëmitteerd, vgl. Elias t.a.p. II blz. 1045 vlg.

3) Jan Clifford was getrouwd met Anna Wolters, Henry Clifford met Adriana Margaretha van Marselis, vrouwe van Hoogersmilde, en Pieter Clifford (in tweede huwelijk) met Constantia Catharina Sautijn: Elias t.a.p. I blz. 517-518 en II blz. 884, 885, 913.

[p. 363]

hij was doctor juris, de jongste der gebroeders en dreef geen handel. Deze dames waren de aardigste, die ik in Holland aantrof, en vooral de vrouw van mijnheer Jean had veel verstand; zij was zeer vriendelijk.

[blz. 108] Baron Schelles vroeg mij naar den [Zweedschen] Kanselarijraad Ekestubbe, met wien hij goed bekend was. Graaf Zinzendorff was omstreeks 30 jaar, Maltheser ridder en vroolijk in gezelschap; zijn vader was keizerlijk ambassadeur in Den Haag geweest vóór den tegenwoordigen ambassadeur Baron Reis[ch]ach¹⁾.

Den 13^den Maart was ik ten middagmaal genoodigd bij Prof. Joh. Burman. Zijn broeder uit Alkmaar, die koopman was, met zijn zoon, en verscheiden anderen, wier naam ik niet meer weet, waren van het gezelschap. Prof. Burman heeft bovendien nog twee broeders, waarvan de een professor in de eloquentie is aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam²⁾ en de ander professor in de theologie te Utrecht³⁾.

Het avondmaal gebruikte ik bij den heer Jacob de Clercq in een grooten familiekring.

Den 14^den ging de heer Widell met mij alle drie de Joodsche synagogen bezoeken, benevens het oude-

1) Thaddeus baron von Reischach was sinds 10 Maart 1741 keizerlijk gezant in Den Haag en bekleedde dat ambt ongeveer 41 jaar. (Mededeeling van den Algem. Rijksarchivaris).

2) Pieter Burman, meestal genoemd Petrus Burmannus secundus (1713-1778), werd in 1735 hoogleeraar in de welsprekendheid en de geschiedenis te Franeker, in 1742 hoogleeraar in de welsprekendheid, de geschiedenis en de oude talen te Amsterdam (v.d. Aa).

3) Frans Burman (1708-1793) werd in 1743, toen hij predikant te Utrecht was, benoemd tot hoogleeraar in de theologie aan de Utr. Academie, welk ambt hij tot zijn dood (11 April 1793) vervulde: Miedema t.a.p. blz. 285-286, 459. - Ferrner zegt verkeerdelijk dat hij te Utrecht hoogleeraar was in de chirurgie.

[p. 364]

vrouwen- en mannenhuis. De Portugeesche synagoge is een van de prachtigste en grootste gebouwen in Amsterdam. De twee andere, van de Duitsche Joden of smousen, zijn ook tamelijk mooi, vooral de nieuwste, al kunnen zij niet vergeleken worden met de eerste. Er is een groote afscheiding tusschen de Portugeesche Joden, die Saducaeërs, en de Duitsche, die Pharisaeërs zijn. Zij gaan nooit in elkanders synagogen. De eersten scheren zich, zien er netjes uit, hebben aangename manieren en zijn over 't algemeen rijker dan de smousen, hoewel ook onder de laatsten veel rijke lui zijn. Het aantal Joden in Amsterdam moet ongeveer 40.000 bedragen¹⁾, waarvan 10000 zoo arm zijn, dat zij, wanneer zij 's morgens opstaan, niet weten hoe zij dien dag de kost zullen verdienen. Velen van hen leven op deze wijze, dat zij 's morgens

1) Dit getal 40000 is veel te groot; 20000 zal dichter bij de waarheid komen. In de achttiende eeuw is slechts éénmaal de bevolking van Amsterdam geteld, nl. in 1795. Volgens het gedrukte ‘Rapport over de telling van het volk van Amsterdam, overgegeven aan de representanten van hetzelve volk op den 20 October 1795 door J.P. Farret, A.G. Verster en J.H. van Swinden; te Amsterdam, bij Pieter den Hengst, 1795’ (Amsterd. archief) bedroeg het aantal inwoners, zoo binnen als buiten de muren, destijds 217024, waarvan 20335 Joden, allen binnen de muren wonende. Het is echter zeer goed mogelijk dat Ferrner in 1759 het aantal Joden in Amsterdam op 40000 heeft hooren schatten. Immers, op blz. 5 van het zooeven genoemde Rapport leest men: ‘Eene bevolking van slechts 191855 Christenen en 20335 Joden binnen de muuren deezer stad zal veelen bevreemden, daar men doorgaans de volkrijkheid deezer stad veel grooter stelt, dikwerf tot 220 à 230000 Christenen en meer, somtijds tot 30, 40 ja 50000 Joden.’ - Door Nicolaas Struyck werd, in zijn in 1753 verschenen ‘Nadere ontdekking omtrent den staat van 't menschelijk geslagt’ berekend, dat de bevolking van Amsterdam destijds nauwelijks 200000 bedroeg (zie blz. 146 van het genoemde geschrift). Men zal wel niet ver mistasten, wanneer men in 1759 het aantal inwoners van Amsterdam op 200000 stelt, en het aantal Joden daaronder op 20000.

[p. 365]

een kruiwagen en een gulden leenen, die zij 's avonds terug moeten geven met 1 à 2 stuivers interest. Men kan begrijpen, hoe zij bij de pinken moeten zijn in hun handel, wanneer zij den heelen dag moeten leven van wat zij verdienen bij den verkoop van waren, die voor 20 stuivers kunnen worden ingekocht, en bovendien nog rente moeten betalen.

Het oude-mannen- en vrouwenhuis is 4 jaar geleden gebouwd¹⁾ volgens het plan van Burgemeester Rendorp. Het is moeilijk om de in 't algemeen eenvoudige en spaarzame leefwijs der Hollanders in overeenstemming te brengen met de pracht, die in dit armenhuis heerscht. Het huis schijnt gering, van de gracht- of straatzijde gezien²⁾; maar als men den achterhof binnenkomt, kan men zich niet anders [blz. 109] verbeelden dan dat dit paleis gebouwd is alleen om een waardig huis te hebben voor den Prinsstadhouder, wanneer hij een bezoek brengt aan Amsterdam. Dat, zeg ik, zou men kunnen denken, wanneer men niet wist, hoe weinig genegenheid deze stad heeft voor het huis van Oranje³⁾.

[blz. 110] Den 15^den Maart waren de heer Lefebure en ik ten avondmaaltijd bij den heer Peter de Clercq in een grooten familiekring, waaronder ook zijn schoonvader Arent Bruyn was.

Den 17^den ging ik alleen - daar de heer Lefebure op een salet was genoodigd - met den heer Jacob de Clercq naar de Hollandsche komedie, die

1) In 1754 werd tot den herbouw besloten; in 1757 was deze voltooid: Wagenaar, Amsterdam II blz. 303.

2) Omdat het eigenlijke gebouw door gangen en poorten - aan beide zijden, zoowel aan den Oudezijdsachterburgwal als aan den Kloveniersburgwal - van de straat was gescheiden. Zie de beschrijving bij Wagenaar, Amsterdam II blz. 303.

3) De rest van blz. 109 is in het ms. onbeschreven.

[p. 366]

duurde van 's middags vier uur tot 's avonds tien uur¹⁾. Wanneer ik niet gelegenheid had gehad om nu en dan te praten met hen, die naast mij zaten, dan zou de tijd mij hier al te lang gevallen zijn, ja, het zou bijna niet uit te houden zijn geweest; want ten eerste verstond ik het Hollandsch niet goed, vooral in versmaat niet; vervolgens kon, wat ik verstond, mij niet schelen, en ten slotte waren de gebaren en manieren van de acteurs plomp en ongeschikt, wat geen wonder was, omdat zij allen handwerkslieden of kooplui waren en allen hunne gewone gebaren behielden, ofschoon zij hier een prins, een markies etc. moesten voorstellen²⁾.

Den 18^den waren wij door den heer Jacob Grill uitgenoodigd naar Nichtevecht, twee uur buiten Amsterdam, om daar te dineeren. In 't gezelschap waren de jonge Fabritius uit Kopenhagen, Cazenhoven, Nell en .......³⁾.

1) Het Amsterdamsche schouwburgpubliek had van ouds een vasten zit: zie Dr. G. Kalff, Geschiedenis der Nederl. Letterkunde V blz. 282.

2) Ik heb mij eenige moeite gegeven om op te sporen, welk stuk Ferruer op den 17den Maart 1759 in den schouwburg heeft zien vertoonen; maar dit is mij niet gelukt. De ten Amsterd. archieve bewaarde registers van ‘ontfang en uitgave aen de schouwburg’, uit het archief van het burgerweeshuis, loopen slechts tot 29 April 1754; die van 1754-1772 zijn waarschijnlijk bij den brand van den schouwburg op 11 Mei 1772 verloren gegaan: vgl. Wybrands, Het Amsterdamsch tooneel (1617-1772) blz. 219-220. De Amsterd. Courant maakt in dezen tijd nog geen melding van de op den schouwburg vertoonde stukken. - Het ongunstige oordeel van Ferrner over de acteurs wordt in 't algemeen bevestigd door de mededeelingen bij Wybrands t.a.p. blz. 171 vlg. en 195 vlg.

3) Niet ingevuld in het ms. - Het ‘Naamregister van alle de heeren kooplieden’ van 1768 noemt: ‘Theophile Cazenove, op de Heeregraft en hoek van de Spiegelstraat O.Z., 't comptoir in de straat, op Vrankrijk.’ De naam Nell komt er niet in voor, wel Neel en Neel en Zoon.

[p. 367]

Den 20^sten gebruikten wij het middagmaal bij den heer Vergehl¹⁾, die lang in Zweden gewoond heeft, in Gefle getrouwd is en nu, sinds hij zijne Zweedsche vrouw verloor, hier te Amsterdam hertrouwd is. Deze vrouw was uit Nijmegen, zag er goed uit, maar was een beetje doof. Mijnheer Vergehl sprak braaf Zweedsch en onthaalde ons voortreffelijk.

Den 21^sten waren wij ten maaltijd bij den heer Thomas Hope, waar de heer Adriaan [Hope] ook was²⁾. Verder waren daar met ons de heeren Grill, graaf Einsiedel en diens gouverneur, Van der Hoop³⁾ en meer anderen. Nadat het gesprek eerst had geloopen over den oorlog in Duitschland, de kaperijen van de Engelschen, het beleg van Guadeloupe door de Engelschen en andere onderwerpen⁴⁾, kwam men te spreken over den overvloed van auteurs, die in Holland zijn, vooral in Den Haag, waarbij Thomas Hope zeide, dat deze auteurs zich meermalen tot hem

1) Het ‘Naamregister’ enz. van 1768 noemt ‘Joannes Vergeel en Comp., op de Binnekant, bij de Kalkmarkt’, en ‘L. Vergeel, op de Stoelemarkt, te May op de Roozegraft.’

2) De gebroeders Thomas en Adriaan Hope waren de chefs der voorname Amsterdamsche handels- en bankiersfirma Thomas en Adriaan Hope. Over dit huis vergelijke men Elias t.a.p. II blz. 1058 vlg.

3) Vermoedelijk Mr. Cornelis van der Hoop, destijds advocaat der Oost Ind. Comp. te Amsterdam; maar ook kan bedoeld zijn Mr. Gijsbert van der Hoop, die na zijn huwelijk met Anna Constantia Romswinckel (1 Maart 1748) te Amsterdam woonde en daar de handelszaak van zijn schoonvader voortzette onder de firma de Wed. Matthijs Romswinckel en C^o: vgl. Elias, t.a.p. blz. 974, ook noot j) aldaar.

4) Dat het gesprek in dezen kring o.a. over de Engelsche kaperijen liep, kan niet verwonderen; de Nederl. Jaerboeken van 1759 staan er vol van; men raadplege slechts het register in voce Kapers. - Het beleg van Guadeloupe is een episode uit den kolonialen oorlog tusschen Engeland en Frankrijk, die van 1755-1763 werd gevoerd.

[p. 368]

hadden gewend om hunne boeken aan hem op te dragen, om daarvoor geld te krijgen. Hij noemde allerlei streken van hen om geld te krijgen; van elk hunner zei hij, als het grootste scheldwoord: ‘c'était un g[u]eux’. Hiervan kwam het gesprek op schelmen en intriganten, en 't laatste woord was altijd: ‘c'était un g[u]eux’! Kortom, ik meende te mogen concludeeren, dat arm en schelm in dezen kring synoniemen waren, met dit onderscheid evenwel, dat schelm niet voor zoo onteerend werd gehouden als [blz. 111] arm of behoeftig. Zoo spreken de rijken!

Deze heeren Hope, van wie Thomas, de oudste, directeur¹⁾ van de Oostindische Compagnie is, worden gehouden voor mannen, die bijzonder goede kennis hebben van den handel²⁾. Zij hebben de grootste handelszaak te Amsterdam en zijn dan ook zeer vermogend. Zij zijn compagnons en hebben 26 bedienden op hun kantoor³⁾. Zij werken zelf als slaven, vooral Thomas, die weduwnaar is⁴⁾ en maar één zoon heeft; Adriaan is ongetrouwd.

Den 22^sten gingen wij 's avonds de veelbesproken danshuizen in Amsterdam zien, waaronder de zoogenaamde ‘gode slafs’⁵⁾ doorgaan voor de beste of

1) Lees: bewindhebber der O. Ind. Comp.; in 1756 was Thomas Hope dit geworden: Elias t.a.p. II blz. 939.

2) De Nederl. Jaerboeken van 1779 blz. 1465 noemen Thomas Hope: ‘een man, wegens deszelfs doorzigt en ervarenheid in den koophandel hoog geroemd, den lof nalatende, dat 'er mogelijk geen comptoir van koophandel zoo magtig in Europa gevonden wordt, als hetwelk hij in dese stad heeft gevestigd.’

3) Zie de beschrijving van het ‘koopslot’ der Hope's op de Keizersgracht bij Elias t.a.p. blz. 942, noot ss).

4) Thomas Hope was gehuwd geweest met Margaretha Marcelis, die in Juli 1758 overleed: Elias t.a.p. II blz. 939.

5) De danshuizen of musicos, die Ferrner hier in bijzonderheden beschrijft, zijn bekend genoeg; wat hij echter bedoelt met de ‘gode slafs’ (zoo staat er in het oorspronkelijk) heb ik niet kunnen ontdekken.

[p. 369]

fatsoenlijkste, wanneer men hier van fatsoen mag spreken. Zoodra men den voet binnendeurs zet, wordt men gevraagd welken wijn men wil drinken, daar het een soort van noodzakelijkheid is om een flesch te nemen. Is men met meer dan twee personen, dan moet er meer dan één flesch besteld worden, al wordt er door fatsoenlijke menschen ook geen droppel van gedronken; het wordt meerendeels opgeslorpt door de brutale bedienden, die evenwel, wanneer het hun bevolen wordt, de hoeren daarmede moeten tractecren. Het aantal van deze hoeren bedraagt in elk danshuis meest 15 à 20 stuks, op verschillende wijze gekleed, naar den ongelijken smaak van hen, voor wie zij zich veil houden. Hier wordt altijd muziek gemaakt, nl. op een viool en een hakkebord, op welke muziek de hoeren met elkaar dansen, wanneer althans geen man hen beetpakt; uit zich zelf mogen zij niemand vragen met hen te dansen. In deze danshuizen wordt geen ontucht bedreven, maar wie meer wil dan dansen, kan de hoeren naar huis volgen. Het eenige, dat dit schaamtelooze vrouwvolk hier kan doen, is: zich door hare gebaren behagelijk te maken en te onderhandelen over den prijs. Dit doen zij echter zoo schaamteloos, dat zelfs de liederlijkste kerel niet anders dan afschuw kan opvatten van hen en hun gemeene kostwinning. Het is bijna onbegrijpelijk, hoe iemand zoo beestachtig kan zijn en den coïtus kan uitoefenen met zulke beesten, die voor geld veil zijn voor hond en kat. Voor denkende menschen zijn deze huizen in waarheid een goed voorbehoedmiddel. Toch komen hier allerlei slag van menschen; wij troffen er een lid van de Staten-Generaal aan.

[p. 370]

Den 23^sten gebruikte ik het middagmaal in een grooten familiekring bij den heer Jacob de Clercq, wiens zusters en zwagers met hunne kinderen een groot gezelschap vormden, waarbij nog kwamen zijn drie eigen dochters en twee zonen.

's Avonds was ik door den heer Trekels, lakenkoopman¹⁾, uitgenoodigd bij den heer van Wylick²⁾, in gezelschap met twee juris doctores Vorster (die nu in Amsterdam waren voor de erfenis van hun broeder, een medicinae doctor), met de heeren Giffanti, Petazzi, Oudman, Vollenhove, van Eik en de twee van der Hoop's³⁾. Allen bewezen mij zooveel beleefdheid als zij maar konden. De heer Lefebure was ziek, daarom was ik er in mijn eentje.

[blz. 112] Den 24^sten Maart voer ik alleen in de trekschuit naar Weesp, een stadje op twee uur afstands van Amsterdam. Deze stad is alleen merkwaardig door de groote hoeveelheid brandewijn of zooals zij hier zeggen jenever, die er bereid wordt. De stad is lang en smal en bestaat uit niet meer dan twee grachten. Allen, die wonen aan den buitenkant van beide grachten, en sommigen aan den

1) Het ‘Naamregister’ enz. van 1768 noemt ‘Joh. Trekels, in de Kalverstraat, bij de Jonge Roelofssteeg, in lakenen etc.’

2) Het evengenoemde Naamregister bevat het adres van ‘Jacob van Wylick, op de Keizersgraft over de Westermarkt, in Oostindische lijwaten, zijde stoffen en op de West.’

3) Van de hier genoemde gasten kan ik de volgende terecht brengen: de heeren Guffanti (Ferrner spelt Giffanti) en Petazzi waren, volgens het reisjournaal van Monsign. Garampi in Bijdr. en Mededeel. XX blz. 228, ‘directeuren van den handel van het huis Guaita en C^o’; het Naamregister van 1768 noemt de firma ‘Wed. Herm. Outman, op de Haarlemmerdijk en hoek van de Visschersstraat, in lijwaten’; kooplieden van den naam Vollenhoven en van Eik (Eyk of Eyck) zijn er verscheidenen; de twee van der Hoop's zullen Mr. Cornelis en Mr. Gijsbert van der Hoop zijn (zie hiervóór, blz. 367, noot 3).

[p. 371]

binnenkant zijn branders¹⁾. Hunne werkplaatsen en ketels zijn heel groot. Zij hebben het heel handig ingericht om het water, dat zij noodig hebben, in en uit hunne werkplaatsen te pompen. Deze drankkoningen mesten een ongeloofelijk groot aantal varkens in daarvoor afzonderlijk gemaakte lange stallen. Velen van hen hebben er verre over de honderd; stel u dan voor, hoe talrijk het knorrende geslacht moet zijn in deze heele zwijnen- en brandewijnstad! De kerk is hier groot en mooi; maar overigens is alles egaal.

Den 26^sten noodigde de heer Dreyer mij met zich ten middagmaal in het Heerenlogement, het beste van de stad²⁾.

Den 28^sten gebruikten wij het middagmaal bij den heer Pieter van Ockhuysen³⁾, waar alleen diens oudere broeder in 't gezelschap was.

Den 30^sten was ik alleen bij den heer Trekels, in zijn gezelschap en dat van den heer van Wylick. Hier waren, evenals bij den heer van Wylick, geen dames.

Des namiddags ging ik eerst met den heer Lefebure naar den Schuttersdoelen⁴⁾, waar een gezelschap of collegie van 15 personen verzameld was om naar de

1) Tegenw. Staat van Holland V blz. 137 (1750) stelt het aantal branderijen in Weesp op 30.

2) Van de twee Heerenlogementen (het Oudezijds- en het Nieuwezijds-) was het Oudezijds-, aan het einde van den Oudezijdsvoorburgwal, het deftigste; dit zal dus hier bedoeld zijn.

3) Het Naamregister enz. van 1768 vermeldt: ‘Pieter van Ockhuysen, op de hoek van de Westermarkt, op Spanje en Portugal’, en ‘Jan van Ockhuyzen, op de Keizersgraft op de hoek van de Westermarkt, in zijde.’

4) Bedoeld is de Schietdoelen, het kleinste van de twee gebouwen, die samen den Kloveniersdoelen vormden; alleen hier werd in het midden der 18de eeuw nog door ‘gezelschappen van liefhebberen’ naar de schijf geschoten. Vgl. Wagenaar, Amsterdam II blz. 74, 75 en III blz. 169.

[p. 372]

schijf te schieten, wat eenmaal in de maand gebeurde. In dat gezelschap waren o.a. de heeren Jacob Grill, Dreyer en Crommelin¹⁾. Vervolgens ging ik alleen naar het groote concert in de manege, waar ik met groot genoegen was, zoowel nu als de vorige maal²⁾. De instrumenten waren nu niet dezelfde.

Den 31^sten kwamen de heeren August Altströmer³⁾ en Frans Jennings uit Hamburg naar Amsterdam en namen hun intrek bij Kolmeyer in het Oude Wapen van Embden, waar de heer Lefebure en ik logeerden. Zij waren over Oostfriesland, Groningen, Westfriesland⁴⁾ en de Zuiderzee naar Amsterdam gereisd.

[blz. 113] Den 1^sten April waren wij uitgenoodigd den avond door te brengen bij den heer Hendrik Clifford, waar 't zelfde gezelschap was als vroeger bij mijnheer Jean, en bovendien de heer Marselis en diens vrouw⁵⁾, die een zuster van de Cliffords is, en de keizerlijke ambassadeur uit Weenen, baron Reischach, die de vader is van de vrouw van den Spaanschen gezant in Stockholm, markies de Puenle-Juerte⁶⁾, die daar voor een volkomen schoonheid doorgaat. Hij moet nog meer dochters hebben, die even mooi zijn. Hij zelf is een van de langste mannen, die ik ooit gezien heb, en mager; hij lijkt veel

1) Het Naamregister enz. van 1768 noemt ‘Dan. Crommelin, op de Keizersgraft, bij de Heerestraat’.

2) Vgl. hiervóór, blz. 355.

3) Ferrner schrijft nu eens Alströmer, dan weer Altströmer.

4) Westfriesland is hier = het tegenwoordige Friesland.

5) Johanna Clifford, een zuster van Jan, Henry en Pieter Clifford, was gehuwd met den voornamen koopman en bankier Jan van Marselis: Elias t.a.p. II blz. 873.

6) Ferrner spelt den naam ‘Fuerte del Puentes’. - Paulus de Barrenechea, marquis de Puenle-Juerte was van 1753-1761 Spaansch gezant te Stockholm. (Mededeeling van Dr. E. Hildebrand, Rijksarchivaris te Stockholm).

[p. 373]

op een Hollander in zijne manieren en spreekt heel weinig.

Den 2^den [aten wij] 's middags bij den heer Dreyer, in gezelschap van de heeren Altströmer en Jennings, en ter avondmaaltijd bij den heer Grill in gezelschap van dezelfden benevens den heer Henrick Konig¹⁾, den heer van Goens²⁾ en diens vrouw.

Den 4^den werd ik door den heer Van de Wal uitgenoodigd om een eindje buiten de Leidsche poort zijn astronomisch observatorium, zijn instrumenten en vooral zijn 8-voets-telescoop te bezien; hij zelf heeft de spiegels daarvan gemaakt en het plan aangegeven voor den kijker en alles, wat daarbij behoort. De heeren Lefebure en Grill gingen ook mee daarheen.

Nadat wij eerst wat onthaald waren, gingen wij terstond naar het observatorium, waar de genoemde telescoop het eigenlijk merkwaardige was. Hij was acht voet lang, en de diameter van den grooten spiegel tusschen 11 en 12 duim. Behalve de gewone constructie was er aan dezen kijker eerst een kleine quadrant en dan een aequatoriaalinrichting, waardoor de hemellichamen, als men hunne plaats had berekend, gemakkelijk ingesteld konden worden; maar geen van deze instrumenten was zoo groot of zoo exact, dat de plaats der hemellichamen er met eenige nauwkeurigheid door kon worden bepaald. Het instrument was bovendien zeer samengesteld en zonder micrometer. Het observatorium zelf was zoo klein, dat het alleen voor dit eene instrument scheen te

1) Deze naam wordt in het ms. soms ook König geschreven.

2) Het Naamregister enz. van 1768 noemt: ‘V.M. van Goens, op de Keizersgraft bij de Reguliersgraft, te May op de Heergr, over de Warmoesgraft’.

[p. 374]

zijn gebouwd. Vier pijlers van tichelsteen, diep in den grond geslagen, droegen de vloer, waarop die groote kijker stond. Deze vier pijlers waren omgeven door een vierkant planken huis, en het heele dak bestond uit een koperen koepel, die op dezelfde wijze kon worden rondgedraaid als de kap van een wind-[blz. 114] molen. Van de spits van den koepel tot onderaan toe was een spleet, zoo breed als de diameter van den kijker, die door katrollen en zwengels gemakkelijk geopend en gesloten kon worden. Zoodoende kon men, door het draaien van het dak en van den kijker op zijn voetstuk, den hemel observeeren waar men wilde. Hier waren nog andere kleine, zoowel reflectie- als refractiekijkers; maar vooral werden ons gewezen de spiegels voor een reflectiekijker van 20 voet, die, zooals de heer van de Wal ons vertelde, om de volgende reden door hem waren gemaakt: voordat hij zich had ingelaten met het maken van spiegels, wilde hij in Engeland een telescoop van 4 voet koopen; maar daar de prijs hem te buitensporig scheen, besloot hij, daar hij ervaren was in de theorie, om er zelf een te maken, grooter dan die in Engeland gemaakt werden. Hierop begon hij te werken aan zijn 8-voets-kijker; maar toen de heer Short¹⁾ in Engeland dit te weten kwam, maakte hij er twee van 12 voet lengte. De heer van de Wal wilde niet voor Short wijken, maar, zoo mogelijk, hem overtreffen, en begon daarom te werken aan deze spiegels voor een kijker van 20 voet; hij heeft nog geen tijd gehad ze te probeeren, hoewel ze geheel gereed waren. In het

1) James Short (1710-1768), sinds 1737 fellow van The Royal Society, vermaard als vervaardiger van optische instrumenten, (Diet. of Nat. Biogr.)

[p. 375]

observatorium miste ik twee voorname dingen: den meridiaan en een slingeruurwerk; voor geen van beide was daar plaats. Daaruit blijkt, dat het voor den heer van de Wal er meer op aan komt om de hemellichamen te bezien en met zijne kijkers zijne kennis van de optische theorie te toonen, dan om een reeks van waarnemingen te doen, die kunnen dienen om de juistheid van de astronomie te bevorderen. Mijnheer van de Wal's tijd zal zulk een aanhoudenden arbeid ook wel niet toelaten, daar hij een van de aanzienlijke kooplieden van Amsterdam is, in compagnie met zijn jongeren broeder een groot kantoor¹⁾ heeft en zelf den heelen dag in zijne handelszaken werkt. Hij is een kinderloos weduwnaar, en goed voor eenige tonnen gouds in Hollandsch geld. Hij heeft een goed en klaar verstand en veel kennis van mathematica en physica, en wordt in 't algemeen gehouden voor een zeer welwillend en braaf mensch. [blz. 115] Den 5^den April waren de heeren Lefe-

1) Het ‘Naamregister’ enz. van 1768 noemt de firma ‘Jac. en Joh. van de Wal, in de Kalverstraat bij de N.Z. Kapel, op Portugal, ten huize van J. Roman’. - De oudste der gebroeders, Jacobus van de Wal, de amateur-astronoom, zal wel dezelfde heer J. van de Wal zijn, van wien Prof. Dr. F. Kaiser - in Annalen der Sternwarte in Leiden, Erster Band, blz. XIV - het volgende bericht: ‘Im Jahre 1782 vermachte der Herr Jacobus van de Wal, der früher eine polytechnische Schule in Delft eingerichtet und ihr vorgestanden hatte, der Leidner Universität ein unter seiner Aufsicht verfertigtes Spiegelteleskop, welches auf einem starken eisernen Fussgestel ruhete und ein messingenes Rohr von 9 Fuss Länge hatte. Die vom Herrn van de Wal der Universität vermachte Sternwarte, welche er unter Nieuwer-Amstel (Ferrner zegt boven: “een eindje buiten de Leidsche poort”) eingerichtet hatte, und welche ein hölzerner Thurm mit einem Drehdache war, das das Teleskop uberdeckte, wurde nicht angenommen, weil sich dazu in Leiden kein Platz finden liess’. Maar de telescoop kreeg een plaats op de Leidsche sterrenwacht en werd daar voortaan gebruikt; voor de nadere beschrijving van dit instrument zie men Kaiser t.a.p. blz. LIV, onder N^o 19.

[p. 376]

bure en ik ten middagmaal bij den heer Jacob de Clercq, die na den maaltijd ons zijne orgels, die den eenen wand heelemaal besloegen, liet zien en er op speelde voor ons. Daarna bracht hij ons naar zijne bibliotheek, die tamelijk groot was. Daar had hij ook een mooie en kostbare verzameling van instrumenten voor experimenteele physica, vooral voor hydrostatica en optica; o.a. toonde hij ons ook spiegels voor een telescoop van 8 voet, die nu echter gedemonteerd was. Hij had bovendien een telescoop van 2 voet, dien hij naar boven op het dak, waar hij zijn observatorium had, meenam om ons de streek rondom Amsterdam te laten zien. Het bovenste deel van het dak was plat en door een balustrade omgeven. Midden op dat vlakke dak was de opgang, die gedekt werd door een klein huisje van planken, dat aan alle zijden vensters had, waardoor men den hemel kon bezien, wanneer wind, koude of iets anders verhinderden om buiten op het dak te gaan. Deze Jacob de Clercq was een van de aardigste en gelukkigste menschen, die ik kende. Hij was zeer beleefd, zonder gemaniereerdheid; rijk, zonder lui of gierig te zijn; in hooge mate een liefhebber van de wetenschap en daardoor zoo verlicht, dat hij ze op den rechten prijs kon stellen. Hij had een gezond lichaam, want hij was matig in eten en drinken. Hij was vrijgevig zonder pralerij, voerde een grooten staat zonder ijdel vertoon. Ten slotte was hij gelukkig getrouwd, had mooie en goede kinderen, wien hij met groote zorgvuldigheid een fatsoenlijke en verstandige opvoeding gaf.

's Avonds om zeven uur ging ik met den heer Mesterton¹⁾, een in Amsterdam gevestigden Zweed,

1) Het Naamregister enz. van 1768 noemt de firma ‘H. en A. Mesterton, op de Blaauwburgwal, bij de Heeregraft.’ Op de naamlijst der leden van het gezelschap Concordia et libertate komt voor: Archibald Mesterton; sinds 1749 was hij lid, in 1759 bestuurder.

[p. 377]

die tevoren mij daartoe had uitgenoodigd, naar een zoogenaamd collegie of vergadering van 15 à 20 personen, die elken Donderdag tezamen kwamen om te zien naar physische experimenten¹⁾, die de heer Botsman deed, en te luisteren naar zijne verklaring daarvan. Deze heer Botsman was iemand, die veel studie had gemaakt van mathematica en physica; maar het geluk was hem niet gunstig geweest; hij was arm en had geen betrekking kunnen vinden; daarom sloegen de bovengenoemde heeren de handen ineen om hem jaarlijks f 600 te betalen, opdat hij elken Donderdagavond een voorlezing voor hen hield en deze door experi-[blz. 116] menten nader toelichtte. Deze proeven kan hij des te gemakkelijker verrichten, omdat een lid van het collegie, Jacob Cramer genaamd, een weetgierig en geleerd koopman²⁾, hem goede en voldoende instrumenten verschaft, waarvan hij een aanzienlijke en kostbare verzameling bezit; ook heeft hij een mooi schelpenkabinet. Ditmaal liep de voorlezing over de percussio corporum, welker wetten de heer Botsman duidelijk en geschikt verklaarde, en wat hij zei, bekrachtigde hij met experimenten. Het heele gezelschap bewees mij groote beleefdheid en verzocht, dat ik elken Donderdag, zoolang ik te Amsterdam vertoefde, aanwezig zou willen zijn.

1) Over dit Donderdags-gezelschap kan ik evenmin iets naders berichten als over het Maandags-gezelschap (hiervóór, blz 335, noot 2).

2) Het Naamregister enz. van 1768 vermeldt wel acht Cramer's, maar geen Jacob, en verder eenige firma's, waarin de naam Cramer voorkomt (Cramer en van Rensselaar, Wed. Jan Cramer en Zoon, Wed. Cramer en Pothoff, Cramer en Wegman). Zie over dezen geleerden koopman Jacob Cramer ook blz. 120 van het ms.

[p. 378]

Tot den avondmaaltijd was ik uitgenoodigd door den heer Pasch, een in Amsterdam gevestigden Zweed. Tot het gezelschap behoorden verder de heeren Grill, Hasselgren, Hoving, Hendr. Konig¹⁾ en Lefebure, allemaal Zweden, benevens den makelaar Creutz, een Hollander²⁾.

Den 6^den April gebruikte ik het middagmaal in het Heerenlogement en voer met Dreyer, op uitnoodiging van kapitein de Beer, aan boord van diens oorlogsschip Edam, met 54 kanonnen, dat de volgende week zou uitzeilen om aan koopvaardijschepen tot convooi te dienen tegen de Engelsche kapers³⁾. De bemanning zou nu aan boord gemonsterd worden, en naar aanleiding daarvan had kapitein de Beer gasten uitgenoodigd. Behalve de Zweden König, Jennings, Dreyer en mij bestond het gezelschap uit 24 personen, die tot aan den avond op het schip onthaald werden. Kapitein de Beer is geboren in Denemarken, op Funen, en heeft al zijn leven de Staten-Generaal gediend. Hij informeerde bij mij naar den generaal-adjudant Snolski en den equipagemeester Psilander Schöld, die met hem cadet waren

1) Van deze namen komen Hasselgreen en Hoving in het Naamregister van 1768 voor, nl. ‘Jan en Karel Hasselgreen, op de Lauwriergraft tusschen de Konijne- en Haazestraat, in suiker’, en de firma ‘Hasselgreen en Burghard, op de Lauwriergraft, in suiker, in Zweeden’ (hier zal wel abusievelijk in voor op staan; anders is Zweeden niet de naam van het land, waarop de firma handel drijft, maar de naam van het huis). Verder ‘Joh. Hoving en Zoon, op de Kalkmarkt’, en ‘Johannes Hoving Junior, op dito, in linnen’.

2) Het Amsterd. Heerenboekje van 1759 noemt hem niet onder de makelaars.

3) Dit zal dan maar een korte reis geweest zijn; want de Nederl. Jaerboeken van 1759 berichten op blz. 713, dat op 19 Juni 1759 de oorlogsschepen Damiaten, onder den Schóut-bij-Nacht Joost Sels, en Edam, onder kapitein Nikolaas de Beer, uit Tessel naar West-Indië zeilden, met een door hen geconvooieerde koopvaardijvloot. Vgl. ook aldaar blz. 1137.

[p. 379]

geweest in dienst der Staten¹⁾. Kapitein de Beer bewees inzonderheid aan ons, Zweden, beleefdheid; hij was een algemeen bemind mensch. Bij deze gelegenheid dronk ik broederschap met König, Jennings en Dreyer.

Den 8^sten April was ik ten avondmaaltijd bij Dreyer, in gezelschap van König, den jongen Baron Klinckowström²⁾, die van Parijs kwam, Frans Jennings en twee heeren, genaamd Froicken, die Denen waren, maar nu te Amsterdam gevestigd. Klinckowström was klein en onaanzienlijk, maar hij wist zijn weetje wel en had voor zijne jaren heel wat kennis. De heeren Froicken hadden tweemaal bankroet gemaakt; maar dat gaat mij niet aan.

[blz. 117] Den 9^den April was ik met Jennings uitgenoodigd door König en werden wij 's avonds door hem getracteerd in de Munt.

Den 10^den ging ik buiten om de stad wandelen en bezag de windmolens rondom Amsterdam, die tezamen ongeveer 300 in aantal zijn. De zaagmolens zijn op dezelfde wijze ingericht als bij ons in Zweden

1) Johan Snoilsky (1708-1787) werd in 1728 constabel bij de Zweedsche admiraliteit en stond van 1730-1736 in Nederl. zeedienst, op een eskader, dat in de Middellandsche zee tegen de Marokkaansche zeeroovers voer. Na zijne thuiskomst werd hij luitenant in Zweedschen zeedienst en klom achtereen volgens op tot kapitein, generaal-adjudant en schout-bij-nacht. Hij was gehuwd met een dochter van Gustaf von Psilander, Zweedsch admiraal en later president van de Zweedsche Admiraliteit. Van dezen admiraal von Psilander is de in den tekst genoemde equipagemeester Psilander Schöld vermoedelijk een bloedverwant (Sv. Biogr. Lexikon).

2) Vermoedelijk Thure Leonhard Klinckowström of diens broeder Leonhard; zij waren zonen van Thure Gustaf Klinckowström (1693-1765), die sinds 1758 het ambt van president (‘Canzler och Director’) van Zweedsch-Pommeren bekleedde. (Sv. Biogr. Lexikon).

[p. 380]

bij Edet en Trollhättan, alleen met dit onderscheid, dat de onze door water gedreven worden en deze door wind; maar bij Göteborg heb ik ook zulk een windzaagmolen gezien. De meelmolens waren juist zooals die van den heer Peter Bagge bij Göteborg. Deze molens kosten veel van bouwen, daar de grond hier zoo los is, dat zij op palen moeten worden gezet. Een meelmolen kost alles bij elkaar omstreeks 8000 gulden, waarvan meer dan 3000 besteed worden om de fundamenten te maken; al het houtwerk is van eikenhout. Zaagmolens kunnen voor 5000 gulden gebouwd worden. Om Amsterdam zijn ook mosterd-, krijt-, verf- en cementmolens, die alle heel weinig van elkander verschillen, alleen met kleine veranderingen naarmate van elks verschillende bestemming. De zaagmolens staan vooral buiten de Haarlemmerpoort; het heele terrein is daar doorsneden door diepe slooten, zoodat elke molen met bijbehooren heelemaal door water omringd is; dit vergemakkelijkt zeer den toevoer van zaagblokken en het terugvoeren van de gezaagde planken. Midden onder de meeste meelmolens gaat een vaart door, zoodat een vaartuig zóó onder den molen kan worden gebracht, dat de zakken met koorn er uit opgeheschen en de meelzakken uit de hoogste verdieping er in afgelaten kunnen worden, waardoor zoowel aan tijd als aan arbeidsvolk veel bespaard wordt.

Den 12^den vertrok de heer Frans Jennings van Amsterdam naar Frankfort a./M.

Den 14^den ging ik weer zien naar de godsdienstoefening der Joden, die mij, hoe vaker ik ze zag, meer en meer dwaas toescheen. De profetie van de Schrift betreffende de lotgevallen van dit volk is naar mijne meening een van de krachtigste bewijzen voor den goddelijken oorsprong daarvan [nl. van de Schrift].

Den 15^den was ik door den heer Henr. König

[p. 381]

uitgenoodigd op het buiten van de heeren Raimund en Theodore de Smeth¹⁾ buiten de Utrechtsche poort, waar ik zeer beleefd ontvangen werd door de beide heeren de Smeth en door de vrouw van den jongsten. [blz. 118] Raimund, de oudste broer, was ongetrouwd; men zegt, dat hij zeer godvruchtig is. De jongste broer, Theodore de Smeth, was een in gezelschap heel aangenaam mensch; voor mij was hij des te meer een passend gezelschap, omdat hij niet alleen goed belezen was in de astronomie, maar daarover ook een dik deel had geschreven, waarvan ik de waarde niet kan beoordeelen, daar het niet gedrukt was en de heer de Smeth zei, dat hij [in zijn nieuwe huis] zijne zaken nog niet zoo in orde had, dat hij mij het manuscript kon toonen. Hij zei, dat hij nu juist bezig was met het in orde brengen van zijne bibliotheek in zijn nieuwe huis. Men zei dat hij een aanzienlijke verzameling van allerlei instrumenten had, maar alles was nu ingepakt, sinds hij zijn oude huis²⁾, waarbij hij zijn observatorium had, had laten afbreken.

In den namiddag vermaakte zich het heele gezelschap, dat talrijk was, met het kolfspel, welk spel ik vroeger, voordat ik hier in Holland was, nooit gezien had; maar hier wordt het algemeen gespeeld³⁾.

1) Raymond en Theodorus de Smeth dreven groote handels- en bankierszaken; hunne firma emitteerde o.a. de eerste leeningen, die Rusland in het buitenland sloot; Theodorus had daaraan zijne verheffing tot Baron des Russischen Rijks (in 1772) te danken. Hij was in 1749, in tweede huwelijk, getrouwd met Agatha Alewijn. Raymond de Smeth woonde bij zijn broer in. Vgl. Elias t.a.p. II blz. 798.

2) De gebroeders de Smeth woonden in de Nieuwe Doelenstraat; het nieuwe huis, dat zij op de plaats van het oude lieten zetten, was ‘ein nach dem italiänschen Geschmack erbauetes Haus’. Vgl. Elias t.a.p. II blz. 798 en 800.

3) Het kolfspel was toen nog een volksvermaak. In 1792 vond men in en om Amsterdam 217 kolfbanen, behalve die op particuliere buitens: E.W. Moes, Amsterdamsche kolfbanen, in Amsterd. Jaarboekje 1889 blz. 79 vlg.

[p. 382]

Om in het kort een begip hiervan te geven: een paralellogram van 50 à 60 el lengte en 12 à 15 el breedte is omgeven door wanden van planken, die aan de lengtezijden een el hoog en aan de dwarszijden 2, 2½ of 3 el hoog zijn. De lengte en breedte van de kolfbaan en de hoogte van de wanden zijn ongelijk, al naar den smaak der spelers, de grootte van de buitenplaats en andere omstandigheden. Aan beide einden van de baan worden 2 palen opgesteld van 3, 4 of 5 duim diameter; de hoogte is ongeveer 5 à 6 kwart-el. Deze palen worden in het midden van de ruimte tusschen de lengtewanden geplaatst en bijna op gelijken afstand van de dwarswanden. De vloer van de baan wordt van leem gemaakt, met fijn zand erop, zoo effen en vast als maar mogelijk is; want daarvan hangt de voortreffelijkheid van de baan af. Wanneer de baan aldus gereed is, moet elke speler een kleinen harden bal hebben van ongeveer 2 duim diameter en bovendien een zoogenaamde kolf, die lijkt op den stok van den zweep van onze rijke boeren, met een handvat van leder, en een koperen beslag aan het onderste einde, dat aan de voorzijde plat of vlak is. Wanneer nu alles aldus gereed is, bestaat de kunst daarin, om den bal bij den eenen paal te leggen en hem met de kolf zulk een richting te geven, dat hij den anderen paal raakt. Hoe dikwijls de palen geraakt en waar de ballen gelegd moeten worden, hangt af van wat de spelers daaromtrent overeenkomen.

[blz. 119] Den 16^den April waren de heer Lefebure en ik uitgenoodigd om naar Haarlem te gaan

[p. 383]

in gezelschap van den heer Jacob de Clercq en diens dames, om daar de groote en beroemde bloemvelden te bezien, die nu in bloei stonden en waarover nu in gezelschap algemeen werd gesproken. Vlak buiten de westelijke poort van Haarlem bij het daar aangelegde mooie bosch waren deze Hollandsche heerlijkheden. Daar waren wel honderd grootere en kleinere bloemvelden en honderd bloemisten, die geen ander bedrijf hadden dan bloembollen te planten en deze of wel de bloemen ervan te verkoopen. Het schijnt wel ongeloofelijk, dat deze honderd huisvaders met hunne gezinnen niet alleen hun bestaan vinden door dien handel, maar zelfs kapitalisten zijn geworden, terwijl zij niets bezaten, toen zij begonnen. Maar het wordt begrijpelijk, als men weet dat een soort van bloemenziekte de heele natie heeft bevangen, van den aanzienlijkste af tot aan het geringste dienstmeisje. 20 à 30 jaar geleden was die ziekte in haar hoogste crisis¹⁾. Toen werd een enkele

1) De tulpenhandel in Nederland in de jaren 1634-1637 is bekend genoeg; minder bekend is echter, dat men omstreeks 100 jaren later een herhaling van deze dwaasheid heeft gehad, zoodat dan ook de ‘Samenspraecken’ van Adriaen Roman ‘nopende de opkomste ende ondergangh van Flora’ (Knuttel Nos. 4540, 4541), waarin de geschiedenis van den tulpenhandel in 1634-1637 beschreven is, in 1734 herdrukt zijn; toen waren echter niet de tulpen, maar de hyacinthen het voorwerp van den windhandel. Van dezen hyacinthen-handel in 1730 en volgende jaren (op 1730 wordt het begin van dezen handel gesteld door Cornelis de Koning, Tafereel der stad Haarlem II blz. 214) getuigt ook het in 1742 verschenen eerste deel van den Tegenw. Staat van Holland, waar op blz. 408, na de mededeeling dat men omstreeks 1640 vier en meer duizend guldens voor een tulpbol betaalde, bericht wordt: ‘Nog onlangs heeft men diergelijke sommen voor eenen dubbelen hiacinthbol gegeven; ja, men heeft sommige hiacinthbollen tegen een gouden dukaat het aas betaald’. - Mr. W.P. Sautijn Kluit heeft in zijne verhandeling, getiteld: De Tulpen- en Hyacintenhandel, in Handel. en Mededeel. der Maatsch. van Letterk., 1866, bl. 66-71, het weinige medegedeeld, dat hem over den hyacinthenhandel van omstreeks 1733 was bekend geworden; als aanvulling daarvan is Ferrner's bericht van waarde. - Uit de Koning's Tafereel der stad Haarlem Il blz. 214-217 blijkt, dat de hyacinthenhandel van 1730 en volgende jaren niet slechts een tijdelijke windhandel is geweest, maar aanleiding heeft gegeven, dat het kweeken van hyacinthen voortaan in steeds meerdere mate een tak van bestaan werd voor de Haarlemmer bloemisten.

[p. 384]

bloembol, die in de hoogdravende taal van deze bloemisten gloria mundi genoemd wordt, met 10000 gulden betaald; nu wordt zij verkocht voor 300. Toen ruineerden zich welgestelde families alleen door het koopen van bloemen; toen verkochten de armeren alles wat zij bezaten om een lapje grond voor bollenkweekerij te koopen, waarin toen een goudmijn stak. Toen was het niet zeldzaam te hooren, wanneer die of die overleed, dat hij voor een waarde van 100, 150, 200000 guldens naliet alleen aan bollen. Toen was geen dienstbare zoo arm, of hij had zijn bol of ten minsten een aandeel daarin; want wanneer iemand niet zoo vermogend was, dat hij of zij alleen een bol konden betalen, deden 3, 4, 6 à 10 het in compagnonschap. Het gebeurde ook dikwijls, dat iemand aandeel had in verschillende bollen. Vooral dienstmeisjes waren verzot op bollen; soms hadden zij er met haar tienen één, soms hadden zij aandeel in verschillende bollen tegelijk. Gloria mundi, flos florum, suprema, caelestina, le roi de France, Gustavus Adolphus, le monarque d'Espagne, comte de Bonac etc. waren klinkende namen, die er niet weinig toe bijdroegen om de waarde der bloemen te verhoogen. Nu is deze liefhebberij zeer verminderd, maar er is toch nog zooveel daarvan overgebleven, dat een buitenlander het alleen kan aanzien voor een dwaasheid. In mijne oogen waren deze bloemvelden

[p. 385]

maar heel matig schoon, maar de menschen hier in 't land houden ze voor iets verrukkelijks.

[blz. 120] Den 19^den April was ik ten middagmaal bij den heer Theodore de Smeth, in groot gezelschap, inzonderheid van Spanjaarden¹⁾. Hier was alles in grooten stijl. De kamers, de schilderijen, de meubels en de schikking daarvan gaven alle te kennen, dat de heer de Smeth niet zonder nut de mathematica had bestudeerd [!]. Het is een dubbel voordeel, wanneer een verstandig man rijk is of een rijk man verstandig, want die kan gemakkelijk laten zien wat smaakvol is, daar zijn rijkdom hem vergunt om zijn smaak te volgen, terwijl de arme, al heeft hij den besten smaak, zich ermee moet vergenoegen, wanneer het dak boven zijn hoofd slechts dicht is en hem tegen boos weêr kan beschutten. De heer de Smeth is in één woord gelukkig en tegelijk menschlievend, zoodat een groot deel van zijn genoegen erin bestaat om anderen plezier te doen.

's Avonds was ik met den heer Mesterton in het collegie voor physische proeven, waar de Heer Botsman²⁾ sprak over vallende lichamen, en hetgeen hij vertelde door experimenten aantoonde.

Den 22^sten was ik in gezelschap van de heeren Lefebure, Mesterton en Bergs [Bergh?] bij den heer Jacob Cramer om zijn mathematische en physische instrumenten te zien benevens zijn aanzienlijk schelpenkabinet³⁾. Voor optica, aërometrie, hydrostatica en

1) De aanwezigheid van zooveel Spanjaarden op het diner ten huize van Theodore de Smeth vindt haar verklaring in de omstandigheid, dat de firma Raymond en Theodore de Smeth - blijkens het Naamregister enz. van 1768 - hoofdzakelijk handel dreef op Italië en Spanje.

2) Zie hiervóór, blz. 377.

3) Björnståhl vertelt in zijne Reize door Europa en het Oosten V blz. 414, dat hij, tijdens zijn verblijf te Amsterdam in November 1774, het ‘kabinet van natuurlijke zeldzaamheden van den heer Kramer’ bezichtigde, waarin vooral de verzameling kapellen merkwaardig schijnt te zijn geweest. Vermoedelijk is deze Kramer dezelfde als Jacob Cramer, over wien Ferrner bericht.

[p. 386]

mechanica had hij een mooie en nuttige verzameling, waarvan de heer Botsman zich bediende bij zijne voorlezingen¹⁾. Hier zag ik ook een model van den tempel van Jeruzalem met al zijn toebehooren, benevens het graf van Christus, beide bijzonder mooi bewerkt en zóó, dat zij gemakkelijk stuk voor stuk uit elkander konden worden genomen. De heer Cramer was een onaanzienlijk, maar verstandig man en zeer welgesteld.

Den 23^sten was ik ten middagmaal bij den heer Grill en bracht ik den avond in het collegie door van den heer Jacob de Clercq, waar doctor Schlosser een voordracht hield over zouten.

Den 24^sten was ik 's avonds in de opera en zag met bijzonder genoegen de vroeger genoemde kinderen van mr. Frédéric optreden²⁾. De entrée was 1½ gulden.

Den 25^sten waren de heer Lefebure en ik ten middagmaal bij den heer Jacob de Clercq, in een groot familiegezelschap.

Den 26^sten was ik ten middagmaal bij den professor in de botanie Joh. Burmannus, in gezelschap met een aantal kooplieden en den jongen heer Balguerie³⁾, die naar mijne meening een aardig jongmensch is; maar hij is mank.

1) Zie hiervóór, blz. 377.

2) Zie hiervóór, blz. 339, noot 1.

3) Dit moet Daniel Balguerie geweest zijn. Zijn vader, Pierre Balguerie, overleed in Mei 1759 op ruim 80-jarigen leeftijd, nadat hij 42 jaar Zweedsch agent te Amsterdam was geweest (Nederl. Jaerboeken 1759 blz. 719; daar wordt gezegd, dat hij 44 jaar den genoemden post had bekleed; in een brief van Daniel Balguerie, aangehaald in mijne Skandinavische archivalia blz. 136, wordt echter van 42 jaar gesproken). Na den dood van zijn vader werd Daniel Balguerie Zweedsch agent te Amsterdam, en bleef dat tot 1787 of 1788. Het Amsterd. Heerenboekje van 1759 noemt hem onder de practiseerende advocaten.

[p. 387]

[blz. 121] Na den maaltijd nam de professor mij en het gezelschap mede naar zijn buiten, dat even buiten de stad ligt in de zoogenaamde Diemermeer, een streek van 600 vierkante roeden, vroeger door de zee bedekt; zij ligt 5 à 6 ellen onder den waterspiegel van de Zuiderzee en wordt daar nu van gescheiden door een hoogen en vasten dam of dijk. Deze plas is door watermolens droog gemalen¹⁾ en nu veranderd in een streek van louter tuinen en vette weilanden. Midden in deze Diemermeer bij den kruisweg lag prof. Burman's buiten, dat tot de mooiste behoorde. Hier waren lanen van boomen, zóó dik, dat ik ze niet kon omspannen, die de professor alle zelf had geplant, en daarom moest dit buiten hem dubbel genoegen geven, omdat het mooi was en omdat hij het zelf zoo gemaakt had. Hier, in den stal van den professor, kon men merken dat hij een vermogend man was. Om in Amsterdam een span paarden op stal te houden, behalve nog die op het buiten waren, dat kost geld. Behalve zijn jaarwedde, 2000 gulden²⁾, die niet ver reikt, had hij een groot aantal

1) In 1624 kreeg Amsterdam octrooi voor de bedijking van de Diemermeer, vroeger Watergraafsmeer geheeten, welke in 1630 voltooid was: Wagenaar, Amsterdam I blz. 487. In de Diemermeer vond men in 't laatst der achttiende eeuw nog een 30 à 40 kleinere en grootere buitenplaatsen, waar de huisgezinnen der rijke Amsterdamsche kooplieden de zomermaanden doorbrachten, ‘totdat de Amsterdamsche kermis, of liever de uitwasemingen van den grond, die het vertoeven daar ter plaatse in het najaar minder gezond maakten, hen terugriepen’: Mr. J. van Lennep, Het leven van Mr. Cornelis van Lennep en Mr. David Jacob van Lennep, III blz. 189.

2) Volgens een onderzoek, dat Mr. Veder, archivaris van Amsterdam, de welwillendheid had voor mij in te stellen, genoot Burman in 1759 een jaarwedde van f 1430, nl. f 200 als oorspronkelijke wedde, daarna f 200 verhooging, toen hij voor een beroep naar Utrecht bedankte (in 1742: zie Miedema t.a.p., Resol. van 23 en 30 Juli, 6 en 13 Aug. 1742), dan f 30 togageld en eindelijk f 1000 vanwege den hortus botanicus. Het verschil tusschen f 1430 en f 2000 zal verklaard moeten worden uit emolumenten, als examen- en collegegelden enz.

[p. 388]

patienten, die hij des te gemakkelijker kon helpen, daar de voorlezingen in het Athenaeum niet veel tijd in beslag namen, want openbare voorlezingen werden er niet gehouden¹⁾. Toen ik vroeg wat de professoren deden voor hunne wedde, zei men mij, dat zij voorlezingen hielden in hun huis; maar toen ik daar nader naar informeerde, bleek het, dat er weinigen waren, die ooit voorlezingen hielden. Prof. Burman had echter een grooten botanischen tuin onder zijne directie, die hem eenige ambtsbezigheid gaf. Prof. Burman is een zeer geleerd man in de botanie en heeft ook een grooten naam in de medicijnen; hij ziet er scherpzinnig uit en spreekt weinig; mij bewees hij veel beleefdheid.

Den 27^sten was ik 's avonds bij den heer Froicken en den 28^sten bij den heer Dreyer.

Den 29^sten dineerde ik in 't Heerenlogement in gezelschap van de heeren König, Altströmer en Lefebure. De heele namiddag ging heen met een wandeling rondom en in de stad.

Den 30^sten reisde ik met de heeren Lefebure en Altströmer naar Haarlem om daar de beroemde blee- [blz. 122] kerijen te bezien. Ons plan mislukte in zooverre, dat wij alleen de linnens te zien kregen, maar niet onderricht werden over de manier, waarop

1) Over de openbare en private colleges aan de Nederlandsche hoogescholen nadere bijzonderheden hierna, bij het verhaal van Ferrner's bezoek aan Utrecht en Leiden.

[p. 389]

zij het linnen witter krijgen dan op eenige andere plaats ter wereld. Het heele bleekveld, dat wij zagen, was door slooten verdeeld in langwerpige strooken, die in 't midden het hoogst waren en geleidelijk afliepen naar de slooten, die meestal vol water waren. Daaruit werd met een lange en diepe schop water op de linnens geworpen, om de 2, 3 of 4 uur, al naar het jaargetijde en het weer maken, dat het korter of langer duurt, voordat de linnens weer droog worden. Ondanks dat herhaalde besproeien krimpen de linnens soms en worden dan in warm loogwater gezet in afzonderlijk daarvoor bestemde vertrekken¹⁾, die een vreemdeling slechts met de grootste moeite te zien kan krijgen en dat nooit zonder een soort bedriegerij. Het kan wel wezen dat de reden, waarom het linnen hier zoo wit wordt, alleen bestaat in het water, dat hier uit de duinen komt en een heel zoeten smaak heeft. De heele streek, waar de bleekerijen zijn, bestaat uit louter zand; hetzij de natuur, hetzij menschenarbeid heeft hier tusschen de ontelbare zandhoogten en zandgroeven een vlakte gevormd. Wanneer het witmakende middel in het water bestaat, dan is het moeilijk en op sommige plaatsen zelfs onmogelijk om het linnen op de Haarlemmer wijze te bleeken; maar als het bestaat in een of andere bijzondere wijze van wasschen, dan is het een schande voor andere natiën, dat de Hollanders hun weefsel koopen, het bleeken en na een paar maanden het hun met groote winst terugverkoopen²⁾.

1) Een duidelijker beschrijving van de bleekerijen dan Ferrner geeft vindt men in Tegenw. Staat van Holland V blz. 286 vlg.; het bedrijf der bleekersknechts en -meiden wordt daar tot een idylle! Tusschen blz. 290 en 291 vindt men er een plaat van den droogberg en de linnen- en garenbleekerijen bij Overveen.

2) De bloei van de Haarlemsche linnenweverijen was toen reeds lang voorbij. Verscheiden buitenlandsche linnenhandelaars kwamen hunne linnens te Haarlem te koop brengen; na aldaar gebleekt te zijn, werden de linnens, grootendeels over Amsterdam of Rotterdam, weer naar het buitenland gezonden: Tegenw. Staat van Holland I blz. 406.

[p. 390]

Hier in de duinen lag het buiten Meer-en-Berg van den heer van Lennep, dat uitzag op het Haarlemmermeer¹⁾. Wij zagen het alleen van buiten; wat grotten, beelden, waterwerken en berceaux betreft, is het heel mooi. De heer van Lennep is een van de rijksten van Amsterdam; maar hij zou zich met den aanleg van dit buiten geheel geruïneerd hebben, wanneer zijn familie niet op middelen gezonnen had om hem in zijne grootsche plannen van aanleg te verhinderen.

N.B. In een herberg buiten Haarlem betaalden wij voor ons drieën en den knecht 15 gulden, terwijl wij alleen maar een schotel kleine en een schotel groote baarzen hadden gehad, benevens boter en brood en een flesch wijn.

Den 1^sten Mei waren de heer Lefebure en ik uitgenoodigd bij den heer Vergehl om zijn muntkabinet en Zweedsche rariteiten te bezien. Het muntkabinet bestond uit zooveel gangbare munt, als de heer Vergehl uit alle deelen der wereld bijeen had kunnen krijgen, benevens hunne waarde in Hollandsche munt. [blz. 123] Ten opzichte van Turkije, Perzië en de Aziatische eilanden was de verzameling tamelijk compleet; de Europeesche en vooral de Zweedsche munten waren ook talrijk. Onder zijne Zweedsche rariteiten had de heer Vergehl een trommel, een slede en sneeuwschoenen uit Lapland, benevens een staf met runen en allerlei dergelijke dingen.

1) Meer-en-Berg lag onder Heemstede; het behoorde destijds aan Aarnout van Lennep: Mr. J. van Lennep, Het leven van Mr. Cornelis van Lennep en Mr. David Jacob van Lennep II blz. 56.

[p. 391]

Den 2^den waren wij ten middagmaal bij den heer Grill.

Den 3^den 's morgens ondernamen de heeren Lefebure, Altströmer, J. Grill en ik een reis naar Utrecht en Gelderland. Wij hadden met de trekschuit willen gaan, maar kwamen zoo laat, dat wij geen plaats konden krijgen in de roef; daarom namen wij een wagen met vier paarden, die ons den heelen weg zouden trekken en waarvoor wij tien gulden per dag hadden te betalen, hetzij wij snel of langzaam reden, ja zelfs al stonden de paarden stil! Het voedsel voor paarden en koetsier kwam ook voor onze rekening. Wij reden door de Diemermeer voorbij Loenen en Kronenburg. Aan beide zijden van den weg waren òf mooie buitenplaatsen òf vruchtbare weilanden. Het middagmaal gebruikten wij in Nieuwersluis, waar de trekschuit uit den [Krommen] Amstel overgaat in den Vecht, waar hij verder langs gaat tot Utrecht. Vervolgens kwamen wij aan het mooiste buiten in deze streek, in of bij Maarssen. Het behoorde kort geleden aan de Vrouwe ter Meer¹⁾, wier eenige zoonsdochter in

1) Ferrner schrijft hier en later ‘Mevrouw van der Meeren.’ Ook overigens vereischen zijne mededeelingen eenige correctie. De in den tekst bedoelde Vrouwe ter Meer is de weduwe van Vincent Maximiliaan van Lockhorst, Heer van ter Meer en Maarssen; zij heette van zich zelf Johanna Maria Witheyn (Elias t.a.p. I blz. 424). Na den dood van haar man zal zij - gelijk uit de mededeeling in den tekst af te leiden valt - op het huis ter Meer zijn blijven wonen; maar een zoon uit het eerste huwelijk van haar man, nl. Diderik van Lockhorst, heer van Maarssen en ter Meer, was met ter Meer beleend; deze Diderik van Lockhorst was van 1748-1755 schout van Utrecht. Na zijn dood werd zijn oudste dochter, jonkvrouwe Johanna Maria van Lockhorst tot ter Meer, den 20 Sept. 1755 met ter Meer beleend (Register der Stigtsche leenen, 1753-1757, W.W. fol. 210 v.-213 v. - R.A. Utrecht). Zij moet dus de jonge dame zijn, waarvan Ferrner vertelt dat zij ‘bezit zou nemen van de heerlijkheid’, welke woorden men dan zoo zal moeten uitleggen, dat zij op het huis ter Meer is komen wonen, kort na den dood van de weduwe van Vincent Maximiliaan van Lockhorst (die 19 November 1758 overleed), dus juist in den tijd, toen Ferrner het buiten bezocht.

[p. 392]

deze dagen, na den dood van haar grootmoeder, bezit zou nemen van deze heerlijkheid. Deze jonge dame was een dochter van den overleden schout van Utrecht, Lockhorst. Het buiten was groot en vol kostbare grotten, fonteinen, beelden (waarvan er zelfs een theater was), berceaux en doolhoven¹⁾. Hoewel de weg hier midden door het buiten gaat, zoodat men de helft daarvan aan elke zijde heeft en men het dus tamelijk goed in het voorbijrijden kan zien, meenden wij dat het een nadere beschouwing verdiende, stegen dus uit den wagen en lieten ons door den bediende over het heele buiten leiden. Het huis was groot en prachtig, met het wapen van de vrouwe ter Meer aan beide zijden. Voor het front van het huis was een kostbare fontein en een waterbassin, met verschillende zeegoden en dieren daaromheen, mooi bewerkt in wit marmer, alles levensgroot. Zeven menschen vonden een bestaan alleen door het onderhoud van dezen uitgestrekten lusthof.

Wij zetten onze reis voort langs heel mooie buitens [blz. 124] aan elken kant, hoewel ze niet in vergelijking konden komen met het zooevengenoemde. Verderop passeerden wij een heerlijkheid, Zuilen, die er mooi uitzag, maar wij zagen ze alleen op grooten afstand. Te half zeven kwamen wij te Utrecht, een vrij groote stad; maar vooral bij de eerste nadering van hare wallen zag zij er heel oud uit. Gelijk in alle Hollandsche steden waren de wallen

1) Een beschrijving van dit prachtige landgoed vindt men in Tegenw. Staat van Utrecht II blz. 152-154. - Afbeeldingen van het buiten, die Ferrner's bewondering begrijpelijk maken, vindt men in de plaatwerken ‘Het oud adelijk huys en ridderhofstad ter Meer’ (R.A. Utrecht. - Catal. N^o 702 en 702*).

[p. 393]

gemetseld van klinkers; maar zij waren zoo vergaan, dat men ze op verschillende plaatsen voor niets anders kon houden dan voor aarden wallen.

Wij namen onzen intrek in ‘het oude Wapen van Antwerpen’, bij du Bois¹⁾, die vrij vaardig Hollandsch, Duitsch, Fransch, Italiaansch en Engelsch sprak. De heer Grill bezorgde ons terstond het geleide van den zoon van den muntmeester Novisadi²⁾, 29 jaar oud, die zijn vader ter zijde stond in het bestuur [van de munt]. De vader was in Stettin geboren, maar heeft 22 jaar in Utrecht gewoond. De jonge Novisadi begeleidde ons op een wandeling om de stad en inzonderheid naar de grootste maliebaan van Holland of, om op zijn Amsterdamsch te spreken, van alle zeven provinciën. Zij was 200 roeden lang; een roede is 12 Rijnlandsche voeten³⁾, dat is

1) Ook hier (vgl. hiervóór, blz. 330, noot 1) vergist Ferrner zich in den naam van zijn logement. Uit het Utrechtsche Tappersboek van 1759 (Gemeentearchief Utrecht) blijkt, dat er geen hôtel ‘het Oude Wapen van Antwerpen’ was. Ferrner moet bedoelen: ‘'t Casteel van Antwerpen’, bij de Bakkerbrug (op dezelfde plaats, waar tegenwoordig nog een hôtel van dien naam is), ook blijkens den naam van den waard, die in 't Tappersboek Jan du Bois wordt genoemd.

2) In de Bijlage bij het Algemeen Verslag van het Muntcollege over 1889 wordt vermeld, dat Johan Ernst Novisadi van 1738-1761 muntmeester was te Utrecht; van 1761-1766 was hij dit tezamen met zijn zoon Johan Christoffel, die vervolgens van 1766-1771 het ambt van muntmeester alleen bekleedde; ook te Harderwijk was van 1758-1776 een lid van deze familie muntmeester, nl. Carel Christiaan Novisadi. - Dit bericht is echter althans op één punt onjuist. Uit de resolutiën der vroedschap van Utrecht van 21 Aug. en 9 Oct. 1758 en de resolutie der Staten van Utrecht van 12 Oct. 1758 blijkt, dat op laatstgenoemden datum Johan Christoffel Novisadi werd benoemd ‘tot adjunctmuntmeester dezer provincie, om met en neffens zijn vader Johan Ernst Novisadi het ampt van muntmeester waar te neemen’; tevens werd toen bepaald, dat hij zijn vader bij overlijden of afstand zou opvolgen. Ferrner's bericht, dat in 1759 de jonge Novisadi ‘zijn vader ter zijde stond in het bestuur van de munt’ is dus juist.

3) Een Rijnlandsche voet = 0,314 M.

[p. 394]

ongeveer 2 Zweedsche vadems. Een maliebaan verschilt van een kolfbaan in geen ander opzicht dan in lengte, en ook hierin, dat de ballen daar geraakt worden met lange stokken, niet met het doel om een paal te raken, maar alleen om met het kleinste aantal slagen den bal van het eene einde naar het andere te drijven. Er was er maar één, die met 2½ slag de baan van 200 roeden kon afleggen. Aan beide zijden van de baan waren hier de schoonste wandelingen die men maar kon wenschen, die op mooie zomeravonden vol menschen van beiderlei kunne zijn, die òf wandelen òf zich in een wagen laten rijden.

Op weg naar Utrecht kon men duidelijk zien, dat het land langzamerhand hooger werd, hoe dichter wij bij Utrecht kwamen. De aarde werd meer en meer vermengd met leem en zoo werd het land meer en meer geschikt voor den bouw van koren, dat juist nu goed stond te gedijen; maar in Zweden heb ik het gewas niet zelden zoowel weliger als grooter gezien.

Den 4^den Mei geleidde de heer Novisadi ons 's morgens vlak buiten de stad om de cavallerie te zien exerceeren. Wij kwamen te laat om de exercitiën te paard te zien; maar in onze tegenwoordigheid ver- [blz. 125] richtten zij te voet alle tempo's. De exercitiën werden, naar Pruisische manier, op een teeken¹⁾ gedaan, buitengewoon vaardig. De paarden waren allemaal ruinen en voor 't grootste gedeelte heel mooi. Alle paarden, die in Amsterdam en de andere steden gebruikt worden voor een wagen, een chais of als rijpaard, zijn groot, waardoor het heel gemakkelijk is om paarden te krijgen voor de cavallerie.

1) Nl. niet op een mondeling commando, maar op een signaal.

[p. 395]

De omtrek van het exercitieveld was mooi begroeid met lanen¹⁾.

Bij onze terugkomst in de stad bezagen wij eerst de groote muntsmelterij²⁾ in een bastion van den stads-

1) Het exercitieveld van de cavallerie was vermoedelijk het terrein, dat de Utrechtenaren kennen onder den naam van ‘Sterrebosch’. Dit terrein was vroeger, met nog andere perceelen, bekend onder den naam van ‘den Verloren Boomgaert’. In 1696 werd het beplant (Vroedsch. Resol. 2 Nov. 1696); in 1727 (Vroedsch. Resol. 3 Febr. 1727) werd de boomgaard in een wandelpark veranderd; maar de een ster vormende lanen bleven bewaard. 11 December 1758 besloot de vroedschap alle boomen te laten rooien, behalve de lanen aan den kant. Zoo kan het terrein dus in het voorjaar van 1759 - den tijd waarvan Ferrner spreekt - gediend hebben voor exercitieveld. 18 Aug. 1760 nam de vroedschap het besluit om de plek weer te beplanten met eikeboomen. Het op 10 Mei 1762 door de vroedschap ingewilligde verzoek van den kolonel van het te Utrecht in garnizoen liggende regiment cavallerie, om ‘het agterste gedeelte van de Nieuwe Plantage [te planeeren] tot het exerceren van de cavallerye’, moet dan - volgens bovenstaande veronderstelling - beschouwd worden als een verzoek om aan een gedeelte van het terrein de bestemming, waartoe het vroeger reeds gediend had, terug te geven.

2) Wat Ferrner hier een ‘muntsmelterij’ noemt, bestond, blijkens zijne beschrijving, uit een inrichting, waarvoor een oven noodig was (hij spreekt immers van blaasbalgen) en uit een pletmolen. De bestemming van den pletmolen is duidelijk; zie ook de volgende noot. Voor welk soort van inrichting de oven noodig was, blijkt uit de Resol. Vroedsch. Utrecht van 7 en 14 Januari en 21 April 1760. Daar leest men nl. dat de muntmeester Novisadi onder het bolwerk bij de Catharijnepoort een cementeerhuis had. Boven op dat bolwerk stond de met riet gedekte windkorenmolen 't Fortuyn; de schoorsteen van het cementeerhuis kwam vlak bij den molen uit. Door het harde stoken in den oven van het cementeerhuis en een begin van brand, ten gevolge daarvan ontstaan, liep de molen meer dan eens ernstig brandgevaar. Vandaar dat in 1760 aan Novisadi de verplichting werd opgelegd om aan de eigenaars van den molen borgtocht te stellen voor eventueele brandschade; tevens moest hij voortaan aan den torenwachter telkens kennis geven van zijn voornemen, om in het cementeerhuis te stoken. - Zonder twijfel bedoelt Ferrner dus met ‘de muntsmelterij in een bastion van den stadswal’ het cementeerhuis onder het bolwerk bij de Catharijnepoort; dat in het cementeerhuis of in den cementeermolen - ook deze naam komt voor - de blaasbalgen door paardekracht in beweging werden gebracht (wat op het eerste gezicht vreemd lijkt), wordt bevestigd door Vroedsch. Resol. Utrecht van 3 Aug. 1761, waarbij aan Novisadi het gebruik van een stukje stadsgrond werd afgestaan ‘om den omloop der peerden in de te makene cementeermoolen [er staat abusievelijk: cementmoolen] op het Vreeburg gemakkelijker te maken’. Het eenige vreemde in Ferrner's verhaal blijft, dat hij spreekt van blaasbalgen, die ‘geheel van hout’ waren; een blaasbalg zonder eenig leder kan men zich moeilijk denken! - De muntmeester van 's Rijks Munt te Utrecht, Dr. C. Hoitsema, die de welwillendheid had mij van voorlichting te dienen bij mijne pogingen om de bedoeling van Ferrner's woorden te begrijpen, deelde mij mede dat cementeeren van goud een vorm van fineering is, waarbij het onzuivere metaal, dun uitgeslagen, tezamen met zoogenaamd cementeerpoeder in een gesloten kroes in een cementeeroven wordt verhit en daarna van de aanhangende massa gereinigd.

[p. 396]

wal, waar blaasbalgen, die geheel van hout waren, door paardekracht in beweging werden gebracht; de paarden hielden tevens een molen¹⁾ in gang, die oude kroezen verbrijzelde, om uit die materie door smelting nog edel metaal te verkrijgen.

Daarna begaven wij ons naar het munthuis zelf²⁾, waar de muntmeester zelf en zijne vrouw ons heel beleefd ontvingen en ons eerst onthaalden op chocolade; later begeleidden de vader en de zoon ons om te zien hoe het zilver gesmolten en gegoten wordt in lange reepen of platen, die terstond daarop dunner gewalst worden en langer, maar niet breeder worden. Uit deze reepen worden de ronde muntplaatjes uitge-

1) Van een pletmolen, als hier bedoeld wordt, vindt men een afbeelding in de collectie ‘Teckeningen van al de instrumenten tot het schroufwerck van de nieuwe munte, om het geit niet meer te slaen, maer te schrouven, alles geteickent door Daniel de Blieck, pict. et archit., a^o 1671’. Van deze teekeningen zijn photographieën aanwezig in 's Rijks Munt te Utrecht.

2) De Munt was in 1759 in hetzelfde gebouw als thans (1909).

[p. 397]

ponst. Daar het stempelen eerst des namiddags zou geschieden, gingen wij ondertusschen, om onzen tijd goed te besteden, eerst naar de anatomiezaal¹⁾, waar wij niet binnen konden komen, en toen naar de academie, die verbonden was met de domkerk. De auditoria zagen er zeer eerwaardig en oud uit. Het consistorium²⁾ is onaanzienlijk. Het aardigste was daar, dat de portretten zoowel van de overleden als van de tegenwoordige professoren, van 1636 af, toen deze school van een Illustre School³⁾ tot een universiteit werd, de wanden versierden. Het is aardig, dat op elk portret elks naam staat, met geboorteplaats, geboortejaar, jaar van overlijden en andere bijzonderheden.

Op den schoorsteenmantel staan de portretten van de burgemeesters Gijsbert van der Hoolck en Dirck van Velthuysen, die in 1636 in dienst waren.

Buiten voor de auditoria zijn arcaden, open naar den kant van den academietuin, die niet groot is,

1) Het theatrum anatomicum et physicum lag in de Lange Nieuwstraat, achter den hortus. In 1724 was tot den bouw daarvan besloten. Zie de vroedschapsresoluties van 12 Juni, 10 Juli, 11 September, 9 October 1724 bij Miedema, Resolutiën van de vroedschap van Utrecht betreffende de academie blz. 214 vlg. Uit de resolut. van 2 Januari, 19 Febr., 9 Juni, 1, 22 en 29 October en 24 December 1725 en 15 April 1726 blijkt, dat het gebouw eerst in 1726 geschikt was om in gebruik te worden genomen. In hetzelfde gebouw was ook een theatrum of laboratorium chemicum: zie bij Miedema de vroedsch. resol. van 9 October 1724 en 29 Juli 1726 en Dr. G.J. Loncq CJz., Historische schets der Utrechtsche hoogeschool blz. 141; het geheele gebouw draagt soms den naam van theatrum academicum: zie de vroedsch. resol. van 29 October 1725, waar machtiging werd verleend tot het maken van een bestek voor de aanbesteding van een theatrum anatomicum met tafel en opklimmende banken in het ‘nieuwe theatrum academicum.’

2) Zoo noemt men in Zweden wat wij de Senaatskamer noemen.

3) Het ms. heeft: gymnasium.

[p. 398]

maar met loofboomen beplant¹⁾, zoodat er gelegenheid is bij regen onder de arcaden te wandelen en bij zonneschijn in den schaduw der boomen.

De domkerk is een groot en kostbaar gebouw geweest, voltooid in 1300 of daaromtrent²⁾; maar nu is alleen het koor daarvan over, waar de godsdienstoefening wordt gehouden. [Het schip van] de kerk werd geheel verwoest in 1674 door een geweldigen [blz. 126] storm, zoodat nu ter nauwernood meer gezien kan worden, hoe het gebouwd was³⁾. De toren, die op het dak stond midden boven het kruis, werd ook door denzelfden storm vernield⁴⁾ en maakte een groot gat in het dak van het koor, dat nu alleen met planken weer hersteld of gelapt is; maar de groote toren, die heel hoog en mooi gebouwd is,

1) In 1634 waren de boompjes, die vroeger op het pleintje bij de kloostergang geplant waren, gerooid: zie Mr. S. Muller Fz., De universiteitsgebouwen te Utrecht blz. 16, 17. Uit Ferrner's mededeeling blijkt, dat er later weer boomen geplant zijn.

2) In de laatste helft der 13de eeuw werd de tegenwoordige Dom gesticht; voltooid, althans in hoofdzaak, eerst in de laatste helft der 15de eeuw.

3) De ruïnen van het schip zijn langzamerhand afgebrokkeld en eerst in 1826 geheel opgeruimd: Mr. S. Muller Fz., Het schip van den dom te Utrecht blz. 2 en 3.

4) Dit is onjuist; de dakruiter van den Dom was reeds lang vóór 1674 afgewaaid. Op 23 April 1632 werd aan de vroedschap van Utrecht medegedeeld, dat aan het Domkapittel was voorgedragen de wensch der stadsregeering ‘dat die van den voors. Capittele weder deden opmaecken ende repareren het toornken, gestaen hebbende op 't cruys van haer kercke ende int begin des jaers 1630 affgewaeyt’, en dat de Domdeken daarop had geantwoord, ‘dat de modellen al gereet waren ende dat men eerstdaechs een ander toornken daerop weder doen maecken soude’. Dit is echter niet geschied, blijkens de Vroedsch. resol. van 31 Mei en 3 Juli 1652 en 31 Januari, 26 Maart en 4 Juli 1653; na den laatsten datum maakt het register op de vroedsch. resol. geen gewag meer van dit onderwerp; men mag dus aannemen, dat na 1630 de Dom geen dakruiter meer heeft gehad.

[p. 399]

staat er nu nog als een sieraad van de stad Utrecht en als een herinnering aan den vroegeren pracht van de domkerk.

's Namiddags gingen wij terug naar de Munt om het stempelen van rijksdaalders te zien, dat verricht werd door zes menschen met behulp van een schroefpers, waarvan de schroef, om den stempel in te drukken, naar beneden werd bewogen door een horizontalen hefboom, waarvan de armen ongeveer twee el, of iets meer, lang waren; aan de uiteinden daarvan waren zware koperen gewichten bevestigd, om de beweging van den hefboom des te sneller en krachtiger te maken. Twee van de mannen hielden den hefboom met hunne handen steeds vast en volgden zijne beweging; twee trokken aan een touw, dat aan de uiteinden van den hefboom bevestigd was, met den hefboom mede, en twee stonden midden in den zwaaiboog van den hefboom en duwden hem, als hij voorbijkwam, met alle kracht van zich af. De zevende man hield zich bezig met het leggen van de muntplaatjes onder den stempel en het wegnemen van het muntstuk, dat gereed was¹⁾.

Hiervandaan gingen wij naar den beroemden zijdemolen of watermolen, die zijde twijnde²⁾. Een enkel

1) Ook van deze schroefpers vindt men een afbeelding bij de hiervóór, blz. 396, noot 1, genoemde teekeningen. Onder de teekening staat: ‘de maniere hoe dat het geldt geschrouft wert.’ Op deze teekening zijn niet 7, maar 5 mannen met de schroefpers bezig; twee trekken aan een touw, twee houden de einden van den hefboom vast en één zit in het gat en haalt de muntstukken er uit.

2) Zijdebalen was de naam van dezen buiten de Weerd gelegen zijdemolen, zoowel als van de er bij gelegen buitenplaats. In 1681 werd de zijdemolen gesticht door Jacob van Mollem, met geldelijke hulp van refugiés; de stedelijke regeering verleende hem een monopolie. Zie Resol. Vroedsch. Utrecht 21 Febr. en 7 Maart 1681. Van den zijdemolen vindt men nergens zulk een gedétailleerde beschrijving als Ferrner geeft; men kan deze aanvullen door de mededeelingen van Uffenbach in zijne Merkwürdige Reisen etc. III blz. 698-699 en die van Haller in Tagebücher blz. 56. - Twijnen is het dubbelen of verdriedubbelen van de draden.

[p. 400]

waterrad dreef deze heele twijnmachine, die verdeeld was over twee verdiepingen. In de onderste verdieping waren negen twijnbanken, die de gedaante hadden van twee samengestelde (aaneengevoegde?) kleine cirkelsegmenten; in elke twijnbank zaten 144 spoelen, die, gedreven door een riem, welke communicatie had met het waterrad, de zijde twijnden. Zoo werden in dat vertrek 1296 zijdedraden tegelijk getwijnd. Bij elke zijdespoel of zijderol was een haspel, die op dezelfde wijze werd rondgedreven en onder het twijnen de zijde ophaspelde. In de bovenste verdieping werd de ongetwijnde zijde gespoeld, juist in zoodanige hoeveelheid als in de benedenverdieping noodig was. Alles werd in beweging gebracht door verbinding met dat eene waterrad, zoodat alles van zelf scheen te gaan, wanneer men niet het afzon- [blz. 127] derlijk staande rad zag, dat aan zijn anderen kant nog een tweede, kleinere twijnmachine te drijven had, die nu echter stil stond. Naast het huis van deze twijnmachine was een heel prachtige lusthof aangelegd, die, wat grotten en beelden betreft, den vroeger genoemden van de Vrouwe ter Meer bij Maarssen scheen te overtreffen, maar niet zoo groot was. De zijdefabriek en lusthof behoorden nu aan een inwoner van Amsterdam, Sydervelt van Mol[l]em genaamd, wiens vrouw een zoonsdochter is van dien van Mol[l]em, die deze fabriek heeft gesticht en daardoor tot aanzienlijken rijkdom kwam¹⁾.

1) Bij het eeuwfeest van Zijdebalen, in 1781, behoorden de zijdemolen en het buiten aan de weduwe van Anthony Sydervelt, welke dame in 't vierde gelid afstamde van den stichter der fabriek, Jacob van Mollem (v.d. Monde, Tijdschrift II blz. 375 vlg.). Deze mededeeling stemt overeen met die bij C. Kramm, Zijdebalen te Utrecht, in Utr. Volksalmanak 1851, blz. 54, waar men leest dat in 1781 Zijdebalen behoorde aan een kleindochter van David van Mollem (den zoon van Jacob van Mollem), die destijds weduwe was van Anthony Sydervelt. Deze Anthony Sydervelt en zijne vrouw zullen dus op Zijdebalen gewoond hebben in het jaar 1759. - Het bericht van Ferrner - die bovendien Zuydervelt schrijft in plaats van Sydervelt - is dus, voor zoover betreft den graad van bloedverwantschap tusschen mevrouw Sydervelt en Jacob van Mollem, niet geheel juist. Het is verder mogelijk dat Anthony Sydervelt den naam van zijne vrouw er bij heeft genomen en zich Sydervelt van Mollem noemde; maar waarschijnlijker, dat Ferrner beide namen, Sydervelt en van Mollem, heeft gehoord en die tot één heeft gemaakt. De combinatie der namen was in de familie niet vreemd; reeds Jacob van Mollem was getrouwd geweest met Maria Sydervelt: Elias t.a.p. II blz. 839; ik neem althans aan, dat met den daar genoemden Jacob van Mollem de stichter van Zijdebalen wordt bedoeld, waartegen de tijdsaanduiding geen bezwaar oplevert.

[p. 401]

Nadat wij dit gezien hadden, trokken wij naar buiten, naar een vingerhoedenfabriek, een uur buiten de stad, die in 1644 was opgericht. De eigenaar was zeer bereid om ons alles te laten zien, wat lang niet altijd gebeurt, en hij zeide dat elke knecht door elkaar gerekend 3000 vingerhoeden op een dag kon vervaardigen. Deze fabriek werd gewoonlijk gedreven door een waterrad, maar bij gebrek aan water door paardenkracht, zooals nu geschiedde¹⁾. Ik zag geen

1) Dit bericht van Ferrner wordt bevestigd door Tegenw. Staat van Utrecht, deel II (verschenen in 1772) blz. 359, waar men leest, dat aan den straatweg van Utrecht naar de Bilt, even vóór dat dorp ‘een vingerhoedmolen (ligt), die zo wel met een paard, als door het water der Billsche Grift, die daar langs loopt, bewogen wordt’. In den topographischen atlas van het Utr. Gem. archief vindt men (N^o 2260* van het Supplement) een prent van ‘De vingerhoedmoole op de Bildstraat buyte Utrecht’; volgens deze prent lag de vingerhoedmolen ongeveer op de plaats, waar tegenwoordig in de Biltsche Grift een sluisje is. Houdt de aanwezigheid van dat sluisje wellicht verband met de levering van beweegkracht door water ten dienste van den vroegeren vingerhoed- molen? - Toen Uffenbach in 1711 te Utrecht vertoefde, was er buiten de Amsterdamsche poort een vingerhoedmolen van Cornelis van Weetering: zie zijne Merkwürdige Reisen etc. III blz. 697, waar hij beschrijft hoe er aan het maken van een vingerhoed negen man te pas kwamen.

[p. 402]

bizonder onderscheid tusschen deze fabriek en die, welke in Norrköping¹⁾ is opgericht. Het gieten gelukte hier beter dan te Norrköping, waarvan naar alle waarschijnlijkheid het zand de oorzaak was, dat heel fijn aanvoelde. Hier werden ook naairingen²⁾ gemaakt, zoowel van staal als van koper; zij werden met borax gesoldeerd, daar zij niet gegoten konden worden.

De reis werd vervolgens voortgezet naar Zeist, een uur verder gelegen, om de stichting van Zinzendorf³⁾ te bezien. Schellinger, die eigenaar is van deze plaats⁴⁾, is zelf Hernhutter en geeft aan allen, die tot deze secte toetreden, verlof om daar te bouwen en te wonen. Het boerendorp zelf met de Gereformeerde kerk staan op zich zelf, en het kasteel van den heer Schellinger benevens de woningen der Hernhutters⁵⁾ liggen een klein eind daarvandaan op een

1) Toen de heer Lefebure Sr. zijne geelkoperfabriek te Norrköping had uitgebreid, was daar een kunstgieterij aan verbonden, waar o.a. ook vingerhoeden werden gegoten. Vandaar dat vooral Ferrner's metgezel, de heer Lefebure Jr., belang zal hebben gesteld in den vingerhoedmolen bij de Bilt (vgl. Sv. Biogr. Lexikon i.v. Lefebure).

2) Volgens van Dale is een naairing = een kleermakers-duimring.

3) Nicolaus Ludwig, graaf van Zinzendorf en Pottendorf, de stichter der Hernhutter-gemeente.

4) Cornelis Schellinger kocht in 1746 het huis te Zeist voor f 155000: Tegenw. Staat van Utrecht II blz. 349.

5) Voor de Hernhutters-gemeente te Zeist in dezen tijd kan men ook raadplegen het reisverhaal van Monsignore Garampi, die in 1764 Nederland bezocht, uitgegeven door Fr. von Weech in Bijdragen en Mededeelingen XX: men zie aldaar blz. 220-222. Zeer uitvoerig zijn de mededeelingen van Björnståhl, die in Januari 1775 de Hernhuttergemeente bezocht; men leze zijn ‘Verblijf te Zeist’ in zijne Reize door Europa en het Oosten V blz. 456-464.

[p. 403]

heel mooie plek in een groot, aangelegd beukenbosch, dat de heerlijkste wandelingen oplevert. De huizen, die aan de Hernhutters behooren, zijn regelmatig gebouwd, in symmetrie met het hoofdgebouw van den heer Schellinger, en gelijken meer op schoone paleizen dan op arbeidershutten, maar zijn desniettemin gevuld met allerlei slag handwerkslieden, die wat zij vervaardigen te koop aanbieden en die, naar hun uitzien te oordeelen, het goed schijnen te hebben. [blz. 128] Wat zij vervaardigen, is goed, maar duur. Voor al hunne waren hebben zij een vasten prijs, dien zij op elk stuk schrijven en waarvan zij niet laten afdingen. Onder deze handwerkslieden is groote eenigheid en elk draagt zorg dat een ander even goed verkoopt als hij zelf, daar de winst gemeenschappelijk is. De symmetrie van de huizen onderling en met dat van mijnheer Schellinger is nog niet zooals zij behoort te zijn; want er ontbreken nog verscheidene, die bij toekomstige gelegenheid gebouwd zullen worden. Nu wonen de gehuwde lieden in afzonderlijke woningen, de ongehuwde mannen op zich zelven, eveneens de ongehuwde vrouwen. Vreemdelingen mogen nu niet meer de laatsten bezoeken, omdat er vroeger enkelen geweest zijn, die zich te veel vrijheid veroorloofden. Elken avond werd er godsdienstoefening gehouden; maar daar deze niet zou beginnen vóór acht uur of half negen, konden wij zoolang niet wachten, zeer tot onzen spijt, want men zei - maar het was niet heelemaal zeker - dat de oude graaf Zinzendorf zelf daar was en ditmaal het avondgebed zou houden.

Om half acht reden wij daarvandaan en kwamen

[p. 404]

om half negen weer te Utrecht terug. Op de terugreis namen wij een anderen weg dan op de heenreis, die niet alleen korter, maar ook van hard leem was, terwijl de eerste ondragelijk zandig was¹⁾. Deze streek was een toonbeeld van een mooi landschap, en het verheugde mij nu om een natuurlijke onregelmatigheid, als ik het zoo noemen mag, te zien, waar niet alles rechtlijnig en gelijkvormig was als in de omstreken van Amsterdam.

Den 5^den Mei liet de heer Altströmer den professor in de medicijnen Hahn²⁾ halen, om hem te vragen of hij zijne reis kon voortzetten, daar hij den vorigen dag een gevoel van koorts had gehad. Hahn gaf hem er verlof toe; bij deze gelegenheid maakte ik het eerst kennis met Hahn. Daar er mij vooral aan gelegen was kennis te maken met enkele professoren hier ter stede, om mij te laten onderrichten over den toestand der academie en hoe het hier stond met de wetenschappen en hoe zij verzorgd werden, besloot

1) Op de heenreis reed Ferrner - zooals blijkt uit zijn bezoek aan den vingerhoedmolen - over de Bilt naar Zeist; wanneer hij dien weg zandig noemt, kan dit alleen slaan op het gedeelte tusschen de Bilt en Zeist, want van Utrecht naar de Bilt voerde een straatweg. De terugreis van Zeist naar Utrecht zal vermoedelijk over Bunnik geschied zijn; maar korter dan de heenreis kan zij dan niet zijn geweest.

2) Johann David Hahn, uit Heidelberg, was op 1 Maart 1753 benoemd tot professor ordinarius in de philosophie, experimenteele physica en astronomie. Den 9den Juni 1755 werd Castillion (tot dusver buitengewoon hoogleeraar in de mathesis, experimenteele philosophie en astronomie) benoemd tot gewoon hoogleeraar in de philosophie en mathesis, terwijl Hahn de experimenteele physica en de astronomie behield. Op 8 Januari 1759 werd Hahn benoemd tot professor in de medicijnen, botanie en chemie (als opvolger van wijlen professor Wachendorff), maar hij zou daarbij blijven doceeren experimenteele physica en - om het andere jaar - logica. De astronomie werd toen aan Castillion opgedragen. Vgl. Miedema t.a.p. op de genoemde data.

[p. 405]

ik om hier achter te blijven, terwijl mijne reismakkers hunne Geldersche reis deden, vooral omdat ik, toen wij uit Duitschland kwamen, reeds een groot deel van datgene had gezien, wat nu bezocht zou [blz. 129] worden. De jonge heer Novisadi ging in mijne plaats mede, en de reis werd om half tien ondernomen.

Ik ging vervolgens naar de academie, om te hooren of daar enkele exercitia publica waren, daar het een Zaterdag was; maar omdat er niemand was, ging ik in de Domkerk, of eigenlijk het koor daarvan, waar de koster mij eerst een mooi graf van wit marmer toonde, waarop met vergulde letters was gehouwen: Anna Elisabeth, gravin van Solms, geboren gravin van Falckenstein etc. gestorven den 19 Juni 1706¹⁾. Daarna werd mij gewezen het graf van den laatsten katholieken bisschop Sansom²⁾, waarop zijn beeltenis lag, levensgroot uitgehouwen in zwart marmer, waarvan ook het graf was. Vervolgens zag ik verder in het koor een prachtig grafmonument van Guilielmus Josephus Baron van Gendt, die daar in 1672 werd begraven³⁾. Sinds de verwoesting van de kerk in 1674 is de preekstoel naar het koor gekeerd en zijn aan beide zijden daarvan oude monniken- of kanunnikenstoelen. Die aan den rechterkant zijn voor den

1) Vgl. S. Muller Fz., Oud-Utrechtsche vertellingen blz. 24.

2) Dit is al een zeer curieuse verbastering van een naam, hetzij door den koster, hetzij door Ferrner. De hier bedoelde graftombe is die van bisschop Guy van Avesnes, maar ging in later eeuwen door voor die van den H. Willebrord òf van bisschop Frederik Schenck van Tautenburch, den laatsten aartsbisschop van Utrecht voordat de stad geus werd: vgl. S. Muller Fz., Oud-Utrechtsche vertellingen blz. 20. Aan Ferrner moet dit laatste verhaal door den koster gedaan zijn; maar de naam is tot onherkenbaar wordens toe verminkt.

3) Gesneuveld in den zeeslag bij Solebay.

[p. 406]

stadhouder en den stedelijken magistraat, en die aan den linkerkant voor den rector en de professoren van de Universiteit. N.B. De stoel van den stadhouder is gelijk aan de andere, behalve een klein uitsteeksel boven het hoofd, en staat in dezelfde rij.

Toen ik uit de kerk kwam, ging ik een bezoek brengen aan de professoren Hahn en Castiglioni¹⁾, Castillion of Castillioneus, van wie de eerste vroeger professor in de astronomie en de mathesis was, maar nu in de botanie en physica²⁾. De laatste is nu professor in de astronomie en mathesis; hij is dezelfde, die de opuscula van Newton in het Latijn heeft uitgegeven, in Bazel³⁾. Geen van beiden trof ik thuis.

's Namiddags te 2 uur ging ik naar de openbare bibliotheek van de academie, die in het koor van de St. Janskerk is. Zij is klein en ziet er erbarmelijk uit. Zij is tegen de 40 el lang en 20 el breed; maar de boeken staan slechts zóó hoog aan de wanden, dat zij alle ter hand kunnen worden genomen door iemand, die op den grond staat. Rondom voor

1) 19 Juli 1751 werd Jan Castillion, ‘lid van de societeyt van Londen’, benoemd tot lector in de mathesis en physica; doch reeds op 22 en 29 November d.a.v. verleende de vroedschap hem den titel van buitengewoon hoogleeraar in de mathesis, experimenteele philosophie en astronomie. Den 4den April 1752 werd hem, op zijn verzoek, toegestaan ook college te geven in logica: Miedema, t.a.p. op de genoemde data. Zie verder hiervóór blz. 404, noot 2. - Castillion heette eigenlijk Jean François Salvemini, en was geboren in 1709, te Castiglione, van welke plaats hij den naam aannam, dien hij verfranschte. Hij promoveerde te Pisa, woonde daarna eenigen tijd in Zwitserland en kwam vandaar naar Utrecht. (v.d. Aa, Biogr. Wdbk.)

2) Dit is niet geheel juist; zie hiervóór blz. 404, noot 2.

3) Is. Newtoni opuscula mathematica, philosophica et philologica collegit partimque latine vertit ac recensuit Johannes Castillioneus. Accessit commentariolus de vita auctoris. Lausannae et Genevae (dus niet te Bazel, zooals Ferrner heeft) 1744. 3 deelen in 4^o. (Utr. Univ. Bibl.)

[p. 407]

de boeken staat een hek, dat de studenten of andere bezoekers van de bibliotheek afsluit van de boekverzameling en van hen, die daar het opzicht over hebben. [blz. 130] Vóór in het lokaal, binnen het hek, staan vier grauwkleurige busten, nl. van de professoren Drakenborch, Mill, Otto en Pieter van Musschenbroek, die nog leven en thans te Leiden zijn¹⁾. Boven aan den wand hangen portretten van Hubert van Buchell²⁾, die den grondslag legde van de bibliotheek en in 1599 stierf, en van Joh. Conrad Barchausen³⁾, die

1) Deze busten waren in 1745 aan de bibliotheek ten geschenke gegeven door David van Mollem; zij waren vervaardigd door den beeldhouwer Jacob Cresant, van Antwerpen, die geruimen tijd in dienst van David van Mollem stond en allerlei beeldhouwwerk voor diens buitenplaats Zijdebalen maakte: vgl. het artikel van C. Kramm, Zijdebalen te Utrecht, in Utr. Volksalmanak 1851 blz. 37 vlg. De busten zijn later met een rose-verfje overschilderd maar thans weer in toonbaren staat gebracht. Vgl. ook J.F. van Someren, De Utr. Universiteitsbibliotheek blz. 44. - Ferrner vergist zich, wanneer hij bericht dat alle vier de genoemde hoogleeraren nog in leven, en op dat oogenblik aan de Leidsche hoogeschool waren verbonden. Dit geldt alleen voor Pieter van Musschenbroek (professor in de philosophie, mathesis en astronomie), die in 1740 Utrecht voor Leiden had verlaten, en eerst in 1761 overleed. Arnoldus Drakenborch (professor historiarum et eloquentiae) was op 16 Januari 1748 te Utrecht overleden. David Mill (professor achtereenvolgens in Oostersche talen, Joodsche oudheden en exegetische theologie) overleed in 1756 te Utrecht. Everardus Otto (professor juris civilis et publici) volgde in 1739 een beroep naar Bremen. Vgl. Dr. G.J. Loncq C.J.z., Historische schets der Utrechtsche Hoogeschool blz. 192, 195, Miedema t.a.p. blz. 260 en 323, en Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool II, blz. 194 der Toev. en Bijlagen.

2) Huybert Edmond van Buchell (een oom van den bekenden Aernout van Buchell), kanunnik van St. Maria, stierf in 1599 te Keulen; hij liet aanzienlijke legaten na aan de stad Utrecht, de stads-bibliotheek aldaar en de armen: Diarium van Arend van Buchell ed. Brom en Langeraad blz. I. Vgl. ook van Someren t.a.p. blz. 13, 14.

3) Johannes Conradus Barchausen, achtereenvolgens privaatdocent, lector en buitengewoon hoogleeraar in de chemie (Loncq t.a.p. blz. 132, 133) vermaakte bij zijn dood, in 1723, zijne boeken over historia rerum naturalium en zijne libri botanici aan de stadsbibliotheek (Miedema t.a.p., resol. van 18 October 1723). Vgl. ook van Someren t.a.p. blz. 43. - De portretten van Hubert van Buchell en Barchausen, die Ferrner noemt, zijn nog aanwezig en hangen thans in de kamer van den bibliothecaris der Utr. Univers. bibliotheek. Voor het portret van Barchausen zie bij Miedema de vroedsch. resol. van 24 Januari 1724.

[p. 408]

in 1723 de bibliotheek vermeerderde met een mooie boekverzameling. Van de beambten der bibliotheek was er nu slechts één bediende hier, die aan de studenten de boeken uitreikte na opgave van de nummers, die zij zelf in een gedrukten catalogus¹⁾ opzochten. Hij had het nu niet heel druk, daar er niet meer dan twee studenten waren, Te Water en Swaving, die in de theologie studeerden²⁾. Met deze studenten begon ik een gesprek en kwam heel zeker te weten, dat het gezamenlijk aantal van alle studenten in

1) De Jongste catalogus was toen die van 1718 (met een appendix van 1753); in den catalogus van 1718 werden pl.m. 7200 boeken en 479 handschriften beschreven. Vgl. van Someren t.a.p. blz. 42, 45, 46.

2) De hier bedoelde studenten in de theologie zijn Cornelis Swaving, geboren te Amsterdam in 1738, overleden als predikant te Naarden in 1808, en Jona Willem te Water, geboren 1740 te Zaamslag, sinds 1761 predikant, sinds 1780 hoogleeraar in de wijsbegeerte en vaderl. geschiedenis aan de Doorluchtige School te Middelburg, sinds 1785 hoogleeraar in de theologie en kerkelijke geschiedenis te Leiden; in 1815 werd hij emeritus; hij overleed in 1822. Te Water schreef tal van historische werken, o.a. Historie van het verbond en de smeekschriften der Nederlandsche edelen enz. - In het Album studiosorum Ultraject. komt C. Swaving voor 't eerst als ingeschreven voor in 1758, J.W. te Water in 1761; achter den naam van den laatsten staat dan S.M.C. (= sancti ministerii candidatus); hij was dus toen al eenige jaren student, waarschijnlijk sinds 1755; immers, v.d. Aa, Biogr. Wdb. noemt onder zijne geschriften ook een ‘Oratio honori et meritis illustrissimae gentis Borsaliae, dicta die 3 Sept., quum a Gymnasio Flissingano ad Academiam solemniter promoveretur, 1755’. Dat veel studenten verzuimden zich te laten inschrijven, is een bekend feit; vgl. daarover Loncq t.a.p. blz. 109 en 219-220.

[p. 409]

alle faculteiten hier ter stede tegen de 200 ging, maar dat aantal niet bereikte¹⁾. Ik vroeg hun allerlei over de hoogeschool en de professoren, van wie zij Wesseling, die professor juris et eloquentiae is, benevens bibliothecaris, voor den geleerdste en beroemdste hielden²⁾. Ik bracht hem daarom dadelijk een bezoek en werd beleefd ontvangen. Ik moest Latijn met hem spreken, daar hij geen Fransch kende³⁾. Hij vroeg

1) Bij het eeuwfeest der Utrechtsche hoogeschool, dus in 1736, bedroeg het aantal studenten, volgens eene destijds gedane telling, 211 (Loncq t.a.p. blz. 215). Uit de volgende jaren kennen wij wel het aantal voor de eerste maal ingeschrevenen (Loncq t.a.p. blz. 216), maar het geheele aantal studenten, die in een bepaald jaar te Utrecht studeerden, valt daaruit niet af te leiden. Het in 1758 verschenen eerste deel van den Tegenw. Staat van Utrecht bericht op blz. 363-364, dat ‘het gantsche lighaam der Hooge Schoole’ (professoren + studenten + academische bedienden) destijds uit omtrent 300 personen bestond. Is deze opgave juist, dan schijnt de raming der studenten Te Water en Swaving, die het aantal van alle studenten te Utrecht in 1759 op nog geen 200 stelden, eer te laag dan te hoog. Vgl. verder hierna blz. 135 van het ms.

2) Petrus Wesseling, professor te Franeker, aanvaardde in 1735 een beroep naar Utrecht als professor ordinarius eloquentiae, historiarum et linguae graecae (na in het vorige jaar daarvoor bedankt te hebben); in 1746 werd hij bovendien nog aangesteld tot professor juris naturalis et juris publici romano-germanici (Miedema t.a.p. op 12 en 27 April 1734, 7 en 21 Maart 1735, 27 Juni en 4 Juli 1746). Sinds 9 Februari 1750 nam hij ook het ambt van bibliothecaris waar: van Someren t.a.p. blz. 44. - De studenten Te Water en Swaving vertolkten het oordeel van de tijdgenooten, toen zij Wesseling den geleerdsten en beroemdsten der toenmalige Utrechtsche professoren noemden; het oordeel der nakomelingschap stemt in dit geval daarmede overeen. Over de verdiensten van Wesseling vgl. men Dr. J.C.G. Boot, De vita et scriptis Petri Wesselingii (bekroond antwoord op een prijsvraag van het Prov. Utr. Genootschap, 1873; hoe hoog Te Water zijn leermeester Wesseling stelde, leze men aldaar, blz. 58, 59) en Dr. J.A. Wijnne, De Utrechtsche hoogeschool in vorige eeuwen (in Jaarb. Rijksuniv. Utrecht, 1885-1886) blz. 78-79, 81.

3) Dat zou men in 't midden der achttiende eeuw van een Nederlandsch hoogleeraar niet verwachten, zelfs niet van een Duitscher van geboorte (Wesseling was geboortig uit Steinfurt); bovendien had deze Duitscher te Leiden en Franeker gestudeerd, en was hij sinds 1723 hoogleeraar in ons land: van 1723-35 te Franeker, daarna te Utrecht. Vgl. J.C.G. Boot, t.a.p. blz. 10, 11, 15-20, 53.

[p. 410]

mij terstond naar de nieuwste vertaling van Ulphila in Upsala, naar Prof. Ihre¹⁾ en Prof. Olof Celsius²⁾, die den Hierobotanicus heeft geschreven; hij klaagde over de zeldzaamheid van dat laatste boek. Wesseling is vroeger professor in Franeker geweest; hij zeide dat hij daar onzen tegenwoordigen koning had gezien. Hij sprak veel over Arckenholtz³⁾ en Troll⁴⁾, die hij kende, daar zij zijne reiskameraden geweest waren. Hij zeide, dat hij het vorige jaar Arckenholtz in Utrecht had gesproken, wat ik aan hem kon hooren

1) Johan Ihre (1707-1780) was van 1737 tot aan zijn dood hoogleeraar te Upsala; beoefende de studie van het Zweedsch, IJslandsch, Gotisch, Angelsaksisch en verwante talen; gaf o.a. uit Ulphilas illustratus (1752-1755), Fragmenta versionis Ulphilanae (1763) en Analecta Ulphilana (1767-1769) (Sv. Biogr. Lexikon). Hij was kort na 1730 in Nederland geweest: vgl. Wrangel, De betrekkingen tusschen Zweden en de Nederlanden (vert. van Mevr. Beets - Damsté) blz. 402, aant. IV.

2) Daar Ferrner er bij vermeldt, dat prof. Wesseling hem vroeg naar den Olof Celsius, die den Hierobotanicus had geschreven, is hier bedoeld Olof Celsius Sr. (1670-1756), theol. professor en predikant, sinds 1736 Domproost, vermaard als theoloog en philoloog; hij beoefende de studie der runen en in 't algemeen die der Zweedsche oudheid, en was tegelijk een kenner van Oostersche talen en van botanie. Zijn beroemdste werk is: ‘Hierobotanicon sive de plantis Sacrae Scripturae’, Upsala, 1745-1747. (Sv. Biogr. Lexikon).

3) Johan Arckenholtz (1695-1777), bibliothecaris en hofraad van den Zweedschen koning; deed veel buitenlandsche reizen voor zijne historische studiën; vertoefde ook eenige malen in Nederland. Zijn beroemdste werk is de Mémoires concernant Christine, reine de Suède. (Sv. Biogr. Lexikon).

4) Waarschijnlijk de aartsbisschop Samuel Troll of Troilius (1706-1764), een groot kenner van de klassieke talen; anders Magnus Troilius (1704-1762), die van 1737-1739 als legatiepredikant te Constantinopel woonde en later geestelijke werd in Zweden. (Sv. Biogr. Lexikon).

[p. 411]

wanneer hij sprak over de toestanden bij ons in Zweden, als oorlog, alliantiën enz. Wesseling is een Duitscher.

Van Wesseling ging ik naar Prof. Saxe¹⁾, die een bijzonder aardig man was. Hij was geboren in Opper- [blz. 131] Saksen; hij zeide mij o.a. dat de publieke voorlezingen heel weinig bezocht werden²⁾. Hij, die professor litterarum humaniorum was, erkende dat hij dikwijls niet meer dan twee toehoorders had.

Zondag den 6^den Mei ging ik naar de Luthersche

1) Christophorus Saxe, geboren te Eppendorf in Saksen; kwam te Utrecht als gouverneur van de zonen van Mr. Johan de Back, secretaris van Willem IV, die aldaar studeerden; werd in 1752 op aanbeveling der Gouvernante (die hij wel aan de voorspraak van de Back te danken zal hebben gehad) benoemd tot prof. extraord. antiquitatum et litterarum humaniorum, in 1755 tot prof. ordin. in dezelfde vakken (Miedema t.a.p. op 4 December 1752, 2 en 9 Juni 1755; Loncq t.a.p. blz. 196, 197; Krämer, Gedenkschriften van Hardenbroek I blz. 24, noot 3 en 6).

2) Daarvan zal men in 't vervolg verscheiden voorbeelden vinden. Hoe het kwam, dat de openbare, kostelooze colleges verliepen en de private colleges, waarvoor betaald moest worden, veel toeloop kregen, vindt men o.a. uiteengezet bij Mr. S. Muller Fz., De universiteitsgebouwen te Utrecht blz. 29. Daar wordt echter voorbijgezien, dat er nog onderscheid was tusschen private colleges en privatissima, zooals blijkt uit een merkwaardig advies, door den academischen Senaat, op verzoek van de vroedschap van Utrecht, uitgebracht op een request van prof. Castillion (bij Miedema t.a.p. blz. 325-326). Aan dit advies van den Senaat ontleen ik het volgende: ‘dat de hoogste prijs voor de collegiën, die geen privatissima zijn, is dertig guldens; de betaalingh diende aenstonds nae het eyndighen van een collegi voor de groote vacansi te geschieden. Die betaeling geschied menigmaal niet; de alumni, die op beursen studeeren, meenen vrij te zijn van het betaelen der collegiën, daar egter in het gemeen tot subsidie van hunne studiën en de onkosten van dezelve zij van die beurzen trekken; de gewoonte van eerst de collegiën te betaelen, wanneer de studenten van de Academie gaan, is ingesloopen, dogh ook alsdan geschied het van verscheydene niet’. Vgl. ook de vroedsch. resolut. van 4 Juli 1757 bij Miedema.

[p. 412]

kerk, die tamelijk gevuld was met mannen; maar behalve dienstmeiden zag ik niet meer dan twee vrouwen. Hier werd in het Hollandsch gepreekt. Boven den preekstoel¹⁾ stond het Deensche wapen met het onderschrift:

‘Christianus sextus Dan. et Norveg. rex munificentia splendori regio pari ad explendos novi huius templi sumtus de coetu invariatae confessionis augustanae ultrajectensi optime est meritus. Illius gratiae fores aperuit commendatio illustrissimi Herois D.^ui Ludovici de Holstein. In aeternam rei memoriam regia hoc in loco insignia sunt posita cum publicum de munere gratioso loquatur monumentum. Patere lector septentrionem jure gloriari de rege, qui marmore dignus est et re et nomine Christianus’.

Na het einde van de godsdienstoefening ging ik het aanzienlijke huis zien, met den bouw waarvan men nu bezig was volgens het testament der Vrouwe van Renswoude, voor de opvoeding en het onderwijs van arme kinderen in de practische gedeelten van de mathematica en physica, in het teekenen, in Europeesche talen en meer goede dingen²⁾. Genoemde Vrouwe van Renswoude is de vrijgevigste en voor de

1) Tegenwoordig daar tegenover, boven de galerij.

2) Met den bouw van de fundatie van Renswoude te Utrecht werd in 1756 begonnen; in 1761 was het huis eerst gereed voor de opname van kweekelingen. - Volgens de bepalingen van het testament van Maria Duyst van Voorhout, Douairière Baronesse van Reede, Vrijvrouwe van Renswoude enz. zouden de kweekelingen in de fundatiën onderricht ontvangen in ‘de mathesis, teekenen of schilderkonst, beeldhouwen of beeldsnijden, oeffeningen in sware dykagiën tot behoudinge van ons landt tegens sware overstromingen van 't water, of dergelijke libere consten’; al spoedig kwamen er ook onderwijzers voor Latijn, Grieksch, Fransch, Engelsch en Duitsch. Vgl. Mr. C.G.C. van Hengst, Aanteekeningen betreffende de fundatie der Douairière Baronesse van Reede, Vrijvrouwe van Renswoude, te Utrecht. Utrecht, 1890. Blz. 4, 15, 20, 255, 256.

[p. 413]

opvoeding der jeugd de meest zorgzame persoon, waarvan ik ooit heb hooren spreken; want zij heeft bij testament vermaakt 700.000 Hollandsche guldens hier te Utrecht, gelijke som te 's Gravenhage en ook een dergelijke te Delft, alle voor een en hetzelfde doel. Zij is buitengewoon rijk geweest, daar zij, buiten die beschikkingen, nog aanzienlijke middelen, die millioenen guldens bedroegen, aan hare erfgenamen naliet¹⁾.

Met het geven van onderwijs was men hier nog niet begonnen; het huis alleen was bijna klaar. Het was zeer kostbaar; maar de architectuur was niet bijzonder mooi. Boven in het frontispice stond het wapen der Vrouwe van Renswoude prachtig in marmer uitgehouwen, en op de onderste verdieping waren in marmer gehouwen Hollandsche verzen, die Joan Stouw had gemaakt²⁾ ter eere van genoemde Vrouwe. Dit marmeren inschrift was omgeven met den naam en het wapen van hen, die bij de eerste benoeming tot Regenten werden aangesteld, ten getale van twaalf, nl. J.J. van Westrenen, F. van Veldhuyzen, C.A. van Wachendorff, J.H. Strick van Linschoten, J.A. van Westrenen, J.F. van Beeck,

1) In het zooeven aangehaalde werk van Mr. van Hengst over de fundatie van Renswoude te Utrecht vind ik slechts de volgende gegevens om de bedragen, die Ferrner noemt, te controleeren. Uit het testament blijkt, dat het stadskinderhuis van Utrecht, het weeshuis van Delft en het weeshuis van 's Gravenhage, ieder voor een derde portie, tot eenige en universeele erfgenamen werden aangewezen; maar belangrijke legaten werden geschonken aan de betrekkingen van de Vrijvrouwe van Renswoude, aan andere personen, aan de armen in verschillende plaatsen enz. De geinstitueerde erfgenamen van de testatrice procedeerden, maar namen ten slotte genoegen met een accoord, waarbij hun f 300.000 werd aangeboden. Vgl. van Hengst t.a.p. blz. 3, 7, 8, 229.

2) Men kan ze lezen bij van Hengst t.a.p. blz. 15.

[p. 414]

P.A. Daunis, A.L. van Mansvelt, J. van Stuyvesant, J.E. van Muyden, D.J. Strick van Linschoten, J. de Jonckheere, en H.C. Zaal, secretaris¹⁾.

Terwijl ik het middagmaal gebruikte, zag ik een in het groen gekleede dame, die af en aanging op de straat, voor het venster. Ik vroeg wie dat was en kreeg van den waard du Bois ten antwoord, [blz. 132] dat het een Française was, die al drie jaar bij hem logeerde en zich Viral noemde, maar dat dit vermoedelijk niet haar ware naam was. Een Fransche markies heeft dit logies voor haar besteld, betaalt jaarlijks aan du Bois wat zij verteert en verzoekt hem haar alle mogelijke beleefdheid te bewijzen. Wat spijs en drank betreft, leeft zij heel eenvoudig; zij leest bijna altijd in geestelijke boeken en gaat nooit in eenig gezelschap, maar leeft heel eenzaam met haar dienstmeisje. De nieuwsgierigheid van de menschen in de stad om uit te vorschen wie zij is, waar zij vandaan komt en waarom zij zich hier ophoudt, is ondanks alle moeite tot nog toe tevergeefsch geweest, wat heel merkwaardig is.

Na den vesper was ik bij Prof. Hahn op de koffie genoodigd, waar ik een aardig gezelschap van beiderlei kunne aantrof, o.a. Prof. Castillion, die zei dat hij mij zocht. Hij bewees mij velerlei beleefdheid en vertelde mij o.a. dat hij nu bezig was met de uitgave van Newton's Arithmetica universalis met aanteekenin-

1) De namen van de 12 regenten en van den secretaris zijn door mij verbeterd naar de opgave bij van Hengst t.a.p. blz. 247 en 252. - De wapens in den voorgevel zijn niet meer aanwezig; krachtens bevel van het Intermediair Administratief Bestuur van het voormalig gewest Utrecht zijn in 1798 de wapens van de Vrijvrouwe en de Regenten weggebikt; alleen de schilden en de daaronder staande namen, benevens de inscriptie van Stouw, mochten blijven. Van Hengst, t.a.p. blz. 62, 63.

[p. 415]

gen¹⁾, die hij gereed had voordat Colin Mac Laurin's algebra²⁾ uitkwam, en dat hij ook begonnen was deze daarginds in Bazel te laten drukken, waarvan hij ten bewijze de twee eerste vellen nog over heeft. De druk werd gestaakt door zijne huiselijke omstandigheden en daardoor, dat de hoop, die de regeering te Bern hem gegeven had om in Lausanne een leerstoel in de mathesis voor hem op te richten, verijdeld werd. Daarna had hij Zwitserland verlaten en kwam op een nog onzekeren voet naar Holland, waar hij eerst nu een vaste betrekking had gekregen. Hij is nu tegen de vijftig jaar oud en weduwnaar. In het spreken over Newton's boek zeide hij, dat hij te kennen had gegeven, dat hij zijne demonstraties naar die van Mac Laurin had gewijzigd, als deze korter of meer algemeen waren; maar dat hij in andere gevallen zijne eigene had behouden en vele noodige, die Mac Laurin wegliet, had ingevoegd. Wanneer de vroegere uitgaaf van Newton's opuscula, die Castillion heeft uitgegeven, uitverkocht is, beloofde hij eene nieuwe te geven met additamenta³⁾.

Professor Hahn, die onlangs professor in de botanie

1) Is. Newtoni Arithmetica universalis, sive de compositione et resolutione arithmetica, cum commentario Jo. Castillionei. Amsterdam, 1761. 2 deelen in 4^o. (Utr. Univ. Bibl.)

2) Colin Maclaurin (1698-1746), professor te Aberdeen, later te Edinburg; lid van the Royal Society; vriend en beschermeling van Newton; beoefenaar van mathesis, mechanica, astronomie en experimenteele physica. Het boek van Colin Maclaurin, waarvan in den tekst sprake is, is getiteld: ‘A treatise of algebra, with an appendix: de linearum geometricarum proprietatibus generalibus’; het verscheen eerst na zijn dood, in 1748; meer dan een halve eeuw bleef het te Cambridge als leerboek in gebruik. (Dict. of Nat. Biogr.)

3) Dit is geschied. Immers, van de Opuscula mathematica, waarvan de eerste druk in 1744 te Lausanne en Genève verscheen (hiervóór, blz. 406, noot 3) noemt v.d. Aa (Biogr. Wdb.) een uitgave van 1761, verschenen te Amsterdam.

[p. 416]

is geworden, deelde mij, onder andere dingen over den toestand der hoogeschool, mede, dat de openbare voorlezingen zoo goed als niet bezocht werden door de studenten, waarvan het gevolg was dat vele professoren ze nooit hielden; dat de tractementen der professoren ongelijk waren en alleen afhingen van het welbehagen der Curatoren en van wat ieder met hen overeenkwam bij het aanvaarden van zijn ambt. Wesseling, die zoowel professor juris als professor eloquentiae is, benevens bibliothecaris, heeft de hoogste jaarwedde van allen, nl. 2600 gulden¹⁾, terwijl daarentegen anderen niet meer dan 1000 gulden hebben²⁾. Hahn had 1500 gulden³⁾. Het is [blz. 133] opmerkelijk, dat van de 16 professoren er 10 buitenlanders zijn, waaronder 9 Duitschers en één Italiaan, nl. Castillion⁴⁾. Het gemoed van de Hol-

1) Toen Wesseling in 1746 het professoraat in het natuurrecht en het Roomsch-Germaansch staatsrecht er bij kreeg, werd hem, boven zijn tractement van f 1700, nog een wedde van f 500 toegekend (Miedema t.a.p., op 27 Juni 1746). In de bij Miedema uitgegeven resolutiën vind ik geen gewag gemaakt van een latere verhooging zijner wedde; alleen trok Wesseling als bibliothecaris nog een wedde van f 200: vgl. van Someren t.a.p. blz. 44. Wanneer Ferrner dus de jaarwedde van Wesseling op f 2600 stelt, is dit f 200 te hoog.

2) Tot deze minimumlijders behoorde Saxe (Miedema t.a.p., resol. van 4 Dec. 1752, 29 April 1754, 9 Juni 1755).

3) De jaarwedde van Hahn, oorspronkelijk slechts f 1000, was tweemalen met f 300 verhoogd; hij genoot bovendien vrije woning: Miedema t.a.p., resol. van 1 Maart 1753, 29 April 1754 en 8 Januari 1759.

4) In Mei 1759, tijdens Ferrner's bezoek aan Utrecht, waren er 16 professoren; ik zal ze hier opnoemen naar volgorde van het jaar, waarin zij tot buitengewoon of gewoon hoogleeraar te Utrecht benoemd werden, met opgave der faculteit, waartoe zij behoorden, en van hunne geboorteplaats, zoo deze buiten ons land lag; de gegevens daarvoor ontleen ik aan Loncq en aan de resolutiën bij Miedema. Gelijk men weet, omvatte destijds de faculteit der philosophie zoowel de litteratoren als de wis- en natuurkundigen; de afzonderlijke faculteit van wis- en natuurkunde dagteekent eerst van 1815.
1. Johannes Oosterdijk Schacht, 1729, medicijnen.
2. Jacobus Voorda, 1730, rechten.
3. Albertus Voget, 1735, theologie, geboren te Bremen.
4. Petrus Wesseling, 1735, philosophie en rechten, geboren te Steinfurt.
5. Willem van Irhoven, 1737, theologie.
6. Gijsbert Matthias Elsner, 1739 (1743: zie hierna, blz. 419, noot 2), theologie, geboren te Goch.
7. Johannes Horthemels, 1742, theologie.
8. Franciscus Burmannus, 1743, theologie.
9. Friedrich Gottfried Houck, 1746, rechten, geboren te Steinfurt.
10. Johann Friedrich Reitz, 1746, philosophie, geboren te Braunfels.
11. Jacobus Gisbertus Woertman, 1748, medicijnen.
12. Sebaldus Rau (Ravius), 1750, theologie, geboren te Herborn.
13. Jean Castillion, 1751, philosophie, geboren te Castiglione.
14. Christoffel Saxe, 1752, philosophie, geboren te Eppendorf.
15. Johann David Hahn, 1753, philosophie en medicijnen, geboren te Heidelberg.
16. Christian Hendrick Trotz, 1755, rechten, geboren te Colberg.
Zooals men ziet, is het bericht van Ferrner, dat van de 16 professoren 1 een Italiaan was van geboorte, en 9 Duitschers, dus juist; de ‘vreemdelingen’ komen bij alle faculteiten voor. Wie zich eenigszins geschokt gevoelt door dit bericht, moge bedenken, dat de overvloed van hoogescholen in ons land het in de 17de en 18de eeuw wel noodzakelijk maakte, om herhaaldelijk professoren uit het buitenland te beroepen; aan de andere Nederlandsche hoogescholen was het in dit opzicht evenzoo gesteld als in Utrecht. Trouwens, de meeste Duitschers van geboorte, die in 1759 te Utrecht een professoraat bekleedden, waren niet kersversch als professor uit Duitschland gëimporteerd. Voget had te Utrecht gestudeerd en was daar gepromoveerd; hij was reeds hoogleeraar te Groningen, toen hij naar Utrecht kwam (Loncq blz. 128, 129); Wesseling had te Leiden en te Franeker gestudeerd en was, voor hij naar Utrecht kwam, 12 jaar hoogleeraar te Franeker geweest (hiervóór, blz. 409, noot 3); Elsner was predikant te Utrecht, voordat hij daar hoogleeraar werd (Loncq blz. 181); Houck was reeds hoogleeraar te Deventer vóór hij naar Utrecht kwam (ibid. blz. 186); Reitz was rector der Hieronymusschool te Utrecht vóór men hem daar professor maakte (ibid. blz. 195); Saxe was reeds gouverneur van Utrechtsche studenten geweest vóór zijn professoraat (hiervóór, blz. 411, noot 1) en Trotz had het laatste deel van zijn studententijd aan de Utrechtsche hoogeschool doorgebracht, was daar gepromoveerd en van 1741-1755 hoogleeraar te Franeker geweest, voordat hij te Utrecht werd benoemd (vgl. Mr. W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, II² blz. 460-463).

[p. 417]

landsche jongelingschap wordt heelemaal ingenomen door verlangen om in de regeering der gewesten te

[p. 418]

komen, of ook om in voornamen lediggang van hunne renten te leven en zoo door hunne laksheid er toe bij te dragen, dat zij in de toekomst de vrijheid, welke hunne arbeidzame voorvaderen zoo machtig en welvarend heeft gemaakt, zullen verliezen.

Ten slotte boden Prof. Hahn en Castillion aan om mij den volgenden namiddag het observatorium astronomicum, den botanischen tuin en de aanzienlijke verzameling boeken en instrumenten van den overleden professor Wachendorff¹⁾ te laten zien, waarvan Prof. Hahn mij een catalogus gaf. Castillion en Hahn spraken gemakkelijk Fransch en waren gemakkelijk in den omgang. De laatste was nog geen 30 jaar²⁾; aan zijn moedersbroeder Gaubius³⁾, professor in de chemie te Leiden, benevens aan zijn eigen bekwaam-

1) Evert Jacob van Wachendorff werd 22 Juli 1743 benoemd tot prof. in de medicijnen, chemie en botanie; hij overleed in het laatst van 1758 (Miedema, resol. v. 22 Juli 1743 en 2 Jan. 1759). - In de bibliotheek der gemeente Utrecht vindt men onder N^o 1031 een ‘Lijst der door prof. Hahn op de auctie ven prof. van Wachendorff voor de hoogeschool gekochte instrumenten en praeparaten, 1759’.

2) Volgens Loncq t.a.p. blz. 191 was Hahn 9 Juli 1729 te Heidelberg geboren.

3) Hieronymus David Gaubius, 1705 [1705 volgens Suringar, 1704 volgens Siegenbeek] te Heidelberg geboren, studeerde te Harderwijk en te Leiden, waar hij een geliefd leerling van Boerhaave was. Vestigde zich als geneesheer te Amsterdam; werd in 1731 lector in de scheikunde aan de Leidsche hoogeschool, in 1734 aldaar gewoon hoogleeraar in de genees- en scheikunde; werd in 1775 emeritus; overleed 1780. (Siegenbeek t.a. p. II blz. 191-193 der Toev. en Bijl. en G.C.B. Suringar, Waardeering van het dynamische element in de theoretische leer van Gaubius en Fredrik Winter, in Nederl. Tijdschr. voor Geneeskunde, Tweede Reeks, Tweede Jaarg, Tweede Afd., blz. 265-272).

[p. 419]

heid had hij het te danken, dat hij zoo vroeg professor was geworden.

Den 7^den Mei begaf ik mij des voormiddags op weg om de openbare voorlezingen der professoren te hooren. Volgens den series¹⁾ zouden om 9 uur Elsnerus, theologiae professor²⁾, Trotz, juris professor³⁾, en Castillion, mathemaseos professor, college geven; maar van dezen gaf alleen Trotz college, voor drie auditores, en in het auditorium⁴⁾ van Elsnerus gaf Burmannus, theologiae professor, college voor

1) De series lectionum, waarop alleen de publieke colleges vermeld werden, was in dezen tijd een halfjaarlijksche; het oudste exemplaar, dat in de bibliotheek der gemeente Utrecht bewaard wordt, dagteekent van 1768, post ferias aestivas. Ook te Leiden had men halfjarige cursussen en verscheen de series lectionum dus ook tweemaal per jaar: zie Dr. G.D.J. Schotel, De academie te Leiden, blz. 328 en 392-394. - Sinds 1796 verscheen te Utrecht een jaarlijksche series lectionum, waarop zoowel de publieke als de private colleges vermeld werden.

2) Gijsbert Matthias Elsner of Elsnerus, predikant te Utrecht, werd 15 Juni 1739 benoemd tot prof. extraord. in de theologie; 20 Aug. 1742 legde hij dat ambt reeds neder; maar 22 Juli 1743 werd hij benoemd tot gewoon hoogleeraar in de theologie, welke benoeming hij aannam. (Miedema, op de genoemde data).

3) Op 9 December 1754 werd Christiaan Hendrick Trotz, destijds hoogleeraar te Franeker, benoemd tot prof. juris civilis et juris publici-Belgici te Utrecht; 16 Aug. 1756 kreeg hij den titel prof. juris feudalis: zie Miedema, op de genoemde data.

4) Het tegenwoordige groot-auditorium, de oude kapittelzaal, was destijds door een muur in twee ongelijke deelen verdeeld; het grootste vertrek, het auditorium theologicum, diende als collegezaal voor theologen en juristen; het kleinste, het auditorium philosophicum, was de collegezaal voor de litteratoren en philosophen. Vgl. Mr. S. Muller Fz., De Universiteitsgebouwen te Utrecht blz. 17 vlg. - De medici gaven deels college in het auditorium philosophicum, deels in het theatrum chirurgicum (de zoogenaamde Hongaarsche kerk, boven de kloostergang). Toen echter in 1726 de bouw van het theatrum anatomicum et physicum en het laboratorium chemicum voltooid was (hiervóór, blz. 397, noot 1), werd ook hier door de medici college gegeven: zie b.v. bij Miedema de resol. van 11 Oct. 1723.

[p. 420]

twee studenten. Om 10 uur hoorde ik het privaat college van professor Hahn over experimenteele physica, dat hij gaf in de anatomiezaal; hij had vijftien toehoorders, wat veel scheen te zijn.

Van de professoren Irhoven¹⁾ (theologiae prof.), Wesseling (juris prof.) en Saxe (litt. human. prof.), die om 11 uur een openbaar college moesten geven, vertoonde zich alleen de eerste, die rector magnificus was en daarom bij het binnenkomen vooraf werd gegaan door een pedel, met een rinkelenden scepter in de hand, hetgeen mij recht belachelijk toescheen. Het aantal zijner toehoorders bedroeg zeven. Om 12 uur zouden drie andere professoren college geven; maar van hen verscheen niemand. Om 2 uur 's namiddags moesten volgens den series drie andere professoren college geven; maar alleen Horthemels verscheen²⁾, wiens taak het is om de Schrift of den Bijbel te verklaren naar de observationes der nieuwere philosophen. Ik had mij, naar aanleiding van dat onderwerp, er op voorbereid om een aantal sottises te hooren te krijgen; maar Horthemels overtrof nog mijne verwachting. Wat mij het meest amuseerde, was om te zien, met welke waardigheid en ernst hij zijn gebroddel en gewauwel, dat hij zooveel mogelijk in metaphysisch gewaad kleedde, ten beste gaf. Het aantal zijner toehoorders bedroeg vier.

[blz. 134] 's Namiddags te 3 uur moesten drie andere professoren een openbaar college geven; maar niemand van hen verscheen. Een eigenaardige manier om zijn ambt waar te nemen! Daar niemand nu in

1) Wilhelmus Irhoven (of van Irhoven), predikant te Eerde, werd 9 Juni 1737 benoemd tot professor in de theologie te Utrecht; sinds 22 Febr. 1740 voerde hij den titel prof. historiae ecclesiasticae: Miedema, op de genoemde data.

2) Johannes Horthemels, predikant te Westzaan, werd 30 Juli 1742 benoemd tot professor philosophiae: Miedema, op gen. datum.

[p. 421]

de gehoorzalen verscheen, hield ik mij onledig met het lezen van de opschriften of deviezen op de chassinetten, die de studenten hadden laten maken voor hunne illuminaties, toen zij voor de eerste maal den overleden Prins van Oranje als stadhouder ontvingen, toen hij de academie te Utrecht bezocht. Deze chassinetten waren nu opgehangen in de gehoorzalen, ter herinnering aan de blijdschap en tamheid, waarmede men onder het juk gegaan was. Bij voorbeeld: een Hercules stond afgebeeld met het onderschrift: ‘Non dolus at virtus’; ik zal geen toespeling maken! Op een ander schild stonden de wapens van alle de zeven provinciën, met het onderschrift: ‘Caderent soluta.’ Op een ander was het Trojaansche paard geschilderd, met deze woorden er onder: ‘Ne credite Teucri.’ Op een ander was een ruiter afgebeeld, die een zwaard aannam van een voetganger, die het hem toereikte; daaronder stond: ‘Tu Guilielmus eris.’ Op een ander stond het Engelsche wapen, met het woord ‘princeps’ erin, er omheen: Honni soit qui mal y pense,’ en eronder: ‘Hinc rerum nascitur ordo.’ Daar waren verscheiden zulke opschriften en schilderijen¹⁾, die te kennen gaven hetzij de onschul-

1) Wat Ferrner hier mededeelt over de opschriften der chassinetten bij het vuurwerk ter eere van den Prins, heb ik gecontroleerd met behulp van de ‘Naeuwkeurige beschrijving van alles wat de heeren studenten der Utrechtsche Hooge Schole verrigt hebben ter gelegenheit van en bij de blijde komst en inhuldiginge van Z.D.H. Wilhem Karel Henrik Friso enz. Te Utrecht, bij Hermannus en Johannes Besseling enz. 1747’. (Bibl. der stad Utrecht. N^o. 650). Op blz. 29 vlg. vindt men daar een beschrijving van ‘de groote illuminatie in den tempel des vuurwerks, op de Neude’ (zie ook de plaat tusschen blz. 40 en 41). ‘De illuminatie of eerverlichting bestond inzonderheit uit 14 zinnebeeldige cierstukken’: volgt een beschrijving en verklaring dier zinnebeelden. Ik ontleen daaraan alleen wat betrekking heeft op de ‘cierstukken’, die Ferrner in den tekst beschrijft en waarvan hij de deviezen in ironischen zin interpreteert.
Van den Hercules met het onderschrift ‘Non dolus, at virtus’ wordt een omslachtige uitlegging gegeven, met verwijzing naar Virg. Aeneis II vs. 389-392. Bijzonder duidelijk is de uitlegging niet; maar in de bedoeling van het onderschrift ligt niet de minste boosaardigheid.
Het Trojaansche paard - bij het binnenhalen van den stadhouder! - schijnt eenigszins bedenkelijk; en men begrijpt, dat Ferrner hier aan ironie denkt! Maar hij heeft het ‘cierstuk’ niet goed bekeken, of het was reeds verbleekt en onduidelijk geworden. Ziehier de onschuldige uitlegging van het geval: ‘Het vierde zinnebeeld maelde het overhooge paerd van Troje, hier met de drie leliën van Vrankrijks wapen op de zijde; en boven den bedekten ingang van den oorlogsvollen buik, nae ons gezigt gekeerd, het woord ‘Pax’, met dit onderschrift: ‘Ne credite Teucri’ (Virg. Aeneis II vs. 48, 49). - ‘De beduiding is bij der hand: wat ook Vrankrijk mogt betuigen, de uitkomst leerde, dat Neêrland er niet op betrouwen kon, dewijl hij het schrikkelijk krijgsgeweld terzelfder tijd, als hij van vrede sprak, aen onze poorten bragt’. - De gewaande ironie blijkt dus eenvoudig te zijn: een waarschuwing tegen de vredesaanbiedingen van Frankrijk.
Het vijfde zinnebeeld ‘vertoonde den Prins, op een moedig paerd gezeten, daer hem de gewapende Mars een uitgetogen degen, die hij bij de punt houd, aanbied.’ Onder dit zinnebeeld stond: ‘Tu Guilielmus eris’: zinspeling op ‘Tu Marcellus eris’ bij Virg. Aeneis VI vs. 883.
De overige deviezen, die Ferrner noemt, vereischen geen toelichting, alleen een kleine correctie; ‘Hinc rerum nascitur ordo’ (vgl. Virg. Aeneis VII, 44) stond onder ‘het gekroonde wapenschild’ van den Prins, en de zinspreuk der Orde van den Kousenband omslingerde ‘de gekroonde wapenschilden Hunner Hoogheden’. Dit laatste stuk was geen onderdeel van de illuminatie op de Neude, maar van ‘de illuminatie, ter Akademie ontstoken boven de Ooster Domsdeur’.
Voor de ironische uitlegging, die Ferrner van sommige deviezen wil geven, bestaat geen reden. Maar uit het feit, dat hij aan ironie denkt, en uit zijne opmerkingen over ‘de blijdschap en de tamheid, waarmede men onder het juk gegaan was’, over ‘de gedwongen vreugde’ enz. leert men den geest kennen, waarin Ferrner hier te lande over het stadhouderschap heeft hooren spreken. Zulke opmerkingen komen niet uit hem zelf, maar zijn de echo van wat hij van zijne gastheeren vernam.

[p. 422]

dige vreugde en welwillendheid der studenten, hetzij de slaafsche denkwijze van den magistraat en de pro-

[p. 423]

fessoren, of misschien ook hoe beiden onder gedwongen vreugde hun ergernis verborgen, wanneer men nl. alles ironisch opneemt, hetgeen men moeilijk schijnt te kunnen vermijden, wanneer men weet, op welke wijze en door welke middelen het stadhouderschap verkregen is.

Ik ging vervolgens voor de tweede maal naar het consistorium.....¹⁾.

Terwijl ik het middagmaal gebruikte, vertelde mijn [blz. 135] waard nog verschillende bijzonderheden over de oorzaak van het achteruitgaan van deze academie²⁾, b.v. dat de studenten voor het minste

1) Volgt ongeveer dezelfde beschrijving van de Senaatskamer, als reeds op blz. 125 van het ms. is gegeven. Alleen wordt nu, naar aanleiding van de portretten in die kamer, nog opgemerkt: ‘daaronder zijn niet weinig zeer beroemde mannen’.

2) Slechts voor enkele jaren hebben wij een telling of schatting van het gezamenlijk aantal studenten (hiervóór, blz. 409, noot 1); overigens beschikken wij, voor elk jaar, over de getallen der ingeschrevenen en der promoties (bij Loncq t.a.p. blz. 154-160 en 216-218). Een raming van het aantal studenten, die gebaseerd is op het aantal der ingeschrevenen, zal altijd foutief zijn (zie Loncq t.a.p. blz. 254-257); de eenige grondslag, dien men gebruiken kan, is het aantal promoties. Uit de getallen bij Loncq heb ik berekend, dat
in de jaren 1700-1710: 399 promoties plaats hadden
in de jaren 1710-1720: 350 promoties plaats hadden
in de jaren 1720-1730: 312 promoties plaats hadden
in de jaren 1730-1740: 305 promoties plaats hadden
in de jaren 1740-1750: 285 promoties plaats hadden
in de jaren 1750-1760: 297 promoties plaats hadden
Na 1700 valt dus tot 1750 geregeld vermindering te constateeren (het meest in de periode 1700-1720) van het aantal promoties, en ik neem aan: dus ook van het aantal studenten. In de decade 1750-1760 is er een kleine vermeerdering. De mededeelingen nu in den tekst, afkomstig van den waard van het Kasteel van Antwerpen, hebben betrekking op den tijd, toen Diderik van Lockhorst, heer van ter Meer, Schout van Utrecht was, d.i. op de Jaren 1749-1755. Wanneer zijn optreden tegen de studenten een uittocht naar Leiden had veroorzaakt, zou men dit in de periode 1750-1760 moeten bemerken aan een vermindering van het aantal promoties. Daar dit niet het geval is, mag men concludeeren dat de waard sterk heeft overdreven.

[p. 424]

vergrijp ter verantwoording worden geroepen voor den schout of de stedelijke rechtbank, en niet voor het consistorium academicum; dat de studenten op hunne bijeenkomsten en partijen voor den wijn, die er gedronken wordt, evenveel [accijns] moeten betalen als zij, die herbergen of wijnhuizen houden; welke beide omstandigheden anders zijn in Leiden, hetgeen, in aanmerking genomen dat beide academies dicht bij elkaar liggen, de studenten slechts van Utrecht naar Leiden kan lokken¹⁾. De schout, die in alle

1) Een forum academicum, gelijk bv. te Leiden, bestond te Utrecht niet. Wel was dit verleend bij de Leges et Statuta, die de vroedschap van Utrecht in 1643 aan de hoogeschool had verleend (Loncq t.a.p. blz. 40-45), maar de Staten van Utrecht maakten hier captie over, beweerden dat de vroedschap daarmede hare bevoegdheid te buiten was gegaan en noodzaakten haar om in 1644 nieuwe Leges et Statuta te arresteeren (Loncq blz. 47-51), waarin van de jurisdictie van den Senaat zoo goed als niets overbleef; Rector en assessoren behielden alleen de bevoegdheid om ruzies tusschen de studenten bij te leggen en tweegevechten te verhinderen (zie art. XI en XII); lukte dit laatste niet, dan moesten zij de hulp van den Schout inroepen; alle studentendelicten van eenigszins ernstigen aard werden berecht door de Schepenbank. In het begin van 1657 werden bovendien te Utrecht de vrijdom van accijnsen en andere aan de studenten verleende voorrechten ingetrokken (zie Loncq t.a.p. blz. 108-109 en vooral het rapport van 1799, gedrukt bij Miedema t.a.p. blz. 529-534). - In beide opzichten waren de studenten te Leiden bevoorrecht boven die te Utrecht; maar dit was reeds het geval resp. sinds 1644 en 1657, en kan dus kwalijk gelden als een speciale reden voor den uittocht van Utrechtsche studenten naar Leiden in de jaren tusschen 1750 en 1760. - Reeds in het begin der achttiende eeuw waren in een geschrift, getiteld: ‘Opgaaf van de redenen, waarom de hoogeschool te Leiden meer toeloop heeft dan die te Utrecht’, de privileges der Leidsche studenten als een verklaring van dien meerderen toeloop genoemd: vgl. Miedema t.a p. blz. 175, noot 1. Ook Albrecht Haller (Tagebücher blz. 55) noemt als één der redenen, waarom de Utrechtsche hoogeschool minder bloeide: ‘weil die bürgerliche Oberkeit sich allen Gewalt über die Pursche (die Studenten) vorbehalten, da doch die Freyheit solche Leute am meisten anzieht’. - Op herstel der voorrechten van professoren en studenten ten opzichte van belastingen en accijnsen is te Utrecht meermalen aangedrongen; zie bv. het request, dat op 17 April 1752 bij de vroedschap van Utrecht inkwam (bij Miedema, op dezen datum), waarin de gezamenlijke professoren o.a. verzochten, ‘dat de immuniteiten en exemptiën van impositiën, vroeger door professoren en studenten genoten, mogen worden hersteld’. Hierop is geen beschikking genomen; de toestand bleef zooals hij was.

[p. 425]

Hollandsche steden in crimineele zaken volkomen bevoegdheid heeft om naar goeddunken te handelen en iemand voor geld in vrijheid te stellen¹⁾, maakt niet zelden misbruik daarvan en maakt zijne rechtspraak afhankelijk van het fortuin van den delinquent, waardoor de toeloop van jongelui naar deze academie zeer leed. De waard gaf daar twee versche²⁾ voorbeelden van. Men wist zeker, dat een boosaardig philister, om zich geld te verschaffen, zonder reden een rijk jongmensch had beschuldigd zijne ruiten in te hebben geslagen. De schout Lockhorst van ter Meer liet, zonder onderzoek in te stellen, het jongmensch gevangen zetten en stelde hem niet in vrijheid, voordat hij 4000 gulden had betaald. - Een rijk Engelsch jongeling had kennis gemaakt met een officier, wien hij veel vriendelijkheid bewees. De officier kreeg van zijn overste bevel om soldaten te werven voor zijn regiment; toen hij dit vertelde in een gezelschap, waarin zich ook zijn vriend, de Engelsche jongeling, bevond, zei de Engelschman voor de grap dat hij niet ongeschikt zou zijn voor soldaat. De officier nam een geldstuk en duwde hem dit in de hand, zeggende: ‘Je zult een flink soldaat zijn.’

1) Het beruchte ‘composeeren’.

2) Zoo heel versch waren zij niet, daar zij dagteekenen uit den tijd van schout Lockhorst, dus van vóór 9 Maart 1755.

[p. 426]

Het gezelschap amuseerde zich verder en niemand lette op het gebeurde; maar een paar dagen later werd de Engelschman ontboden door overste [de] Bedarides¹⁾ en schout Lockhorst, die ernst maakten van de scherts van den jongen man en hem wilden inschrijven als soldaat. De Engelschman had geen anderen uitweg dan zich voor 3000 gulden los te koopen, wat hem zoo vertoornd maakte, dat hij denzelfden dag een groot aantal studenten samenriep en hun het onrecht vertelde, dat hem was aangedaan. Daar de jongeman een goed karakter had en vroolijk was en gezien bij zijne kameraden, maakte zijn verhaal zooveel indruk, dat nog denzelfden dag een groot aantal studenten met hem deze academie verlieten, en bij degenen die [blz. 136] achterbleven werd eene zeer koele stemming jegens hunne academie gewekt²⁾. Dat genoemde Lockhorst hebzuchtig en gemeen was, bewees de waard ook daarmede, dat, toen zijn oudste dochter een goed huwelijk zou sluiten met een rijk man, genaamd van der Hoop, Lockhorst zijne toestemming niet wilde geven, tenzij van der Hoop hem daarvoor een zekere som gelds gaf, waarover deze zoo ver-

1) Pierre de Bedarides was sinds 9 October 1742 generaal-majoor en stond aan het hoofd van een regiment, dat te Utrecht garnizoen hield (Mededeeling van den Algem. Rijksarchivaris). Hij overleed 29 April 1745 (Register van overledenen, Utr. Gem. Arch.). Daar Lockhorst van ter Meer eerst in 1749 schout van Utrecht werd, kan het verhaal van den waard, waarin de Bedarides als handlanger van den genoemden schout optreedt, niet geheel juist zijn.

2) Al is het verhaal van den waard niet betrouwbaar (zie de vorige noot), toch staat vast, dat schout Lockhorst herhaaldelijk misbruik heeft gemaakt van zijn ambt. Men vergelijke daarover het artikel van Dr. F.J.L. Krämer, Stichtsche toestanden in de eerste jaren van het erfstadhouderschap, in Onze Eeuw, 1901, blz. 352 vlg., en het eerste deel der door Dr. Krämer uitgegeven Gedenkschriften van Hardenbroek, op de bladz., in het register bij Termeer (D. van Lockhorst, heer van) genoemd.

[p. 427]

toornd werd, dat hij heelemaal van de vrijage afzag en zeide in geen familiebetrekking te willen komen met iemand, die laag genoeg was om zijn kind te verkoopen¹⁾.

Te vier uur in den namiddag zocht ik eerst Prof. Castillion op, die mij een bezoek had gebracht, maar daar ik hem niet thuis trof, ging ik volgens afspraak terstond naar Prof. Hahn, waar Castillion reeds vóór mij was gekomen. Zij gingen toen mede om mij Wachendorf's bibliotheek, den hortus botanicus, de anatomiezaal, het chemisch laboratorium en het astronomisch observatorium te laten zien. Toen ik onderweg vroeg of de bekende Ludolphus van Ceulen uit Zuilen of Zuilenstraat buiten Utrecht kwam²⁾, ver-

1) In de Gedenkschriften van Hardenbroek I blz. 109-110 wordt hierover bericht: ‘Het houwelijk van Lokhorsts dogter met Van der Hoop is op een lelijke chicaneuse manier aengelegt en geconditioneert, te weeten: gemeenschap van goederen en nog 12000 gulden 's jaers speldegelt, daervan geen rekening soude doen, allenig om presentjes te geven, want dat dat gewent was onder de familie te doen; waerop Van der Hoop antwoorde, dat dat ridicul soude wesen, over welk woord de kwestie heviger soude sijn geworden’. Volgens Dr. Krämer wordt met Van der Hoop waarschijnlijk de zeer vermogende Cornelis van der Hoop bedoeld, die in 1755 vanwege de ridderschap van Utrecht afgevaardigd werd naar de Friesche admiraliteit; ook hij bericht, dat het huwelijk afsprong.

2) Ferrner verwart hier de namen van het dorp Zuilen en van de Zuilenstraat in Utrecht; een tweede verwarring is, dat hij Ceulen en Zuilen (op den klank afgaande?) voor gelijke namen houdt. - Ludolf van Ceulen, in 1539 te Hildesheim geboren, richtte in 1594 een schermschool op te Leiden. Hij was tevens een bekwaam wiskunstenaar en werd in 1600 benoemd tot leeraar aan de ingenieursschool, welke, op instigatie van prins Maurits en in overleg met Simon Stevin, aan de Leidsche hoogeschool werd verbonden. Ludolf van Ceulen moest er, ‘in goede Duitse tale’, en onder toezicht van Simon Frans van der Merwen, onderwijs geven in ‘de telkonsten ende landmeten, principalijk tot bevorderinge van degene, die hen souden willen begeven tot het ingenieurschap’, ‘alles volgens de instructiën, die Sijne Excellentie daertoe hadde doen concipieeren ende door Mr. Simon Stevin overgesonden aen de Curateurs der Universiteit.’ Hij overleed 31 December 1610. - Vgl. Jhr. W.J.C. Rammelman Elsevier, over ‘Mr. Ludolf van Ceulen (Colen) als schermmeester en professor in de wiskunde te Leiden’ in Kronijk Histor. Gen. jaargang 1846, blz. 351-359; G. Moll, Bijdragen tot de geschiedenis der wiskundige wetenschappen in de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuwen, in N.G. van Kampen, Beknopte geschiedenis der letteren en wetenschappen enz. III blz. 113* en 114*; Siegenbeek, Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool I blz. 66, en II blz. 85 der Toev. en Bijl.; en Dr. D.J. Korteweg, Het bloeitijdperk der wiskundige wetenschappen in Nederland, blz. 5, 6.

[p. 428]

telde Hahn mij, dat genoemde Ludolphus een Duitscher was en in zijne geboorteplaats Ludolphus Ackermann heette. Toen hij naar Holland geroepen werd voor een professoraat¹⁾, verwisselde hij zijn Duitschen naam voor een Latijnschen en noemde zich Ludolphus Colonus, wat de Hollanders later radbraakten tot Ludolphus van Ceulen²⁾, waardoor velen gelooven dat hij zijn naam heeft van Keulen in Duitschland.

Wachendorf's boekerij en instrumentenverzameling was voor een private collectie zeer aanzienlijk. Onder de instrumenten vielen vooral op een 4-voets-telescoop, een beknopte, maar volledige electriseermachine, een nieuwe luchtpomp en een kostbaar zonnemicroscoop. De hortus botanicus was tamelijk goed onderhouden³⁾,

1) Dit is, blijkens de voorgaande noot, onjuist; hij woonde al verscheiden jaren in Leiden, voordat hij een aanstelling kreeg aan de ingenieursschool.

2) Deze verklaring van den naam schijnt zeer aannemelijk; ik vond haar in geen der op blz. 427, noot 2 genoemde geschriften; Rammelman Elsevier t.a.p. zegt alleen, dat Mr. Ludolf zijn naam van Colen schreef, en niet van Ceulen of van Keulen.

3) De hortus botanicus of hortus academicus lag oorspronkelijk op het bolwerk Sonnenburch (waar tegenwoordig de sterrenwacht staat). Volgens vroedschapsbesluit van 11 Maart 1639 (zie Wijnne t.a.p. blz. 40) werd dit bolwerk tot hortus ingericht; Mr. S. Muller Fz., Oud-Utrechtsche vertellingen blz. 153, noemt ten onrechte het jaar 1650. - Den 27sten Mei 1720 nam de vroedschap in overweging, te zoeken naar een geschikter plaats voor den hortus, daar de ‘tegenwoordige te hoog en steriel’ was. Eerst op 7 Juni 1723 besloot zij een huis onder de Linden te koopen en in te richten tot hortus, met een woonhuis voor den professor in de botanie. Vgl. verder bij Miedema de vroedsch. resol., behalve op de genoemde data, van 21 Juni, 11 en 18 October, 1, 8 en 22 Nov. 1723, 3, 10 en 24 Januari, 21 Febr., 20 en 27 Maart, 8 Mei, 24 Juli, 21 Aug., 16 Oct., 13 en 27 Nov., 18 en 27 Dec. 1724, 9 April 1725. In 1725 was de hortus gereed om in gebruik te worden genomen. Nog tegenwoordig ligt hij op dezelfde plaats, al is het terrein sedert aanmerkelijk uitgebreid.

[p. 429]

maar kon het niet opnemen tegen dien van Upsala, evenmin als het chemisch laboratorium¹⁾. De anatomiezaal²⁾ was op dezelfde wijze gebouwd als in Upsala, maar nog kleiner. In deze zaal had Hahn onder de verhoogde banken zijne toestellen voor natuurkundige proeven, die hij mij liet zien. De collectie was niet bijzonder groot, maar elk stuk ervan goed bewerkt. Hij herhaalde voor mij de proef, [blz. 137] die hij gedaan had met het toestel van Segnerus³⁾ om de werking van de zijwaartsche drukking van het water te toonen. Het toestel bestond uit een cylinder van 14 duim hoogte, die zich met groote gemakkelijkheid om zijn as bewoog. Aan het benedeneind van den cylinder waren 4 horizontale armen, 4⅞ duim lang, met kleine gaatjes aan de uiteinden, alle naar dezelfde richting, waarvan de middellijn 1/10 duim was. De horizontale armen waren ook cylindervormig en hadden open verbinding met den grooteren, verticalen cylinder. Wanneer nu water gegoten werd in den verticalen cylinder, kwamen de horizontale cylinders door zijwaartsche drukking van

1) Over het theatrum anatomicum, physicum et chemicum vgl. hiervóór, blz. 397, noot 1.

2) Over het theatrum anatomicum, physicum et chemicum vgl. hiervóór, blz. 397, noot 1.

3) Het hierna beschreven waterrad of de turbine van Segner was toen nog een noviteit. Johann Andreas Segner (1704-1777) was van 1735-1755 professor in de mathesis en de physica te Göttingen, daarna professor te Halle: vgl. Dr. F. Rosenberger, Die Geschichte der Physik II blz. 345.

[p. 430]

het water in zulk een beweging, dat er 14 ons gewicht noodig was om het toestel tot stilstand te brengen. Om de deugdelijkheid en juistheid van zijn toestel te toonen herhaalde Hahn ook de proef, die hij ermee gedaan had voor waterstralen onder verschillende elevatiehoeken. Het toestel was zoo ingericht, dat de straal kon worden gericht onder welken hoek of tot welke hoogte als men wilde, en er was daar een bord bij de hand, waarop parabolen geteekend waren in verschillende grootten, en wanneer elke straal gesteld werd naar zijn parabool, volgde hij dien zoo nauwkeurig mogelijk, zoodat geen beter overeenstemming tusschen theorie en practijk kon worden verwacht.

Het observatorium was armzalig; het was alleen een vierkante toren, die op den stadswal stond en vroeger gebruikt is voor de verdediging van de stad¹⁾.

1) De Smeetoren diende destijds als sterrenwacht. Reeds kort na de oprichting der hoogeschool was hij daartoe bestemd. In de vergadering der vroedschap van 16 November 1640 werd besloten een plan op te laten maken tot het inrichten van den Smeetoren - een versterkten toren op den stadswal - voor astronomische observatiën. Daarna heeft men er over gedacht, den toren van het huis Hasenberch voor dit doel te gebruiken; 4 October 1641 werd een commissie benoemd om de mogelijkheid hiervan te onderzoeken. Blijkbaar luidde het rapport dezer commissie ongunstig; althans in de vroedschapsvergadering van 16 Mei 1642 werd besloten ‘dat men in plaetse van den toorn op Hazenbergh tot de astronomische speculatiën sal accommoderen den Smeetoren’. De spits van den toren werd toen afgebroken; boven op den toren kwam nu een met leuningen omgeven plat, in welks midden een achtkant koepeltje, met glazen voorzien, geplaatst werd, dat als observatorium dienst deed (v.d. Monde, Tijdschrift enz. II blz. 354, 355). - In 1680 nam de vroedschap het besluit om den Smeetoren te doen ‘repareeren ende herstellen tot het doen van de astronomische demonstratiën’ (vgl. Wijnne, Resolutiën genomen bij de vroedschap van Utrecht betreffende de Illustre School en de Academie, 1632-1693, blz. 120); of aan dit besluit uitvoering is gegeven, en zoo ja, op welke wijze, is echter onzeker. Of er bovendien ooit heel veel gebruik van de sterrenwacht gemaakt is vóór den tijd van Petrus van Musschenbroek, die van 1723-1740 hoogleeraar te Utrecht was, mag worden betwijfeld. In al de jaren, die aan Musschenbroek's komst te Utrecht voorafgaan, wordt in de door Wijnne en Miedema uitgegeven Resolutiën van de vroedschap van Utrecht betreffende de academie slechts éénmaal gewag gemaakt van de sterrenwacht, nl. bij de straks genoemde voorgenomen reparatie van den Smeetoren in 1680. Dit verandert sedert. Nauwelijks is Musschenbroek in functie, of hij krijgt van de vroedschap gedaan, dat deze vrij belangrijke sommen toestaat, zoowel voor den aankoop van instrumenten voor het theatrum physicum als voor instrumenten, ‘die vereischt worden op den turris astronomica’ (zie de lijst daarvan in de resol. van 6 December 1723; vgl. ook die van 27 Dec. 1723 en 27 Januari 1724); bovendien wordt besloten tot het verrichten van reparatiën aan den Sterrentoren (27 Maart, 24 April, 1 Mei 1724, 12 November 1725); waarschijnlijk is eerst in dezen tijd het plat van den toren uitgebouwd. Dat Musschenbroek de astronomie niet als een bijvak beschouwde, blijkt ook uit het volgende: toen hij in 1732 naar Kopenhagen beroepen werd, liet hij zich overhalen te Utrecht te blijven door het aanbod van de vroedschap om hem f 200 verhooging van jaarwedde, benevens den titel van professor astronomiae te geven; tevens maakte hij van de gelegenheid gebruik om de aanschaffing te verkrijgen van een aantal astronomische en physische instrumenten (resol. van 7, 14, 21 Juli, 29 Sept., 13 Oct. en 3 Nov. 1732, 5 Oct. en 7 Dec. 1733). Bij zijn vertrek naar Leiden, in 1740, leverde hij een inventaris over van de door hem aangekochte physische en astronomische instrumenten (bij Miedema, blz. 263-268); 16 Mei 1740 werd ‘de kameraar verzocht, de astronomische instrumenten voorloopig te bewaren en voor het onderhoud daarvan te zorgen’ (zie in verband hiermede de resol. van 2 Oct. 1741 en 2 April 1742, waar met ‘mathematische instrumenten’ misschien astronomische instrumenten zijn bedoeld). Sedert zwijgen de resolutiën weder over den Sterrentoren en over astronomische instrumenten; alleen werd op 22 Juli 1743 aan professor Odé, tot dusverre professor in de philosophie en tevens professor theologiae extraordinarius, ook de titel van professor in de astronomie gegeven; in hoeverre hij zich werkelijk ook met astronomische waarnemingen heeft bezig gehouden, blijkt niet; in elk geval was zijn hoofdvak de speculatieve philosophie. Ook na de komst van Castillion en Hahn (zie hiervóór, blz. 404, noot 2) ging de beoefening der astronomie te Utrecht er niet veel op vooruit. De vrij desolate toestand, waarin Ferrner - blijkens hetgeen in den tekst volgt - de sterrenwacht in 1759 aantrof, doet althans vermoeden, dat ook voor hen de astronomie niet veel meer dan een bijvak is geweest. Hahn was in de eerste plaats medicus en chemicus (hij werd dan ook in 1775 van Utrecht naar Leiden beroepen als hoogleeraar in de practische geneeskunde en scheikunde: Siegenbeek, t.a. p. II blz. 220-221 der Toev. en Bijl.), en Castillion in de eerste plaats mathematicus. Eerst in 1764, met de komst van Hennert, begon er een beter tijd voor de beoefening der astronomie te Utrecht.

[p. 431]

De langste zijde ervan was ongeveer 14 el [Zweedsche el = 59,4 c.M.], maar de muur was zoo dik, dat

[p. 432]

binnenin weinig meer ruimte overbleef dan voor den



opgang¹⁾. Het was zoo hoog als een gewoon huis van drie lage verdiepingen. Het dak BC was van houten planken en strekte zich naar alle kanten uit, als AB, CD. Op dit plat, onder den blooten hemel, moesten de waarnemingen geschieden. BKC was een [achtkantig] planken huisje, zoo laag, dat men daarin niet rechtop kon gaan, en zoo smal, dat elke zijde ervan niet meer dan 5 el was. Hier was de middaglijn zoo ruw uitgezet,

1) Dit is vermoedelijk sterk overdreven; immers, de toren mat, volgens opgave van Prof. Nijland - wiens advies mij herhaaldelijk heeft voorgelicht bij moeilijkheden in den tekst betreffende de sterrenwacht - 8 bij 6,5 meter; bovendien was de trap in den muur aangebracht. In elk geval was omstreeks 1818 (toen Prof. G. Moll bewerkt heeft, dat er ook een grooter observatiekoepel werd gebouwd) de toestand binnen in den toren als volgt: op de eerste verdieping vond men de woonkamer van den observator, op de tweede zijn slaapkamer, op de derde een droogzolder, op de vierde een collegekamer, en de vijfde verdieping werd gevormd door het platform met den observatiekoepel. (Vgl. de rede van Prof. Nijland bij de opening van de nieuwe gebouwen der sterrenwacht te Utrecht in het Utrechtsch Prov. en Stedel. Dagblad van 7 October 1909, avond-uitgave, eerste blad).

[p. 433]

dat een grove koperen draad van ongeveer ¼ of ⅕ duim doorsnede, in verschillende [verticale] bochten vastgespijkerd op een ongelijken bodem, de eenige inrichting was om den tijd te bepalen, wat toch de basis is van alle astronomische observatiën¹⁾. Er waren twee deugdelijke instrumenten, nl. een telescoop en een instrument voor altitudines correspondentes²⁾. Maar waartoe kunnen astronomische instrumenten dienen, wanneer men geen geschikte gelegenheid heeft om ze te gebruiken en wanneer men den tijd heelemaal niet nauwkeurig bepaald kan krijgen³⁾?

Van het observatorium gingen Prof. Castillion en ik met Prof. Hahn naar diens huis, waar zij hun

1) Tot de instrumenten, door Musschenbroek gekocht, had toch o.a. behoord een ‘instrument, in Engeland gemaakt, om te observeren den waren tijd, wanneer de sterren door den meridiaan doorloopen.’ Men zou, ook bij de in den tekst volgende mededeeling van Ferrner, bijna gaan vermoeden, dat de meeste instrumenten uit den tijd van Musschenbroek verdwenen waren! Maar uit den ‘Inventaris van de instrumenta astronomica et physica, 1733-1805’ (Archief-catal. Utrecht II N^o 1030) blijkt, dat er in den tijd van Castillion en Hahn wel degelijk een aantal astronomische instrumenten aanwezig waren. Men moet dus concludeeren, dat Ferrner de meeste daarvan niet ‘deugdelijk’ vond!

2) Dit is het door Musschenbroek aangekochte ‘instrument, in Engeland gemaakt, dienende om de gelijke hoogtens der sterren te observeren’, vermeld bij Miedema t.a.p. blz. 268.

3) Zou het misschien een gevolg van Ferrner's bezoek aan het observatorium zijn, dat professor Castillion wat meer naar den sterrentoren heeft omgezien? Op 28 Mei 1759 verzocht hij althans aan de vroedschap om een nieuwen Gregoriaanschen telescoop, en op 5 Juni d.a.v. werd hij gemachtigd om de mathematische instrumenten in het observatorium te laten schoonmaken en daar een eiken tafel te doen maken. 3 November 1760 besloot de vroedschap ‘het verzoek van prof. Castillion om machtiging tot het inkoopen van een grooten telescoop en andere instrumenten’ nog in beraad te houden. Eerst op 11 April en 9 Mei 1763 tastte de vroedschap voor Castillion in de beurs en stond hem hoogstens f 400 toe voor den aankoop van een astronomisch quadrant, en ruim f 357 voor andere instrumenten.

[p. 434]

best deden mij op de aangenaamste wijze te onderhouden; vooral Castillion vertelde veel van de Bernouilli's, met wie hij veel omgang had¹⁾. Aan hunne [blz. 138] bekwaamheid en scherpzinnigheid bracht hij welverdienden lof, maar wilde niet toegeven dat zij zoo oprecht en betrouwbaar waren als mathematici plegen te zijn. Aan Chéseaux²⁾, die over de komeet van het jaar 1744 heeft geschreven, kende hij de bekwaamheid van de Bernouilli's toe en bovendien alle goede eigenschappen, die men bij een mensch kan verlangen. Castillion zei, dat hij zijne tranen niet had kunnen bedwingen, toen hij vernam dat Chéseaux overleden was. Onder andere dingen, die Castillion vertelde over de heftigheid en afgunst van de Bernouilli's³⁾, vertelde hij hoe Jean Bernouilli, de vader, eens zoo driftig werd door een brief, dat het gezelschap hem voor krankzinnig aanzag, en toen Castillion vroeg waarover hij zoo toornig was, antwoordde de oude man: ‘ce bougre de Daniel commence à présent à partager les prix avec moi.’ De brief, dien hij ontvangen had, bracht hem nl. het bericht, dat zijn zoon Daniel den toenmaals uitgeloofden prijs van de Académie des sciences te Parijs had gekregen. Dat was een sterke eigenliefde!

1) Over dit beroemd geslacht van wiskundigen kan men o.a. raadplegen G. Moll, Bijdragen enz. in N.G. van Kampen, Beknopte geschiedenis der letteren en wetenschappen enz. III blz. 289 vlg.

2) Jean Philippe Loys de Chéseaux (1718-1751), volgens de Nouv. Biogr. Univ. ‘également versé dans l'astronomie, la géométrie, théologie, droit, médécine, histoire, géographie, antiquités sacrées et profanes’. Het in den tekst bedoelde werk van Chéseaux is getiteld: ‘Traité de la comète qui a paru en décembre 1743 jusqu'en mars 1744’ etc. Lausanne et Genève, 1744, in 8^o.

3) Over de twisten tusschen de gebroeders Jacques en Jean Bernouilli bij het oplossen van problemen, en de jalousie van Jean Bernouilli op den roem zijner beide zonen Nicolas en Daniel vgl. Moll t.a.p. blz. 292, 297.

[p. 435]

Prof. Castillion vertelde mij, nadat hij geïnformeerd had naar de graven Hessenstein¹⁾ en overste Hammarschöld²⁾, dat hij elf jaar geleden aan graaf Frederik [Hessenstein] en aan den broerszoon van Hammarschöld onderwijs in mathesis had gegeven te Genève. Hij roemde zeer den aanleg van Graaf Hessenstein en zei dat hij in 8 maanden zulke vorderingen maakte, dat hij d'Alembert's Traité de dynamique kon lezen. De jonge Hammarschöld had heelemaal geen aanleg om door eigen nadenken tot iets te komen, al was het nog zoo eenvoudig; maar met het grootste gemak kon hij alles nadoen, wat hem door anderen werd voorgedaan; ook was hij zeer behendig in lichaamsoefeningen. Prof. Castillion beloofde mij brieven mede te geven voor zijne vrienden in Engeland en Frankrijk en zeide, dat hij zijn beeltenis wilde zenden aan den kanselarijraad Klingenstjerna³⁾, op wien hij, zooals ik hem vertelde, heel veel geleek in statuur, gang en manieren.

De studenten Te Water en Swaving, met wie ik in de bibliotheek het eerst kennis maakte, kwamen bij mij, toen zij hoorden dat ik professor was, bewezen mij zeer veel beleefdheid, gaven mij hunne academische geschriften⁴⁾ ten geschenke en verzoch-

1) Fredrik Vilhelm, rijksgraaf van Hessenstein (1735-1808) en Carl Edvard, rijksgraaf van Hessenstein (1737-1769) waren zonen uit de onwettige verbintenis van koning Frederik I van Zweden en gravin Taube; beiden brachten hun leven als officier in Zweedschen dienst door (Sv. Biogr. Lexikon).

2) Welk lid van het adellijk Zweedsch geslacht Hammersköld hier bedoeld wordt, kan ik niet zeggen.

3) Samuel Klingenstjerna (1698-1765): zie hiervóór, blz. 315 en 317. Toen hij gouverneur van kroonprins Gustaaf was, kreeg hij achtereenvolgens de titels van Kanselarijraad en Secretaris van Staat. (Sv. Biogr. Lexikon).

4) v.d. Aa noemt onder de geschriften van Cornelis Swaving o.a. ‘Ad loca Veteris Testamenti. Ultraject. 1758’, dat dus (vgl. hiervóór, blz. 408, noot 2) in zijn studententijd is verschenen. Van Te Water's geschriften uit diens studententijd noemt hij ‘Vita Johannis v. Haren, e ms. paterno Latine versa’, in D. Gerdesii Scrinio Antiquario, 1759.

[p. 436]

ten mij ter herinnering aan onze kennismaking iets in hun album te schrijven.

[blz. 139] Den 8^sten Mei om 7 uur 's morgens, toen ik naar de trekschuit zou gaan om naar Amsterdam te varen, wachtten de studenten Te Water en Swaving mij op straat op, om mij een eind weegs te begeleiden en afscheid van mij te nemen; zij toonden mij een bizondere toegenegenheid. Onderweg, in de trekschuit, had ik een groot genoegen met te kijken naar de aan beide zijden van Vecht en Amstel liggende prachtige buitens met hunne naar Hollandschen smaak mooie tuinen. De heele weg was eigenlijk slechts een vaart door een niet ophoudenden tuin. In de roef had ik tot gezelschap een Lijflandsch edelman, nl. Gerringrosse, 21 jaar oud, die in Göttingen had gestudeerd, waar hij nu vandaan kwam; van Holland was hij van plan naar Engeland te gaan. Het was een onderhoudend jongmensch en toen hij vernam dat ik een Zweed was, vertelde hij mij o.a. dat hij bij professor Büsching¹⁾ in Göttingen kennis had gemaakt met luitenant Appelbom, die in de laatste Rijksdagsvergadering voor eenige jaren uit Zweden verbannen was wegens een staatsmisdrijf²⁾;

1) Anton Friedrich Büsching (1724-1793) was in 1759 professor. in de theologie te Göttingen. Meer nog dan theologie was geographie zijn vak; hij wordt de grondlegger genoemd van de politisch-statistische methode in de geographie. (Allgem. Deutsche Biogr.).

2) Luitenant Anders Appelbom (1723-1770), werd in de vergadering van den Rijksdag van 1755-1756 wegens aanstoot gevende uitlatingen betreffende den regeeringsvorm, de stenden en den rijksraad, door een buitengewone commissie uit de stenden veroordeeld tot vervallenverklaring van zijn ambt, twee weken gevangenisstraf en tien jaren ballingschap. In Hannoverschen dienst klom hij vervolgens op tot overste. (Mededeeling van Dr. E. Hildebrand, Rijksarchivaris te Stockholm).

[p. 437]

men zei dat hij in Göttingen zeer bemind en geacht was.

Den 11^den Mei kwamen de heeren Lefebure, Grill en Altströmer van hunne Geldersche reis te Amsterdam terug.

Den 16^den Mei werden mijn reismakker en ik door den scheepsbouwmeester en assuradeur Arent Bruyn, denzelfden die ons vroeger den straat-Davis-man¹⁾ Abraham had laten zien, uitgenoodigd om met zijn jacht op het IJ te zeilen en aan boord het middagmaal te gebruiken. Mijn reismakker werd door onpasselijkheid verhinderd en ik ging dus alleen naar het schip, waar ik een aardig gezelschap van beiderlei kunne aantrof, o.a. de heeren en Mejuffr. Grill. Ik heb vroeger gesproken van den grooten staat en de pracht van dezen Bruyn met zijne paarden en rijtuigen²⁾; maar die pracht kwam evenzeer uit in dit kostbare jacht, dat nergens anders voor diende dan alleen om een paar malen in den zomer er voor plezier mede te varen op de bocht van de zee voor Amsterdam. Een overleden burgemeester van Amsterdam had dat vaartuig laten bouwen voor 25000 gulden; maar het was vóór zijn dood nooit gebruikt, hoewel het geheel gereed was. Op den wand van de eetzaal stond met vergulde letters S.P.Q.A., dat beteekent: senatus populusque Amstelodamensis. Men kan over de grootte en ruimte van het vaartuig oordeelen, wanneer ik zeg dat in de eetzaal 12 personen aan tafel zaten zonder gedrongen te zitten, en behalve de keuken waren er nog twee andere vertrek-

1) Hiervóór, blz. 334.

2) Hiervóór, blz. 334-335.

[p. 438]

ken om aan boord te slapen. Zoodra wij een weinig van het land verwijderd waren, gingen wij aan tafel zitten en gebruikten het middagmaal; het was aardig [blz. 140] om te zien dat, hoe het vaartuig ook rolde en geslingerd werd door de golven, de tafel desniettemin altijd horizontaal stond; alles, waarop een of ander gezet moest worden, was hier met balansen zoo ingericht, dat het altijd horizontaal stond. Wij zeilden naar Durgerdam, Schellingwoude, Nieuwendam en Saanredam of Sardam, alle plaatsen in Noord-Holland, aan den anderen kant van het IJ, tegenover Amsterdam. Alleen in Durgerdam gingen wij van boord; op de andere plaatsen zeilden wij alleen de haven in en uit. Bij elke plaats werden zes kanonschoten gelost bij het binnen- en zes bij het uitzeilen, en ook bij verschillende dronken van eenige beteekenis, die aan tafel werden uitgebracht. Deze dag was een van de genoeglijkste, die ik ooit beleefd heb; er ontbrak slechts aan, dat ik niet zóóveel Hollandsch kon spreken, dat ik in die taal aan mijn gastheer, die alleen Hollandsch verstond, mijn dankbaarheid kon te kennen geven. Mijn lieve buurvrouw, mejuffr. Grill, hielp mij gemakkelijk uit deze verlegenheid, daar zij het op zich nam mijn tolk te zijn en van mijnentwege aan mijnheer Bruyn meer beleefdheden in 't Hollandsch zei, dan ik bij elkaar had kunnen krijgen, wat ook aan mijn gastheer, die mij zeer veel beleefdheid bewees, meer genoegen deed dan wanneer zij van mij waren gekomen¹⁾.

1) In het ms. volgt nu ‘Gedurende de rest van de Meimaand was het heel koel en ongestadig weer; ik was meestal thuis bij mijn reismakker, die zich niet wel gevoelde’; doch op blz. 170 van het ms., onder aan, staat: ‘Om zekere redenen kon op pag. 140 het slot van de maand Mei niet langer worden voortgezet. Daarom volgt nu de rest van deze maand op pag. 171 en 172’. Ik laat daarom in den tekst blz. 171 en 172 van het ms. onmiddellijk volgen. Deze blz. 171 en 172 behooren reeds tot het laatste gedeelte van het ms., waarvan ik alleen het belangrijkste in extenso en de rest verkort heb overgenomen. Wat in extenso uit deze bladz. is overgenomen, staat tusschen aanhalingsteekens.

[p. 439]

[blz. 171] ‘Den 19^den Mei maakte ik een wandeling buiten de Muiderpoort en volgde den dijk, langs de begraafplaats van de Duitsche Joden of smousen, en langs Zeeburg naar het Gemeenelandshuis.’ Uiting van bewondering voor dezen dijk en voor de Hollanders, die zooveel kostbare dijken hebben aangelegd. ‘Alleen de dijken in Holland kosten de Republiek jaarlijks aan onderhoud meer dan een leger van 40 à 50000 man zou kosten. Hieruit kan men nagaan wat het aanleggen moet hebben gekost!’

Den 23^sten Mei ging ik met Hendr. König naar de Nieuwe Stadsherberg, die op palen gebouwd is in het IJ en vanwaar men een prachtig uitzicht heeft over water en stad. In ons gezelschap waren de kooplieden Kropp, von Eisen en de oude heer Neauhne (Neaulme?)

Den 24^sten Mei was ik met König gëinviteerd op het buiten van den heer de Smeth, waar wij kolfden.

‘Den 26^sten, 27^sten en 28^sten Mei waren de heer Lefebure en ik met den heer Jacob de Clercq buiten, op zijn bijzonder mooi landgoed Driemondt, dat ligt aan den inloop van het Gein in de Gaasp¹⁾, een vaart tusschen Amsterdam, Weesp en de daarbij liggende plaatsen. Van Amsterdam is het 1½ uur en van Weesp ¼ uur verwijderd. Het huis is groot, mooi en twee verdiepingen hoog, met een plat dak, waar een galerij omheen loopt, om daar te wan-

1) De ligging van Driemond vindt men aangegeven op de kaart van Amstelland in Tegenw. Staat van Holland V tegenover blz. 149. De naam Driemond zal ontleend zijn aan de ligging van het buiten aan de samenkomst van Gaasp, Gein en Smal Weesp.

[p. 440]

[blz. 172] delen en overdag de omliggende streek en 's nachts ongehinderd de pracht van den hemel te bezien. Vóór het huis was een mooie fontein, die alleen 20000 gulden had gekost. Achter het huis, in den tuin, was een nog grootere, met een kleinen waterval. Tusschen het huis en den laatstgenoemden jet d'eau was een groote vischvijver, heelemaal gemetseld; het was een groot vermaak om daar de visschen te voeren, die in grooten getale aan kwamen zwemmen en uit dartelheid soms heelemaal uit het water sprongen. Midden in den tuin was nog een grootere vischvijver, en aan het einde daarvan een kostbare menagerie; ik heb er nooit een gezien, die daarmede vergeleken kan worden, nòch wat de vogels betreft, die men er daar op na hield, nòch wat het gebouw zelf en de inrichting daarvan betreft. De vijver voor de zeevogels was heel sterk gemetseld in den bodem, en overal van klinkers. Hij was niet vierkant, maar ovaal, met verschillende ornamenten aan de kanten. De randen ervan waren niet steil, maar zóó gemetseld dat zij met een bocht afliepen. Rondom den vijver waren zeer breede gangen en daaromheen sierlijke gebouwen, die deels dienden voor vogelkooien, deels voor de menschen om naar de dieren te kijken, kaart te spelen, te triktrakken enz., waarvoor alles in volkomen orde op zijne plaats was. Daar waren verschillende wateren landvogels, gewone en zeldzame, als: pauwen, paarlhoenderen, faisanten, pikzwarte pauwiezen¹⁾, wolhoenders enz.

1) In het Zweedsch staat ‘paviser’. Wat hiermede bedoeld werd, was mij een raadsel, totdat ik in Björnståhl's Reize enz. V blz. 334, 335 - bij de beschrijving van de menagerie van de Loo, een bezitting van den stadhouder bij Voorburg - las, dat tot de merkwaardige vogels daar behoorden ‘een bijzondere soort van Oostindische vogels, die men hier steen-pauwies noemt; de wijfjes, die wit en zwart zijn, hebben in plaats van een kam, een blauwen steen op den kop; deze steen heeft de grootte van een ei en is geheel hard; de mannetjes zijn zwart’ (vgl. ook de aant. aldaar). ‘Paviser’ zal dus wel de Zweedsche meervoudsvorm zijn van ‘pauwies’. - Over de in den tekst genoemde wolhoenders of witte Kaapsche hoenders vgl. insgelijks de aangehaalde plaats van Bjornståhl.

[p. 441]

Niet ver van de menagerie was een kolfbaan, en in de onderste verdieping van het groote huis, vlak voor de fontein en den vijver, was een billardzaal. Hier kon het aan genoegen niet ontbreken, vooral wanneer men in gezelschap was van den heer de Clercq en diens familie, die zich op allerlei manieren moeite gaven om ons te vermaken. De lusthof zelf, waarin het huis stond, was 630 el lang en 200 breed. Aan den zuidkant daarvan was een bijna even groote moestuin, gevuld met allerlei goede zaken, en aan den anderen kant daarvan een groote doolhof. Dit buiten is het eerst aangelegd door van Laar; vervolgens is het gekomen aan de Wilhem, Lisvelt [van Liesvelt?] en ten slotte aan de Clercq. Behalve het jaarlijksch onderhoud heeft het aan de bovengenoemde eigenaars, die het vóór de Clercq bezaten, 500000 [sic] gulden aan aanleg gekost. Toen Lisvelt bankroet maakte, had de Clercq het fortuintje om het te kunnen koopen voor 16 à 17000 gulden contant; hij heeft er later nog wel iets aan ten koste gelegd; de koopsom, die de Clercq er voor gaf, is alleen reeds betaald met het lood, dat aan de beelden en waterleidingen is. De Clercq onderhoudt jaarlijks tien personen om voor dit buiten te zorgen; het jaarlijksch onderhoud ervan komt hem op ongeveer duizend ducaten’¹⁾.

1) Bij het verhaalde op 26, 27 en 28 Mei staat in margine: ‘Den 27sten Mei brachten wij een bezoek aan de Clercq's zuster, die ook haar zomerverblijf had aan het Gein; daar zag ik voor de eerste maal kraanvogels.’

[p. 442]

[blz. 140] ‘Den 29^sten, toen wij begonnen te denken over ons vertrek, verschafte de bewindhebber van de Oostind. Comp. Thomas Hope aan den heer Lefebure een verlofbriefje om de magazijnen, scheepswerf enz. van de Oostindische Comp. te bezien. In gezelschap van den heer Altströmer gingen wij naar het Oostindische huis en hadden het meeste reeds bezien, toen de heer Lefebure een aanval van zijn koorts kreeg, die ons noodzaakte naar huis te rijden en de nadere bezichtiging tot een geschikter tijd uit te stellen.’

[blz. 172] ‘Den 30^sten waren wij ten middagmaal bij den heer Clifford en bezagen later het stadhuis, waarvan een afzonderlijke beschrijving bestaat¹⁾.

Den 31^sten aten wij des avonds bij den heer Grill. Mejuffr. Grill ging den volgenden dag naar Alphen.’

[blz. 140] Den 1^sten Juni²⁾ was ik in gezelschap van Fraser en twee schippers van Stralsund, die kapitein genoemd werden, ten middagmaal bij den heer Dreyer, voor de eerste maal nadat hij verhuisd was en een eigen huishouding had ingericht.

Den 2^den Juni begeleidde Dreyer, die veel kennis had aan officieren van de Admiraliteit, mij en de heeren Lefebure en Altströmer om het Admiraliteitsmagazijn of arsenaal, de werf en de overige tot de Admiraliteit behoorende gebouwen te zien, benevens het Oostindische huis, dat wij de vorige maal maar half hadden kunnen bezichtigen³⁾.

1) Vermoedelijk is bedoeld de beschrijving van het stadhuis, die men vindt in den Guide d'Amsterdam van 1753: zie de tweede noot hierna.

2) Van nu af volgt de tekst voorloopig weder in extenso (zie hiervóór, blz. 438, noot 1).

3) Op blz. 141-144 van het ms. volgt nu een beschrijving van het Admiraliteitsmagazijn, het Oostindisch huis enz. en van de inrichting der Oostindische Comp., die niets nieuws bevat; voor de genoemde gebouwen verwijst bovendien Ferrner zelf naar den Guide d'Amsterdam, nl. naar ‘Le Guide ou nouvelle description d'Amsterdam etc. avec une description de sa belle maison de ville etc., à Amsterdam, chez Covens et Mortier, MDCCLIII’, waar men op blz. 240-253 een beschrijving vindt van de gebouwen der Admiraliteit en der O.I. Comp. Een exemplaar van dezen Guide vond ik in de bibliotheek van het Amsterd. archief.

[p. 443]

[blz. 144] Den 3^den Juni was ik uitgenoodigd op het landgoed van Theod. de Smeth, in gezelschap van König, Altströmer, Gibsone¹⁾ (die te Danzig thuis hoorde; hij is vroeger in Zweden geweest op het kantoor van Jennings en kwam nu van Engeland, waar zijn vader geboren is) benevens vele andere Amsterdammers. De gastheer en het gezelschap waren vriendelijk en onderhoudend.

Den 5^den Juni hagelde het 's morgens om elf uur geweldig. 's Avonds was ik ten maaltijd bij Dreyer, in gezelschap van kapitein Holm, luitenant Baron Strömfelt en den kadet Petterson, die het bevel voerden over een Zweedsch oorlogsfregat van 40 kanonnen en bemand met 280 koppen, dat de handelsschepen tegen Pruisische en Engelsche kapers moest beschermen. De koning van Zweden had aan de bemanning allen buit gegund, dien zij konden behalen op wie het waagden hen aan te vallen; maar kapitein Holm zei, dat er wel geen buit te behalen zou zijn, daar niemand het waagde hen aan te vallen. König, Altströmer, Gibsone, de beide Froicken's, Fraser, Loos en vele anderen waren ook in ons gezelschap.

Den 6^den was ik ten middagmaal bij den heer Grill in gezelschap van de meesten der bovengenoemden en van verscheiden anderen. Het tracteeren hield maar niet op!

1) Een nog te Danzig wonende koopmansfamilie: zie mijne Baltische archivalia blz. 264.

[p. 444]

[blz. 145] Den 7^den Juni trok ik naar buiten om den dam te bezien tusschen het IJ en het Haarlemmermeer, die heel sterk is gemaakt van groote, vierkante, gehouwen steenen, met cement verbonden. Het IJ, dat een inham van de zee is, ligt zooveel hooger dan het Haarlemmermeer, dat niet alleen al het land tusschen Amsterdam en genoemden plas, maar nog veel meer onder water zou loopen, wanneer het IJ vrijen toegang tot het meer kreeg. De heele zekerheid van dat land bestaat dus in dien dam, zoodat het niet te verwonderen is dat deze sterk is. Alleen hier komen het IJ en het Haarlemmermeer dicht bij elkaar. Elders worden zij gescheiden door land en breede aarden wallen, zooals het vroeger ook hier geweest is; maar toen het water (ik meen in 1644) den kleinen aarden wal op deze plek doorbrak en groote schade aanrichtte, werd in 1645 deze steenen wal gebouwd, die er nu is¹⁾.

1) Ter contrôle van Ferrner's bericht heb ik inlichtingen gevraagd aan Mr. P.A. Pijnacker Hordijk, secretaris van het hoogheemraadschap van Rijnland; aan zijne welwillend verstrekte, uitvoerige mededeelingen is het volgende ontleend. Van den Spaarndammer dijk - want dezen bedoelt Ferrner met ‘den aarden wal tusschen IJ en Haarlemmermeer’ - zijn bij Rijnland 40 doorbraken bekend; of er bij die 40 niet één is van 1644, zooals Ferrner bericht, zou alleen na langdurig onderzoek in het archief van Rijnland zijn te constateeren. Doch waarschijnlijk is het niet; te oordeelen naar Rijnlands oude kaarten heeft er tusschen 1610 en 1746 vermoedelijk slechts één doorbraak in de buurt van Halfweg plaats gehad, nl. ‘de Nieuwe braak’, ten Oosten van Halfweg. Volgens een aanteekening van den vroegeren ingenieur van Rijnland, wijlen Dr. E.F. van Dissel, dateert het ontstaan van de Nieuwe braak, thans Groote braak geheeten, uit de jaren 1674/75. - Wat verder Ferrner's bericht betreft over den sterken dam van groote, vierkante, gehouwen steenen, met cement verbonden, het is zeker, dat in sommige gedeelten van den Spaarndammerdijk indertijd een steenen verdediging is aangebracht; toen in later tijd de Spaarndammerdijk niet langer als waterkeerende dijk dienst behoefde te doen en derhalve een slaperdijk was geworden, hebben Dijkgraaf en Hoogheemraden verlof gegeven tot het wegruimen van de steenen muren en steenen dijkbekleedingen.

[p. 445]

Onder aan den dam staat een groot huis van drie verdiepingen, dat Swanenburg genoemd wordt en de vergaderplaats is van het dijkbestuur in deze streek. Aan de voorzijde van het huis staan de wapens en de namen van hen, die dijkraad waren in 1645, toen de dam en het huis gebouwd werden¹⁾, ten getale van tien, nl. Bouchorst, Joh. van Wassenaer, van Winchaerden, Jacob van Wassenaer, Ruyckhaver, Wijngaerden, de Bruyn, van Buyteweg, van der Hooch en Landcron²⁾. Aan weerszijden van de

1) Het vroegere gemeenlandshuis van Rijnland, Swanenburg te Halfweg, is thans een beetwortelsuikerfabriek. Op den voorgevel, die in hoofdzaak bewaard is gebleven, vindt men nog 10 wapenschilden; op de 2 uiterste daarvan staat ‘Dijckgraef ende Hoochheymraden van Rijnlandt, anno 1645’; op de 8 overige staat niets meer. Uit het jaar 1645 zou men afleiden, dat het huis in dat jaar is herbouwd (hèrbouwd: want het huis bestond reeds voor dezen tijd); uit het feit echter, dat de architect Pieter Post de af beeldingen ervan eerst in 1654 aan het bestuur van Rijnland afdroeg, zou men kunnen concludeeren, dat in 1645 tot den herbouw besloten en dat deze eerst in 1654 voltooid is: zie ook de volgende noot. (Mededeeling van Mr. P.A. Pijnacker Hordijk; ook v.d. Aa, Aardr. Woordb. i.v. Swanenburg, noemt 1654 als het jaar van den herbouw van Swanenburg).

2) In deze namen zijn enkele kleine fouten geslopen, die ik verbeterd heb. Maar bovendien is het aantal van Dijkgraaf + Hoogheemraden niet tien, zooals Ferrner mededeelt, maar acht; in de eerste plaats noemt hij den naam van Wijngaerden tweemaal (nl. ook in den vorm: van Winchaerden) en verder noemt hij ook de Bruyn; een hoogheemraad de Bruyn is er echter niet geweest; hoe Ferrner aan dien naam komt, begrijp ik niet. Mr P.A. Pijnacker Hordijk deelt mij mede, dat, volgens een wapenkaart uit dezen tijd, in 1645 de volgende personen dignitarissen van Rijnland waren (de jaartallen achter den naam geven den tijd aan, gedurende welken zij hun ambt bekleedden):
Dijkgraaf: Amelis van den Bouckhorst, Heer van Wimmenum, 1636-1669.
Hoogheemraden.{ Jan van Wassenaar, Heer van Duvenvoorde etc., 1603-1645.
Hoogheemraden.{ Willem Ruychaver, 1627-1656.
Hoogheemraden.{ Cornelis van der Hooch, 1637-1664.
Hoogheemraden.{ Jacob van Wassenaar, Heer van Warmont, 1624-1658.
Hoogheemraden.{ Jacob Oem van Wijngaerden, Heer van Benthuysen etc., 1610-1656.
Hoogheemraden.{ Jacob van Landskroon, Heer van Kijfhoek, 1641-1656.
Hoogheemraden.{ Johan van Buyteweg, Heer van Nieukoop etc., 1644-1657.
Rentmeester: Adriaan van der Laan, 1646-1683.
Secretaris: Cornelis van Schilperoort, 1639-1651.
De rentmeester Adriaan van der Laan was de opvolger van Adriaan van Hoogstraten, die van 1643-1646 het rentmeesterschap bekleedde; uit het feit, dat op den voorgevel van Swanenburg de naam van der Laan voorkomt als rentmeester, en niet die van van Hoogstraten, blijkt in elk geval dat de herbouw van Swanenburg in 1645 nog niet voltooid was (zie de vorige noot).

[p. 446]

wapens staat met groote letters: ‘Dijckgraef ende Hoochheymraeden van Rijnlandt, anno 1645.’ Aan den eenen kant staan naam en wapen van den rentmeester van der Laen en aan den anderen die van den secretaris van Schilperoort.

De weg tusschen Amsterdam en Haarlem is heelemaal effen, loopt in een rechte lijn en is twee uur lang, daar de trekschuit tusschen beide plaatsen er twee uur over doet. De genoemde dam ligt wat verder van Amsterdam dan van Haarlem. Halfweg tusschen deze twee steden staat een wit geschilderde dikke paal, waarop het volgende diep ingehouwen staat: ‘De gehele 4295 roeden, d'helft 2147½ roede.’ Aan elken kant van dezen wit geschilderden paal staan op gelijken afstand 21 rood geschilderde, zoodat op den heelen weg 42 rood geschilderde palen staan. Tusschen elk paar rood geschilderde palen staan 19 kleinere, niet geverfde. Elke roede telt 12 Rijnlandsche voeten.

[p. 447]

[blz. 146] Den 9^den Juni waren de heeren Lefebure, Altströmer en ik ten avondmaaltijd bij den heer Grill.

Den 10^den Juni ging ik in gezelschap van de heeren Lefebure en Altströmer op reis, om de voornaamste plaatsen van het door zijn zindelijkheid en welvaart vermaarde Noord-Holland te bezoeken. Te half drie 's namiddags kwamen wij te Haarlem, waar wij, terwijl wij wachtten op het middagmaal en de paarden, in de kerk gingen om daar het orgel te hooren, dat het grootste en voornaamste is in al de zeven provinciën. Het was groot, zuiver van toon en krachtig, maar ik meen dat het niet zoo groot is als het orgel van Upsala, dat, naar mijne schatting, in de twee andere genoemde eigenschappen er niet bij achter staat, ja het misschien zelfs overtreft. Met vergulde letters stond er onder: ‘Consulares viri quique iis a consiliis et ab actis poni jusserunt et sacris publicis consecrarunt ex S.C. pridie idus martias MDCCXXXV.’ De kerk was 174 ellen lang; de breedte was niet heelemaal naar proportie. Zij was evenals de kerk van Upsala met pilaren gebouwd; maar het gewelf was hier van hout, zooals in alle Hollandsche kerken. Wij wilden ook Coster's huis zien, zijn standbeeld in den hortus medicus¹⁾ en de

1) In 1720 waren de gewassen uit den hortus medicus (die in 1696 in den Nieuwen Uitleg der stad was aangelegd) overgebracht naar den tuin bij het Prinsenhof, die tegenwoordig nog als hortus dienst doet voor de H.B.S. en het Gymnasium. Midden in dezen tuin had in 1722 het collegium medicum te Haarlem een door Heerstal vervaardigd steenen standbeeld van Laurens Jansz. Coster doen oprichten, dat in 1801 of 1802 verplaatst is naar de Groote Markt, tegenover zijn woonhuis, maar vandaar in 1856, toen het tegenwoordige standbeeld van Coster op de Groote Markt is gezet, naar zijn vroegere standplaats is teruggebracht. Zie Tegenw. Staat van Holland I blz. 382, Cornelis de Koning L.D.z., Tafereel der stad Haarlem II blz. 212, en F. Allan, Geschiedenis en beschrijving van Haarlem I blz. 195 en IV blz. 490.

[p. 448]

eerste boeken, die gedrukt waren en die op het stadhuis bewaard worden. Het standbeeld en de boeken konden wij niet te zien krijgen, daar zij, die de sleutels daarvan hadden, niet te vinden waren; maar het huis, waar nu nog een drukkerij¹⁾ is, bezagen wij en kochten daar een boekje met gedichten op Coster en een verhandeling over zijn uitvinding van de boekdrukkunst in 1428²⁾ en hoe zijn naar Duitschland weggeloopen bediende aanleiding gaf tot de bewering, dat genoemde kunst daar het eerst uitgevonden werd. Coster's huis is verguld, staat midden tegenover de Groote Kerk en heeft drie verdiepingen; maar aan de straatzijde is het zoo smal, dat er in de breedte maar plaats is voor één venster³⁾. Van de andere huizen onderscheidt het zich door de beeltenis van Coster, die op de buitenzijde geschilderd staat, met het volgende onderschrift:

1) In 1721 woonde er de boekdrukker Mozes van Hulkenroy; in 1761 (en misschien al eerder) behoorde het aan den boekverkooper Hermanus van Brussel: Allan t.a.p. I blz. 157.

2) Zie de volgende noot, ter verklaring van dit jaartal.

3) Het oorspronkelijke huis van Coster was grooter; in de 16de eeuw werd het ‘merkelijk gesmaldeeld en sedert aan drieën bewoond’: Tegenw. Staat van Holland I blz. 405. Bij die verbouwing werd op het middelste van de drie huizen, dat voortaan als Coster's woning gold, een schilderstuk aangebracht, in olieverf, op paneel (Coster, levensgroot, met een drukpers) en een inscriptie met gulden letters. Schilderstuk en inscriptie zijn in vervolg van tijd dikwijls gewijzigd: men kan dat nalezen bij Allan t.a.p. I blz. 151-161; als jaartal der uitvinding der boekdrukkunst stond in de inscriptie eerst: ‘circa annum’ 1440, later 1428, nog later 1430. Uit Ferrner's mededeeling blijkt, dat er in 1759 nog 1428 stond. Zijn bericht, dat het huis ‘verguld’ was, zal wel alleen op de inscriptie betrekking hebben.

[p. 449]

Memoriae Sacrum.
Typographia
ars artium omnium
conservatrix
hic primum inventa
a Laurentio Costero
Harlemensi
MCCCCXXVIII.

[blz. 147] Nadat wij het middagmaal gebruikt en met een stalhouder in Haarlem geaccordeerd hadden dat wij een rijtuig zouden hebben voor zeven gulden per dag (maar wij moesten ook de vertering van den koetsier en het voer van drie paarden betalen, wat nog een aardige som erbij maakt), vertrokken wij 's avonds te zeven uur van Haarlem. Onderweg passeerden wij een dorp, Schoten genaamd, waar wij het voornaamste tijdverdrijf van de boeren in deze streek zagen. Zij hadden nl. een gesloten ton opgehangen, met een levende kat erin. 22 boeren hadden daarop samen zeven gulden ingelegd. Zij moesten op een zekeren afstand van de ton, de een na den ander, in bepaalde volgorde, een stuk hout gelijk een kegel uit al hunne macht tegen de ton werpen en daarmede voortgaan totdat de ton brak en de kat er uit sprong. Hij, die den laatsten slag toebracht voordat de kat er uit sprong, won het spel en kreeg den heelen inleg. Wij bleven wachten totdat dit spel uit was en de kat eruit sprong; het was de tiende maal, dat deze kat voor dit spel gebruikt werd! Het vermakelijkste voor mij was om te zien naar het teleurgestelde gezicht van hen, die de ton niet raakten, wanneer hun zoo ongeduldig verbeide beurt kwam.

Wij namen ons nachtverblijf in het Nieuwe Heerenlogement te Beverwijk, waar de mooiste tuinen en buitenplaatsen zijn van al de zeven provinciën (om op zijn Hollandsch te spreken).

[p. 450]

Den 11^den Juni, 's morgens te negen uur, reden wij uit om de buitenplaats van Corver¹⁾ te zien, die voor de aanzienlijkste van deze heele streek werd gehouden. Deze was zeer mooi, wat grootte en natuurlijken aanleg en afwisseling van uitzichten betreft, en heeft ongeloofelijk veel geld gekost, daar het buiten aangelegd is in de duinen, hoewel het tegenwoordig niet veel aan onderhoud kost, daar het grootste gedeelte ervan er juist woest moet uitzien. Het oude huis werd nu verbouwd en moest heelemaal naar den nieuwen smaak veranderd worden. Het scheen heel mooi te zullen worden, wanneer ten minsten alles werd uitgevoerd, zooals het nu in teekening stond. Het heele buiten besloeg 99 morgen land, waarvan elk 600 vierkante roeden inhoudt; een roede is, gelijk ik reeds vroeger zei, 12 Rijnlandsche voeten.

Hiervandaan gingen wij terug naar onze herberg en dronken koffie en betaalden voor avondmaaltijd, logies en ontbijt 16 gulden 16 stuivers, behalve de onvermijdelijke fooien voor de bedienden. Om half twaalf zetten wij onze reis voort naar Alkmaar en zagen onderweg verschillende goed onderhouden en mooie buitenplaatsen, die echter alle bijna gelijk waren, zooals Meerensteyn, aan Witsen in Amsterdam behoorende²⁾, de heerlijkheid der Vrouwe van

1) Bedoeld is de prachtige hofstede Watervliet, onder Velsen. Deze had in de zeventiende eeuw behoord aan Josephus Coymans, later aan mr. Joachim Rendorp, die haar in 1717 voor f 50000 verkocht aan mr. Joan Corver. Diens broer Gerrit erfde Watervliet bij den dood van Joan, en betrok het na den dood van Joan's weduwe. Hij overleed in 1756; het buiten ging toen over op zijn eenige dochter Maria Margaretha. Deze was in 1759 - het jaar, waarover Ferrner's verhaal loopt - gehuwd met mr. Nicolaas Geelvinck, die gedurende zijn huwelijk met Maria Margaretha Corver altijd 's zomers op Watervliet woonde. Zie Elias, De vroedschap van Amsterdam I blz. 455, 522, 523, II, blz. 763, 825.

2) Er waren twee Meeresteyn's, nl. 't Huis Meeresteyn, gelegen onder Velsen en Beverwijk, en Oud-Meeresteyn of de Schans, gelegen aan de Breestraat te Beverwijk. 't Huis Meeresteyn behoorde sinds 1714 aan Henric van der Spelt (en in 1750 behoorde het hem nog: Tegenw. Staat van Holland V blz. 237); vóór 1771 was het echter gekomen aan Elisabeth Jacoba Bors van Waveren, die in 't genoemde jaar op Meeresteyn overleed. Oud-Meeresteyn of de Schans werd in 1699 gekocht door mr. Jacob van Harencarspel; van hem ging de Schans over op zijn zoon Françoys van Harencarspel, die in 1756 overleed. - Het voorgaande naar Elias, De vroedschap van Amsterdam I blz. 424, 537, II blz. 551, 552, 764, 835, 912 en 1020 (in het register der buitenplaatsen bij Elias t.a.p. II blz. 1130 schuilt een vergissing; II, 764 behoort niet achter Oud-Meeresteyn of de Schans, maar achter 't Huis Meeresteyn te staan). Uit deze gegevens blijkt niet, wie in 1759, het jaar van ons reisverhaal, eigenaar was van een der twee Meeresteyn's. Ferrner noemt Witsen (‘van Witzen’, schrijft hij); uit zijn verhaal mag men afleiden, dat hij niet het in Beverwijk gelegen Oud-Meeresteyn, maar het daarbuiten gelegen Huis Meeresteyn bedoelt; wanneer zijn opgave van den eigenaar juist is, moet dus in de rij der eigenaars van 't Huis Meeresteyn tusschen Henric van der Spelt en Elisabeth Jacoba Bors van Waveren een Witsen worden ingeschoven.

[p. 451]

Assendelft¹⁾, waaronder verschillende eigendommen behooren, die van burgemeester Foreest, uit Hoorn, en vele andere. Op grooten afstand van Assendelft zagen wij het buiten van den Amsterdamschen burgemeester Rendorp²⁾, dat er, hoewel wij het slechts van verre konden zien, smaakvol uitzag; en het is [blz. 148] wel aan te nemen, dat het goed aangelegd is, daar Rendorp de grootste architect is, dien men nu in Holland heeft³⁾.

1) Vrouwe van Assendelft was destijds Cornelia Maria Bors van Waveren, weduwe van Jean Deutz van Assendelft: zie Elias II blz. 631, in verband met Tegenw. Staat van Holland V blz. 349.

2) Nl. het huis Marquette, toebehoorende aan mr. Pieter Rendorp, vrijheer van Marquette, die in de jaren 1746-1760 acht maal het burgemeesterschap van Amsterdam bekleedde: zie Elias II blz 778 vlg. 't Huis Marquette, vroeger het huis te Heemskerk geheeten, lag in Kennemerland, in de ban van Heemskerk: Tegenw. Staat van Holland V blz. 234.

3) Pieter Rendorp had ook het ontwerp gemaakt voor het oudemannen- en -vrouwenhuis te Amsterdam: hiervóór, blz. 365.

[p. 452]

De weg van Haarlem naar Beverwijk en vandaar naar de bezitting van de Vrouwe van Assendelft was een diepe zandweg en aan de kanten van den weg was alles onvruchtbaar, tenzij vlijt of kunst de gesteldheid van den grond veranderd had. Nadat wij Assendelft gepasseerd waren, werd de grond van klei of leem, en het was daar juist een Zweedsch landschap van bouw- en weiland, dat in Holland heel zeldzaam is om te zien. Noch bouwland, noch weiden was hier in beter toestand dan op de middelmatig vruchtbare plaatsen in Zweden. De boerenhuizen waren hier ook niet zoo prachtig als in andere streken van Holland. Bij het [zuid]einde van de Lange Meer kwamen wij door het dorp Uitgeest, waar men zei dat alle boeren Mennonieten waren¹⁾.

Toen wij des namiddags te 2 uur Alkmaar naderden, kwamen wij aan een heel mooi aangelegd olmenbosch, dat zich tot aan de stad uitstrekte en tot avondwandeling voor de inwoners diende. Gelijk alle Hollandsche steden was ook deze doorsneden door grachten, en de grachten prijkten met zorgvuldig gesnoeide boomrijen, en de straten waren buitengewoon goed onderhouden en schoon. Het voor rijtuigen bestemde middelste gedeelte der straten was geplaveid met keisteenen, en de kanten, zoowel langs de gracht als langs de huizen, met Hollandsche klinkers. Niet alle straten waren echter door kanalen of grachten doorsneden. De stad was niet heel groot. Op grooten afstand leek de kerk grooter dan die van Haarlem, maar zij was niet

1) Dit zal wel een weinig overdreven zijn. Te Uitgeest vond men in 1750 een Gereformeerde kerk, een Roomsche statie en een gemeente van Doopsgezinden: Tegenw. Staat van Holland V blz. 221.

[p. 453]

meer dan 129 ellen lang, en 43 breed. Het dak was evenals in Haarlem een houten gewelf, en de toren, midden op de kerk, van hout en gedekt met koper, zooals alle torens in Holland welke eenigszins versierd zijn, gelijk in Delft, Utrecht, Haarlem enz. De kerken zijn overal in Holland gedekt met zwarten leisteen, ook het stadhuis in Amsterdam.

Het stadhuis was een groot en ouderwetsch gebouw. Buitenop stond: ‘Opus hoc vetustate collapsum ex S.C. restaurari curarunt coss. MDCXCIV.’ De mooiste huizen hier ter stede waren die van de burgemeesters de Dieu en Domis¹⁾, die - vooral dat van de Dieu - prachtig waren.

Nadat wij negen gulden voor ons middagmaal betaald hadden, werd om half vijf de reis voortgezet naar Hoorn, door de Schermer en later langs den dijk van de Beemster naar Grosthuizen, dat dicht bij Hoorn ligt. Hier hadden wij gelegenheid om te zien, wat menschen kunnen verrichten, wanneer lediggang hen niet de handen in den schoot doet leggen, en een verstandige regeering hen aanmoedigt en helpt tot den eersten stap. Al deze uitge-

1) Carel de Dieu (1700-1789) was sinds 1750 te Alkmaar herhaaldelijk burgemeester; verder was hij dijkgraaf van de Heerhugowaard en secretaris van de Beemster. Zijn in 1743 volbouwd huis staat in de Langestraat, bij de Groote kerk; in den gevel vindt men nog de wapens van de Dieu en van zijne vrouw Anna Bregitta de la Croix (in 1771 overleden op den huize Mariënstein te Heiloo). - Nicolaas Hendrik Domis was geen burgemeester; sinds 1747 was hij lid der vroedschap, sinds 1743 herhaaldelijk schepen. Zijn huis staat aan de zuidzijde der Langestraat, het tweede beoosten het stadhuis; oudtijds was het de deftige herberg het Moriaanshoofd, o.a. bezeten door den schilder Dirk Metius; in 1807 heeft koning Lodewijk Napoleon er een paar nachten gelogeerd. (Mededeeling van den heer C.W. Bruinvis, archivaris der gemeente Alkmaar).

[p. 454]

[blz. 149] strekte vlakke velden waren vroeger bedekt met water, dat hoog daarboven stond.

¹⁾ Beschrijving van de Beemster en haar weilanden en vee. Hoe de Beemster is drooggemalen; hoe het water uit den polder wordt gemalen. Beschrijving van de overtooms onderweg.

[blz. 150] Aankomst te Hoorn, ‘een beetje grooter dan Alkmaar, maar niet zoo dicht bebouwd en niet zoo mooi onderhouden.’ Den 12^den Juni lieten wij ons rondrijden door Hoorn om de voornaamste merkwaardigheden en huizen te bezien, ‘o.a. dat van Foreest²⁾, wiens vader, naar gezegd werd, zooveel eigendommen en geld had gehad, dat elk kind, hoewel er negen in het geheel waren, f 1.400.000 van hem erfde. De zegsman daarvan was onze waard, die lang gediend had bij den ouden Foreest en daar in huis was, toen de erfenis gedeeld werd. Het huis van Foreest, dat zijn vader gebouwd had, was heel mooi, aan den voorgevel met marmer bekleed. Het stadhuis was oud en bouwvallig, wat men in Holland zelden ziet³⁾.’

Voortzetting van de reis naar Edam. In de kerk aldaar glasramen met schilderijen erin gebrand, ten geschenke gegeven deels door Hollandsche steden,

1) Van nu af tot aan het einde wordt de tekst gedeeltelijk verkort weergegeven; de in extenso overgenomen gedeelten staan telkens tusschen aanhalingsteekens.

2) Waarschijnlijk is bedoeld Mr. Cornelis van Foreest, heer van Schoorl en Kamp, die in April 1759 in het college van burgemeesteren van Hoorn was gekozen: Nederl. Jaerboeken 1759 blz. 655.

3) Dit stadhuis, dat aan den Rooden Steen lag, is dan ook in de laatste jaren der 18de eeuw afgebroken; sedert is het voormalige logement der Gecommitteerde Raden van het Noorderkwartier in gebruik genomen als stadhuis. Zie H. Kroon Dz. en F. Kapteyn, Nieuwe Kroniek van Hoorn blz. 157.

[p. 455]

[blz. 151] deels door particulieren¹⁾. In den Doelen drie portretten: van een 42-jarigen man, die 455 Hollandsche ponden woog, van een 17-jarig meisje, dat negen voet lang was, en van een man met een langen baard²⁾. De stad is zeer in bloei verminderd; van de negen³⁾ zoutziederijen, die er vroeger waren, zijn er nog maar drie over.

's Middags te 2 uur aankomst te Monnikendam, kleiner dan Edam, ‘maar met verschillende mooie en zelfs prachtige huizen, waaronder vooral dat van

1) In de Groote of St. Nicolaaskerk te Edam waren destijds 33 gebrande glazen, waarvan thans nog 32, hoewel vele deerlijk gehavend, aanwezig zijn: zie Van Arkel en Weissman, Noord-Holl. Oudheden, Derde stuk, blz. 31-37. Zij waren bij den opbouw der kerk (in 1602 verbrand, in 1626 was de herbouw voltooid) ten geschenke gegeven door Gouda, Amsterdam, Medemblik, Enkhuizen, Alkmaar, Hoorn, Delft, Monnikendam, Haarlem, Rotterdam, Leiden, Dordrecht, Zaandam, Schoonhoven en den lande van Blois, Gorinchem, Oosthuizen, Ilpendam, Purmerend, de Gecommitteerde Raden van Westfriesland en het Noorderkwartier, de Admiraliteit van Westfriesland en het Noorderkwartier, de Admiraliteit van Amsterdam, 10 der te Edam gevestigde zoutzieders, de meester-scheepstimmerlieden en verschillende particulieren aldaar. Sommige dezer glazen bestaan enkel uit het wapen van den schenker, anderen vullen een geheel raam, dat van Haarlem zelfs twee. (Mededeeling van den heer W.J. Kernkamp te Edam).

2) Deze portretten - van den dikken Jan Claesz. Clees, kastelein in de herberg 's-Gravenhage te Edam, van Trijntje Cornelisse Kever, ‘de grote meydt’, en van Pieter Dirksz. Langebaerd, weesmeester te Edam - hangen thans nog in Edam's Museum. Ferrner vergist zich, als hij zegt ze in den Doelen te hebben gezien; in 1759 hingen zij in het Prinsenhof; een Doelen was er toen niet te Edam. (Mededeeling van den heer W.J. Kernkamp te Edam).

3) Het aantal zoutziederijen was te Edam vroeger nog grooter geweest. In de registers der verponding tusschen 1618 en 1632 worden 12 zoutziederijen genoemd, nl. de Lelye, de Orangiënappel, de Sondtsvaerder, 't Engels wapen, de Kersseboom, 't Fortuyn, de 3 Croonen, de Halve Maen, 't Cromhout, 't Groenwijff, de Star en 't Paerdt. (Mededeeling van den heer W.J. Kernkamp te Edam). Van deze 12 waren er, volgens Tegenw. Staat van Holland II blz. 485, in 1744 nog 6 over.

[p. 456]

Arent Bruyn¹⁾ uit Amsterdam in het oog valt. De Doelen, waar wij het middagmaal gebruikten, was een groot en sierlijk gebouw. Hier ondervonden wij, dat onze voerman waarheid had gesproken, toen hij deze herberg weergaloos noemde, want het middagmaal was er uitstekend, zelfs beter dan in Amsterdam, waar men het nog wel vooruit moet bestellen; en toch betaalden wij minder dan op een der vorige plaatsen in Holland.’

Van Monnikendam ging de reis naar Broek, ‘door haar zindelijkheid de vermaardste van alle Hollandsche plaatsen; zoowel binnens- als buitenshuis wordt die zindelijkheid daar in den hoogsten graad betracht. Zij schrobben de straten met karnemelk om de steenen witter te maken²⁾. De mannen mogen niet in de kamer vertoeven als zij tabak rooken; dan moeten zij buitendeurs of in de keuken gaan. [blz. 152]. De plaats is niet groot en heeft alleen drie steenen huizen; de overige zijn van hout, van buiten blauw geschilderd of groen of geel of grijs. Sommige van deze huizen, die reeds in 1596 gebouwd waren, waren nog in goeden staat’; dat komt door het beschilderen van de huizen met olieverf. ‘In hunne huizen leven deze boeren³⁾ heel eenvoudig

1) Deze Arent Bruyn - de Amsterdamsche assuradeur en scheepsbouwmeester, die in de voorgaande bladzijden herhaaldelijk genoemd is - kwam nl. uit Monnikendam; zie de huwelijksaanteekening van zijne dochter, hiervóór, blz. 359, noot 1.

2) Met uitzondering van de karnemelk, waarmeê de straten geschrobd zouden worden, is de volgende beschrijving vrij van de gewone overdrijving. Men vergelijke Tegenw. Staat van Holland V blz. 544 vlg. Een aardige schildering van Broek vindt men in het reisverhaal van Monsignore Garampi (Bijdr. en Mededeel. XX blz. 230 vlg.); zie ook Björnståhl's Reize door Europa enz. V blz. 446-447.

3) De rijke inwoners van Broek waren geen boeren, maar kooplieden, die ‘zwaar ter zee handelden’, op de Oostzee, Frankrijk, Spanje en Portugal; ook aan de haringvangst en de Groenlandsche visscherij namen zij deel. Eenige malen per week gingen zij voor hunne zaken naar Amsterdam. Op de te Amsterdam wonende kooplieden hadden zij dit voor, dat zij in Broek op veel minder zware lasten zaten en zuiniger leefden; zij betaalden altijd contant. De meesten hunner waren Doopsgezinden. - Aldus vond ik bericht in een zeldzaam boekje, getiteld ‘De wandelaars of vermakelyke reyze door gantsch Noord- en Zuyd-Holland’, dat in 1733 te Amsterdam is uitgegeven; zie aldaar Eerste deel, blz. 59-62. (Een exemplaar van dit boek, waarop Dr. J.H. Gunning Wz. te Amsterdam mijne aandacht vestigde, berust in het Nederl. Schoolmuseum, te Amsterdam; de heer van der Heide, directeur van dit museum, had de welwillendheid mij het boek tijdelijk ten gebruike af te staan). In hoofdzaak wordt dit bericht bevestigd door Tegenw. Staat van Holland V blz. 549-550. Daar wordt echter tevens medegedeeld, dat destijds (1750) de handel van de ingezetenen van Broek minder bloeide dan vroeger.

[p. 457]

en spaarzaam, hoewel de meesten van hen millioenen Hollandsche guldens bezitten en het grootste deel van hun huisraad van zilver is en de kamers bekleed zijn met de kostbaarste tapijten; van geslacht op geslacht blijft dit alles heel nieuw, want het wordt heel zelden gebruikt en dan met de grootste omzichtigheid. Ik zou niet willen gelooven, dat deze boeren zoo rijk waren, wanneer mij dat niet verteld was door een zoo betrouwbaar man als J. de Clercq. Iedereen is hier rijk; want wanneer het gebeurt dat iemand aan lager wal komt, brengen de anderen een zoo groote som gelds voor hem bijeen, dat hij op een andere plaats weer aan den gang kan komen; maar in Broek willen zij hem niet langer hebben. De vrouwen zijn er tamelijk mooi, maar wat bleek door het vele theedrinken.’

Over Buiksloot werd de reis voortgezet naar Oostzaan en Zaandam; toen wij daar kwamen, was het donker en was er niemand om ons wat te laten zien; daarom besloten wij ons bezoek later te hervatten. Van Zaandam over Westzaan terug naar Beverwijk.

[p. 458]

[blz. 153] ‘Den 13^den Juni. Regen en slecht weer verhinderden ons om, zooals wij voornemens geweest waren, na onze terugkomst de prachtige buitens van Clifford, Blauw, Trip, Bicker en meer anderen te bezien.’ - Van Beverwijk naar Haarlem. ‘Te Haarlem kregen wij ook nu niet de oudste gedrukte boeken, die op het stadhuis bewaard worden, te zien, want de secretaris was op zijne buitenplaats. Te vijf uur 's namiddags kwamen wij weer te Amsterdam terug, waar wij spoedig bezoek kregen van den heer Jacob Grill, die ons uitnoodigde den volgenden dag in zijn gezelschap Saenredam te bezichtigen.’

‘Den 14^den Juni 's morgens om negen uur kwam de heer Grill en bracht ons aan boord van een mooi en gemakkelijk jacht.’ Bij aankomst te Zaandam gingen wij dadelijk Honig's papiermolen¹⁾ bezien, ‘over welke fabrikatie ik mij herinner, dat in Zweden zoo dikwijls is geschreven.’ 130 arbeiders waren daar aan het werk, mannen en vrouwen, maar meer vrouwen. Wij bezagen verder een oliemolen, een verfmolen en een snuifmolen (die in een jaar ongeveer [blz. 154] 100.000 pond verwerkte). In Zaandam en omstreken zijn tezamen tusschen de 950 en 1000 ‘meel-, zaag-, papier-, snuif-, stijfsel-, mosterd-, olie,-

1) In 1606 werd de eerste grauw-papier-molen in Holland gebouwd, nl. de molen de Kauwer, te Westzaandam; de fabricatie van wit papier geschiedde tot 1672 alleen op de Veluwe. Door den inval der Franschen in het genoemde jaar namen vele papierfabrikanten van de Veluwe de vlucht naar Holland en vestigden zich vooral te Zaandijk, omdat daar de meeste grauw-papier-molens gevonden werden. In of kort na 1672 werd door Jacob en Adriaan Honig de molen de Vergulde Bijkorf opgericht, een der eerste wit-papier-molens in Zaandijk. Vgl. Tegenw. Staat van Holland V blz. 339; C. Blokker, De papierbereiding in ons land, voorheen en thans, in Vragen van den Dag 1898 blz. 146, 147, en G.J. Honig, De fabriekeurs van wit papier in de Nederlanden, anno 1740, in Algem. Nederl. Familieblad, 5de jaargang, 1888, blz. 247-250.

[p. 459]

[schelp]zand- en krijtmolens.’ - ‘Bijna iedereen, wiens erf langs het IJ ligt, is scheepsbouwmeester op zijn eigen werf, zoodat het niet ongeloofelijk is, gelijk mij, voordat ik hierheen kwam, te Amsterdam bericht werd, dat in oorlogstijd deze eene plaats, twee maanden na bestelling, gedurende de twee volgende maanden elken dag een oorlogsschip aan de regeering kan leveren¹⁾’.

‘Den 17^den Juni gingen wij naar de buitenplaats van Abraham de Haan (wiens vrouw vroeger getrouwd was geweest met de Clercq's oudsten broeder Laurens), nl. Ruygenborch, bij Loenen. Behalve ons waren in 't gezelschap een broeder van de Haan, met zijne vrouw, die een zuster van de Clercq was, verder een andere zuster van de Clercq, nl. mevrouw Reis en haar kleindochter, en eindelijk een Amsterdamsch koopman, Centen²⁾, die heel goed Latijn sprak en in sommige opzichten heel geleerd was en veel boekenwijsheid had.’ Volgt een beschrijving [blz. 155] van Ruygenborch: kerseboomen, karpervijvers, een groote menagerie (volière), een mooie billardzaal.

‘Den 19^den Juni gebruikten wij het middagmaal bij den heer Anth. Grill. Jacob Grill begeleidde ons naar het buiten³⁾ van den Jood [Isaac de] Pinto, dat,

1) De scheepsbouw aan de Zaan was toen toch reeds sterk aan het afnemen. Het aantal scheepstimmerwerven aan de Zaan, dat vroeger 60 bedroeg, was in 1750 reeds tot ruim 20 gedaald: Tegenw. Staat van Holland V blz. 337.

2) Vermoedelijk Siewert Centen, die van 1756-1761 lid was van het gezelschap Concordia et Libertate (blijkens de ledenlijst, onder de papieren van C. et L. in het Amst. archief).

3) Deze hofstede, van ouds Breeweer, later Tulpenburg genaamd, toen zij aan leden van het geslacht Tulp behoorde, lag aan den Amstel, onder Duivendrecht. Nicolaas Witsen (in eerste huwelijk met Anna Catharina Tulp getrouwd) verkocht haar in 1717 voor f 34000 aan David de Pinto: Elias t.a.p. I blz. 348 en II blz. 808. - Van Tulpenburg vindt men o.a. een beschrijving bij Haller, Tagebücher blz. 54 en 103, 104.

[p. 460]

wat pracht van aanleg en grotwerken betreft, het mooiste was, dat ik tot hiertoe zag. Genoemde Jood leeft daar als een vorst. Zijn buiten is altijd open voor iedereen. Bij het leven van wijlen de Prinses-Gouvernante at de Jood, als hij in den Haag was, altijd aan haar tafel, en wanneer de stadhouder in Amsterdam was, nam hij zijn verblijf hier buiten bij [de] Pinto¹⁾. Ter herinnering daaraan staat nog op het buiten, dat Tulpenburg heet, een groote eerepoort, die prijkt met verschillende Latijnsche en Hollandsche verzen, in vergulde letters, op den Prins-stadhouder, op zijne familie en op zijne verheffing tot stadhouder. Tulpenburg ligt ongeveer een uur buiten Amsterdam, aan den Amstel.’

[blz. 156] Na onze terugkomst in Amsterdam bezochten wij den hortus medicus met zijne groote

1) Over de betrekkingen van Isaac de Pinto met Willem IV vgl. men het artikel ‘Izaak de Pinto's leven en werken’ in Jaarboeken voor de Israëliten in Nederland, Derde jaargang, 1837, blz. 157-196. Isaac de Pinto - auteur o.a. van geschriften over philosophie en het credietwezen, vooral bekend door zijne tegen Voltaire gerichte Apologie pour la nation Juive - was de raadsman van Willem IV in financieele aangelegenheden, vooral ook in de zaken der O.-I. Comp., aan welker bestuur hij als hoofdparticipant was toegevoegd; hij voornamelijk heeft bewerkt, dat aan Willem IV de waardigheid van Opper-Directeur en Gouverneur der O.-I. Comp. en die van Opper-Directeur van de W.-I. Comp. werd aangeboden. Tijdens het beleg van Bergen-op-Zoom, in 1747, leende hij - en op zijn aandrang eenige zijner bemiddelde vrienden - groote sommen aan den Staat tegen een geringe rente; in 1750 leenden hij en zijne vrienden weder een aanzienlijk bedrag aan Willem IV, om de conversie der schuldbrieven ten laste van den Stadhouder van 4% tot 3% rente mogelijk te maken. Hij stond dan ook in blakende gunst bij den Stadhouder, die dikwijls de Pinto op Tulpenburg bezocht en daar éénmaal heeft overnacht.

[p. 461]

verzameling uitlandsche gewassen: zie de beschrijving daarvan in den Guide d'Amsterdam¹⁾.

Den 20^sten Juni namen wij afscheid van den heer de Smeth; ‘hij gaf mij toen een teekening van een planetarium, die hij zei ontworpen en berekend te hebben naar de gegevens van de Connoissance des tems²⁾’.

Van Amsterdam vertrokken wij naar Haarlem en [blz. 157] bezagen daar ditmaal de boeken van Coster op het stadhuis³⁾. Vandaar gingen wij naar ‘het buiten van Clifford, dat Linnaeus beschreven heeft, toen hij daar gedurende twee jaren vertoefde⁴⁾. De oude heer Clifford en de vrouw van zijn zoon Hendrik, die buiten waren en die wij dachten aan te treffen, waren uitgereden om wat te toeren; maar de tuinman leidde ons dadelijk rond om ons te laten zien, wat hier de aandacht waard was. Het heele buiten bestaat uit 30 morgen land en de groote weg naar Leiden en den Haag gaat er midden doorheen. Aan den eenen kant van den weg was het huis en het park met een groote oranjerie en een menigte uitlandsche gewassen, maar niet zooveel als in den hortus medicus van Amsterdam. Sinds den tijd van

1) Blz. 236-238 van ‘Le Guide ou nouvelle description d'Amsterdam’ van 1753 handelen over ‘Le jardin de médécine’.

2) De ‘Connaissance des temps’ was een astronomische almanak van dien tijd. - De hierbedoelde de Smeth is Theodoor de Smeth: zie hiervóór, blz. 381.

3) Deze vindt men o.a. uitvoerig beschreven in Uffenbach's Reisen etc., III blz. 502-506.

4) De Hartenkamp: zie hiervóór, blz. 340. Linnaeus was daar van 1735-1737 werkzaam als hortulanus en heeft den Hartenkamp vermaard gemaakt door zijn ‘Hortus Cliffortianus’ (1737): zie daarover G.C.B. Suringar, De Leidsche geneeskundige faculteit in het begin der achttiende eeuw, in Nederl. Tijdschr. voor Geneeskunde, Tweede Reeks, Tweede Jaarg., Tweede Afdeel. blz. 11-12.

[p. 462]

Linnaeus, of juister sinds hij den tuinman van Clifford naar Zweden medenam¹⁾ (wat Clifford zeer kwalijk heeft genomen) is de oranjerie tweemaal verbrand en zij was daarom nu niet meer van zooveel beteekenis als vroeger. Hier zag men ook een mooie grot, een fontein, een menagerie en vroolijke wandelwegen, die naar de vaart leidden, waardoor de trekschuiten naar Leiden en den Haag voeren. Aan den anderen kant van den weg was het zoogenaamde bosch, waarin vooral mooie sparren, dennen en berken stonden; in het bosch waren veel pauwen en kalkoenen. De grond liep hier van den weg af naar boven; op het hoogste punt was een pavilloen, vanwaar men een prachtig uitzicht had over het omliggende land, Haarlem en de Haarlemmermeer. Aan den voet van deze hoogte was een omheinde ruimte, waar een aantal herten onderhouden werden, om het mooie van het uitzicht te verhoogen.’ De heer Lefebure ging terug naar Amsterdam.

‘Ik voer met de trekschuit naar Leiden, waar ik om 8 uur 's avonds aankwam. Aan beide zijden van de trekvaart lagen de heerlijkste weiden, die men maar kan wenschen, die de in Amsterdam zoo gewilde Leidsche boter opleverden. Volgens het mij [blz. 158] opgegeven adres nam ik te Leiden mijn intrek in den Burcht, bij Bagh. Deze herberg heeft haar naam van de ronde hoogte achter den tuin, die vroeger goed versterkt was en aan het geslacht Wassenaar behoorde, dat den Burcht later voor contant geld aan den stedelijken magistraat verkocht²⁾, en Bagh

1) Vgl. daarover Björnståhl, Reize enz. V blz. 407.

2) In 1651 heeft de stad Leiden den burcht en den daarbij behoorenden grond, met den burggraaflijken titel, van den Prins van Ligni, heer van Wassenaar, gekocht: Tegenw. Staat van Holland I blz. 536. Aldaar, tusschen blz. 532 en 533, vindt men een afbeelding van den burcht, naar de teekening van Kornelis Pronk, van omstreeks 1740.

[p. 463]

pacht hem nu voor een bepaalde som gelds¹⁾. De ringmuur boven op den heuvel bestaat nog en heeft een wijden omtrek; de poort, die er toegang toe verleent, is ook vrij groot; de trap, die naar den ringmuur voert, is aan weerszijden [met heggen] beplant. Langs de hellingen van den heuvel zijn rondom, in mooie orde, vruchtboomen geplant, en midden voor den heuvel is een groote fontein, aan de zijde die op den tuin en het huis uitziet.

Bagh houdt er een aantal zeldzame dieren en vogels op na, als apen, bavianen, pauwen, Oostindische raven enz., wat alles bij elkaar hem aanzienlijke inkomsten geeft, want niemand komt in Leiden of hij gaat naar den Burcht, vanwaar de heele stad en omstreken goed kunnen worden overzien, en beziet tegelijk met dezen eigenaardig gelegen Burcht de bovengenoemde dieren en de fontein. Voor entreé betaalt men 5½ Hollandsche schellingen, maar zij, die in de herberg logeeren of daar binnengaan om iets te verteren, zijn daarvan vrijgesteld; intusschen betalen zij op die manier inderdaad het meest!

Den 21^sten Juni bracht ik een bezoek aan burgemeester Gronovius²⁾, die lid is van het Genootschap

1) In 1759 was Hendrik Bagh (Ferrner schrijft steeds: Bath) pachter van den Burcht; hij had hem 1 Mei 1756 voor vijf jaar gepacht, tegen ruim 2400 gulden per jaar. (Mededeeling van den archivaris der gemeente Leiden).

2) Dr. Johan Frederik Gronovius (1690-1760), een broeder van den toenmaligen bibliothecaris der academie Abraham Gronovius, was alleen in 1758 burgemeester van Leiden. (Mededeeling van den archivaris van Leiden). - Hij was gepromoveerd in de geneeskunde; zijne wetenschappelijke geschriften handelen hoofdzakelijk over zoölogie en botanie. (v.d. Aa).

[p. 464]

van Upsala¹⁾, en diens zoon Laurentius Theodorus²⁾. De eerstgenoemde was niet tehuis, maar de laatste ontving mij zeer beleefd, schonk mij koffie, liet mij zijn mooie collectie naturalia zien en bood zijn dienst aan om aan de professoren Musschenbroek en Lulofs te doen weten, dat ik hen wilde bezoeken.

Daar ik een aanbevelingsbrief had, geadresseerd aan Allamand, professor in de natuurlijke historie³⁾, die nu Rector was, zond ik hem dezen brief en

1) Bedoeld is de ‘Societas regia scientiarum Upsaliensis.’ In de door deze maatschappij uitgegeven Acta Upsaliensia vindt men verhandelingen van Dr. J.F. Gronovius, o.a. over de ‘pisces Belgii.’

2) Laurens Theodorus [Ferrner schrijft: Theodosius] Gronovius (1730-1778) promoveerde in de rechten (v.d. Aa), maar is vooral bekend gebleven door zijne voortreffelijke werken over visschen en zoöphyten: zie P.H. Witkamp, Vroegere diergaarden en beoefenaars der dierkunde, in Eigen Haard 1888 blz. 306.

3) Johannes Nicolaus Sebastianus Allamand, 1713 te Lausanne geboren en voor predikant opgeleid. Hij kwam hierheen en werd gouverneur bij verschillende familiën, o.a. bij den beroemden Leidschen hoogleeraar 's Gravesande, onder wiens leiding hij natuurkunde studeerde. In 1747 werd hij naar Franeker beroepen als hoogleeraar in de wijsbegeerte; in 1749 kwam hij naar Leiden als hoogleeraar in de wijsbegeerte en de wiskunde. Hij overleed in 1787. Aldus Siegenbeek t.a.p. blz. 203-204 der Toev. en Bijl. Uit het in den tekst volgende blijkt echter dat Allamand in 1759 alleen, of hoofdzakelijk, college gaf in physica en natuurlijke historie. Siegenbeek t.a.p. I blz. 321 bericht trouwens ook, dat Allamand zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor het onderwijs in de natuurlijke historie; en ibid. II blz. 90-91, dat in 1751 aan Allamand het toezicht werd opgedragen over het kabinet van naturaliën, en dat in 1753 J. le Francq van Berkhey hem als ondergeschikt opziener werd toegevoegd. Eerst in 1773 werd te Leiden een afzonderlijk lectoraat voor natuurlijke historie ingesteld, dat J. le Francq van Berkhey bekleedde. Vgl. over Allamand en le Francq van Berkhey vooral G.C.B. Suringar, Het bijeenbrengen eener verzameling van natuurlijke voorwerpen voor het academisch onderwijs enz. in Tijdschrift voor Geneeskunde, Tweede Reeks, Derde Jaarg., Tweede Afd., blz. 266 vlg.

[p. 465]

schreef er een paar woorden bij; maar hij was niet tehuis.

Den volgenden dag, den 22^sten Juni, kreeg ik om acht uur een heel beleefd schrijven van Allamand, waarin hij berichtte, dat hij mij wel dadelijk zou komen opzoeken, wanneer hij om negen uur geen college had te geven; maar hij schreef, dat hij te tien uur vrij was en dan òf bij mij zou komen, òf mij bij zich zou verwachten. Ik ging om tien uur naar hem toe en had tot twaalf uur zijn recht aangenaam gezelschap. Hij vertelde mij allerlei dingen over de hoogeschool, o.a. dat het bezoek van de openbare colleges langzamerhand zoo was afgenomen, dat er nu geen meer werden gehouden, hoewel er jaarlijks¹⁾ een series werd uitgegeven van de openbare colleges der professoren, wat hij, evenals ik, ongerijmd vond. Hij zei dat dit, nu hij Rector was, zou veranderen en dat er geen valsche series meer zouden worden uitgegeven.

[blz. 159] De jaarwedden der professoren zijn hier ongelijk en op denzelfden voet als in Utrecht. Zij verschillen van f 1000 tot f 2600; maar zeer weinigen hebben toch maar f 1000²⁾. Dat zijn de gewone inkomsten; maar de buitengewone inkomsten van de professoren zijn hier aanzienlijk. Ieder professor geeft één college, dat bezocht mag worden door zoovelen als maar willen, waarvoor elk hoorder 30 Hollandsche guldens betaalt, zoodat, als er maar twaalf toehoorders zijn, reeds een som van 100 dukaten³⁾ wordt ontvangen;

1) Lees: tweemaal per jaar; zie hiervóór, blz. 419, noot 1.

2) Over de jaarwedden der Leidsche hoogleeraren vgl. men de mededeelingen bij Schotel, De academie te Leiden, blz. 245-249.

3) Een zilveren dukaat of dukaton, die hier bedoeld wordt, gold minstens f 3,15, een gouden dukaat f 5,25 à f 5,50, naarmate van den koers.

[p. 466]

maar bij sommige professoren, zooals bij Musschenbroek, kwamen er soms 40 à 50 op zulk een college. Maar voor de andere colleges wordt altijd, vóór het begin van het college, een accoord aangegaan voor 100 dukaten, waarvan de helft gewoonlijk vooruitbetaald wordt, en dan hangt het van de studenten af om zooveel bezoekers toe te laten als zij willen. Allamand, die een ordinaris jaarwedde van f 1800 heeft, berichtte mij, dat hij het vorige jaar aan collegegelden 400 dukaten had ontvangen, behalve de bij zijn ambt hoorende extra-inkomsten voor promoties, examens enz., wat alles tezamen ongeveer f 4000 uitmaakt. Hij zei dat het aantal studenten nu tusschen de 700 en 800 bedroeg¹⁾, wat ik, naar het uitwendige te oordeelen, moeilijk kan gelooven. De oorlog is de voornaamste oorzaak, dat het aantal studenten zooveel kleiner is dan gewoonlijk. Ten slotte bood professor Allamand aan, om 's middags te drie uur met mij naar den botanischen tuin te gaan, om mij de academische naturalia-verzameling te toonen, waarvan hij het bestuur heeft en die hij bewaart in zijn auditorium, waar hij college geeft over natuurlijke historie. De andere colleges, over physica, geeft hij bij zich aan huis.

Om drie uur ging ik met professor Allamand de collectie naturalia bezien²⁾; een paar Fransche officieren gingen ook mee. Uit het delfstoffenrijk was

1) Siegenbeek en Schotel vermelden niets over het aantal studenten in dezen tijd. Björnståhl, Reize enz. V blz. 390 bericht (op het jaar 1774): ‘Te Leiden zijn omtrent 500 studenten uit alle oorden van Europa, doch uit Zweden zijn er thans geen.’

2) Over de geschiedenis van het kabinet van naturaliën vgl. Siegenbeek t.a.p. II blz. 90-92 en G.C.B. Suringar t.a.p. blz. 266 vlg. Het werd bewaard in een gebouw, dat in den hortus botanicus was gesticht, na de aanmerkelijke uitbreiding van dien tuin in 1736: Schotel, De academie te Leiden blz. 60.

[p. 467]

hier slechts weinig, waaronder ik het hoogst stelde een stuk witte ijzerbloem (flores ferri)¹⁾, drie kwart el lang en twee kwart el breed. Al het overige was uit het dierenrijk en daaronder was een zeer groote collectie vogels, die op dezelfde wijze als in het kabinet van den Prins in den Haag²⁾ in vitrines stonden, bijna even mooi en netjes. Verder was er een brilslang, die ik mij niet herinner ooit vroeger te hebben gezien. Al het overige en veel meer had ik reeds gezien in de kabinetten van den Stadhouder en van Linnaeus.

Aan den anderen kant van den tuin was een lang vertrek, waarin eenige huiden van groote viervoetige dieren bewaard werden, zoo opgestopt, dat zij er als levend uitzagen. Daar waren te zien: een leeuw, een hippopotamus of nijlpaard, een rhinoceros, een olifant, een beer, een wolf en verschillende kleinere dieren. Daar was ook een straat-Davis-boot met toebehooren, zooals ik gezien heb bij Bruyn³⁾, toen de straat-Davis-man daarin roeide op het IJ. Daar waren ook schalen van schildpadden en verschillende groote schaaldieren.

De hortus botanicus was in goeden toestand, maar niet zoo groot, noch zoo goed ingedeeld of zoo goed [blz. 160] onderhouden als te Upsala. Ik geloof ook niet, dat er zooveel verschillende planten zijn als in den academietuin van Upsala; maar dat kan ik niet met zekerheid zeggen. Men verwachtte, dat een palmboom heel spoedig rijpe vruchten zou dragen; hij was bijna 9 à 10 el hoog en met een breed dak

1) ‘Eisenblüte’ van grillige, vaak zeer schoone vormen, bestaat uit aragoniet en komt o.a. voor in den ertsberg bij Eisenerz in Stiermarken. (Mededeeling van Prof. Wichmann te Utrecht).

2) Hiervóór, blz. 352-354.

3) Hiervóór, blz. 334.

[p. 468]

gedekt. De tuinbaas wijdde aan dezen boom bijzondere zorg, daar hij de algemeene nieuwsgierigheid opwekte en kijkers trok, die allen een fooi gaven.

Terwijl ik hier was, kwam de jonge Gronovius mij berichten, dat Prof. Musschenbroek mij den volgenden middag om drie uur bij zich verzocht, en dat Prof. Lulofs mij nu verwachtte. Ik nam daarom afscheid van het gezelschap en ging terstond naar Prof. Lulofs¹⁾, die mij met bijzondere beleefdheid ontving en mij, nadat wij een weinig gepraat hadden, begeleidde naar het observatorium²⁾, dat boven op het academiegebouw was. In de derde verdie-

1) Johannes Lulofs was in 1742 benoemd tot hoogleeraar in de sterren- en wiskunde, en kreeg er in 1744 de wijsbegeerte bij. Hij overleed in 1768: Siegenbeek t.a.p. II blz. 199, 200 van de Toevoegselen en Bijlagen. Lulofs' verdiensten als astronoom worden zeer gewaardeerd door Prof. Dr. F. Kaiser, Annalen der Sternwarte in Leiden, Erster Band, S. XI ff.

2) Bij de in den tekst volgende beschrijving van de Leidsche sterrenwacht vgl. men Uffenbach, Reisen etc. III blz. 396-398 en de daarbij behoorende teekeningen, fig. XIV-XVI, en de Geschichte der Astronomie und der Sternwarte an der Universität in Leiden van Prof. Dr. F. Kaiser, in Annalen der Sternwarte in Leiden, Erster Band, S. I-XVI. Ferrner's beschrijving van de Leidsche sterrenwacht in 1759 is o.a. hierom van belang, omdat zij (althans voor 1759) bevestigt de mededeeling van Kaiser t.a.p. S. XII-XIII, dat de afbeelding der sterrenwacht bij van Mieris (verschenen in 1762-1770) onjuist is. Op de plaat bij van Mieris bestaat de sterrenwacht uit één, tamelijk groot gebouw, met een vlak dak, dat zich boven het dak van de academie verheft. Kaiser is echter tot de conclusie gekomen, dat van 1689 tot 1817 de sterrenwacht heeft bestaan uit twee kleine, houten torentjes met een houten platform, waar de waarnemingen geschiedden, en uit de zoogenaamde ‘lange zaal’, waar de instrumenten bewaard werden; op de dakgoot van deze ‘lange zaal’ rustten de houten palen, die het evengenoemde platform droegen. Ferrner's verhaal van den toestand in 1759 stemt hiermede overeen; wanneer men zich precies voor oogen wil brengen wat hij beschrijft, raadplege men fig. 3 op de eerste plaat achter Annalen etc. I.

[p. 469]

ping, aan den zuidkant, was een vertrek voor een passage-instrument, de middaglijn en het uurwerk. Het passage-instrument was goed bewerkt en, naar den uiterlijken schijn te oordeelen, stevig opgesteld; maar de as was niet zoo lang als bij Ekström¹⁾ in het observatorium van Upsala. De zonnewijzer was hier ook niet zoo lang als in Upsala. Er waren koperen schijven gereed om deze langs de middaglijn te leggen op den grond en aan den wand, waarop de middaglijn fijn uitgesneden was, maar zij waren nog niet daar gelegd.

Het uurwerk was in Leiden gemaakt en Lulofs roemde het zeer. Het had geen compensatie-slinger²⁾ volgens de methode van Graham³⁾; maar het had, buiten de veer voor het opwinden, een toevoegsel, dat ik nooit tevoren zag en waarvan Lulofs zei, dat het niet lang geleden in Engeland was uitgevonden, nl. om den slinger korter of langer te maken, naar behoefte, zonder het uurwerk te doen stilstaan, en dat alleen door te draaien aan een kleinen afzonderlijken wijzer op de wijzerplaat zelf. De cirkelomtrek, waarlangs die kleine afzonderlijke wijzer zich bewoog, was ingedeeld in zekere gedeelten, die aanwezen hoeveel de slinger door een zoo en zoo groote beweging van den wijzer werd verkort of verlengd.

Vlak tegenover deze kamer was een andere, die

1) Daniel Ekström (1711-1755), beroemd Zweedsch instrumentmaker; in het observatorium te Upsala worden nog vele instrumenten van hem bewaard. (So. Biogr. Lexikon).

2) Volgens mijne aanteekeningen heeft het Zweedsch ‘componerad pendel’ = saamgestelden slinger; Prof. Nijland deelt mij echter mede, dat hier gelezen moet worden: compensatie-slinger.

3) George Graham (1675-1751), een der grootste werktuigkundigen van zijn tijd, uitvinder en verbeteraar van vele astronomische instrumenten; hij maakte ook een planetarium. (Dict. of Nat. Biogr.).

[p. 470]

alleen diende om oude, onbruikbare instrumenten, benevens globes en andere dingen te bewaren.

Vanhier gingen wij op het dak van het academiegebouw, waar het observatorium zelf was, bestaande uit twee planken huisjes, het eene grooter en het andere kleiner, die op dat hellende dak stonden en gesteund werden door balken en timmerwerk, die nu niet bepaald stevigheid beloofden. Lulofs gaf ook toe, dat, wanneer er bij de observaties meerdere personen buiten hem tegenwoordig waren¹⁾, hij niet heelemaal [blz. 161] zeker kon zijn van zijne waarnemingen. In het grootste planken huisje, dat zoo laag was, dat men met zijne hand het dak kon aanraken, en dat rondom luiken had, die naar behoefte geopend konden worden, waren spiegels voor twee telescopen van 7½ voet. De eene was gemaakt door Short²⁾ in Londen en de andere door [van der Bildt³⁾] in Franeker. De spiegel van Short was minder helder dan de andere, en zag er op verre na niet zoo goed uit en was ook niet zoo goed in het gebruik; maar het onderscheid was niet zoo groot als het leek.

1) Lulofs moest nl., ook als hij 's avonds of 's nachts met zijne waarnemingen bezig was, het Leidsche publiek op zijne sterrenwacht toelaten! Bij de verschijning van de komeet van Halley in 1759 was het zoo rumoerig op de sterrenwacht, dat Lulofs geen gebruik kon maken van den telescoop, maar zich moest behelpen met een kwadrant; bij een maansverduistering in 1762 werd de telescoop door een onhebbelijken bezoeker beschadigd: zie Kaiser t.a.p. blz. XII.

2) Zie hiervóór, blz. 374.

3) De naam is in het ms. niet ingevuld; prof. Nijland giste, dat er Van der Bildt moest staan, en die gissing wordt bevestigd door Kaiser t.a.p. S. XII, waar men leest, dat Lulofs in 1750 den telescoop van Hearne liet voorzien met een spiegel van Van der Bildt. Over dezen verdienstelijken instrumentmaker, die als amanuensis aan de Franeker hoogeschool was verbonden, vgl. men Mr. W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool enz. I blz. 419 vlg.

[p. 471]

Deze spiegels waren zoo geheel gelijk van grootte, dat dezelfde buis en opstelling voor beide gebruikt werden. Als rariteit werd daar een slingeruurwerk bewaard, dat [Christiaan] Huygens liet maken of bij de vervaardiging waarvan hij het opzicht hield, benevens zijn kijker van 30 voet, de langste kijker, dien het observatorium had¹⁾. Het kwadrant met een straal van 7 voet was van hout, behalve den verdeelden rand, die van koper was; dit kwadrant was zeer oud en van weinig beteekenis²⁾. In dit vertrek waren nog een aantal kleinigheden, niet waard om genoemd te worden, behalve een objectiefglas van 100 voet³⁾, dat Hartsoecker⁴⁾ zelf had geslepen en

1) Kaiser t.a.p. S. IX noemt als instrumenten, die vroeger op de Leidsche sterrenwacht aanwezig waren: een uurwerk, door Thuret te Parijs onder toezicht van Huygens vervaardigd, en een door Huygens zelf gemaakten verrekijker van 12 voet (dus niet 30 voet, zooals Ferrner bericht).

2) Dit kwadrant was door Willem Blaeu gemaakt en indertijd gebruikt door Willebrord Snellius, die sinds 1613 professor in de mathesis te Leiden was en zich als astronoom beroemd heeft gemaakt, hoewel Leiden toen nog geen sterrenwacht had: vgl. Kaiser t.a.p. S. IV en V, en S. LIII N^o. 4.

3) Versta: van 100 voet brandpuntsafstand.

4) Nicolaas Hartsoecker (1656-1725), wis- en natuurkundige, studeerde van 1674-1677 te Leiden, ging daarna naar Parijs en hield zich bezig met het vervaardigen van telescopen. In 1679 keerde hij naar Holland terug, doch ging weer naar Parijs, waar hij tot 1696 bleef. Toen vestigde hij zich te Amsterdam, waar hij zich bezig hield met astronomische waarnemingen. Een uitnoodiging van Czaar Peter om als hoogleeraar in de mathesis naar St. Petersburg te komen, sloeg hij af. Later nam hij een dergelijk beroep naar Dusseldorp aan, maar keerde weer terug naar zijn geboorteland en overleed in 1725 te Utrecht. Hij was een scherp tegenstander van Leeuwenhoek, wien hij de prioriteit van de ontdekking der zaaddiertjes betwistte, en met wien hij wedijverde in het vervaardigen van microscopen. (Het voorgaande naar P.J. Haaxman, Antony van Leeuwenhoek enz. in Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde, Tweede Reeks, Zevende Jaargang, Tweede Afdeeling, blz. 20 en 21, en 48 vlg.). - Uit Ferrner's mededeeling in den tekst blijkt, dat Hartsoecker aan de Leidsche sterrenwacht een objectiefglas ‘schonk’ en daarvoor 50 dukaten ontving; vermoedelijk is dit het objectief, bedoeld bij Kaiser t.a.p. S. XIV. In 1723 - toen na de komst van Musschenbroek er eenig leven kwam op de Utrechtsche sterrenwacht: zie hiervóór, blz. 430, noot 1 - ‘presenteerde’ Hartsoecker ook aan de Utrechtsche hoogeschool eenige telescopen te ‘vereeren’ en een brandspiegel te maken, welk aanbod werd aanvaard; voor de telescopen kreeg hij van de stad Utrecht een gouden medaille ter waarde van omtrent 250 gulden, en voor den brandspiegel insgelijks 250 gulden. Vgl. Miedema, Resol. v.d. Vroedschap van Utrecht enz. op 6 en 27 December 1723 en 17 Januari 1724.

[p. 472]

aan deze academie geschonken; maar de academie gaf hem 50 dukaten ten geschenke terug. In het kleinste houten huisje werd het samengestelde instrument bewaard, dat 's Gravesande¹⁾ liet maken en dat hij ook in zijne werken heeft beschreven. Het is een samenstel van verschillende astronomische instrumenten, als: een machina parallactica aequatoria, een kwadrant, een micrometer enz.; maar het is door zijne gecompliceerde samenstelling en schroeven zoo wankel en onzeker, dat het heelemaal onbruikbaar en onnut is. Lulofs, die 's Gravesande volgens zijn laatsten wil is opgevolgd, zeide naar aanleiding van dit instrument van hem: ‘egregius erat physicus, sed astronomiae parum peritus²⁾’. Lulofs klaagde zeer er over, dat hij zoo weinig tijd aan de astronomie kon geven; want behalve dat logica, metaphysica en

1) Wilhelmus Jacobus 's-Gravesande, een van de beroemdste natuurkundigen uit de 18de eeuw, was van 1717-1742 hoogleeraar in de sterren- en wiskunde te Leiden, sinds 1734 ook in de wijsbegeerte. Siegenbeek t.a.p. II blz. 178-180 van de Toev. en Bijl. en G.C.B. Suringar, De Leidsche geneeskundige faculteit enz. in Tijdschr. voor Geneesk., 2de Reeks, 2de Jaarg., 2de Afd. blz. 17.

2) Dit oordeel stemt overeen met dat van Kaiser, die t.a.p. S. X schrijft: ‘während 's-Gravesande sich einen grossen Ruhm als Physiker erwarb, hat die Astronomie ihm kaum etwas zu verdanken’.

[p. 473]

jus naturae tot zijn ambt behoorden, was hij ook een van de directeuren van de kanaal- en sluiswerken in dit land¹⁾, welk ambt, zooals hij zeide, hem ongeveer evenveel bezigheid gaf als zijn professoraat, en evenveel salaris. Lulofs zag er jong en vroolijk

1) Welk ambt hier bedoeld wordt, blijkt uit Resol. Holland 8 Mei 1754 (blz. 385, 386), waar men leest, dat de raadpensionaris, uit naam van Hare Koninkl. Hoogheid, aan de vergadering in overweging gaf om ‘den heer Joh. Lulofs, professor philosophiae op de universiteit tot Leyden, dewelke seedert eenige jaaren uit eigen beweeging en ter liefde van het vaderland sig had geappliceert op het werk der rivieren, bysonder van deese provincie, en daarvan nog onlangs preuves had gegeven’ [wordt verwezen naar de bijlagen bij Resol. Holland 9 April 1754, nl. een rapport over ‘de ontlastinge van den Lek bij hoog opperwaeter of ijskroppingen’; van Lulofs' vroegere werkzaamheden op dit gebied getuigen ook de Resol. Gecommitt. Raden van Holland van 13 en 19 April 1753] ‘te geeven een seeker titul, met sijn caracter convenieerende, als van inspecteur-generaal over de rivieren van de provincie van Holland en Westvriesland, hetwelk soude konnen geschieden buiten kosten van het land, alsoo de voorsz. professor Lulofs had gedeclareert desweegens geen tractement of gages te pretendeeren, soodat hetselve alleen zoude dienen, soo om denselve in sijne soo prijsselijke en nuttige iever ten besten van den lande verder te animeeren door het geeven van een blijk van H. Ed. Groot Mog. genoegen daarover, als ten einde hij sig op een gevoeglijke wijse op het werk der rivieren soude kunnen appliceeren, daarin paraisseeren en verwagten kunnen, dat hij, op een behoorlijke wijse gequalificeert, te beeter de assistentie en informatiën, die hij bij sijne inspectiën als anders noodig sal hebben, sal kunnen requireeren’. Overeenkomstig dit voorstel werd aan Lulofs de titel van inspecteur-generaal der rivieren van Holland en Westfriesland verleend. - Drie jaren later kreeg hij bovendien een jaarwedde. Op 2 April 1757 besloten de Staten (Resol. Holland 1757, blz. 356 vlg.), naar aanleiding der indiening van een rapport van den inspecteur-generaal Lulofs en den landmeter Bolstra over den toestand der rivieren en dijken in Gelderland, aan Lulofs een ‘jaarlijksche douceur’ te geven van 100 Nederl. gouden dukaten. - Een booze uitlating van den hertog van Brunswijk over Lulofs als inspecteur-generaal der rivieren van Holland vindt men in de Gedenkschriften van G.J. van Hardenbroek (ed. Krämer) I blz. 241: ‘Den hertog seyde mij, dat in Holland nergens op gelet wierde, als wanneer er wat te kuipen viel. Dat het financieele door den raidpensionaris gedirigeerd wierde, het werk van den Raid van Staten door de heer Hop, en het werk der rivieren door de heer Lulofs; dat wijnige sig appliceerde op evenvoorgemelde kennis der rivieren; dat d'heer Lulofs de provintie van Holland ruineeren soude door onkosten en verkeerde werken’ (1762). Daarentegen gewaagt Baron H. Collot d'Escury, Hollands roem in kunsten en wetenschappen, Zesde deel, Tweede stuk, blz. 650, 651, met lof van de gewichtige diensten, door Lulofs in bovengenoemd ambt aan den lande bewezen. Kaiser t.a.p. S. XIII deelt mede, dat Lulofs voor het ambt van inspecteur-generaal der rivieren bedankt zou hebben, wanneer hem de noodige hulpmiddelen en een behoorlijke gelegenheid gegeven waren om zich alleen aan de astronomie te wijden.

[p. 474]

uit, maar hij was toch 47 jaar¹⁾. Daar het nu zoo laat was geworden, beloofde Lulofs mij een ander maal zijne laatste waarnemingen te laten zien van de in de vorige maanden zichtbare komeet. Hij begeleidde mij nu tot aan mijn logement.

Den 23^sten Juni om half drie kwam de jonge Gronovius mij halen en ging met mij naar Prof. Musschenbroek²⁾, die mij heel beleefd ontving. Hij sprak Latijn en vroeg naar Graaf Piper, die 42 jaar geleden³⁾ zijn leerling was geweest hier te Leiden. Later vroeg hij mij ook naar Carl de Geer⁴⁾, en ten slotte naar

1) Dit klopt; want Lulofs was op 5 Augustus 1711 geboren: Siegenbeek t.a.p. II blz. 199 van de Toev. en Bijl.

2) Petrus van Musschenbroek was van 1740-1761 hoogleeraar te Leiden in de wiskunde en wijsbegeerte. Zijn hoofdvak was natuurkunde: Siegenbeek t.a.p. II blz. 194 van de Toev. en Bijl. en G.C.B. Suringar, Pieter van Musschenbroek als hoogleeraar in de physica in Tijdschr. voor Geneesk., 2de Reeks, 2de Jaarg., 2de Afd., blz. 275-277. - Vgl. over Musschenbroek's vroegere loopbaan hiervóór, blz. 430, noot 1.

3) Dat was dus in 1717: Musschenbroek, 14 Maart 1692 geboren, was toen 25 jaar; waarschijnlijk is hij dus gouverneur geweest van den jongen Zweedschen graaf C.G. Piper. De laatste wordt als Zweedsch student te Leiden, in de laatste regeeringsjaren van Karel XII, genoemd bij Wrangel (vert. van Mevr. Beets-Damsté) t.a.p. blz. 275, noot 1.

4) Carl of Charles de Geer, geboren in 1720 te Finspång, had van 1723-1738 in Holland vertoefd en zich daar reeds toegelegd op de natuurwetenschappen, met name op de entomologie, waarin hij zich later naam maakte. Na 1738 nam hij zelf de leiding in handen van de hem toebehoorende bergwerken te Oesterby en Löfsta. Hij overleed in 1778. Vgl. Per Pehrsson, Ur Oesterby bruks och vallonernas krönika (Upplands Fornminnesförenings Tidskrift, XX, Fjärda Bandets andra Häfte) blz. 66.

[p. 475]

[blz. 162] den aard en de natuur van het kupfernickel in Zweden, dat hij voor een semi-metaal hield¹⁾. Ik zei, dat ik hem op die laatste vraag geen afdoend antwoord kon geven, hoewel ik die ertssoort had gezien en kende; maar ik beloofde er over te zullen schrijven aan Prof. Wallerius²⁾ en ook dat ik, zoo mogelijk, een brok erts daarvan naar Leiden zou zenden, opdat hij het zelf kon onderzoeken. Deze belofte maakte den ouden heer heel blij. Hij nam mij met zich mee naar zijn auditorium, waarnaast hij in twee groote vertrekken zijn aanzienlijke verzameling van instrumenten voor experimenteele physica had, wat zijn eigenlijke vak was³⁾. De oude heer, die nu omstreeks 70 jaar⁴⁾ was, klaagde voortdurend over

1) Kupfernickel werd ontdekt door Hiärne (Kort Anledning till atskillige Malm och Bergart, Stockholm 1694, blz. 76). De vraag van Musschenbroek heeft betrekking op de ontdekking van het nieuwe metaal nikkel in dit mineraal door Axel Freiherr von Cronstedt, die het noemde Cuprum Nicolai vel Niccoli (Vet. Akad. Handlingar, Stockholm 1754 blz. 38). Kort vóór het bezoek van Ferrner aan Musschenbroek was het leerboek der mineralogie van Cronstedt uitgekomen (1758); door het op blz. 218 aldaar medegedeelde was Cronstedt's onderzoek van het Kupfernickel meer algemeen bekend geworden. - Kupfernickel bevat geen spoor van koper; zijn tegenwoordige naam is roodnikkelkies. (Mededeeling van Prof. Wichmann te Utrecht).

2) Zie hiervóór, blz. 352, noot 2.

3) Het theatrum physicum was in 1674 gesticht en werd in 1743, ten gevolge van den aankoop der aanzienlijke verzameling instrumenten van den in 1742 overleden hoogleeraar 's-Gravesande, vergroot. De ingang was in de Nonnensteeg. Siegenbeek t.a.p. II blz. 116, 117 en Schotel t.a.p. blz. 57.

4) Precies: 67 Jaar; zie blz. 474, noot 3.

[p. 476]

zijn ouderdom en gebrekkelijkheid; maar ik zag daarvan geen teeken bij hem, toen hij uit zijne bewaarplaatsen het een en ander voor den dag begon te halen. Zonder de minste moeite nam hij zware vrachten van den grond op, legde ze weer zachtjes neder en bukte heel diep zonder de minste moeite. Hij was niet lang, maar zeer gedrongen en grof gebouwd, toch niet vet of dikbuikig. Zijn portret, dat in zijne boeken staat, lijkt zoo goed als niets op hem. Nadat ik zijne instrumentenverzameling had bezien, nam hij mij met zich mee naar zijne bibliotheek, die tamelijk groot was en uit mathematische, physische en chemische boeken bestond, en met zijne instrumentenverzameling tezamen hem, zooals hij zeide, omstreeks 20000 gulden had gekost. Toen ik afscheid van hem nam, zei ik, dat het mijn voornemen was om aanstaanden Maandag, wanneer het geoorloofd was, te gaan hooren hoe de professoren [privaat] college gaven, omdat er geen openbare colleges werden gehouden. De oude heer zeide, dat ik overal heen kon gaan, waar ik wilde, en dat hij mijne tegenwoordigheid wachtte op aanstaanden Maandag, maar onder beding dat ik in aanmerking zou nemen dat hij nu een afgeleefd man was en dat hij zijne zaken niet meer zoo als het behoorde kon voordragen.

Zondag den 24^sten Juni voer ik met de trekschuit naar Alphen om afscheid te nemen van Mejuffr. Grill, die daar eenigen tijd logeerde bij haar vaderszuster mevrouw Jemnick, die nu 77 jaar was.’ In de roef had ik gezelschap aan een burgemeester van Leiden, een zeer belezen man, wiens naam ik ongelukkig vergat. In Alphen trof ik de heeren Lefebure, Altströmer en Grill; met hen samen ging ik naar het buiten van mevrouw Jemnick, aan den Rijn. ‘Onder andere genoegens hadden wij hier de gelegenheid om een Hollandsche boerenhuishouding

[p. 477]

te zien, die geen ander middel heeft om voor voeding, kleeding en andere uitgaven te zorgen dan door het maken van kaas en boter. Deze boer had 28 koeien en 2 paarden en eenig jong vee, voor het onderhoud waarvan hij in 't geheel 30 morgen land pachtte, voor 400 gulden, wat, naar men mij zeide, [blz. 163] ongeveer de helft te weinig was, maar men liet het hem daarvoor, omdat hij een geschikt man is en er voor zorgt om het eigendom goed te onderhouden.

Wanneer het vee naar de weide gaat, wordt elken dag een kaas van 30 pond gemaakt, dat is dus over den heelen zomer 180 kazen of 5400 pond. In denzelfden tijd worden 120 pond boter in de week gekarnd, dus over den heelen zomer iets meer dan 3000 pond. 's Winters wordt van al de melk geen kaas gemaakt, maar alleen boter, behalve zoetemelksche kazen voor eigen gebruik van den boer, die klein zijn, en maar 5, 6, 7 enz. pond wegen. De zomerboter wordt gemaakt van zoeten room, die tweemaal per dag van elk melkvat geschept wordt, en van de overblijvende melk wordt de zomerkaas gemaakt, die verkocht wordt. Hieruit kan tamelijk wel afgeleid worden, waarom de Hollandsche kaas zoo ver achterstaat bij de Engelsche, terwijl de boter beter schijnt te zijn dan de Engelsche. Zoodra de melk van de koe komt, wordt de vertinde koperen emmer, waarin de melk is opgevangen, in koud water gezet om af te koelen, waartoe een van tichelsteen gemetselde waterleiding (goot) in het huis gemaakt is, zoodanig dat het water gemakkelijk van buiten daarin kan worden getapt en daarna weder kan wegvloeien. Nadat de melk aldaar afgekoeld is, wordt zij gezeefd in groote en platte houten bakben, die vervolgens gezet worden in een kelder of ruimte onder den grond, waar altijd de melkkamer

[p. 478]

is en waarin niets anders bewaard wordt. Het karnen geschiedde hier, gelijk meest overal, door een paard, dat een rad ronddraait, dat weder den karnstok op en neer beweegt, zoodat het niet lang duurt voordat de melk tot boter wordt. Zij hebben een zeer sterke pers om de hui uit hun kaas te persen.

Vanhier ging ik met een rijtuig terug naar Leiden en zag onderweg verscheiden mooie buitens, waarvan er een deze merkwaardigheid heeft, dat men op het dak kan zien het geheele bedrag, waarvoor het verkocht is. Dit gebouw heeft nl. op zijn dak een kleinen toren, waar twee wijnkruiken bovenaan hangen, ter herinnering hieraan dat het heele buiten daarvoor verkocht werd in het jaar 1672, toen de Franschen Leiden belegerden¹⁾.

Den 25^sten Juni ging ik op weg om zooveel professoren college te hooren geven, als de tijd toeliet. Om acht uur 's morgens ging ik naar Prof. Musschenbroek, die college gaf over de uitzetting en inkrimping van de lucht door warmte en koude. De oude heer gaf langzaam college, was heel duidelijk

1) Aan den straatweg van Alfen naar Leiden lag onder Hazerswoude een huize Stoopenburg, met een torentje, waarop een windwijzer met twee stoopjes. De volksoverlevering maakte hiervan, dat het huis tijdens het beleg van Leiden in 1574 voor twee stoop wijn was verkocht, een dergelijke aardigheid als bij het huis met de twee hammen bij Delft. Zeer waarschijnlijk is dit slechts volkshumor, en is het huis gezet door een nakomeling van Jan Kerstantsz. Stoop, schepen in 1519 enz. Diens wapen met 2 + 1 stoop met het jaartal 1577 kwam in het midden der achttiende eeuw nog op een ruitje van het huis voor, en het is zeer begrijpelijk, dat de stoopjes ook op den windwijzer zijn afgebeeld. (Mededeeling van Mr. Overvoorde, archivaris van Leiden). - Ferrner verhaalt dus de overlevering, alleen met dit verschil, dat hij het gebeurde niet stelt tijdens het beleg van 1574, maar tijdens het oprukken van de Franschen langs den Rijn in den winter van 1672, waardoor Leiden bedreigd werd.

[p. 479]

en verrichtte zijne proeven handig. Hij had tusschen de 40 en 50 toehoorders.

Om negen uur hoorde ik Prof. Allamand college geven over de eigenschappen van het oog ten opzichte van de breking der stralen, die van de voorwerpen daarin vallen. Hij verklaarde ook, waarom wij een voorwerp niet dubbel zien, hoewel er in elk oog een afbeelding daarvan komt. Hij had een heel mooi vervaardigd kunstoog om aan zijne toehoorders alle verrichtingen van het oog ten opzichte van het licht te laten zien. Allamand sprak sneller dan [blz. 164] Musschenbroek, maar niet zoo duidelijk.

Om tien uur bleef ik hier achter en Prof. Allamand liet mij toen zijne verzameling werktuigen voor experimenteele physica zien, die grooter was dan die van Musschenbroek, en hem, gelijk hij mij zeide, tusschen 11 en 12000 gulden kostte. Na den dood van 's-Gravesande had Allamand (die vroeger bij 's-Gravesande in huis had gewoond en aan diens zonen les had gegeven) diens geheele collectie instrumenten gekocht¹⁾, waaronder het toestel van 's-Gravesande om door een uurwerk en een aequatoriale opstelling een zonnestraal, waarmede een proef gedaan wordt, gedurende het experiment in één en dezelfde richting te houden, ondanks de schijnbare beweging van de zon. Verder zijn uurwerk voor proefnemingen, dat elke seconde precies in vier deelen verdeelde, zoodat de tijd op 15 terties²⁾ nauwkeurig kon worden berekend; zijn barometer, waarvan de onderste superficies steeg of daalde, naarmate het kwikzilver in de buis steeg of daalde; zijn toestel voor den val en de botsing van lichamen; zijn werk-

1) Vgl. hiervóór, blz. 475, noot 3.

2) Een tertie is het zestigste deel eener seconde.

[p. 480]

tuig om een waterstraal te meten enz. Hier waren ook modellen van de meest gebruikelijke werktuigen uit het dagelijksch leven, zooals water- en windmolens, kranen, hefboomen, hefwerktuigen enz. om te laten zien hoe de juiste bouw daarvan moest zijn, welk ongemak het gevolg was van dit of dat gebrek aan de werktuigen enz. Wanneer men een zoo volkomen verzameling heeft, dan kan men tegelijk aangename en nuttige colleges geven aan de jongelieden, voor wie het buitengewoon opwekkend is, wanneer zij hetgeen zij uit de theorie geleerd hebben als het ware met de vingers kunnen tasten.

Om elf uur ging ik Gaubius¹⁾ hooren, professor in de chemie, die sprak over azijn en de eigenschappen, waardoor deze zich van andere vloeistoffen onderscheidt. Gaubius is een Duitscher en wordt hier zeer geroemd; maar het kwam mij voor, dat hij te veel identificeerde. Hij is tusschen de 50 en 60 jaar, wanneer hij de 60 niet reeds bereikt heeft²⁾. Zijn laboratorium ligt ver van zijn huis, dat precies een paleis is, niet ver van de academie.

Om twaalf uur ging ik Lulofs hooren, professor in de astronomie, die sprak over den samenhang van ziel en lichaam, waarbij hij de meeningen van een groot aantal philosophen naging zonder echter zijn eigen meening te zeggen. Toen het uur om was, ging ik met hem naar zijne kamer, waar hij zich verontschuldigde, dat hij mij met metaphysische redeneeringen en onderscheidingen had opgehouden, en hij zei dat hij verplicht was zulke colleges te geven, deels door den aard van zijn professoraat,

1) Vgl. hiervóór, blz. 418, noot 3.

2) Gaubius was in 1704 of 1705 te Heidelberg geboren: vgl. hiervóór, blz. 418, noot 3.

[p. 481]

deels ook door den smaak van de studenten daarvoor. Hij klaagde er over, dat hij in langen tijd geen ander college in astronomie had gegeven dan usus globorum, en dat de Hollandsche jongelui door de vooroordeelen van een deel der geestelijkheid worden afkeerig gemaakt van de mathematica, daar het hun (nl. den jongelui) niet onverschillig is of zij later carrière zullen maken. Hij noodigde mij des namiddags bij zich op de koffie, maar daar ik mij al verzegd had, verzocht ik hem mij te verontschuldigen.

[blz. 165] Des namiddags om vier uur ging ik met de heeren Lefebure en Altströmer naar den academischen plantentuin en bezag dezen weer. Daar trof ik een designatus medicinae professor uit Kopenhagen, die verleden jaar in Upsala was en de colleges van Linnaeus en Wallerius bezocht. Hij heet Friis en is ruim zestig jaar oud¹⁾. Hij verzocht ons bij zich op de koffie; daar troffen wij een Deenschen student, Holm genaamd²⁾, die prof. Friis vergezelde en ook in de medicijnen studeerde. Prof. Friis roemde de universiteit hier te Leiden in menigerlei opzicht en vooral hierom, omdat elk professor zulke geschikte werktuigen had om bij de toehoorders het begrijpen door aanschouwing te vergemakkelijken.

1) Christian Lodberg Friis (1699-1773) was eerst practiseerend geneesheer, werd in 1739 tot professor extraordinarius, in 1746 tot professor designatus aan de universiteit te Kopenhagen benoemd. (Dansk Biogr. Lex.).

2) Jörgen Tyge Holm (1726-1759), studeerde eerst theologie, later medicijnen en botanie. Kreeg een reisstipendium om te Upsala te studeeren en promoveerde daar in 1757. Werd in 1759 aangesteld tot professor bij het kabinet van naturalia te Charlottenborg, maar overleed vlak daarna, 25 Sept. 1759. (Dansk Biogr. Lex.). - Dit is de eenige van de vele Holm's, die in het Dansk Biogr. Lex. genoemd worden, op wien de mededeeling in den tekst eenigszins toepasselijk is; maar het is vreemd, dat Ferrner niet vermeldt, dat Holm te Upsala was gepromoveerd.

[p. 482]

Albinus senior, zei hij, had onvergelijkelijke praeparaten¹⁾. Hij roemde dezen bijzonder en verzocht mij en mijn gezelschap om den volgenden dag mede te gaan om hem te hooren.

Den 26^sten Juni kwam Prof. Friis om tien uur mij en mijn gezelschap afhalen voor het college van Albinus senior²⁾, dat handelde over het oog. Hij had een mooi praeparaat en gaf zich bijna al te veel moeite met rond te gaan en het aan iedereen te laten zien. Hij sprak niet meer dan drie kwartier en zóó zacht, dat ik zoo goed als niets kon verstaan, maar op het zeggen van anderen moest gelooven dat hij goed college gaf. Hij had na Musschenbroek de meeste toehoorders, 25 in aantal. Deze Albinus was nu over de 60 jaar; maar hij zag er uit als een man tusschen de 40 en 50; hij was eenigszins lam in de lendenen. Hij wordt voor een heel knap man in zijn vak gehouden.

1) Over de voortreffelijke anatomische praeparaten van B.S. Albinus vgl. G.C.B. Suringar, De school van Bernhard Siegfried Albinus in Tijdschr. voor Geneesk., 2de Reeks, 3de Jaarg., 2de Afd., blz. 12-13.

2) Bernhardus Siegfried Albinus - zoon van Bernhardus Albinus, die van 1702-1721 hoogleeraar te Leiden was in de geneeskunde - werd 24 Februari 1697 te Frankfort a/d Oder geboren; studeerde te Leiden onder Boerhaave en Rau; was sinds 1719 als lector, sinds 1721 als gewoon hoogleeraar in de ontleeden heelkunde aan de Leidsche hoogeschool verbonden. In 1745 werd zijn jongere broeder Fredericus Bernhardus Albinus hem als lector in de ontleed- en heelkunde toegevoegd, en kreeg hij zelf den titel van hoogleeraar in de geneeskunde, wat hij bleef tot aan zijn dood in 1770. F.B. Albinus werd in 1748 tot gewoon hoogleeraar in de ontleed- en heelkunde, in 1771 tot gewoon hoogleeraar in de geneeskunde aan de Leidsche hoogeschool bevorderd en overleed in 1778: Siegenbeek t.a.p. II blz. 166-167, 183-185, 202-203 van de Toev. en Bijl. Over deze gebroeders Albinus handelt G.C.B. Suringar uitvoerig in Tijdschr. voor Geneesk., 2de Reeks, 3de Jaarg., 2de Afd. blz. 1 vlg. en 2de Reeks, 4de Jaarg., 2de Afd. blz. 2-5.

[p. 483]

Om twaalf uur ging Prof. Friis met mij mee om den professor juris Weis¹⁾ te hooren, van wien velen zeiden dat hij veel op mij geleek. Zijn college handelde over het jus naturae. Prof. Weis had een groot talent van voordracht, sprak mooi Latijn, was duidelijk en had zeer goed gekozen voorbeelden om er zijne dogmata mede te illustreeren.

Om twaalf uur gingen wij den professor eloquentiae Oudendorp hooren²⁾. Hij handelde over de Romeinsche antiquiteiten en dicteerde aan zijne auditores, ten getale van zes, als in een school, wat zoo vervelend was om aan te hooren, dat ik bijna niet het heele uur kon blijven.

's Middags aten Prof. Friis en de heer Holm bij ons in den Burcht, waar wij logeerden.

's Namiddags begeleidde de jonge Bagh, de zoon van mijn waard, ons om een lakenfabriek te zien, waar wij de heele bewerking zagen, van de wol af tot het geperste laken toe; zij was heelemaal gelijk aan de in Zweden gebruikelijke. Deze fabrikant, die zeer bereidwillig was om ons alles te laten zien, vertelde dat geen derde deel van de productie aan fabriekswaren, die vroeger hier in Leiden was, nu jaarlijks werd vervaardigd³⁾, hoewel Leiden in dit

1) Andreas Weis, 1713 te Bazel geboren, later hoogleeraar in het natuur- en volkenrecht aan de hoogeschool aldaar, werd in 1747 tot hoogleeraar in dezelfde vakken te Leiden benoemd. In 1760 verkreeg hij ontslag uit dit ambt, toen hem werd opgedragen onderwijs te geven aan den jongen Stadhouder: Siegenbeek t.a.p. II blz. 201 der Toev: en Bijl.

2) Deze dicteerende professor in de welsprekendheid, Franciscus van Oudendorp, was van 1740 tot aan zijn dood in 1761 hoogleeraar te Leiden in de welsprekendheid en de historiën: Siegenbeek t.a p. II blz. 196 der Toev. en Bijl.

3) Cijfers voor het verval der Leidsche industrie in de 18de eeuw bij Mr. Ch.M. Dozy, Overzicht van de geschiedenis der Leidsche nijverheid, in Catal. der Tentoonstell. van producten der Leidsche nijverheid, 1889, blz. 36 vlg. In 1737 was de lakenproductie reeds gereduceerd tot de helft van vroeger, in 1753 was de vermindering nog sterker: er waren toen 150 lakengetouwen (tegen 350 in den bloeitijd).

[p. 484]

opzicht het best van alle Hollandsche steden zijne inrichtingen had behouden.

Ten slotte gingen wij naar de opera, die uitgevoerd werd door de voortreffelijke meisjes Frédéric¹⁾ uit Amsterdam.

[blz. 166] Den 27^sten Juni ging ik 's morgens eerst afscheid nemen van de beide Gronovii, die ik nu beiden thuis trof. De vader kon niet anders dan Latijn spreken. De zoon begeleidde mij naar de bibliotheek, waar zijn vadersbroeder bibliothecaris van was. Zij behoorde niet onder de academie, maar onmiddellijk onder de Staten, die geld gaven voor het aankoopen van boeken²⁾; bovendien moest volgens de statuten één exemplaar van elk boek, dat in de geheele provincie Holland gedrukt werd, aan deze bibliotheek worden gegeven³⁾. Ik had zooveel hooren spreken van de Leidsche bibliotheek, zoowel in Holland als voordat ik hierheen kwam, dat ik er

1) Hiervóór, blz. 339, noot 1.

2) Versta dit zoo, dat door Curatoren der Academie de som werd vastgesteld, die jaarlijks voor den aankoop van boeken mocht worden besteed; in de 18de eeuw bedroeg deze som slechts f 300: Dr. P.C. Molhuysen, Geschiedenis der Universiteitsbibliotheek te Leiden blz. 20.

3) Op advies van den bibliothecaris Prof. Thysius verzochten Curatoren der Leidsche Hoogeschool aan de Staten van Holland, dat voortaan in de octrooien tot het drukken van boeken de clausule werd opgenomen, dat de drukkers een exemplaar ter beschikking der Leidsche academische bibliotheek moesten stellen. Eerst 5 December 1679 gingen de Staten hiertoe over; veel effect heeft de bepaling nooit gehad: Dr. P.C. Molhuysen, t.a.p. blz. 26. Even weinig werkte een dergelijke bepaling te Utrecht uit: zie J.F. van Someren, Geschiedenis der Utr. Univers. bibl. blz. 45 en 50.

[p. 485]

een heel groot idee van had; maar ik werd als het ware ontstemd, toen ik er binnen kwam en het eerst te zien kreeg een kleiner vertrek, of ten minste niet grooter dan een van de vertrekken in een of andere groote bibliotheek, en vervolgens te hooren kreeg dat alle boeken in dit vertrek waren. Dat is zeker, dat de boeken heel dicht op elkaar stonden; maar er was niet meer ruimte voor dan een gaanderij en de zijwanden der zaal en een kast, die op den grond midden in de zaal stond, en aan weerszijden waarvan boeken stonden¹⁾. Wanneer men daar nu afneemt de ruimte voor zes groote vensters, drie aan elke lengtezijde, benevens een deur, dan is de ruimte, die er overblijft, wel noodig voor een kleinere boekenverzameling dan hier behoorde te wezen.

Ik vroeg eenige malen naar het aantal boeken en den catalogus daarvan; maar mij werden een aantal zoo onbepaalde antwoorden gegeven, dat ik even wijs wegging als ik kwam²⁾. Het speet mij, dat mijn tijd zoo beperkt was, dat ik mij hier niet lang genoeg kon ophouden.

Ik nam afscheid van den jongen Gronovius, die mij verzocht een brief mede te nemen voor Doctor Maty in Londen³⁾, waarin hij melding maakte van mij.

1) Een afbeelding van de bibliotheek, zooals zij er moet hebben uitgezien toen Ferrner haar in 1759 bezocht, vindt men bij Molhuysen t.a.p. blz. 32; daar ziet men niet drie vensters aan elken kant, zooals Ferrner bericht, maar vier. Op de gaanderij, die Ferrner noemt, stonden de handschriften: t.a.p. blz. 26.

2) Klaarblijkelijk was Laurens Theodorus Gronovius, die Ferrner begeleidde, niet goed op de hoogte. Wanneer Ferrner den oom van zijn leidsman, den bibliothecaris Abraham Gronovius had gesproken, zou deze hem hebben kunnen mededeelen, dat de laatste catalogus der bibliotheek in 1716 was verschenen, en dat in 1741 een supplement daarop was uitgegeven. Zie Molhuysen t.a.p. blz. 34 en 37.

3) Matthieu Maty (1718-1776), promoveerde in 1740 te Leiden in de philosophie en in de geneeskunde. Zijn vader (eerst Waalsch predikant te Montfoort, later catechiseermeester in den Haag) had, wegens hevige theologische twisten met de Waalsche predikanten te 's-Gravenhage, Nederland verlaten en zich metterwoon begeven naar Engeland. Ook Matthieu Maty ging na zijne promotie daarheen en vestigde zich te Londen als geneesheer. Van 1750-1755 was hij redacteur van het Journal Brittannique, dat gedrukt werd te 's-Gravenhage en in 't Fransch een overzicht gaf van de voornaamste producten der Engelsche pers. Sinds 1762 was hij secretaris voor de buitenlandsche correspondentie van The Royal Society, sinds 1765 haar secretaris, sinds 1772 “principal librarian” van het British Museum. Vgl. over hem G.C.B. Suringar, Het theoretisch-geneeskundig onderwijs van Boerhaave enz. in Nederl. Tijdschr. voor Geneeskunde, 2de reeks, 2de jaarg., 2de afd. blz. 222-223 en Dict. of Nat. Biography.

[p. 486]

Vervolgens ging ik afscheid nemen van Prof. Musschenbroek, die heel vriendelijk was. De heeren Lefebure en Altströmer gingen met mij mee naar Prof. Allamand om zijn aanzienlijke collectie werktuigen te zien; Allamand was in gezelschap een alleraardigst man. Prof. Lulofs was in den Haag; daarom schreef ik hem een Latijnschen brief om hem dank te zeggen voor zijne beleefdheid. Nadat wij het middagmaal gebruikt hadden, vertrokken wij om drie uur uit Leiden naar den Haag.’

[blz. 167] Den 28^sten Juni brachten wij om elf uur een bezoek aan den Zweedsche envoyé Baron Preis, die ons uitnoodigde om te drie uur bij hem te komen eten. Daarna brachten wij een bezoek aan den legatiesecretaris Baron Creutz, maar deze was niet thuis. Vervolgens gingen wij naar Scheveningen; toen naar het buiten van Graaf Bentinck, dat de raadpensionaris Cats heeft aangelegd¹⁾: ‘het huis zelf was hier heel gering; maar het park heel mooi;

1) Het bekende Sorghvliet; in 1674 werd het door de erfgenamen van Jacob Cats verkocht aan Hans Willem Bentinck: vgl. Mr. D. Veegens, Historische Studiën I blz. 167, 168; in 1759 behoorde het aan Willem Bentinck van Rhoon.

[p. 487]

er groeiden heel veel ananassen.’ Toen wij nog bij Preis aan tafel zaten, kwam Creutz ons begroeten.

Des namiddags ging de jonge baron Preis met ons bezien: de vergaderzaal der Staten-Generaal, de trèveszaal, de geheime-conferentie-kamer, de vergaderzaal der Staten van Holland, de justitiekamer enz. De vergaderzaal der Staten-Generaal is uiterst eenvoudig en te donker en te klein voor een zoo aanzienlijke vergadering: ‘een tafel met lederen stoelen er omheen, de portretten van de Stadhouders met heel eenvoudige lijsten en twee groote geographische kaarten was alles, dat men hier vond. Maar de trèveszaal was een groote, lichte zaal, schitterend van goud en met mooie schilderijen, voorstellingen van de oude Hollandsche historie uit den Romeinschen tijd¹⁾; ook portretten van de Stadhouders hingen er, met prachtige lijsten. In deze zaal hadden vroeger elke week vreemde ministers een conferentie met de regeering; maar sinds den laatsten Stadhouder hadden deze conferenties plaats aan het hof. De andere zalen waren alle mooier dan die van de Staten-Generaal, maar bij lange na niet zoo mooi als de trèveszaal. Maar dit alles is meermalen beschreven; daarom zal ik mij er niet langer bij ophouden.

Vlak bij deze vertrekken, op het Binnenhof, is de zaal, waar de Hollandsche zegeteekens bewaard worden; rondom langs deze zaal zijn boekwinkels en andere winkels, zoodat er altijd vrije toegang is²⁾.

1) Klaarblijkelijk bedoelt Ferrner hier de twaalf schilderijen, waarop de geschiedenis van Claudius Civilis was afgebeeld. Volgens Tegenw. Staat van Holland III blz. 37 - welk deel in 1746 verscheen - hingen deze schilderijen echter niet in de treveskamer, maar in het vertrek ten Oosten daarvan, dikwijls het Hollandsch kamertje genoemd.

2) De ridderzaal, vroeger “de zaal” of “de groote zaal” geheeten; Tegenw. Staat van Holland III blz. 29 bericht: “de winkels rondsom de Zaal plagten in vorige tijden te dienen voor kraamers van allerhande snuisterijen; doch buiten de kermissen, wanneer niet alleen deeze winkels, maar de gansche zaal met kostbaare koopwaaren opgevuld is, dienen dezelve nu tot boekwinkels, en wel voornaamelijk is 't in dezelve, dat de meeste Haagsche boekverkoopers hunne openbaare verkoopingen van boeken houden.” - Dat reeds in 1614 “de zaal” verhuurd werd voor allerlei “cramen”, blijkt uit de “Rolle van de verpachtinghe van de cramen op de saele”, gepubliceerd in Haagsch Jaarboekje 1889 blz. 90-92.

[p. 488]

De meeste zegeteekens zijn op de Spanjaarden veroverd; ik zag er alleen één op de Zweden veroverde vaan, die gelukkigerwijze grootendeels in het donker hangt. Deze zegeteekens zijn meerendeels ter zee veroverd en bestaan hoofdzakelijk uit wimpels, vanen enz.’ Verder brachten wij een bezoek aan de Groote Kerk en bezagen daar de graftombe van admiraal Wassenaar van Obdam en die van den prins van Hessen-Philipsthal¹⁾; ook klommen wij op den toren.

[blz. 168] ‘Den 29^sten Juni brachten wij des voormiddags te tien uur een bezoek aan den advocaat Pape, die met ons had gereisd in de trekschuit van Leiden en ons later een bezoek had gebracht.

Om elf uur gingen wij naar den envoyé Preis, waar Baron Creutz ons kwam halen om naar het naturaliën-kabinet van den Stadhouder te gaan. De directeur Vosmaer was niet thuis, maar een jonge man liet ons het kabinet zien; hij had van de naturalia geen andere kennis dan dat hij anderen had hooren zeggen, dat dit of dat mooi of zeldzaam was; vooral een Fransch officier, die een kenner was, bracht zijne onwetendheid aan den dag. Altströmer

1) Vgl. C. Gijsberti Hodenpijl, Het van- Wassenaer gedenkteeken in de St. Jacob-kerk, en J.G. Frederiks en M.G. Wildeman, Het grafmonument voor Philips van Hessen-Philipsthal (zie hiervóór, blz. 344, noot), in Haagsch Jaarboekje 1895 blz. 73 vlg. en blz. 156 vlg.

[p. 489]

vroeg naar den toermalijn¹⁾ of aschsteen, maar die was er niet; Prof. Allamand in Leiden had ons verteld, dat hij er een bezeten had, dien hij verkocht had omdat hij binnenkort eenige exemplaren uit zijn vaderland verwachtte; hij beloofde ook, wanneer hij er genoeg kreeg, er één van te geven aan den heer Altströmer voor zijn broer Clas. Sinds de maand Februari, toen ik dit kabinet bezocht, was er niets veranderd.

Vandaar begeleidde Baron Preis mij naar Pet. Gabry, doctor juris, lid van de Royal Society, overigens een particulier, dien ik, in opdracht van secretaris²⁾ Wargentin, moest bedanken voor de meteorologische waarnemingen, die hij hem naar Stockholm had gezonden. Daar de tijd vóór den middag nu te kort daarvoor was, noodigde hij mij uit om des namiddags zijne instrumenten en zijn laboratorium te zien. Nadat ik met mijne reiskameraden en Baron Creutz het middagmaal had gebruikt, gingen wij allen, behalve Baron Creutz, naar den heer Gabry. Nadat wij thee gedronken hadden, bracht hij ons naar zijne bibliotheek, waar hij ons verschillende instrumenten voor experimenteele physica toonde, die grootendeels van geringe waarde waren. Hij had een groote verzameling

1) De toermalijn - een silicaat van zeer gecompliceerde samenstelling - werd in 1703 door de Nederlanders medegebracht van Ceylon. Hij wordt door verwarming electrisch. Wordt hij in heete turfasch gelegd, dan blijven de aschdeeltjes eraan hangen, tot hij geheel bekoeld is; om die reden werd het mineraal asschentrekker genoemd (Curiöse Speculationes bey schlaflosen Nächten, handeln von allerhand politischen, theologischen, medicinischen, physicalischen und dergleichen Dingen. Chemnitz und Leipzig, 1707). Ook Linnaeus vermeldt dit mineraal in zijne Flora Ceylanica, Holmiae, 1747, blz. 8. (Mededeeling van Prof. Wichmann te Utrecht).

2) Nl. secretaris van de Zweedsche Koninkl. Academie van wetenschappen: zie hiervóór, blz. 358, noot 2.

[p. 490]

barometers en thermometers, waaraan hij groote waarde hechtte. Zijn boekerij was niet heel groot; daarin wees hij mij de zeldzaamheden: Appianus, de pars posterior van Hevelius' Machina coelestis¹⁾ en Wasmuth's Astrochronologische tabellen²⁾, die gedrukt waren op kosten van koningin Christina en na haar dood op aansporing van Olivecrantz aan haar waren opgedragen, wat allemaal stond te lezen in de Dedicatio. Daarna gingen wij naar beneden en werden in het zoogenaamde laboratorium gebracht, waar ik [blz. 169] niets anders zag dan een telescoop van vier voet en sommige boeken. Toen ik vroeg naar middaglijn, slingeruurwerk, micrometer en meer derge-

1) Hevelius was een astronoom te Danzig. Het eerste, in 1673 uitgekomen deel van zijn Machina coelestis is niet zeldzaam; maar het tweede, in 1679 verschenen deel, dat de waarnemingen van Hevelius te Danzig uit de jaren 1630-1679 bevat, is uiterst zeldzaam, omdat de exemplaren ervan (hij was zijn eigen uitgever) tegelijk met den sterrentoren van Hevelius verbrand zijn; alleen 18 exemplaren, door hem aan verschillende academie's gezonden, zijn bewaard gebleven. Aldus bericht Björnståhl t.a.p. V blz. 346.

2) Bedoeld is het in groot-folio (54 × 65 c.M.) uitgegeven boek, getiteld: Matthiae Wasmuthi...... novum opus astro-chronologicum quinque classibus, quarum seriem praefatio ad lectorem indicabit, absolutum, munificentia regia Christinae, Suecorum Reginae, ecclesiae ac orbi erudito donatum, et a Matthia Wasmutho, auctoris filio, medic. doctore, nunc demum post beati parentis mortem editum. Kilonii, apud haeredes Wasmuth ....... anno reparatae salutis MDCXCII’. De bedoeling van den auteur was, om ‘loco duplicis pridam styli (veteris, novi), discordantis inter se et a coelo, multo incommodo ac gravamini ecclesiae et politiae christianae’, te herstellen ‘unum ....... ac vere perpetuum calendarium universale secundum novam, sed justam anni formam et quantitatem, astronomice et civiliter restitutam’. Uit de opdracht blijkt, dat Koningin Christina niet alleen de uitgave van de ‘tabulae’ heeft bekostigd, maar dat zij ook ‘earum communicationem cum proceribus romano-catholicis, ad promovendum magnum restitutionis calendalis negotium, toti orbi desideratissimum, gloriosissime suscepit’. (Mededeeling van Dr. Aksel Andersson, bibliothecaris der Univers. bibliotheek te Upsala).

[p. 491]

lijke noodzakelijke instrumenten voor astronomische waarnemingen, zei hij dat hij een accuraat secondezakuurwerk had, dat hij bij voorkomende gelegenheden regelde naar een proefhorloge¹⁾ van een horlogemaker daar ter stede; voor een middaglijn had hij daar geen gelegenheid, zei hij, en een micrometer dacht hij zich binnen kort aan te schaffen. Daar de heer Gabry niet verplicht is om te werken in astronomie en mathesis, want hij leeft van zijn geld, is het prijzenswaardig dat hij zooveel werkt als hij doet; maar hij zou meer eerbiedwaardig zijn, als hij zich er niet zooveel aan gelegen liet liggen om meer te schijnen dan hij is. Hij was zeer beleefd en gaf mij ten slotte een exemplaar ten geschenke van zijne meteorologische waarnemingen van 1746 tot en met 1759, en eenige exemplaren van zijne waarnemingen over de komeet van het jaar 1748. Al zulke dingen laat hij op zijn eigen kosten drukken en stuurt ze aan zijn kennissen toe. Gabry is vroeger lid geweest van het wetenschappelijk genootschap in Haarlem, maar heeft daar twist gekregen met een van de leden, en daar het genootschap uitspraak deed ten voordeele van zijn tegenstander, zond Gabry zijn brevet van lidmaatschap terug, waarover uitvoerig te lezen staat in de Handelingen van het Haarlemsche Genootschap²⁾.

1) Versta: een bijzonder accuraat loopend horloge.

2) Gabry was in 1753 benoemd tot lid der te Haarlem gevestigde Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen. In het eerste deel der Verhandelingen van die Maatschappij vindt men drie bijdragen van hem (eenvoudige waarnemingen). De twist van Gabry met de Maatsch. schijnt ontstaan te zijn, doordat hij haar in 1754 een ‘Uitrekening van de bedekking der vaste sterren door de maan’ toezond, die echter bleek geheel ontleend te zijn aan de Conoissance des temps (een astronomischen kalender), alleen met verandering van den tijd (overgebracht op den meridiaan van 's-Gravenhage), zoodat de Maatsch. weigerde het stuk in hare Verhandelingen te doen drukken. In de Verhandelingen zelve staat echter over dezen twist niets te lezen; hij is uitgevochten in vlugschriften, eenerzijds van Gabry, anderzijds van J.F. Drijfhout, advocaat te 's-Gravenhage. (Mededeeling van Dr. I.P. Lotsy, Secretaris der Holl. Maatschappij van Wetenschappen, die de welwillendheid had in het archief der Maatsch. het bovenstaande voor mij na te zoeken). - Ferrner blijkt dus geen slechten kijk op Gabry te hebben gehad, toen hij hem voor een schijngeleerde hield! Vgl. verder over bovenbedoelden twist het pamflet (Catal. Knuttel No. 18543), getiteld: ‘Missive van een vriend aan Mr. Pieter Gabry (bij Knuttel luidt de naam verkeerdelijk Gobry) tot antwoord op desselfs brief of libel van den 6den Maart 1756, mitsgaders bericht van Mr. Johan François Drijfhout aan de geleerde waereld tot wederlegginge van hetzelve libel. Met authentique bijlagen. 's-Gravenhage, C. Boucquet, 1756.’ (142 blz. in oct*.)

[p. 492]

Van Gabry begeleidde Baron Preis ons om de mooie en aanzienlijke verzameling mathematische en physische instrumenten te bezien, die gekocht is en aangevuld wordt voor de instelling der Vrouwe van Renswoude, waarover ik vroeger, bij mijn bezoek aan Utrecht, sprak¹⁾; maar hier in Den Haag is de inrichting in vollen gang. Ze hebben geen nieuw huis gebouwd, maar voor weinig geld een oud, maar groot huis gekocht²⁾. Twaalf van de vlugste jongelingen uit het burgerweeshuis worden hier opgenomen om te worden onderwezen in Fransch, teekenen, schermen en dansen, maar vooral in mathematica en physica, in welke laatste vakken zij onderwezen worden door een zekeren [Baart de] la Faille³⁾, die,

1) Vgl. hiervóór, blz. 412-414.

2) Dit is niet geheel juist. In den Haag werd voor de fundatie van Renswoude geen afzonderlijk gebouw in gebruik genomen, maar Regenten van het burgerweeshuis vereenigden de fundatie met het burgerweeshuis in het gebouw hiervan dat toen echter vergroot werd door aankoop van een belendend perceel. Vgl. het geschrift ‘Het burgerweeshuis en de fundatie der vrijvrouwe van Renswoude te 's-Gravenhage.’ ('s-Gravenhage, W.P. van Stockum, 1864) blz. 31 en 48 vlg.

3) Jacob Baart de la Faille, meester in de vrije kunsten, doctor in de wijsbegeerte, lector in de meet- en natuurkunde te 's-Gravenhage, leeraar aan de stichting der Vrouwe van Renswoude (v.d. Aa, Biogr. Wdbk.)

[p. 493]

te oordeelen naar het gesprek, dat ik met hem voerde, een geschikt en bekwaam man is voor dat doel. Alle theorie wordt zooveel mogelijk bekrachtigd door experimenten, waarvoor allerlei soort van instrumenten gekocht worden, zonder er op te letten of zij duur zijn of niet. La Faille heeft slechts te bestellen bij de beste instrumentmakers, die hij kent, en op voorwaarde dat het instrument zóó goed wordt, dat het volkomen beantwoordt aan zijn doel en de goedkeuring verwerft van de professoren Musschenbroek en Lulofs [blz. 170] in Leiden, mogen zij zooveel daarvoor bedingen, dat zij met voordeel hun tijd en hun opmerkzaamheid daaraan kunnen wijden en geen vrees behoeven te koesteren, dat men hun afdingt. Jaarlijks is een som van 3000 gulden bestemd voor het aankoopen van instrumenten, zoodat hier binnen weinig jaren de grootste verzameling bijeen zal zijn, die men ergens vindt¹⁾; bovendien is er meer geld beschikbaar voor instrumenten, wanneer in een of ander jaar meer dan 3000 gulden noodig is. La Faille deed in onze tegenwoordigheid eenige proeven met de instrumenten, die hij had, welker aantal reeds zoo groot was, dat het hier te wijdloopig zou worden

1) In het bovengenoemde geschrift ‘Het burgerweeshuis en de fundatie der Vrijvrouwe van Renswoude te 's-Gravenhage’ wordt op blz. 48, noot 1, bericht: ‘In 1761 [blijkens Ferrner's mededeeling in den tekst kan dit jaar nog eenige jaren vervroegd worden] heeft men in de Fundatie alhier opgericht een kabinet van instrumenten, waarbij later eene verzameling prenten en eene boekerij gevoegd zijn. Het jaarlijksch onderhoud en de aankoop van nieuwe instrumenten maakten het voortdurend bezit van dit Kabinet te kostbaar, waarom het in 1830 voor f 4750 aan het Rijk verkocht is. De Koning schonk die verzameling aan de Maatschappij van Nijverheid, die haar naar Brussel overbracht.’

[p. 494]

om ze op te sommen, want er waren er reeds voor een bedrag van meer dan 10000 gulden. Alle proeven gingen precies zooals zij volgens de theorie moesten gaan.

In hetzelfde vertrek waren de portretten van vier jongelingen, die in deze stichting waren opgevoed en zulk een vaardigheid in het teekenen hadden verworven, dat zij reeds een betrekking hadden. Zij hadden de portretten zelf gemaakt en ze hier achtergelaten ter herinnering aan zich zelven en tot aansporing van hun achtergebleven kameraden.’

‘Den 30^sten Juni reden wij 's middag in gezelschap van de baronnen Creutz en Preis naar het buiten van Hogendorp, Sion geheeten, bij Delft, dat heel groot was en voor een van de mooiste in deze streek werd gehouden. Naar Hollandsche wijze waren hier lanen, vijvers, fonteinen, waterwerken en kettingbruggen. De heggen waren hier het opmerkelijkst, omdat zij zoo ongewoon hoog waren¹⁾. Hogendorp moet zeer rijk zijn en is Duitsch Rijksgraaf, om welken titel de Hollander [nu] even weinig geeft als hij er vroeger hoog tegen opzag. In den tuin stond het wapen van Hogendorp, met dit opschrift: ‘Ne Jupiter quidem omnibus.’

[blz. 173²⁾] ‘Den 1^sten Juli waren wij door Baron Creutz uitgenoodigd in een herberg, het Engelsche Parlement³⁾ genaamd, om daar in gezelschap van Baron Preis het middagmaal te gebruiken.

1) Zie de beschrijving van Sion in Tegenw. Staat van Holland III blz. 584-585. - Destijds behoorde Sion aan Gijsbert van Hogendorp, ontvanger-generaal van de Unie, die in 1759 overleed. Hij was door Keizer Karel VI tot Rijksgraaf verheven. (v.d. Aa).

2) Blz. 171 en 172 van het ms. zijn reeds vroeger medegedeeld: zie hiervóór, blz. 438, noot 1.

3) Le Parlement d'Angleterre was een der voornaamste logementen van Den Haag, in de Korte Poten, bij het Plein: A. Ising, Haagsche Schetsen, Derde bundel, blz. 165.

[p. 495]

Des namiddags reden wij alle vijf naar de Oude Lo[o], een buiten van den Stadhouder, om zijne menagerie te bezien¹⁾, want huis en tuin waren zoo, dat weinig particulieren ze zoo eenvoudig hebben. De verzameling vogels bestond voornamelijk uit verschillend gekleurde faisanten, die naar hunne kleuren in de volière van elkaar waren gescheiden. Daar waren ook kraanvogels, pauwiezen²⁾, pauwen, verschillende soorten van tamme eenden, straat-Davis-ganzen en vele minder zeldzame ganzen, kalkoenen en hoenderen. Hier was niets prachtigs of vorstelijks behalve alleen het groote hoenderhuis³⁾. Hier bij dit hoenderhuis werden ook binnen een planken omheining drie reeën bewaard, die heel bijzonder bont gespikkeld waren.

Van de Loo reden wij door het dorp Voorschoten naar het buiten van Graaf Wassenaer, Zuytwijck genaamd, dat tusschen den Haag en Leiden ligt. Het was dertig morgen groot en heel mooi aangelegd. Ten opzichte der afwisseling van uitzichten was het werkelijk het mooiste, dat ik in Holland zag⁴⁾,

1) De Oude of Groote Loo (nu een boerderij aan de Broeksloot, bij Voorburg) en de daarbij gelegen Kleine Loo werden in 1748 door Willem IV gekocht. Hij liet hier den aanleg der tuinen aanmerkelijk verfraaien en een menagerie aanleggen; in 1759 hield Arnout Vosmaer, de directeur van het naturaliënkabinet van den stadhouder (hiervóór, blz. 352, noot 1) daar het toezicht over. Vgl. A.W. de Vink, Voorburgsche buitenplaatsen in Die Haghe, 1903, blz. 355-359, en P.H. Witkamp, Vroegere diergaarden en beoefenaars der dierkunde, in Eigen Haard 1888 blz. 314.

2) Vgl. hiervóór, blz. 440, noot 1.

3) Björnståhl, Reize enz. V blz. 334-336 is meer verrukt over de zeldzame vogels, die hij hier te zien kreeg.

4) ‘De heer Johan Henrik, Graave van Wassenaar, Heere van Obdam enz. enz., in den jaare 1745 overleeden, heeft dit oude slot [Zuytwijck] met weergalooze tuinen, plantaadjen, vijvers, gras- en bloemperken, grotwerken en andere pragtige, ja koninglijke hofsieraaden doen omsingelen, die waardig zijn om van keurige kenners beschouwd te worden’: Tegenw. Staat van Holland III blz. 427.

[p. 496]

ofschoon sommige andere prachtiger waren en daaraan meer ten koste was gelegd. Hier waren grotten, doolhoven en een theater met daarbij behoorende beelden, alles mooi en smaakvol. Wat mij hier het meest verheugde, was dat de tuinman een Zweed was en voor den bekwaamste in de heele streek werd gehouden. Elk jaar had hij leerlingen bij zich uit verschillende plaatsen in Duitschland en Denemarken, ongerekend de Hollanders.’

's Avonds laat keerden wij terug naar den Haag, waar wij het avondmaal gebruikten bij den envoyé Preis. Ik nam afscheid van den envoyé, de freule, den jongen Baron Preis en van Creutz.

Den 2^den Juli nam ik eerst afscheid van den heer Fock, met wien ik te Amsterdam een tijdlang had samengewoond; ook nam ik afscheid van secretaris Wijnantz, die ziek lag aan het podagra. Om twaalf uur reisde ik over Delft naar Rotterdam, waar ik te half vijf aankwam. Ik maakte een wandeling door deze [blz. 174] stad. ‘De meeste handel van deze stad wordt op Engeland gedreven, waardoor een groot deel van de inwoners Engelsch spreekt en de stad door de Engelschen little London wordt genoemd. Men kan zich een begrip ervan maken, hoe'n drukke handel hier op Engeland wordt gedreven, wanneer men weet dat na een sterke vorst en tegenwind op éénmaal 300 schepen, Engelsche, Schotsche en Iersche, hier tegelijk uitzeilden. Dat is lang geleden en het was een bijzonder geval, maar men kan er toch uit nagaan hoe druk het verkeer is.’ De beurs is niet zoo groot en zoo druk bezocht als in Amsterdam,

[p. 497]

maar mooier. ‘Hier zijn: één Luthersche Kerk, vier Calvinistische, twee Engelsche, twee Schotsche, twee Arminiaansche, twee Anabaptistische, vier Katholieke, één van de zoogenaamde collegianten en één Joodsche synagoge; vroeger is er ook een van de Quakers geweest¹⁾.’ Bezoek aan de Groote of St. Laurentiuskerk en aan het standbeeld van Erasmus.

[blz. 175] Den 10^den Juli des namiddags namen wij een jacht voor ons en onze bagage en laveerden naar Brielle. ‘De herberg was hier, zooals meestal in Holland, heel eenvoudig.’

Den 11^den Juli reden wij naar Hellevoetsluis. ‘De grootste of eenige drukte hier is van de pakketbooten, die naar Engeland varen²⁾.’ Het stormde

1) Deze opsomming van de kerken stemt in hoofdzaak overeen met die, welke voor het jaar 1744 wordt gegeven door Tegenw. Staat van Holland II blz. 234-242. Alleen wordt daar slechts één Schotsche kerk genoemd, en van de tweede (de oude Schotsche kerk op de Meent) gezegd, dat daar niet meer in gepreekt wordt. Verder heeft Ferrner de Waalsche kerk vergeten, en noemt de Tegenw. Staat, behalve de twee kerken der Vereenigde Vlaamsche en Waterlandsche Doopsgezinden, nog een vergaderplaats van de Danziger Doopsgezinden in de Lomberdstraat.

2) Reeds in 1668 was Hellevoetsluis de gewone plaats van afvaart der pakketboot naar Harwich (Fruin op Droste, vs. 1149). Hoe lang de reizigers soms door tegenwind op het uitzeilen moesten wachten, hoe lang de overtocht soms duurde en welke verdere ongeriefelijkheden de reis kon medebrengen, leze men na bij Uffenbach (Reisen II blz. 427-433 en III blz. 254-260), die in 1710 tweemaal met de pakketboot overging. Haller, die in 1728 overvoer (Tagebücher blz. 117-118), is reeds beter te spreken over de pakketbooten; hij maakt een vergelijking tusschen de Engelsche en de Nederlandsche schepen van de lijn Hellevoetsluis-Harwich vice versa, en schrijft: ‘Die engelischen Schiffe sind immer stärker bemannt und besser mit Lebensmitteln ausgerüstet als die Holländer, ihr Kiel ist spizig, da der Holländer ihrer wegen der vielen Sandbänken plat ist, daher die Engelländer geschwinder segeln, wiewol die Holländer hinwiederum vor bessere Steuermänner gehalten werden; diese sind auch reinlicher und gehorsamer, werden aber besser von den Befehlshabern gehalten’. Verder bericht hij, dat Woensdag en Zaterdag de gewone vaardagen der booten zijn, maar dat men ten allen tijde een extra boot kan huren. Ten slotte deelt hij nog mede, dat er ook sloepen varen van Rotterdam naar Londen, tot aan de Theemsbrug; al is deze overtocht goedkooper dan die per pakketboot, hij noemt allerlei redenen, waarom hij de reis per sloep ontraadt. (Björnståhl ging met zulk een sloep over, en het bekwam hem slecht: hij deed 13 dagen over de reis van Rotterdam naar Londen; zie Björnståhl t.a.p. V blz. 479). Ruim twintig jaar na Haller bericht de Engelsche koopman Jonas Hanway, die in October 1750 van Hellevoetsluis naar Harwich overvoer: ‘de pakketbooten zijn zoo gebouwd, dat zij zeer gemakkelijk voor de reizigers zijn; zij hebben om en bij de 14 ligplaetzen ofte hutten’: zie de Reize enz. van Jonas Hanway, koopman te Londen (Amsterdam, 1758, 2 deelen) II blz. 231.

[p. 498]

zoo hard, dat de schipper niet durfde uitzeilen¹⁾.

Den 12^den Juli zeilden wij uit Brielle uit. Onder de passagiers waren twee Italiaansche graven, Vallotti en Fé, een Koerlandsch baron Klopman, die zich op zee captain Parker noemde en zei dat hij een Engelsch zeeofficier was, en een Schotsch edelman Gordon. ‘De overvaart kostte, behalve de vertering een guinee per persoon.’

Door zwakken wind kwamen wij eerst den 14^den Juli tegen den middag te Harwich aan²⁾.

1) Blijkens den volgenden regel wordt bedoeld, dat de schipper, na uit Hellevoetsluis te zijn uitgezeild, geen zee durfde houden en naar Brielle terugkeerde.

2) Een overtocht dus in ongeveer twee etmalen. Het kon vlugger. Toen Hanway in October 1750 van Hellevoetsluis naar Harwich overstak, kon hij opteekenen (t.a.p. II blz. 231): ‘Met een braeven stoker uit den Oosten was ik in 22 uuren tijds over’. Ook Haller t.a.p. bl. 117 schrijft: ‘das Paketboot braucht ordentlich nur 24 Stunden.’

[p. 499]

Addenda et corrigenda.

Blz. 339, regel 3 van boven: achter ‘hadden’ is weggevallen: ‘het oudste meisje was als een jongeman gekleed’.

Blz. 391, in de noot, regel 7 van onderen: lees ‘1749-1755’ in plaats van ‘1748-1755.’

Blz. 408, noot 2, regel 8 van onderen: lees ‘sacri’ in plaats van ‘sancti’.

Bij de vermelding van lengtematen in ellen - bv. op blz. 338, 382, 406, 447, 453 - houde men in het oog, dat waarschijnlijk Zweedsche ellen bedoeld zijn; een Zweedsche el meet, gelijk op blz. 431 is medegedeeld, 59,4 c.M.

[p. 500]

Register op Ferrner's Dagboek¹⁾.

Albinus, B.S., hoogleeraar te Leiden, 482.

Alkmaar 452, 453.

Allamand, J.N.S., hoogleeraar te Leiden, 464-466, 479, 486, 489.

Almeloo 326.

Alphen 476.

Amersfoort 327, tabaksplantingen bij - 327.

Amsterdam: hotel het Oude Wapen van Embden (= het Wapen van Embden of 't Groot Keizershof?) 330; onderhoud der straten en verzorging der boomen 331; concert bij Richemond 331, 356; menagerie Blauw-Jan 332; Straat-Davis-man 333, 334; Maandag-avond-gezelschap 335-336, 356, 357, 386; Donderdag-avond-gezelschap 377, 385; schilderijverzameling van Braamcamp 337, 338; opera-gezelschap ‘les enfants du sieur Frédéric’ 339, 386; concert in de manege 355, 372; vrijmetselaarsloge ‘la bien aimée’ 357; bezoek aan Nicolaas Struyck 357-359, aan Prof. Joh. Burman 359-360, 363, 386-388, aan den lector Martens 359-361, aan Jean Clifford 361-363;

1) De bedoeling van dit register is een overzicht te geven van de onderwerpen, die in het dagboek worden behandeld, en van de merkwaardigste personen, die erin voorkomen.

[p. 501]

Joodsche synagogen 363, 364, 380; aantal Joden te Amsterdam 364; oude-mannen- en vrouwenhuis 365; schouwburg 365-366; diner bij Thomas Hope 367-368; danshuizen 368-369; Heerenlogement 371, 388; Schietdoelen 371-372; bezoek aan Hendrik Clifford 372; observatorium van Jacobus van de Wal 373-375; verzameling instrumenten en observatorium van Jacob de Clercq 376; bezoek aan het oorlogsschip Edam 378; molens buiten Amsterdam 379, 380; bezoek aan het buiten der heeren de Smeth 381, 382, 439, 443; diner bij Theod. de Smeth 385; kabinet van Jacob Cramer 385, 386; kabinet van Vergehl 390; zeiltocht op het IJ met het jacht van Arent Bruyn 437, 438; Nieuwe Stadsherberg 439; bezoek aan Jacob de Clercq's buiten Driemond 439-441.

Appelbom, een uit Zweden verbannen officier, 436.

Assendelft 451.

Bada, Carolus, kolonel in Staatschen dienst, grootmeester van het huis van den landgraaf van Hessen-Philipsthal, 342-344.

Bagh, Hendrik, pachter van den Burcht te Leiden, 462, 463.

Barchausen, J.C., hoogleeraar te Utrecht, 407.

Bedarides, Pierre de, generaal-majoor, in garnizoen te Utrecht, 426.

Beemster, de, 453-454.

Beer, Nicolaas de, kapitein van het oorlogsschip Edam, 378, 379.

Bernouilli, familie van wiskundigen, 434.

Beverwijk 449-450.

Bildt, van der, instrumentmaker te Franeker, 470.

Bilt, vingerhoedmolen bij De, 401, 402.

Bleekerijen buiten Haarlem 388, 389.

Bloemvelden buiten Haarlem 383.

Boerderij, een Hollandsche -, 476-478.

[p. 502]

Botsman, docent in de natuurkunde te Amsterdam, 377, 385, 386.

Bouguer, Pierre, Fransch wiskundige en astronoom, 358.

Braamcamp, Gerrit, koopman en kunstverzamelaar te Amsterdam, 337, 338.

Brunswijk, Ferdinand van, 346.

Brunswijk-Wolfenbuttel, Lodewijk Ernst van, 346.

Bruyn, Arent, scheepsbouwmeester en assuradeur te Amsterdam, 333-335, 359, 437, 438.

Buchell, Huybert Edmond van, kanunnik van St. Maria te Utrecht, 407.

Buitens: Driemond, nabij Weesp, van Jacob de Clercq, 439-441. Hartenkamp, onder Heemstede, van George Clifford, 340, 461. Hessenhof (later Buitenrust geheeten), aan den Scheveningschen weg, van den landgraaf van Hessen-Philipsthal, 344. Loo (de Oude of Groote -), bij Voorburg, van den Stadhouder, 495. Marquette, onder Heemskerk, van Pieter Rendorp, 451. Meer, huize ter -, bij Maarssen, van de familie van Lockhorst, 391, 392. Meer-en-berg, onder Heemstede, van Aarnout van Lennep, 390. Meeresteyn, 't huis -, onder Velzen, 450, 451. Meeresteyn, Oud- of de Schans, in Beverwijk, 451. Persijn, bij den Haag, bewoond door Samuel Gilles, 340, 341, 347; inscripties op de steenen pilaren aldaar 347, 348. Ruygenborch, onder Loenen, van Abr. de Haan, 459. Sion, bij Delft, van Gijsb. van Hogendorp, 494. Sorghvliet, aan den Scheveningschen weg, van Bentinck van Rhoon, 486.

[p. 503]

Stoopenburg, onder Hazerswoude, 478. Tulpenburg, aan den Amstel, van Isaac de Pinto, 460. Watervliet, onder Velsen, van de familie Corver, 450. Zuytwijck, bij Wassenaar, van de fam. Wassenaar-Obdam, 495. Zijdebalen, buiten Utrecht, van de fam. van Mollem, 400, 407. buiten van prof. Burman, in de Diemermeer, 387, 388. buiten van de heeren de Smeth, buiten de Utrechtsche poort te Amsterdam, 381, 382.

Burman, Frans, hoogleeraar te Utrecht, 363, 417, 419.

Burman, Johannes, hoogleeraar te Amsterdam, 359, 360, 363, 386-388.

Burman, Pieter, hoogleeraar te Amsterdam, 363.

Castillion, Jean, hoogleeraar te Utrecht, 404, 406, 414-418, 427 vlg.

Ceulen, Ludolf van, leeraar aan de ingenieursschool te Leiden, 427, 428.

Chéseaux, J.Ph.L. de, Fransch astronoom, 434.

Clercq, Jacob de, koopman te Amsterdam, 335 vlg., 356 vlg., 363, 365, 370, 376, 383, 386, 439-441, 459.

Clercq, Peter de, neef v.d. vor., 357, 359, 365.

Clifford, leden der familie -, 361-363, 372, 461.

Cramer, Jacob, koopman te Amsterdam, eigenaar van een kabinet van naturalia enz., 377, 385.

Creutz, Baron, Zweedsch legatie-secretaris te 's-Gravenhage, 345, 346, 352, 354, 486-489, 494-496.

Delft: tuighuis 349; praalgraf van Willem I in de Nieuwe kerk 349; graftomben in de Oude kerk 350; Prinsenhof 350; aantal huizen en inwoners 350, 351; bereiding van het Delftsche aardewerk 351.

[p. 504]

Deventer 326, 327.

Edam (oorlogsschip) 378.

Edam (stad) 454-455.

Einsiedel, Freiherr von, 362.

Fabritius de Tengnagel, C.A., koopman, reeder en bankier te Kopenhagen, 333.

Faille, J. Baart de la, docent aan de fundatie van Renswoude te 's-Gravenhage, 492, 493.

Fock, Abraham, stiefzoon van Jacob de Clercq, 336, 496.

Frédéric, les enfants du Sieur, 339, 386, 484.

Friis, Chr. Lodberg, hoogleeraar te Kopenhagen, 481, 482.

Gabry, Dr. P., te 's-Gravenhage: zijne boekerij, instrumenten en laboratorium; zijn twist met de Holl. Maatsch. v. Wetensch. 489-491.

Gaubius, H.D., hoogleeraar te Leiden, 418, 480.

Geer, Carl de, Zweedsch industrieel, 474, 475.

Gesner, Konrad von, hoogleeraar te Zürich, 353.

Gilles, Samuel, raadsheer in het Hof van Holland, 340, 341, 346, 347.

Grafschrift van Carolus Bada, 343.

's-Gravenhage: praalbed van de Gouvernante 348, 349; haar begrafenis 346; kabinet van naturalia, munten en rariteiten van den Stadhouder 352-354, 488; gebouwen van het Binnenhof 487, 488; Groote kerk 488; bezoek aan P. Gabry 489-491; fundatie van Renswoude 492-494; herberg ‘le Parlement d'Angleterre’ 494.

's-Gravesande, W.J., hoogleeraar te Leiden, 472, 475, 479.

Grill, leden der familie -, 329-330 en verder passim.

Gronovius, Dr. Joh. Fred., burgemeester van Leiden, 463, 484.

Gronovius, Dr. Laur. Theod., zoon v.d. vor., 464, 484, 485.

[p. 505]

Haarlem: Groote kerk 447; Coster's standbeeld 447; Coster's woning 448, 449; Coster's boeken 461.

Hahn, J.D., hoogleeraar te Utrecht, 404, 406, 414-418, 420, 427 vlg.

Hammarschöld, 435.

Hartsoecker, N., wis- en natuurkundige, 471.

Hellevoetsluis 497, 498.

Hernhutters 402, 403.

Hessen-Philipsthal, landgraaf Philips van, 342-344, graftombe 488.

Hessenstein, graven van, 435.

Hevelius, astronoom te Danzig, 490.

Hogendorp, Gijsb. van, ontvanger-generaal der Unie, 494.

Holm, J.T., Deensch medicus en natuurkundige, 481.

Honig's papiermolen te Zaandijk 458.

Hoorn 454.

Hope, leden der familie -, 367, 368.

Horthemels, J., hoogleeraar te Utrecht, 420.

Hovy, Lod., koopman en bankier te Amsterdam, en diens vrouw, 347.

Huis ten Bosch (Oranjezaal) 341, 348; papieren knipsel daarvan 354.

Huygens, Christiaan, wis- en natuurkundige, 471.

Hyacinthen-handel in 1730 en volgende jaren 383, 384.

Irhoven, W. van, hoogleeraar te Utrecht, 420.

Katknuppelen 449.

Klingenstjerna, Samuel, hoogleeraar te Upsala, leermeester van den Zweedschen kroonprins, 315, 435.

Komeet van Halley 360.

Kupfernickel (mineraal) 475.

Lacaille, N.L. de, Fransch astronoom, 358.

Lefebure (Lilljenberg), Jean, reisgezel van Ferrner, passim.

Lefebure, Johan Hendrik, Zweedsch industrieel en bankier, vader van den vorige, 315, 316, 402.

[p. 506]

Leiden: de Burcht 462, 463; bezoek aan de Gronovii 463; aan prof. Allamand 464, 465; mededeelingen over openbare en private colleges, collegegelden, jaarwedden der professoren en aantal studenten 465, 466; kabinet van naturalia 466, 467; hortus botanicus 467, 481; sterrenwacht 468-474; bezoek aan prof. Musschenbroek 474-476; colleges van Musschenbroek, Allamand, Gaubius, Lulofs 478-481, van Albinus Sr., Weis en Oudendorp 482-483; bezoek aan een lakenfabriek 483; aan de opera (‘les enfants du Sieur Frédéric’) 484; aan de bibliotheek 484-485.

Linnaeus, Zweedsch botanicus, 340, 352-354, 360, 461.

Lockhorst, Diderik van, heer van Maarssen en ter Meer, schout van Utrecht, 391, 392, 423-427.

Lockhorst, familie van -, 391, 392.

Lulofs, Joh., hoogleeraar te Leiden, inspecteur-generaal over de rivieren van Holland, 468-474, 480, 486, 493.

Martens, Martinus, lector in de wis-, zeevaart- en sterrenkunde te Amsterdam, 359-361.

Maty, M., secretaris van the Royal Society te Londen, 485.

Mollem, Jacob van, stichter van Zijdebalen te Utrecht, 399-401.

Mollem, leden der familie van -, 400, 401, 407.

Musschenbroek, Pieter van, hoogleeraar te Leiden, 407, 431-433, 474-476, 478, 482, 486, 493.

Mijlpaal, Romeinsche - op het huis Persijn, 348.

Naarden 328.

Nassau-Weilburg, Prins van, 346.

Newton's werken, uitgegeven door Castillion, 406, 414, 415.

Novisadi, Johan Christoffel, adjunct-muntmeester te Utrecht, 393 vlg.

[p. 507]

Novisadi, Johan Ernst, muntmeester te Utrecht, 393 vlg.

Oudendorp, F. van, hoogleeraar te Leiden, 483.

Pakketboot van Hellevoetsluis naar Harwich, 497, 498.

Pape, advocaat te 's-Gravenhage, 488.

Pauwiezen 440.

Pinto, Isaac de, bankier, 460.

Piper, graaf C.G., 474.

Preis, Baron, Zweedsch envoyé te 's-Gravenhage, 341, 345, 347, 352, 354, 486-488.

Preis, Baron, zoon v.d. vor., 341, 352, 487, 489, 492, 494-496.

Preis, Freule, zuster v.d. vor., 345.

Puenle-Juerte, markies van, Spaansch gezant te Stockholm, 372.

Reischach, baron, keizerlijk gezant te 's-Gravenhage, 363, 372.

Renswoude, fundatie van - te Utrecht 412-414, te 's-Gravenhage 492-494.

Rotterdam: handel op Engeland 496, kerken 497.

Saxe, Christ., hoogleeraar te Utrecht, 411, 416, 417.

Schelles, Baron, uit Weenen, 362, 363.

Schellinger, Cornelis, eigenaar van het huis te Zeist, 402.

Scheveningen: oude Scheveningsche weg 341, 342; onderkaak van een walvisch in de kerk 342; grafschrift van Bada 342, 343; zeehond op het strand 344; zeilwagen van Stevin 344, 345.

Short, James, Engelsch instrumentmaker, 374, 470.

Smeth, Raimund en Theod. de, bankiers te Amsterdam, 381, 385, 439, 443, 461.

Soestdijk, lustslot, 327, boomplantingen bij - 327, 328.

Spaarndammer dijk 444.

Struyck, N., aardrijks-, wis- en sterrenkundige te Amsterdam, 357-360.

[p. 508]

Stupard, uit Weenen, 362.

Swanenburg, gemeenelandshuis van Rijnland, 445, 446.

Swaving, Corn., student te Utrecht, 408, 435, 436.

Toermalijn of asschentrekker (mineraal) 489.

Trotz, Chr. H., hoogleeraar te Utrecht, 419.

Uitgeest 452.

Utrecht: stadswallen 392, 393; hotel 't Casteel van Antwerpen 393; Maliebaan 393, 394; exercitieveld der cavallerie (Sterrebosch?) 394, 395; pletmolen en cementeerhuis 395, 396; Munt 396, 399; Luthersche kerk 412; fundatie van Renswoude 412-414; Zijdebalen 399, 400; Dom 398, 405, 406; kloostergang 397, 398; auditoria 397, 419, 421; opschriften chassinetten vuurwerk 421-423; Senaatskamer 397, 423; bibliotheek 406-408; theatrum anatomicum, physicum et chemicum 397, 419, 420, 429; Wachendorft's boekerij en instrumenten 428; hortus botanicus 428; sterrenwacht 430-433; bezoek aan de prof. Wesseling 409-411, Saxe 411, Hahn en Castillion 414-418; publieke en private colleges 411, 416, 419, 420; jaarwedden der professoren 416; van de 16 professoren 10 buitenlanders 416-418; series lectionum 419; aantal studenten 409, 423; oorzaken achteruitgang hoogeschool (geen forum academicum, geen vrijdom van accijnzen, optreden van schout Lockhorst) 423-427.

Valkenaer, Mevrouw, kunstenares met de schaar, 354.

Vergehl (Vergeel), koopman te Amsterdam, eigenaar van een kabinet van munten en rariteiten, 367, 390.

Vosmaer, Arnout, directeur van het kabinet van naturalia enz. van den Stadhouder, 352, 354, 495.

Vries, Klaas de, Doopsgez. predikant en beoefenaar der wis- en natuurkunde te Amsterdam, 356.

Wachendorff, hoogleeraar te Utrecht, 418, 428.

[p. 509]

Wal, Jac. van de, koopman en amateur-astronoom te Amsterdam, 373-375.

Wallerius, J.G., hoogleeraar te Upsala, 352, 475.

Wargentin, P.W., secretaris van de Zweedsche Kon. Acad. v. Wetensch., 358, 489.

Wasmuth's astro-chronologische tabellen, 490.

Water, Jona Willem te, student te Utrecht, 408, 435, 436.

Weesp: branderijen 370, 371.

Weis, A., hoogleeraar te Leiden, 483.

Wesseling, P., hoogleeraar te Utrecht, 409-411, 416.

Willem V, Prins van Oranje, 346.

Winter, zachte - in de eerste maanden van 1759, 330, 331.

Wynantz, A., Zweedsch legatiesecretaris te Londen, 332, 333, 496.

IJzerbloem (mineraal) 467.

Zaandam en Zaanstreek: Honig's papiermolen en verdere molens 458; scheepsbouw aan de Zaan 459.

Zeilwagen van Stevin 344, 345.

Zeist, Hernhuttergemeente te -, 402, 403.

Zinzendorf, F.W. graaf van, keizerlijk gezant te 's-Gravenhage, 362, 363.

Zinzendorf, N.L. graaf van - en Pottendorf, stichter der Hernhuttergemeente, 402, 403.