Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 25

[p. 1]

Utrechtsche kroniek over 1566-1576,
Medegedeeld door Dr. H. Brugmans.

Jaren geleden, in 1838, gaf Dodt van Flensburg in het eerste deel van zijn Archief¹⁾ een fragment uit van een Utrechtsche kroniek onder den titel: ‘Hoe die gemutineerde Spangiaerden int eyndt vant jaer 1574 voorde stadt van Utrecht zijn gecomen.’ Het fragment bevatte het verhaal van den aanval der muitende Spaansche soldaten na het beleg van Leiden op de hoofdstad van het Sticht in November en December 1574. Dodt had dit fragment afgeschreven ‘uit een ongedrukte gelijktijdige kronijk op het genoemde archief (nam. der Oud-bisschoppelijke Clerezy) berustende’²⁾. Meer dan tien jaren daarna gaf G.W. Beger in eenige jaargangen van den Utrechtschen Volksalmanak een viertal stukken van dezelfde kroniek, die te zamen de jaren 1567-1570 omvatten, uit, zonder evenwel de herkomst op te geven of er verder eenige toelichting bij te voegen³⁾. Voor zoover ik weet, zijn Dodt en Beger de eenigen, die tot voor kort de kroniek hebben ingezien. Noch

1) I, blz. 271 vlg.

2) Vgl. de inleiding op dl. I, stuk 7.

3) Utrechtsche Volksalmanak, 1850, blz. 65 vlg., 1851, blz. 84 vlg., 1853, blz. 51 vlg., 1854, blz. 153 vlg.

[p. 2]

Van Bolhuis, die in Van der Monde's Tijdschrift¹⁾ een Proeve eener geschiedenis van het kasteel Vredenburg gaf, noch Roijaards, die in het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis²⁾ een Proeve eener geschiedenis der Hervorming in de stad en provincie Utrecht het licht deed zien, hebben deze kroniek gebruikt, hoewel beide er een en ander aan hadden kunnen ontleenen. Ook later is het mij niet gebleken, dat iemand haar heeft geraadpleegd. Dat is te meer te verwonderen, daar de ‘Extractus summarius de origine tumultuum Belgicorum desumptus ex Isagoge Francisci Dusseldorpii,’ die bij het handschrift der kroniek ligt, vroeger en later meermalen is geraadpleegd³⁾. Het eenige bewijs, dat onze kroniek is gebruikt, vond ik in de omstandigheid, dat een mij onbekende hand (wellicht die van Dodt, hoewel zij moderner lijkt) hier en daar in margine verwijzingen naar Bor heeft aangebracht.

In Dodt's tijd berustte het handschrift der kroniek nog met het geheele archief der Oud-bisschoppelijke Clerezy in de kerk in den Driehoek te Utrecht. Hoewel dit archief voor onderzoek volstrekt niet gesloten was, blijkt onze kroniek daar alleen door Dodt en later door Beger te zijn opgemerkt. Sedert eenige jaren is echter het bedoelde archief overgebracht naar het Rijksarchief in Utrecht, waardoor het veel meer in al zijn belangrijkheid in het volle licht is gekomen⁴⁾. Zoo trok ook deze kroniek de opmerkzaamheid van het Bestuur van het Historisch Genoot-

1) IV, blz. 73 vlg. 109 vlg., 145 vlg., 185 vlg.

2) XVI, blz. 349 vlg.

3) Fruin, Uittreksel uit Francisci Dusseldorpii Annales, 1566-1616 (Werken Hist. Gen. III^de serie, n^o. 1), blz. XLIII.

4) Vgl. S. Muller Fz., Het archief der Oud-bisschoppelijke Klerezy te Utrecht, in Nijhoffs Bijdragen, III^de Reeks, IV, 209 vlg. Onze kroniek wordt daar op blz. 220 onder de varia genoemd.

[p. 3]

schap; het achtte haar belangrijk genoeg om haar ten minste in uittreksel uit te geven. Het richtte tot mij het verzoek om mij met de bewerking van deze uitgave te belasten. Ik heb daaraan gehoor gegeven, nadat ik mij had overtuigd, dat de meening van het Bestuur ook de mijne was.

Het folio-handschrift der kroniek is gebonden in een vrij modernen band met bruin lederen rug. Het telt 234 folia, ongerekend een aantal grootere en kleinere bladen, waarop aanvullingen en verbeteringen zijn geschreven. De papiermerken zijn de volgende:

1^o. Een schild, beladen met een kapitale B, gedekt door een kroon; daarboven een klaverblad. Behalve dat de naam van den papierfabrikant Nicolas Lebé ontbreekt, is dit merk geheel gelijk aan het bij De Stoppelaar pl. XVI, n^o. 3 afgebeelde. Het is te stellen tusschen 1560 en 1570¹⁾. Het komt voor op fol. 1-76, 93-103, 108-111, 126-140, 163-170, 215-234.

2^o. Een ongedekt schild, beladen met een stappenden haan. Het komt niet voor bij De Stoppelaar, maar moet uit de jaren 1550-1560 zijn; dit zoogenaamde hanenpapier was van Franschen oorsprong²⁾. Het komt voor op fol. 77-92.

3^o. Een dolfijn, waarboven een klaverblad, eenige eeuwen lang een zeer bekend Fransch papiermerk, eenigszins gelijkende op de figuur bij De Stoppelaar pl. VIII n^os 9 en 10³⁾. Het komt voor op fol. 112-125, 141-143, 160-162, 171-199, 204-214.

4^o. Een narrenkap, waaronder drie fleurons; daaronder een klaverblad, ongeveer overeenkomend met de figuren bij De Stoppelaar pl. XVI n^o. 13. Het

1) De Stoppelaar, blz. 99.

2) T.a.p. blz. 81.

3) T.a.p. blz. 59 vlg.

[p. 4]

papier was Bazelsch fabrikaat en komt sedert 1578 tot in de zeventiende eeuw voor¹⁾. Het wordt gevonden op fol. 144-159.

5^o. Een soortgelijk figuur als n^o. 4, maar zonder klaverblad en met een W en een kruis. Niet bij De Stoppelaar, maar vermoedelijk uit denzelfden tijd als het vorige merk. Het komt voor op fol. 200 en 203.

6^o. Een hand in manchet, waarboven een klaverblad, ongeveer het merk bij De Stoppelaar pl. XIII n^o. 4, een in de 15^de en 16^de eeuw zeer gewone papiersoort²⁾. Het komt voor op fol. 104-107 en 201 en 202.

In het algemeen hebben wij dus te doen met papier uit de tweede helft der zestiende eeuw. Deze zes papiermerken stellen ons al dadelijk in staat het handschrift te ontleden, te meer daar de katernindeeling daarmede in verband staat. Katern 1-3 zijn successievelijk fol. 1-38, 39-76, 77-92. De vierde katern is eenigszins gecompliceerder. Zij bestond oorspronkelijk, evenals katern 1 en 2, uit 38 folia: fol. 93-103, 108-111, 126-140, 163-170; de tusschenliggende stukken zijn later ingeschoven. Evenzoo zijn in de vijfde katern (fol. 171-199, 204-214) fol. 200-203 ingeschoven. De vier laatste katernen zijn zeer klein, resp. fol. 215-221, 222-225, 226-233, 234.

Met de door papiermerken en katernen gevonden indeeling komt die naar de handen zoo goed als volledig overeen. Hoewel het op het eerste gezicht duidelijk is te zien, dat er verschillende handen aan de kroniek hebben gewerkt, is het toch verre van gemakkelijk deze scherp van elkander te onderscheiden. Want het staat vast, dat alle handen niet

1) T.a.p. blz. 103.

2) T.a.p. blz. 77 vlg.

[p. 5]

alleen uit denzelfden tijd dagteekenen, maar ook waarschijnlijk uit dezelfde omgeving afkomstig zijn. Zoo moet wel de groote overeenkomst bij eenig verschil in het karakter van het schrift worden verklaard. Deze overeenkomst is soms zoo groot, dat het twijfelachtig wordt of men hier en daar met twee handen of met gevarieerde schrijfwijzen van dezelfde hand te doen heeft; zij zal vermoedelijk moeten worden verklaard door de hypothese, dat de meeste schrijvers van deze kroniek uit dezelfde omgeving voortkwamen. Gelukkig geven hierbij de papiermerken en de katernindeeling eenigen vasten grond onder de voeten. Op grond van een langdurig onderzoek meenen wij de volgende handen te moeten onderscheiden:

1^o. Hand I schreef fol. 1-76, 93-103, 108-111, 126-140, 163-170, 215-234.

2^o. Hand II schreef fol. 77-92, 200-203.

3^o. Hand III schreef fol. 104-107.

4^o. Hand IV schreef fol. 112-125, 141-162, 171-199, 204-214.

Wij verkrijgen dus het volgende schema.

Katern I, fol. 1-38,	papiermerk 1,	hand I.
Katern II, fol. 39-76,	papiermerk 1,	hand I.
Katern III, fol. 77-92,	papiermerk 2,	hand II.
Katern IV{ fol. 93-100,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{ fol. 101-103,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{{ fol. 104-107,	papiermerk 6,	hand III.
Katern IV{{{ fol. 108-111,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{{{ fol. 112-125,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern IV{{{{ fol. 126-133,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{{ fol. 134-137,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{ fol. 138-140,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IV{{ fol. 141-143,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern IV{{{ fol. 144-159,	papiermerk 4,	hand IV.
Katern IV{{ fol. 160-162,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern IV{ fol. 163-170,	papiermerk 1,	hand I.

[p. 6]

Katern V{ fol. 171-181,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern V{{ fol. 182-199,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern V{{ fol. 200,	papiermerk 5,	hand II.
Katern V{{{ fol. 201, 202,	papiermerk 6,	hand II.
Katern V{{ fol. 203,	papiermerk 5,	hand II.
Katern V{ fol. 204-214,	papiermerk 3,	hand IV.
Katern VI, fol. 215=221,	papiermerk 1,	hand I.
Katern VII, fol. 222-225,	papiermerk 1,	hand I.
Katern VIII, fol. 226-233,	papiermerk 1,	hand I.
Katern IX, fol 234,	papiermerk 1,	hand I.

Hoe nu deze verschillende eigenaardigheden te verklaren? Bij het doorlezen blijkt, dat katern III (fol. 77-92) en fol. 200-203, die door hand II zijn geschreven, tusschengevoegde gedeelten zijn; datzelfde is het geval met fol. 104-107. Men zou ze uit de kroniek kunnen lichten zonder den doorloopenden tekst in het minst te verbreken. Katern III bevat een uitvoerige beschrijving van den Bartholomaeusnacht, - fol. 200-203 een, na alles wat voorafgaat, vrij overbodig rapport over de vredesonderhandelingen van 1575, - fol. 104-107 het pardon van Alva van 27 Juli 1573.

Minder gemakkelijk is het, om het na de uitscheiding van deze gedeelten overblijvende deel van de kroniek in zijn bestanddeelen te ontleden. De moeilijkheid is grooter dan het bovenstaande schema zou doen vermoeden. Want de bovengemaakte scheiding der handen valt niet samen met die der katernen of zelfs die der bladen. Gewoonlijk begint midden op de bladzijde een nieuwe hand.

Er is evenwel een onderscheid tusschen de door de verschillende handen geschreven gedeelten te maken. Men kan zeggen, dat hand I in het algemeen het zuiver kroniekmatige van het handschrift afschreef, terwijl de andere handen voor de kopieën van de tusschengevoegde stukken hebben gezorgd. Zoo zijn

[p. 7]

katern I, II, VI-IX geheel door hand I geschreven. Hoe de zaak verder in zijn werk is gegaan, leert ons het best katern IV. Licht men daaruit - met het bovenstaande schema kan de lezer dat gemakkelijk doen - alles wat niet door hand I is geschreven, dan blijven er fol. 93-103, 108-111, 126-140, 163-170 = 8 + 3 + 4 + 8 + 4 + 3 + 8 = 38 folia over, dus evenveel als katern I en II bevatten. De andere stukken zijn dus tusschengevoegd, maar zoo goed als onmiddellijk nadat het eerste gedeelte van de kroniek was geschreven. Dit laatste blijkt uit de wijze, waarop deze tusschenvoeging heeft plaats gehad. Om een voorbeeld te geven: op fol. 111^recto eindigt de kroniek in hand I met een bericht van het vertrek van Alva naar Spanje den 18 December 1573. Daarbij sluit zich onmiddellijk aan het verhaal der gebeurtenissen van 1574, dat op fol. 126 aanvangt. Er is hier in het geheel geen gaping. Maar later vond de schrijver het noodig, hier de supplicatie van den Prins van Oranje en de Staten van Holland en Zeeland aan den Koning van Augustus 1574¹⁾ in te lasschen. Degene, aan wien hij dit opdroeg, begon onmiddellijk na de kroniek op fol. 111^recto te schrijven en vulde verder fol. 111-125. Op dezelfde wijze, maar minder duidelijk te herkennen is de latere bijvoeging van fol. 141-162; alleen het papiermerk wijst hier uit, dat wij met een tusschengevoegd gedeelte te doen hebben, evenals het vorige ingevoegde stuk geschreven door hand IV. Deze zelfde hand schreef ook katern V, natuurlijk met uitzondering van de later ingevoegde folia 200-203; deze katern heeft dus 40 folia. De overige katernen zijn, zooals uit het schema blijkt, veel kleiner.

Onze conclusie is dus, dat, afgezien van eenige gedeelten die onmiddellijk als invoegsels zijn te

1) Gedrukt bij Bor fol. 364 vlg.

[p. 8]

herkennen, er twee handen aan de kroniek hebben gewerkt: één, die het grootste gedeelte van de eigenlijke kroniek schreef (hand I, fol. 1-76, 93-103, 108-111, 126-140, 163-170, 215-234) en één, die een groot deel der ingevoegde officieele stukken afschreef (hand IV, fol. 112-125, 141-162) en bovendien een gedeelte der kroniek zelf vervolgde (fol. 171-199, 204-214). Uit deze verhouding blijkt reeds, dat beide, hoewel afzonderlijk, toch gelijktijdig hebben gewerkt. Ook een andere omstandigheid spreekt daarvoor. Hun beider handen hebben zeer veel overeenkomst; de lettervorm is zoo goed als dezelfde; alleen is de tweede kleiner dan de eerste, en bovendien heeft de tweede een zwartere inkt gebruikt dan de eerste, die zich met een lichtere, rosse schrijfstof vergenoegde.

Is nu een van beide handen die van den auteur der kroniek? De tweede zeker niet. Als een van beide die van den auteur moet zijn, dan kan men alleen denken aan den eerste, die het grootste gedeelte der kroniek schreef en aan de andere hand de officieele stukken en een klein gedeelte der kroniek overliet. Maar ook dat is niet het geval. Dat wordt bewezen door de volgende omstandigheid. Dezelfde hand, die het verhaal van den Bartholomaeusnacht inlaschte (hand II, fol. 77-92), heeft in den tekst der kroniek een groot aantal wijzigingen aangebracht. Veelal zijn die veranderingen van geen of weinig beteekenis; soms maken zij den tekst wat duidelijker; soms ook zijn het toevoegsels van meer of minder omvang; eindelijk ook worden enkele gedeelten der kroniek doorgehaald en door een nieuwe, verbeterde redactie vervangen. De lezer kan zich gemakkelijk van den aard dezer wijzigingen overtuigen, daar zij beneden aan den voet der bladzijde telkens zijn aangegeven. Welnu, wie

[p. 9]

anders kan dergelijke veranderingen hebben aangebracht dan de schrijver der kroniek zelf? Zoowel de onbeduidende als de belangrijke veranderingen pleiten daarvoor. Een ander dan hij zou alleen de meer gewichtige verbeteringen hebben aangebracht, maar overigens den vorm onaangetast hebben gelaten. En aan den anderen kant sluiten de toevoegsels zoo goed bij den tekst aan, dat men zulk een eigenaardigheid alleen kan veronderstellen bij iemand, die zijn eigen werk corrigeert. Wanneer nu blijkt, dat de verbeteringen van de hand van den auteur zijn, dan is de tekst zelf niet door hem geschreven. Wij zullen ons de wording der kroniek dus zoo hebben voor te stellen, dat twee copiïsten naar aanteekeningen van den auteur zelf het handschrift hebben geschreven en den arbeid hebben verdeeld, zooals boven is aangeduid. Na de voltooiing der copie heeft de auteur het handschrift nagezien en verbeterd, waar hij het noodig oordeelde. Nog later heeft hij zelf ergens een beschrijving van den Bartholomaeusnacht gevonden, die gekopieerd (mogelijk vertaald naar een Fransch pamflet) en ze ingelascht; hetzelfde deed hij met het verslag der vredesonderhandelingen van 1575; bovendien vond hij elders een kopie van het pardon van Alva en voegde die ter plaatse in.

Wie en wat was nu de auteur van onze kroniek? Daarvoor geeft zijn geschrift slechts spaarzame inlichtingen en dat nooit opzettelijk. Van persoonlijke indrukken is weinig of geen sprake; de schrijver vertelt eenvoudig, wat hem belangrijk genoeg voorkwam om te boek te stellen; maar zijn persoon komt zoo goed als niet uit. Twee dingen intusschen staan vast. De schrijver woonde te Utrecht en was Katholiek. Het eerste blijkt uit de uitvoerigheid en de voorliefde, waarmede hij Utrechtsche gebeurtenissen

[p. 10]

en toestanden beschrijft. Het tweede is duidelijk uit de wijze, waarop hij van de Calvinisten spreekt, wel is waar vrij gematigd, maar toch in afkeurenden zin. Toch is hij niet warm en vurig Katholiek genoeg om de Gorkumsche martelaren met meer dan een enkel woord vrij neutraal, zelfs onverschillig, te herdenken; misschien heeft dit later zoo beroemde feit in den tijd zelf weinig gerucht gemaakt¹⁾. Maar in het ter dood brengen van ketters, dat in deze jaren te Utrecht zoo dikwijls plaats greep, zag hij blijkbaar geen bezwaar; ten minste nergens ontvalt hem daarover een woord van protest of zelfs van deernis over het lot dezer ongelukkigen. Daarentegen is onze kroniekschrijver vervuld van haat tegen de gevloekte Spanjaarden, de erfvijanden der Nederlanders, die veel erger dan de Geuzen het land verwoesten en uitplunderen. Ongetwijfeld hebben wij dus in den schrijver een dier gematigde Katholieken te zien, die, natuurlijk zonder sympathie voor de partij van den opstand, toch evenals de Geuzen het Spaansche bestuur ten uiterste verderfelijk achtten voor hun vaderland en daarom in den strijd veelal neutraal bleven; het zijn deze Katholieken geweest, die door hun lijdelijke houding ongetwijfeld het welslagen van den opstand en de overwinning van het Calvinisme en van de Statenpartij mogelijk hebben gemaakt.

De schrijver, wiens gevoelens wij dus vrij goed kennen, noemt zijn naam nergens en evenmin zijn betrekking, ambt of waardigheid in de maatschappij. Terwijl het vruchteloos zou zijn naar zijn naam te vorschen, is zijn positie zoo al niet te bepalen, dan toch te benaderen. Ongetwijfeld bekleedde hij een aanzienlijk ambt te Utrecht. Hij moet immers kennis hebben kunnen nemen van tal van officieele stukken, die hij

1) Fruin, De Gorcumsche martelaren. (Verspr. Geschr. II, 277 vlg.)

[p. 11]

in zijn kroniek heeft ingelascht, zelfs van sommige, die in dien tijd verre van algemeen bekend kunnen zijn geweest. Voegen wij daarbij, dat de schrijver eene groote belangstelling aan den dag legt in staatsen vooral in rechtszaken, dan wordt het waarschijnlijk, dat wij met iemand te doen hebben, die in een der hooge colleges binnen Utrecht zitting had. Men zou daarbij kunnen denken aan een lid der Statenvergadering, aan een lid van de regeering der stad, aan een kanunnik van een der kapittelen. Maar het meest zijn wij geneigd te vermoeden, dat de schrijver onzer kroniek een raadsheer in het Hof van Utrecht was. Het is toch zeer opmerkelijk, dat hij zeer nauwkeurig en zorgvuldig de door het Hof uitgesproken vonnissen tegen ketters vermeldt, veelal met naam en toenaam en soms onder toevoeging van bijzonderheden, die wel niemand kon weten, die niet zeer nauw bij deze processen was betrokken. Een andere omstandigheid, die ons in deze richting doet zoeken, is de opmerkelijke nadruk, waarmede hij mededeelt, dat en hoe het personeel van het Hof onder de wapenen kwam, toen de Spanjaarden in de laatste maanden van 1574 Utrecht aanvielen en met plundering bedreigden. Zou bovendien een geestelijke, wanneer hij de plundering van de bibliotheek van het Dominicanerklooster verhaalt, wel hebben betreurd, dat er behalve de theologische, ook tal van juridische werken op deze wijze jammerlijk verloren zijn gegaan? Ook door de veronderstelling, dat de schrijver raadsheer in het Hof was, wordt zijn kennis van belangrijke staatsstukken verklaard. Het Hof van Utrecht bezat nog politieke rechten, riep met de Stadhouder de Staten bijeen en kon en moest dus kennis nemen van de ter zake dienende officieele stukken. Dit laatste ging des te gereeder, daar de Staten in het gebouw van het Hof vergaderden, waar ook hun archief werd bewaard.

[p. 12]

Nergens blijkt ook, dat de schrijver een geestelijke was. Nu is het waar, dat de kanunniken der kapittels - en aan dezen denk ik, als ik van geestelijken spreek - eigenlijk minder geestelijke dan wereldlijke dignitarissen waren, die als leden der Staten evengoed als b.v. een raadsheer van het Hof over verschillende regeeringszaken ingelicht waren. Op zich zelf is het dus geenszins onmogelijk, dat de schrijver rijver van onze kroniek een kanunnik zou zijn geweest. Het zou zelfs kunnen zijn, dat een toeval ons later het slot der kroniek in handen bracht en ons daarmede misschien den naam en den stand van den schrijver leerde kennen; het zou dan kunnen blijken, dat wij met een kanunnik te doen hebben. Maar zooals de kroniek nu voor ons ligt, hebben wij daarvoor geen enkele aanwijzing, laat staan een bewijs. Het eenige, waarop men zich kan beroepen, is het feit, dat de schrijver het Provinciaal concilie van 1568 te Utrecht vrij uitvoerig behandelt. Daar waren natuurlijk alleen geestelijken aanwezig. Maar wat bewijst dit? Moest onze kroniekschrijver daar tegenwoordig zijn om van het behandelde iets te weten te komen? Was dat een geheim en kan dat een geheim gebleven zijn voor de hooge magistraatpersonen te Utrecht? Vooral het Hof, dat zoo dikwijls in aanraking kwam met de kerkelijke zaken, moet daarvan wel op de hoogte zijn geweest. En tegenover deze éene aanwijzing staan bovendien andere, die ons meer aan een magistraat dan aan een kanunnik doen denken. Maar natuurlijk kan van eenig bewijs in den strikten zin geen sprake zijn. In ieder geval moeten wij den schrijver in de conservatieve, Katholieke, gegoede regeeringskringen zoeken, hij moge dan kanunnik, raadsheer of wat dan ook zijn geweest.

Hoe weinig wij ook van den auteur onzer kroniek

[p. 13]

weten, dat weinige kan ons een maatstaf aan de hand doen voor de beoordeeling van de waarde van zijn berichten. Het ligt voor de hand, dat hetgeen hij ons over Utrechtsche gebeurtenissen en toestanden mededeelt, vooral van belang is. Dat alles heeft hij bijgewoond; dat alles kan hij nauwkeurig weten. Bij gebeurtenissen, die wat verderaf plaats hadden, bestaat die mogelijkheid in veel mindere mate. Wat in Friesland en Zeeland, wat in de Zuidelijke Nederlanden, wat ten slotte in het buitenland voorviel, kon hij slechts van hooren zeggen of lezen kennen en is dus in zijn kroniek van minder belang; bovendien is dat in den regel wel, en dikwijls beter, van elders bekend. Dit verschil in de waarde van de berichten van onzen schrijver gaf mij tevens een maatstaf aan de hand voor de schifting van de al of niet uit te geven gedeelten. Ik wees er boven reeds ter loops op, dat de kroniek mijns inziens verdient te worden uitgegeven, maar slechts in uittreksel. Een uitgave in extenso is reeds daarom onnoodig, omdat de schrijver in zijn verhaal tal van documenten, in hoofdzaak officieele stukken, heeft ingelascht, die voor het grootste deel reeds bij Bor en andere geschiedschrijvers van dien tijd gedrukt staan. Het spreekt van zelf, dat het geheel onnoodig is deze stukken in onze uitgave te herdrukken. Maar behalve deze documenten, waarbij steeds naar Bor is verwezen, moesten nog uitgeschoten worden die gedeelten, waarop boven is gewezen, waarin niet-Utrechtsche gebeurtenissen en toestanden worden behandeld. Blijkbaar zijn zij veelal door den schrijver opgenomen om ze zelf te onthouden en omdat hij nu eenmaal een tijdskroniek te boek stelde. Maar het spreekt van zelf, dat het geheel onnoodig is, al deze algemeen bekende zaken in deze uitgave op te nemen. Wat alleen noodig is onder de oogen der belangstellenden te

[p. 14]

brengen, zijn de gebeurtenissen, die de schrijver in zijn omgeving zag afspelen of waaromtrent hij van vertrouwbare personen iets had gehoord. Het overige is in onze uitgave alleen door een korte inhoudsopgave aangewezen.

Welke is nu het karakter en de waarde van deze kroniek? Zij is geen dagboek, geregeld bijgehouden als de oude annalen, maar een opteekening der feiten na dato, soms, zooals te bewijzen is, geruimen tijd daarna. Zoo wordt b.v. bij het bericht van het gezantschap van Bergen en Montigny naar Spanje dadelijk beider droevig uiteinde vermeld. Het spreekt evenwel van zelf, dat deze omstandigheid de waarde der berichten in geen enkel opzicht vermindert; het ligt toch voor de hand, dat niemand zulk een tijdsverhaal met data enz. en gestaafd door officieele stukken uit zijn geheugen neer kan schrijven; vermoedelijk zal onze auteur aanteekeningen van zichzelf, wellicht ook van anderen hebben gebruikt. Naar deze aanteekeningen is dan ten slotte de kroniek afgeschreven door twee kopiïsten, zooals wij boven aantoonden. Wij zijn geneigd daarbij te denken aan klerken van de griffie van het Hof; wellicht, dat daardoor ook de overeenkomst in het schrift van beide is te verklaren. Toch heeft de kroniek weinig van een in het net geschreven stuk; door de veranderingen, die de auteur later nog heeft aangebracht, ziet het handschrift er hier en daar vrij gehavend uit. Soms is zelfs niet zonder bezwaar uit te maken, wat de schrijver ten slotte als de definitieve lezing wil hebben aangemerkt. Hoewel in het algemeen vrij goed te lezen, is de kroniek soms door deze veranderingen een ware crux interpretum.

Wat de innerlijke, de historische waarde van de kroniek betreft, is het volgende op te merken. Hoewel zij natuurlijk allerlei bekende zaken mededeelt, kan

[p. 15]

zij toch bij alles, wat reeds over dezen tijd is gepubliceerd, met vrucht worden geraadpleegd. Voor een deel is haar waarde hierin gelegen, dat zij ons voor tal van feiten de juiste data opgeeft, waardoor vele berichten worden gepreciseerd. Zoo vinden wij b.v. hier den juisten duur geconstateerd van het bezoek van den Prins van Oranje te Utrecht en te Amsterdam in het laatst van 1566 tot voltrekking van het accoord van 23 Augustus van dat jaar. Zoo kan van verschillende gebeurtenissen, te Utrecht en elders voorgevallen, met behulp van onze kroniek het juiste tijdstip en dus het juiste verband worden vastgesteld. Maar ook overigens heeft zij waarde. Tal van bijzonderheden deelt zij mede, die niet van elders bekend zijn. Wij wezen er reeds op, dat zoowel Van Bolhuis voor zijn studie over het Beleg van Vredenburg als Kist voor zijn artikel over de Hervorming te Utrecht haar met goed gevolg hadden kunnen gebruiken. De openbare preek en de beeldenstorm te Utrecht, de handelingen van den Prins van Oranje te Utrecht op het einde van 1566 aldaar, het optreden van Brederode te Vianen en te Amsterdam, de synode van het aartsbisdom Utrecht in 1568, het proces, aan de stad Utrecht voor den Raad van Beroerten aangedaan en in 1571 door een veroordeelend vonnis geëindigd, de geloofsvervolgingen in Utrecht, waar zoo talrijke slachtoffers vielen, de in 1572 in Holland uitgebroken oorlog, waarbij het koningsgetrouwe Utrecht zoo nauw was betrokken, de vredesonderhandelingen van 1574, de muiterij der Spaansche soldaten in dat jaar en hun aanval op Utrecht, de vredesonderhandelingen te Breda in 1575 worden uitvoerig door onzen kroniekschrijver besproken. Over al deze gebeurtenissen deelt hij gewichtige bijzonderheden mede, al moet worden toegegeven, dat onze kennis van den algemeenen gang van zaken er niet door verandert.

[p. 16]

Maar voor ieder, die de afzonderlijke gebeurtenissen van deze veelbewogen jaren onderzoekt en daarbij de puntjes op de i wil zetten, geeft deze kroniek zeer gewenscht materiaal. Daarbij komt, dat de auteur zeer nauwkeurig blijkt te hebben gewerkt; op bepaalde fouten heb ik hem zoo goed als nooit, op vergissingen zelden betrapt.

Maar er is nog iets anders, dat aan onze kroniek waarde geeft. Waar het de geschiedenis van den opstand betreft, gaan wij meestal terug tot Bor en zijn tijdgenooten. Het ligt evenwel voor de hand, dat deze geschiedschrijvers, die later leefden dan de door hen beschreven gebeurtenissen, hun berichten moeten hebben ontleend aan anderen. Mondelinge overlevering zal daarbij uit den aard der zaak een belangrijke rol hebben gespeeld; wij weten b.v., dat Hooft herhaaldelijk uit den mond van nog in zijn tijd levende ooggetuigen allerlei belangrijke berichten omtrent den tijd der troebelen heeft vernomen. Maar aan den anderen kant moeten er schriftelijke bronnen, dagboeken, memoires, losse aanteekeningen en dergelijke door onze geschiedschrijvers zijn gebruikt. Al hebben Bor, Van Meteren, Hooft en zoovele anderen ook officieele stukken mogen gebruiken, er is veel gebeurd, dat uit geen officieel document is op te maken; zelfs kunnen deze niet het kader van hun geschiedverhaal hebben geleverd. Evenals de kroniek van Beka voor de oudste gedeelten moet getrokken zijn uit oudere kronieken, evenzoo moeten vele verhalen van de geschiedschrijvers van onzen opstand berichten zijn uit de tweede hand. Van deze oudere bronnen zijn ons eenige bewaard. Om alleen bij de Noord-Nederlandsche geschiedenis te blijven, noemen wij de beschrijving van het beleg van Haarlem door Van Rooswijck, die van het beleg van Alkmaar van Nanning van

[p. 17]

Foreest, verder het verhaal van het beleg en ontzet van Leiden van Jan Fruytiers, het verslag der vredesonderhandelingen te Keulen in 1579 door Aggaeus Albada, de memoriën van Fresinga, enz. Tot deze soort van geschriften behoort ook onze Utrechtsche kroniek; zij is zulk een primitieve opteekening van gelijktijdige gebeurtenissen. Daarin ligt haar waarde; daarom heb ik mij met haar publicatie belast.

Is onze kroniek nu ook door geschiedschrijvers gebruikt? Men is geneigd bij het stellen van deze vraag in de eerste plaats te denken aan Bor. Bor was in 1559 te Utrecht geboren en was daar ook in lateren tijd als notaris gevestigd. Eerst na 1615 verliet hij deze stad en vestigde zich na zijn benoeming tot rentmeester van Noord-Holland te Haarlem. Hoewel zijn levensloop chronologisch nog niet geheel vaststaat, is het toch wel aan te nemen, dat hij het grootste gedeelte van zijn leven, ongeveer tot zijn zestigste jaar, te Utrecht heeft doorgebracht. Daar heeft hij ook voor een groot deel zijn bekend geschiedwerk geschreven en zeker voor een nog grooter deel de stof ervoor verzameld. Het waren ook de Staten van Utrecht en de regeering der stad, die hem uitnoodigden het omvangrijke werk te voltooien en hem niet alleen de benoodigde officieele stukken verschaften, maar ook anderen uitnoodigden datzelfde te doen. Eerst later verkreeg hij van de Staten van Holland een gelijke gunst¹⁾. Zoo iemand, dan kan dus Bor in de gelegenheid zijn geweest om onze Utrechtsche kroniek, die hem over tal van bijzonderheden de inlichtingen van een ooggetuige kon geven, te kennen en te gebruiken. Maar al is het mogelijk en zelfs waarschijnlijk, is het daarom ook waar? Inderdaad kan het worden bewezen, dat Bor ten

1) De Wind, 240 vlg.

[p. 18]

minste een gedeelte van onze kroniek heeft gebruikt. Vergelijkt men, zooals beneden is geschied, het verhaal der vredesonderhandelingen tusschen den Koning en de rebellen, door bemiddeling van Champagney en Marnix in 1574 gevoerd, zooals het voorkomt in onze kroniek en bij Bor, dan kan men tot geen andere gevolgtrekking komen, dan dat beide teksten, sommige uitlatingen en invoegingen buiten rekening gelaten, zoo goed als woordelijk met elkander overeenkomen. Daar het nu geheel in strijd is met het karakter onzer kroniek als tijdsgeschrift en met den tijd van haar ontstaan, om te veronderstellen dat zij uit Bor, of dat beide uit eenzelfde, trouwens onbekende bron hebben geput, moeten wij tot de conclusie komen, dat ten minste voor dit gedeelte Bor onze kroniek heeft gekend en gebruikt.

Er is evenwel één bezwaar tegen deze opvatting, dat wij moeten bespreken. Bor heeft het verhaal van de vredesonderhandelingen van 1574 zoo goed als woordelijk uit onze kroniek overgenomen. Dat staat vast, maar ook dat alleen. Of liever, omgekeerd staat vast, dat Bor het verdere gedeelte der kroniek niet heeft gebruikt. Hoewel hij in den regel de Utrechtsche gebeurtenissen vrij uitvoerig behandelt en dus daarvoor in onze kroniek een uitstekende bron zouden hebben gehad, heeft hij deze blijkbaar, behalve voor het verhaal der vredesonderhandelingen van 1574, nergens gevolgd. Het is mogelijk, dat hij ze heeft ingezien en dat hij er een en ander uit heeft overgenomen. Maar doorloopend gebruikt heeft hij ze niet. Dat wordt duidelijk bewezen, wanneer men b.v. naast elkander legt de beschrijving der vredesonderhandelingen te Breda in 1575, zooals die in onze kroniek is te vinden en zooals zij bij Bor¹⁾

1) II, fol. 86 vlg.

[p. 19]

voorkomt. Natuurlijk, wanneer twee hetzelfde vertellen, is er steeds veel overeenkomst, maar, met een variant van het oude spreekwoord, het is daarom nog lang niet hetzelfde. Er is overeenkomst in den loop van het verhaal en in vele bijzonderheden; de ingevoegde officieele stukken zijn natuurlijk dezelfde. Maar daartegenover staat toch veel verschil; de volgorde der onderdeelen is niet dezelfde; sommige daarvan worden door de kroniek, andere weer door Bor uitvoeriger medegedeeld; soms ontbreekt hier, dan daar een bijzonderheid, een naam, een datum enz. Er is niet meer overeenkomst dan er altijd zal zijn tusschen twee teksten, die dezelfde feiten verhalen. Er is in ieder geval geen spoor van een bewijs voor een nadere betrekking. Dezelfde conclusie dringt zich op, wanneer men b.v. het verhaal van den mislukten aanslag der Spaansche troepen op Utrecht in 1574 eerst in onze kroniek en vervolgens bij Bor¹⁾ naleest. Ook hier, waar Bor in onze kroniek een uitvoerig verhaal van een ooggetuige over deze belangrijke gebeurtenis had kunnen vinden, heeft hij haar blijkbaar niet gevolgd.

Hoe nu deze tegenstrijdigheid te verklaren, dat Bor aan den eenen kant een belangrijk gedeelte zoo goed als woordelijk aan onze kroniek heeft ontleend, maar aan den anderen kant haar in andere gedeelten niet heeft gevolgd? Ongetwijfeld alleen op deze wijze, dat Bor behalve onze kroniek ook nog tal van andere bronnen ten dienste stonden. Dat dergelijke tijdsgeschriften over de Utrechtsche gebeurtenissen en toestanden bestonden, wordt bewezen zoowel door onze kroniek als door het indertijd door mr. S. Muller Fz. in deze Bijdragen en Mededeelingen²⁾

1) II, fol. 78 vlg.

2) VI, 147 vlg.

[p. 20]

uitgegeven verhaal van het beleg van het kasteel Vredenburg in 1576 en door de Utrechtsche kroniek van 1576-1597, in de Kronijk van ons Genootschap¹⁾ voor jaren gepubliceerd. Zulke bronnen heeft Bor, gelijk wij nu weten, gebruikt. Welnu, wat is waarschijnlijker dan dat hij heeft gedaan, wat ieder geschiedschrijver doet of ten minste behoort te doen, namelijk door vergelijking zijner bronnen de beste heeft uitgezocht en daaruit heeft geput, en waar er geen reden voor een bepaalde voorkeur was, uit de verschillende lezingen van hetzelfde verhaal een nieuw verhaal heeft opgebouwd, dat naar zijn meening het dichtst de waarheid naderde? Het eerste heeft Bor gedaan met het verhaal van de vredesonderhandelingen van 1574, waar hij onze kroniek volgde. Hetzelfde of wellicht ook het andere deed hij, toen hij de geschiedenis der vredesonderhandelingen van 1575 en van den aanval der Spaansche muiters op Utrecht in 1574 of naar een andere of naar verschillende bronnen bewerkte; onder deze laatste kan dan weer onze kroniek zijn geweest. Onze eindconclusie is dus, dat Bor onze kroniek zeker voor een deel, misschien voor een ander deel heeft gebruikt.

Hebben ook andere geschiedschrijvers onze kroniek gekend en gebruikt? Allereerst komen hier natuurlijk zij in aanmerking, die evenals Bor te Utrecht woonden, vervolgens zij, die ten minste met die stad in betrekking stonden. Wanneer men rondzoekt onder onze Nederlandsche geschiedschrijvers, is de oogst in dit opzicht gering. Haraeus was wel uit een Utrechtsch geslacht gesproten, maar in 1547 te Leuven geboren en had ook overigens zeer weinig betrekking met Utrecht²⁾. Daar zijn boek De initiis tumultuum

1) XXI, 530 vlg.

2) De Wind, blz. 209 vlg.

[p. 21]

Belgicorum slechts over de jaren 1555 tot 1567 loopt, zou hij slechts het begin van onze kroniek hebben kunnen gebruiken; bij vergelijking blijkt het evenwel, dat hij haar niet heeft gekend. Een tweede auteur, die ten minste tot het Utrechtsche land in betrekking stond, was Michael van Isselt, die hoogst waarschijnlijk te Amersfoort is geboren. Hij was te Utrecht opgeleid en studeerde daarna te Leuven; daarna keerde hij naar zijn vaderstad terug, waar hij bleef, totdat hij in 1579 werd verbannen. Hij zwierf sedert rond, woonde veelal te Keulen en stierf in 1597 te Hamburg¹⁾. Voor zijn Sui temporis historia, die de geschiedenis der troebelen van 1555 tot 1586 behandelt, zou hij onze kroniek hebben kunnen gebruiken; of dat evenwel het geval is, is mij bij vergelijking der beide teksten niet gebleken. Evenmin vond ik bij de andere geschiedschrijvers van dezen woeligen tijd een spoor van het gebruik van deze kroniek. Ook in lateren tijd is het handschrift, voor zoover ik heb kunnen nagaan, niet ingezien. Als van zelf rijst natuurlijk de vraag, of de ijverige onderzoeker van de kerkgeschiedenis van Nederland, Van Heussen, de kroniek ook kan hebben gekend. A priori zou men verwachten, dat dit wel het geval moet zijn geweest. De vicaris bezat een groote collectie documenten betreffende het Katholiek verleden; het grootste gedeelte van zijn omvangrijke werken, de Historia Episcopatuum en de Batavia Sacra, zijn met behulp van die documenten samengesteld. Het schijnt dus niet onmogelijk, dat het handschrift in zijn bezit is geweest; zijn schriftelijke nalatenschap is aan het archief van het Utrechtsche kapittel gekomen. Nog waarschijnlijker wordt dat vermoeden, wanneer wij bedenken, dat Van Heussen

1) T.a. p. 213 vlg.

[p. 22]

het extract uit Dusseldorp, dat bij onze kroniek wordt bewaard, heeft gekend en gebruikt. Maar ook hier is het waarschijnlijke toch niet waar. Ik heb ten minste geen enkel bewijs gevonden, dat onze vicaris de kroniek voor zich had, toen hij zijn werken schreef. Zelfs ben ik geneigd nog positiever te spreken en te zeggen, dat hij het handschrift niet heeft gekend. Zou hij anders geheel gezwegen hebben van de Utrechtsche synode van 1568, waarover onze kroniek hem vrij uitvoerige berichten kon geven? Waarschijnlijk toch wel niet. Waar hij het Provinciaal Concilie van 1565 terecht belangrijk genoeg vond om er de acta van af te drukken in zijn Batavia Sacra (II, 25 vlg.), daar zou hij ongetwijfeld wel hebben gewag gemaakt van dat van 1568, als hij daarvoor een goede bron had gehad. Nu wij bovendien volstrekt niets weten aangaande de geschiedenis van het handschrift, is de mogelijkheid niet uitgesloten, dat het na Van Heussen's dood met een katholieken boedel in het archief der Clerezy is gekomen. Dat ten minste het uittreksel uit Dusseldorp er verder in geen verband mede staat, wordt beneden waarschijnlijk gemaakt. Dus ook uit het feit, dat beide handschriften in één portefeuille worden bewaard, mag niet het bewijs worden getrokken, dat, nu Van Heussen het eene onder de oogen heeft gehad, hij ook het andere moet hebben gekend.

De vraag naar de door onzen schrijver gebruikte bronnen is spoedig beantwoord. De schrijver had, gelijk wij zagen, toegang tot de vele officieele documenten; hij heeft daarvan een groot aantal in zijn kroniek ingelascht. Voor het overige kan men van zijn bronnen weinig zeggen; hij teekende eenvoudig op, wat hij had gezien, wat hem ter oore kwam, in het algemeen wat hem belangrijk genoeg voorkwam om te boek te stellen.

[p. 23]

De vraag rijst, of onze kroniek in nauw verband staat tot twee andere geschiedbronnen: de Annales van Dusseldorp en het bovengenoemde Verhaal van het beleg van het kasteel Vredenburg. Op een mogelijke betrekking met Dusseldorp werd mijn aandacht gevestigd door het feit, dat bij het handschrift ligt een ‘Extractus summarius de origine tumultuum Belgicorum, desumptus ex Isagoge Francisci Dusseldorpii’¹⁾. Is er verband tusschen beide, en zoo ja, welk? Uiterlijk hebben beide handschriften zeker niets met elkander te maken. Het uittreksel uit Dusseldorp moet evenals diens Annalen zelf in de 17^de eeuw en wel na 1616 geschreven zijn, dus minstens veertig jaar later dan onze kroniek. Noch papier noch schrift hebben iets met elkander gemeen. Ik vermoed zelfs, dat beide handschriften pas zeer laat, wellicht pas in de negentiende eeuw, bij elkander in één portefeuille zijn gevoegd. De band toch der kroniek is uit de negentiende eeuw; waarschijnlijk zou, waren beide handschriften toen al bij elkander geweest, ook het uittreksel uit Dusseldorp zijn gebonden, hetzij te zamen met de kroniek, hetzij afzonderlijk. Ook innerlijk bestaat er geen verwantschap. Uit den aard der zaak deelt Dusseldorp een en ander mede, dat in onze kroniek wordt vermeld, maar ik heb bij vergelijking geen enkele bijzonderheid gevonden, die Dusseldorp alleen aan onze kroniek kan hebben ontleend. Integendeel vertelt hij gewoonlijk veel meer dan onze onbekende schrijver.

Eenigszins meer aanleiding bestaat er te denken aan verwantschap met het verhaal van het beleg van het kasteel Vredenburg²⁾. Wat mr. Muller omtrent

1) Fruin, Uittreksel uit Francisci Dusseldorpii Annales, 1566-1616 (Werken Hist. Gen., III^de serie, n^o. 1.), blz XLIII.

2) Bijdr. en Med. v.h. Hist. Gen., VI, 147 vlg.

[p. 24]

den auteur van dat verhaal mededeelt, is zeker van toepassing op den schrijver van onze kroniek. Beide behoorden tot de aanzienlijkste Utrechtsche klassen; beide waren gematigd en conservatief in hun godsdienstige en politieke gevoelens; beide eerbiedigden den Koning en de Kerk; beide hadden een afkeer van de nieuwe religie, vooral van de uitspattingen van haar dweepzieke aanhangers; beide haatten de Spanjaarden innig en beschouwden hen als de bewerkers van alle ongelukken van hun vaderland; geen van beide had sympathie voor den Prins van Oranje en de zijnen; beide waren uitstekend ingelicht omtrent hetgeen in de regeeringscollegiën voorviel. Ook de wijze van bewerken der kroniek en van het verhaal is dezelfde; beide zijn geschreven door een afschrijver en later gecorrigeerd door den auteur. Inderdaad, de verleiding is groot bij zooveel overeenkomst aan een en denzelfden auteur te denken. Het is verleidelijk in het Verhaal van het beleg van Vredenburg het vervolg op onze kroniek te zien. Maar bij nauwkeuriger beschouwing rijzen er onoverkomelijke bezwaren. De kroniek is een tijdsverhaal, door den schrijver neergeschreven alleen om voor zichzelf te boek te stellen wat hij wilde onthouden; het Verhaal is een geschiedwerk, opgesteld met een bepaald doel en blijkbaar voor den druk bestemd. Terwijl ik in den schrijver der kroniek een raadsheer van het Hof meen te moeten zien, neemt mr. Muller op goede gronden aan, dat de auteur van het Verhaal een geestelijke was en wel een kanunnik van St. Marie. Ten slotte deed de vergelijking der handschriften de deur dicht. Het handschrift der kroniek is een foliant, dat van het verhaal een kwartijn. Bovendien verschilt het schrift zoo belangrijk, dat aan eenzelfden schrijver eenvoudig niet kan worden gedacht. Dat geeft hier den doorslag, omdat in beide gevallen de

[p. 25]

hand van den auteur zelf tevens die van den corrector is. Er blijkt dus in het geheel geen verband tusschen onze kroniek en het Verhaal van het beleg van Vredenburg te bestaan.

Wat de wijze betreft, waarop ik de uitgave heb bewerkstelligd, heb ik mij gehouden aan de traditie van dit Genootschap, zooals die in het laatste jaarverslag door het Bestuur in geformuleerd¹⁾. Wilde men een kroniek als deze, die handelt over een zoo belangrijk tijdvak, in verband brengen met de bestaande literatuur over dezen tijd, deze uitgave zou belangrijk zijn uitgedijd, of liever zij zou misschien nooit zijn tot stand gekomen. Ik heb mij dan ook beperkt tot een vergelijking met Bor, omdat, gelijk wij zagen, onze kroniek met dezen in eenige betrekking staat. Verder heb ik zooveel mogelijk de medegedeelde feiten gecontroleerd. Bij de talrijke vonnissen van ketters heb ik steeds naar Marcus en andere publicatiën van dergelijke stukken verwezen. Zooveel mogelijk heb ik ten slotte de door den schrijver genoemde personen terecht gebracht, al is mij dat niet altijd gelukt; de plaatselijke bijzonderheden zijn verklaard.

H.B.

1) Bijdr. en Med., XXIII, XXV vlg.

Memorie van de troubelen in de Nederlanden van den Jare 1566 tot 1577, autentijcq met verscheyde resolutien, extracten ende brieven daertoe specterende²⁾.

fol. 1. Brieven van Segovia. Compromis der edelen. Aanbieding van het smeekschrift.

fol. 2. Aanspraak van Brederode. (Bor, fol. 41.)

fol. 3. Smeekschrift. (Bor, fol. 41 vlg.)

2) Deze titel is door een latere hand bijgeschreven.

[p. 26]

fol. 5. Antwoord der Gouvernante. (Bor, fol. 42.)

fol. 6. Repliek der edelen. (Bor, fol. 42.)

fol. 7. Oorsprong van den naam Geuzen. Bergen en Montigny naar Spanje gezonden. Pasquillen. Openbare preek.

fol. 8. Ende woorden mede op den XV Augusti, wesende Assumptionis Marie, buyten die stadt Utrecht in een plaetze genaempt Loefvehoudt¹⁾ geprecdt die leringhen ende secte van Jo. Calvine^a) by eenen mandemaecker²⁾ van zijn ambacht^b), die aldaer gehaelt ende^c) gebrocht was van Amsterdam by Willem van Nyvelt van Arsberch ende Dirrick

1) ‘Loovenhoud, behorende onder de hoge heerlijkheid van de Proosdije en Archidiakonie van St. Jan.’ (Bor, fol. 55.) Het ligt bij de Roode Brug, een half uur ten Noorden van Utrecht. Vgl. Van der Aa, in voce.

a) ‘die leringhen-Calvine’ later met een andere hand bijgeschreven.

2) Met dezen mandemaker is natuurlijk Jan Aertsz. of Arentsz. bedoeld, die 14 Juli 1566 bij Hoorn, 21 Juli bij Haarlem, 31 Juli en 4 Augustus bij Amsterdam predikte. (Bor, fol. 54 vlg.) Dat hij ook buiten Utrecht heeft gepredikt, blijkt uit Brandt (Historie der Reformatie, I, 329), die het bericht bij Reael vond. Deze verhaalt, dat Dirck Cater, een Amsterdammer, die te Utrecht bij juffrouw Van Diemen woonde, Jan Arentsz. van Amsterdam had gehaald en dat deze buiten Utrecht dicht bij het Vredenburg onder een zeer grooten toeloop van menschen had gepredikt. Een schot, van het kasteel gelost, trof een meisje. Na de preek bracht Cater den predikant in de stad, waar deze logeerde bij juffrouw Van Diemen, wie dit later leven en goed kostte. Vgl. ook het verslag, dat Dirc Cater den 22 Maart 1570 van de gebeurtenissen van 1566 te Utrecht aan Wesembeke gaf (uitg. door van Someren, Archives de la Maison d'Orange. Supplément, blz. 4 vlg.). Jan Arentsz. moest in 1567 natuurlijk het land ruimen, kwam in 1572 terug en stierf als predikant te Alkmaar in 1573 tijdens het beleg van die stad. Vgl. over hem Brandt, passim, Ned. Arch. v. Kerkgesch. V, 388, noot. Vgl over juffrouw Van Diemen beneden.

b) ‘van zijn ambacht’ later met een andere hand bijgeschreven.

c) ‘gehaelt ende’ later met een andere hand bijgeschreven.

[p. 27]

Cater, hoefden van de Geusen ende sectarisen binnen Utrecht¹⁾. Waernae mede tot twee ofte drie reysen²⁾ geprect is gewest^a) buyten die Tollestepoorte in de bomgaert vande Lantcommandeur^b)3) by eenen

1) Deze beide personen niet bij Bor. Brandt vermeldt (t.a.p.) alleen Dirck Cater. Willem van Zuylen van Nyevelt, heer van Bergambacht, Aartsbergen enz., de zoon van den dichter der Souterliedekens, was geboren te Utrecht in 1538 en speelde als staatsman, krijgsman en geleerde een zeer belangrijke rol in de geschiedenis van den opstand. Als onderteekenaar en aanbieder van het smeekschrift werd hij door Alva gebannen met verbeurdverklaring zijner goederen. Bij de voorbereiding van den opstand was hij zeer nauw betrokken. In 1572 ging hij met Noordwijk in gezantschap naar Engeland; in 1575 was hij afgevaardigde bij den vredehandel te Breda; het volgende jaar teekende hij de Pacificatie. Aan Leycesters haat ontkwam hij ter nauwernood. In 1586 was hij gezant in Engeland. Den 28 Oct. 1608 is hij te Utrecht gestorven. (Vgl. Bor, Van Meteren, Hooft, Wagenaar, passim, Marcus, Sententièn, passim, Te Water, Historie van het Smeekschrift, IV, 307 vlg., Groen, Archives, IV, 93 vlg., Nijhoffs Bijdragen, III, 173 vlg., Kist en Roijaards, Archief, V, 376 vlg., Van Someren, Archives, Supplément, 244.) - Dirc Cater was een man van veel minder aanzienlijke geboorte. Niet alleen in 1566, maar ook in 1570 bij de voorbereiding van den opstand en de organisatie der Watergeuzen treedt hij als warm aanhanger van de nieuwe religie en van den Prins op den voorgrond. Bij vonnissen van 19 Juni 1567 werd hij den lande uitgebannen (Marcus, 256). Vgl. over hem Ned. Arch. v. Kerk. Gesch. V, 388, noot, Kronijk v.h. Hist. Gen., 1858, 241 vlg., en vooral Van Someren, passim.

2) Volgens Bor alleen den 18den Augustus.

a) Later veranderd in: ‘Als van gelijcke tot twee ofte drie reysen daernae gedaen worden.’

b) ‘inde bomgaert vande Lantcommandeur’ later doorgehaald.

3) Deze bijzonderheid niet bij Bor. De landcommandeur is natuurlijk die der Duitsche Orde, balije van Utrecht, destijds Frans van der Loe (1560-1579). Vgl. Reg. van overheden en leden van de Utrechtsche balye der Ridd. Duitsche Orde, blz. XIV. De ‘bomgaerd’ buiten de Tolsteegpoort was een overoude bezitting van de Orde. Reeds in 1231 schonken Sweder van Dingede, heer van Ringelberg, en zijn vrouw Beatrix haar o.a. een huis en hofstede buiten Utrecht aan den tegenwoordigen Tolsteegsingel. Daar begon de eerste landcommandeur een huis te bouwen, dat het hoofdhuis der Orde in de Nederlanden werd. Deze bezitting nam snel in omvang toe. In 1345, toen Willem IV Utrecht dreigde te belegeren, werd het huis veiligheidshalve op bevel der stadsregeering verbrand. Het is niet weer herbouwd; de Orde verkreeg van bisschop Jan van Arkel, de stad Utrecht e.a. terreinen aan den Springweg, waar zij een nieuw huis bouwde, thans het Militair hospitaal. Op het terrein buiten de Tolsteegpoort werd in 1394 de St. Annakapel gebouwd, die vóór 1628 is afgebroken. Thans heet het land de Spookboomgaard. (Vgl. De Geer van Oudegein, De archieven van de Duitsche Orde, I, blz. XII, XXXIX.) Ongetwijfeld hebben de Gereformeerden op dit terrein hun predikatie gehouden, wellicht in de St. Annakapel.

[p. 28]

verlopen monninck van Middelborch, geboren sijnde van Utrecht, Schelen Gerrit genaempt¹⁾; daer telcke reyse voel volcx, soe uuyt nyescherricheyt als quaetwillicheyt ende totter secte genegen wesende, haer in de sermonen begeven hebben teghens danck ende in weerwille van de Magistrat, die sulcx gheer belet hadden, ten ware men voir quader ende meerder inconvenienten (als van oploop, morderie ende plonderinghe onder den borgeren ende inwoonderen, die lichtelick tot sulcx occasie gesocht ende genomen souden hebben) niet bevrest en ware gewest^a)2).

1) Deze predikant, Schele Gerrit, wordt noch bij Bor noch bij Brandt vermeld. Hij wordt echter in het vonnis van Neel Spaens genoemd; bij haar had hij een onderkomen gevonden. (Vgl. Marcus, blz. 28 vlg.)

a) ‘daer telcke - gewest’ later met andere hand bijgeschreven.

2) Volgens Bor (fol. 55) stelden sommigen in de Regeering voor om de poorten te sluiten en de preekgangers buiten te sluiten. Maar men waagde het niet daartoe over te gaan, omdat men vreesde, dat in dat geval de kloosters buiten de poort in brand zouden worden gestoken. - Royaards heeft in het Ned. Arch. v. Kerk. Gesch., XVI, blz. 349 vlg., een Proeve eener geschiedenis der Hervorming in de stad en provincie Utrecht (1566-1577) gegeven; daarbij putte hij, behalve uit Bor, Van Meteren, Brandt, Wtenbogaert, Trigland e.a., voornamelijk uit ongedrukte stukken uit het provinciaal en het stedelijk archief en uit verschillende kerkelijke archieven. Onze kroniek schijnt hij niet te hebben gekent; ten minste hij haalt haar nergens aan. (Vgl. over de openbare preek te Utrecht, aldaar, blz. 383 vlg.)

[p. 29]

fol. 8. Conferentie van St. Truyen. Beeldenstorm.

fol. 8^v. Hebben mede van gelijcken die van de nyewen religie^a) binnen der (?) stadt van^b) Utrecht op den XXIIII Augusti, wesende den dach van St. Bartholomeus^c)1); ende naerdat zylieden in den voors. bomgaert^d) haer predicatiën gedaen hadden, zijn sommighe van hemlieden^e) teghens den avont in St. Gertruyden kercke gegaen^f), daer sy die beelden eerst hebben beginnen te brecken ende^g) van boven neder vuyt den^h) aultaren terstoten; daer die hoefden ende conducteurs af waren Floris die Scheymaecker ende Gelis Spaens met zijn soenen, messenmaeckers²⁾.

Den XXV Augusti, wesende Sonnendach³⁾, heb-

a) ‘die - religie’ later met een andere hand bijgeschreven.

b) ‘stadt van’ later met een andere hand bijgeschreven.

c) ‘St. Bartholomeusdach’, later veranderd als boven.

1) Bor is over deze gebeurtenissen (fol. 63 vlg.) iets vollediger. Des morgens van den 24sten Augustus vroegen die van de nieuwe leer aan de Heeren van de Wet om het gebruik van twee kerken. De Wet antwoordde, dat zulk een concessie buiten haar bevoegdheid ging, maar dat zij den volgenden dag den Raad zou bijeenroepen en daarna antwoord zou geven. Daarop volgde dan de tweede predikatie buiten de Tolsteegpoort en de occupatie der Geertekerk. Dat Bor een juiste voorstelling van de zaak geeft wordt bewezen door de raadsnotulen van 24 Augustus, afgedrukt in (Van der Monde) Tijdschrift voor Gesch., Oudh. en Hist. van Utrecht, VIII, blz. 127.

d) ‘in - bomgaert’ later veranderd in ‘buyten die Tollestegeporte weder’.

e) ‘zijn - henlieden’ doorgehaald; daarboven ‘haer vervordert’.

f) Later ‘te gegaen’.

g) ‘daer - brecken’ doorgehaald; daarboven ‘ende aldaer die beelden’.

h) Hs. ‘die’ later veranderd in ‘den’.

2) Bor kent deze namen niet, maar zegt alleen, dat uit het later ingestelde onderzoek is gebleken, ‘dat het waren eenige jonge gesellen, geassisteert by eenige met roers gewapent sijnde.’

3) Bor is over de gebeurtenissen van dezen dag uitvoeriger. De Raad kwam 's morgens bijeen; voor hem verschenen die van de nieuwe religie, herhaalden hun verzoek om twee kerken en betuigden den beeldendienst te willen afschaffen. De Raad achtte zich te onvoltallig en niet sterk genoeg om een besluit te nemen. Daarop volgde het bekende antwoord: ‘eet ham met mostaert, so werd gy sterk.’ Een beslissing werd tot elf uur uitgesteld. Een deputatie van den Raad werd gezonden naar den commandant van het kasteel, met mededeeling van het gebeurde en verzoek om raad en hulp. De commandant ried aan, het volk zooveel mogelijk van de been te houden, maar had alleen last het kasteel te bewaren. Intusschen overlegde de Raad met vele aanzienlijken. Aan die van de nieuwe leer werd toen geantwoord, dat men het verzoek acht dagen in beraad zou houden en inmiddels aan de Landvoogdes en den Prins van Oranje zou schrijven. Men nam daarmede genoegen. Een deputatie uit de Raad begaf zich naar het Mariakerkhof, waar de Calvinisten gewapend te hoop waren geloopen. Aan hen werd het raadsbesluit medegedeeld, waarmede men genoegen scheen te nemen. Toch volgde er een beeldenstorm. (Vgl. ook de raadsnotulen van 28 Aug., afgedrukt in Van der Monde's Tijdschrift VIII, blz. 127 vlg. en het verslag van Dirck Cater, bij Van Someren, Archives. Supplément, 4 vlg.)

[p. 30]

bende^a) weder ter plaetse voirs. haer predicatie gedaen (daer veele vremde sectarisen soe van Vianen, Culenborch, Yselsteyn als van anderen omliggenden steden ende dorpen hemlieden alstoen by den anderen in 't sermoen vergadert hebben^b), zijn zyluyden^c) tsamen, als 't sermoen gedaen was, mit een groot gedruys jeghens den middach binnen Utrecht gecommen; (fol. 9.) soedat die regierders der stadt Utrecht ziende die menichte van alle dat vrempt volck ende bedeucht zijnde, dat alle die kercken ende closteren voirts gedestrueert souden hebben^d) moeghen woorden, hebben hem by hemlieden gevonden op St. Marien-kerckhooff onder die lindenboom, daer die geusen^e) in grooten getalle by den anderen ver-

a) Hs. ‘hebben wij’, veranderd in ‘hebbende’.

b) ‘vergadert hebben’ later met andere hand veranderd in ‘begeven hadden’.

c) Hs. ‘die’, doorgehaald; daarboven ‘zijn zijluyden’.

d) ‘hebben’ met andere hand later bijgeschreven.

e) ‘geusen’ later veranderd in ‘vande niewe relige ende sectarysen’.

[p. 31]

gadert waren, om een exploit te doen, als zy seyden, ofte zy wilden niet gemaekt^a) binnen der stadt een kercke geopent^b) hebben, daer zy vrilicken ombecroent van ymanden haer predicatiën moechten doen; zulcx dat die regie[r]ders mit hemlieden alsdoen int vrundelic versproken ende overcommen zijn, als dat zylieden ophouden souden van eyt te doen ofte te attenteren den tyt van vier¹⁾ daghen, totdat die regierders aen die Hartoghinne van Parma Regente gesonden souden hebben; 't wellic zylieden aen handen van Jan Bool²⁾ burgemeester beloefden te doen ende zijn alsoe vandaen gescheyden^c).

Maer³⁾ recht op die noennen, nietteghenstaende haer beloeften, zijn die sectarysen gecommen voir die Burkercke mit bylen, hameren, houwelen, helbaerden, gaveleynen, sweerden, spyssen, stocken ende anderen diergelycken instrumenten; dan^d) alsoe zij die gesloten vonden, soe heeft Jan B. van Ameronghen, slotemaecker ende stadtmeester⁴⁾, dieselve

a) ‘niet gemaekt’⁵⁾, later met een andere hand bijgeschreven.

5) = met gemak?

b) ‘geopent’ later met een andere hand bijgeschreven.

1) Vergissing voor: acht dagen. Zie de vorige noot.

2) Bij Bor Johan Bol. Vgl. over Jan Bool, Van der Monde's Tijdschrift VIII, 127 vlg. Hij was van 1557-1558 en in 1562 schepen, van 1563-1566 burgemeester, in 1567 schepen, in 1568 raad. HS. Kon. Bibl. 132 A 38 (Regeeringslijst van Utrecht 1528-1656).

c) ‘ende zijn - gescheyden’ later veranderd in ‘scheydende alsoe mit (mit) vrunscappen van den anderen.’

3) De volgende beschrijving van den Beeldenstorm te Utrecht is veel uitvoeriger dan die bij Bor, fol. 47. Brandts beschrijving (Hist. der Ref. I, 362 vlg.), is ontleend aan die van Bor en Hooft. Vgl. ook Caters verslag, bij Van Someren, pag. 4 vlg.

d) ‘dan’ later veranderd in ‘ende’.

4) Deze persoon wordt bij Bor niet genoemd. Vgl. over hem beneden.

[p. 32]

(fol. 9^v.) mit sijn instrumenten opgesteken; ende daerinne gecommen wesende, hebben allen die aultaren ende beelden, groot ende cleyn, het heylich sacramentshuys, die organen, gestoelten ende alle datter inne was, gebroken, van boven nedergestoten, in stucken gesmeten ende allen die boecken van der kercke aen stucken gescheurt.

Treckende soe voorts mit een groote furie ende gedruys naer St. Jacopskercke, ende van daer nae den Minderbroeders ende Predikerbroeders, doende alomme van gelijcke, verbrandende haerlieder librariën ende boecken, soe in den geestelycken als weerlicken rechten ende anderen faculteyten, een groote schat werdich wesende¹⁾; ende opdat die te beter branden souden, hebben allen die boteren ende olie, die in den conventen was^a), daerinne geworpen; hebben oic die twee conventen van binnen alsoe verdestruert, datter weynich geheels in gebleven is wesende; die monicken verstroyt ende elcx zijn weechs vuyt den conventen gelopen^b). Gedurende dese^c) furie ende destructie van den noene totten avont, daer die conducteurs ende hoefden af waren Willem van Nyvelt van Arsberch, Dirric Cater²⁾, Jacop Cosinsz. mit zijn soen, schoenmaeckers, Jan B. van Amerongen mit

1) Aan zulke uitingen herkent men den man van studie. Was de schrijver misschien jurist? Bij de vernieling van een kloosterbibliotheek denkt men gewoonlijk niet allereerst aan het jammerlijk verloren gaan van de boeken ‘soe in den geestelycken als weerlicken (wereldlijken) rechten.’ Een geestelijke zou vermoedelijk het eerst aan de theologische boeken hebben gedacht. Zie hierover de inleiding.

a) ‘die - was’ later veranderd in: ‘die zy in den conventen bevonden.’

b) ‘wesende - gelopen’ later met andere hand bijgeschreven.

c) ‘dese’ later veranderd in ‘dieselve’.

2) Zie over deze beide personen boven blz. 26, noot 2, 27, noot 1.

[p. 33]

zijn soen, slotmaeckers¹⁾, Caerl die clermaecker, Jelis Spaens mit zijn soenen ende Cornelis van Leewen mit zijn broeder, messemaeckers, Floris die scheymaecker²⁾ ende meer anderen, altesamen lieden van cleynen conditiën, mestendeel al ambachtslieden, (fol. 10.) weversjongens ende mester^a), ende huyslieden, die daertoe by de sectarysen eensdels^b) geheurt waren ende by Jan Berntz. clermaecker, als daertoe gecommittert wesende, betaelt woorden³⁾; die men altesamen lichtelick soude hebben cunnen resisteren, soe verre men gheen vrese gehadt en hadde voir het castel van Vredenborch ende den gemeenten, die men niet en wiste hoe sterck dat zy waren, die haer die saecke anders hadde moegen moyen. Soedat het een permissie ende plaghe van God de Heere geweest is^c), dat die sectarisen met soe cleynen volck die kerckendommen in den Neder-

1) Zie over dezen persoon boven blz. 31. Caerl die clermaecker is dezelfde als Carel de snyder. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, blz. 75.) Jelis Spaens is vermoedelijk de man van Neel Spaens. (Vgl. boven blz. 29 en Cod. dipl. t.a.p.) Cornelis van Leeuwen is vermoedelijk dezelfde als Mr. Cornelis, organist. (T.a.p.) Over Floris die scheymaecker vgl. t.a.p.

2) Geen dezer personen wordt bij Bor genoemd.

a) ‘jongens ende mester’ met andere hand later bijgeschreven.

b) ‘by - eensdels’ met andere hand later bijgeschreven.

3) Uit zulke details zou men moeten opmaken, dat de Beeldenstorm inderdaad naar een vooraf beraamd plan is uitgevoerd en door betaalde handlangers is bewerkstelligd. Maar men vergete niet, dat de schrijver onzer kroniek van onverlaten als de beeldstormers gaarne alles slechts wil gelooven. Dergelijke praatjes doen gewoonlijk de ronde bij alle soortgelijke gelegenheden. Het woord van een vijand heeft natuurlijk weinig waarde. Tenzij dus andere bewijzen van het tegendeel worden gevonden, kan men deze oude kwestie hier onbeslist laten. (Vgl. daarover Brill, Betwiste bijzonderheden, blz. 78 vlg. en de daar aangehaalde litteratuur.)

c) ‘geweest is’ veranderd in ‘schint geweest te zijn.’

[p. 34]

landen soe stoutelick verdestruert ende geschendt hebben^a)1).

Den 26 Augusti des anderendaechs zijn sylieden voirts gegaen in die parochiekercken^b) van St. Nicolaes ende St. Gertruydt, daer zy van gelycken allen die aultaren ende beelden voirts ende aen stucken gesmeten^c) verdestrueert hebben.

Opden 27 Augusti is by provisie ende op het behagen van de Harthoginne van Parma Regent ende den Prince van Oraengen als stadthouder^d) op den stadthuyse van Utrecht gemaeckt zeker accordt ofte contract tusschen die Staten des lants van Utrecht, binnen Utrecht wesende, ter eenre ende die van der nyewe religie ter andere, waertoe die van der stadt genoch bedwongen waren, of die van der nyewe religie souden voorts allen die anderen ecclesiën ende closteren, die noch geheel waren, mede verdestrueert hebben. By welck contract geaccordeert woorden, als dat die van der nyewe religie tot haren behoeff, omme daerinne te preken ende haer ceremoniën te houden, hebben soude St. Jacopskercke, ter tijt toe die

a) ‘die men altesamen - hebben’ met andere hand later bijgeschreven.

1) Bor deelt nog mede, dat op het bericht van de plundering Burgemeesteren den Raad en andere autoriteiten en ook de dekens van de gilden op het stadhuis hebben ontboden. Daar riep men ook gewapende burgers bijeen. Den volgenden dag kwamen de beeldstormers, vijf a zeshonderd in getal, weer bijeen op het Mariakerkhof. Johan van Renesse van Wulp heeft hen toen namens de Regeering bewogen voorloopig op te houden met de plundering. Toch zijn onmiddellijk daarna de St. Nicolaas en St. Geertekerk geplunderd, maar eenige regeeringsleden hebben hun moedwil daar gestuit.

b) ‘parochie’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘voirts - gesmeten’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘ende den Prinche - stadhouder’ later bijgeschreven.

[p. 35]

van der stadt aen die Hartoginne van Parma Regente^a) haere gedeputerden gesonden soude hebben, omme haer consent ende permissie daertoe te^b) vercrigen. Ende zijn vuyt den Gerechte gecommittert^c) Hendric van Rijnevelt ende Jan van Amerongen scepenen. (fol. 10^v.) die tenselven daghe naer Brussel aen Haere Hoocheyt gesonden zijn^d)1).

Is mede tenselven daghe het tvoirs. contract ende accord gepublicert van den stadthuyse in forme ende maniere naevolghende ende alhier geïnserert, daer man sal moegen uuyt verstaen off die Hartoge van Alba alsoe daeromme geoorsaeckt is gewest den rade van Utrecht te causeren ende oic decipueren als hy naderhand gedaen heeft^e)2).

fol. 10^v. Accoord van de Staten van Utrecht met die van de nieuwe religie. (Bor, fol. 71.)

fol. 12. Achtervolghende welcke contract is op den 28 Augusti een galge op die Neude opgerecht

a) ‘regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘te’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) Veranderd in: ‘Daer uuyt den gerechte toe gecommittert woorden.’

d) ‘aen Haere - zijn’ veranderd in: ‘getrocken zijn’.

1) Deze deputatie wordt niet bij Bor vermeld. Hendric de Voicht van Rijnevelt was in 1555, 1558 en 1564-1566 schepen, van 1567-1568 burgemeester van Utrecht. (HS. Kon. Bibl. 132 A 38.) Jan Taets van Amerongen was in 1557 en 1558 schepen, van 1560-1562 burgemeester, van 1563-1567 schepen, in 1568 burgemeester. (IIS. als voren.) Vgl. over deze zending: Kist en Royaards, Archief, V, 401.

e) ‘daer men sal - gedaen heeft’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) De schrijver bedoelt, dat de Staten van Utrecht het accoord met die van de nieuwe religie, vertegenwoordigd door Jacob Cosijnsz. en Dirck Cater, hebben aangegaan en dat dus Alva later geen recht had het alleen aan den Raad van Utrecht ten laste te leggen.

[p. 36]

ende gestelt ter requisitie van die van der nyewe religie¹⁾, daer Jacop Cosinsz. mit sommighe anderen sijn consorten naderhant noch selver aen gehangen woorden²⁾.

fol. 12^v. Ende hebben^a) terstont die van der nyewe religie St. Jacopskercke tot haer genomen ende dieselve gesuvert, mits daeruuyt nemende allen die aultaren ende beelden, die daer noch inne waren, houdende aldaer haerlieder predicatiën, singende onder het sermoen sommighe Duytsche salmpmen, die jonghe kynderen het doepsel gevende, die bruyt ende bruydegoms te hoope vergaderende, mit anderen diergelycke maniere van religie exercerende, daer sylieden die groote cloock van der kercke toe gebruyckende waren. Ende woorden die kercke by haerlieder gemeenten geheten^b) Jacop Cosinsz ofte Dirc Caters kerck³⁾.

Brief van D'Alava aan de Landvoogdes, 29 Aug. 1566.

Op den 2 September die voirs.^c) gecommitterde van Utrecht^d) weder van Brussel gecommen sijnde, heeft de Hertoghinne Regente^e) aen die van der

1) Natuurlijk ter afschrikking van verdere plunderaars.

2) Het leedvermaak van den schrijver bewijst, aan welke zijde hij staat. Vgl. over het plaatsen van de galg: Kist en Royaards, Archief, XVI, 411.

a) ‘Ende hebben’ veranderd in ‘Hebben oic.’

b) Veranderd in: ‘welcke kercke by haerlieder gemeenten genaempt ende geheten woorden.’

3) Deze bijzonderheden niet bij Bor.

c) ‘voirs.’ doorgehaald.

d) ‘van Utrecht’ met andere hand later bijgeschreven.

e) ‘regente’ met andere hand later bijgeschreven.

[p. 37]

stadt van^a) Utrecht gescreven^b)1), dat men die van der nyewe religie volghende 't accordt, by haer metten edelen geconfedererden onlancx gemaeckt^c), gheen kercke binnen der stadt van^d) Utrecht toelaten ofte geven en soude²⁾, maer dat men hemlieden St. Jacopskercke, die by provisie ende opt behagen van Hare Hoocheyt hemlieden geaccordeert was, weder benemen soude. Welcke bevelen van Hare Hoocheyt^e) tenselven daghe by openbaer publicatie van den stadthuyse gepubliceert wesende^f), hebben die van den nyewe religie alsdoen die kercke van St. Jacops (fol. 13.) verlaten, houdende haerlieder predicatiën weder buyten die poorten, nu hier nu daer in 't velt, twellic hemlieden toegelaten was geweest van te voren ende^g) deur zeker^h) accordt, gemaeckt tusschen die Herthoginne endeⁱ⁾ den edelen geconfedereerden.

a) ‘van’ met andere hand later bijgeschreven.

b) ‘aen die.... gescreven’ veranderd in ‘die.... by missive bebelast ende geordonneert.’

1) Volgens Bor (fol. 71) heeft de Landvoogdes bij brieven van 6 September 1566 het Utrechtsche accoord vernietigd. Deze datum is vermoedelijk juist. Gedeputeerden, die den 27 Aug. uit Utrecht naar Brussel zijn gezonden, kunnen bezwaarlijk, zooals onze kroniek meldt, den 2 Sept. al weer daar terug zijn geweest met de brieven der Landvoogdes. Royaards (Archief XVI, 415) zegt, dat de Gedeputeerden den 6 September zijn teruggekeerd.

c) ‘volghende 't accordt - gemaeckt’ met andere hand later bijgeschreven.

d) ‘der stadt van’ met andere hand later bijgeschreven.

2) Volgens dit accoord kon namelijk de prediking alleen daar worden toegelaten, waar zij den 23 Aug. reeds werd gehouden; te Utrecht was vóór dien datum alleen buiten de muren gepreekt.

e) ‘Hare Hoocheyt’ veranderd in: ‘Hertoginne Regente’.

f) Hs. ‘zijn geweest. En hebben’ later veranderd als boven.

g) ‘geweest - ende’ doorgehaald.

h) ‘zeker’ doorgehaald.

i) Veranderd in: ‘by de Herthoginne Regente met’.

[p. 38]

Ende zijn^a) daernae alle die vier parochiekercken, die verdestruert ende toegesloten waren geweest, weder opgeset ende gereparert, soe men best gemoecht heeft, doende aldaer weder den dienst Goedts naer ouder maniere^b)1).

Twellic aldus staende, hebben die drie Staten van Utrecht (beduecht zijnde voir oproerte, muterie^c), plonderinghe ende seditie der gemeinte) deur expres^d) consent van de Hertoginne Regente^e) een vendel cnechten tot haerlieder costen^f) aengenomen ende omtrent 9 maenden onderhouden^g) tot beschermenisse ende^h) conservatie van de Stadt, Steden ende Landen van Utrecht; wellic vendel op den 17 September op het Biscophooff gemonstert ende onder den eedt gebroocht woorden, daer Cor. Spyker hoopman af was, sterck wesende omtrent by de vijffhondert hoefdenⁱ⁾²⁾.

Oic soe hebben die van der stadt by haerlieder borgeren, ondersaten ende inwoenderen, die zy alvoorens den eedt afgenomen hadden van die oude Catholique religie voir te staen, ende die hem die nyewe religie niet en moeden ofte becroenden, den

a) ‘Ende zijn’ veranderd in: ‘Zijn oic’.

b) ‘maniere’ veranderd in ‘gewoenten’.

1) Vgl. over de geschiedenis van den Beeldenstorm te Utrecht en wat daarop is gevolgd: Kist en Royaards, Archief, XVI, 393 vlg.; Van Bolhuis, Proeve eener geschiedenis van het kasteel Vredenburg, in Van der Monde's Tijdschrift, IV, 79 vlg.

c) ‘muterie’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘expres’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘tot - costen’ later bijgeschreven.

g) ‘ende - onderhouden’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘beschermenisse ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘sterck - hoefden’ later bijgeschreven.

2) Bor noemt hetzelfde getal.

[p. 39]

stadthuyse ende des stats poorten by nacht ende dach doen bewaren jeghens die rebellen ende vianden der Catholique religie¹⁾.

fol. 13^v. Welcke eedt die van den Hoove Provinciael mit alle die supposten ende oic alle die van de geestelicheyt deen den anderen gedaen hebben; ende hebben^a) oversulcx mit die van de stadt (houdende metten anderen correspondentie) by dach ende nacht die waecken gehouden ende^b) wachten van de^c) poorten ende stadthuyse gehouden (hebben), daer zekere ordinantie af^d) gemaeckt waren omme te weeten, wat vremdelinghe ofte uuythemsche personen men inlaten ofte buyten houden soude^e)2).

Op den 2 Octobris hadden^f) die van der nyewe religie deur^g) zeker heymelicke^h) conspiratie ende anslach gemaeckt; en soudenⁱ⁾ heer Hendric van Brederoden mit practique in de stadt van Utrecht (onder dexel van het burchgraefscap van Utrecht^j)3)) geholpe ende gebracht^k) ende hem voor een hooft

1) Deze waakorde is afgedrukt in Dodt's Archief.

a) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘waecken gehouden ende’ doorgehaald.

c) ‘van de’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘af’ veranderd in ‘op’.

e) ‘hebben daer zekere - houden soude’ doorgehaald.

2) Van deze bezetting en dezen eed maakt Bor geen melding. (Vgl. echter Kist en Royaards, Archief, XVI, 414.)

f) ‘hadden’ veranderd in ‘souden’.

g) ‘deur’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘heymelicke’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘gemaeckt en souden’ veranderd in ‘die zy mit sommige binnen Utrecht gemaeckt hadden.’

j) ‘van Utrecht’ doorgehaald.

3) De Brederode's waren erfburggraven van Utrecht. (Vgl. Van Hall, Hendrick, graaf van Brederode, blz. 168, 183; Van de Water, Utrechtsch Placaatboek, III, 47 vlg.)

k) ‘ende gebracht’ met andere hand later bijgeschreven en doorgehaald.

[p. 40]

ende capitain als burchgraef van Utrecht^a) opgewoorpen hebben om die stadt te bewaren ende te bescermen, als zy seyden^b) tot behoeff van Syne Majesteyt. Twellic^c) sylieden oic die heere^d) van der stadt Utrecht aen dede geven^e) deur Floris van Boetselaer^f), heere van Carnes¹⁾, ende anderen edelluyden, die tot dien eynden al heymelic^g) gecommen waren ende veel woorden ende^h) groote rumoer om dier oirzaecken willen in den stadthuyse maecktenⁱ⁾. Maer die van de stadt mit die geestelickheyt van de vijff ecclesien^j), tselve vernemende^k) ende den anslach bemerckende, hebben hen terstont soe sterckt in wapenen gevoerd^l) op den stadtplaetse ende stadthuyse, dat den anslach belet is geweest, houdende die poorten van de stadt^m) gesloten, datter niemant

a) ‘als - Utrecht’ met andere hand later bijgeschreven.

b) ‘als zy seyden’ met andere hand later bijgeschreven.

c) ‘Twellic’ veranderd in ‘Daertoe’.

d) ‘heeren’ veranderd in ‘regee[r]ders’.

e) ‘Utrecht - geven’ veranderd in ‘deden versoecken’.

f) Hs. ‘die’, veranderd in ‘Floris van Boetselaer’.

1) Floris van Boetzelaer, heer van Langerak en Carnisse, was een der onderteekenaars en aanbieders van het Smeekschrift; als afgevaardigde van Holland woonde hij de vergadering der edelen te St. Truyen bij. In Langerak voerde hij de Hervorming in, evenals Brederode in Vianen; hij beval ook de beelden uit de kerk te verwijderen, redenen genoeg om hem een banvonnis van Alva op den hals te halen. Hij vluchtte in 1567 uit Utrecht en moet in ballingschap zijn gestorven. (Vgl. Te Water, Historie van het Smeekschrift, II, 241 vlg., 491; Marcus, Sententien, II, 106 vlg.)

g) ‘al heymelic’ veranderd in ‘al des daechs te voirens mit practiquen binnen Utrecht’.

h) ‘veel woorden ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘maeckten’ veranderd in ‘jeghens den regierders gebruyckende waren’.

j) ‘van - ecclesien’ met een andere hand later bijgeschreven.

k) ‘vernemende’ veranderd in ‘siende’.

l) ‘gevoerd’ veranderd in ‘begeven’.

m) ‘van de stadt’ met een andere hand bijgeschreven.

[p. 41]

noch^a) uuyt noch in en moechte, zulcx dat de heere van Brederode 't zelve verstaende ende daeromme op die van Utrecht zeer vergramt wesende^b) te Vianen gebleven is, die anders naer Utrecht gecommen soude (fol. 14.) hebben^c) ende des middaechs te gaste gegaen soudde hebben op den huyse van Vredenborch by den capitain Warenborch¹⁾, denwelcken hy ontboeden hadde te willen commen vergasten^d), meynende alsoe het castel ende die stadt beyde inne te cryghen; ende soude die capitain hem oic aldaer op den huyse te gaste hebben^e), tenware tzelve mede^f) belet ware gewest by Joost van Hartevelt, capitain van de soldaten van Vredenborch, die den capitain Warenburch alsoe induceerde ende onderrechten^g), dat hy den heere van Brederoeden den maeltijt op hadde doen^h) seggen, hem excuserende dat hy in aller diligentie naer Brussel terstontⁱ⁾ aen Haere Hoocheyt^j) vertrecken moeste. Soedat alle die edelluyden, die by

a) ‘noch’ later bijgeschreven.

b) ‘ende - wesende’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘soude hebben’ doorgehaald.

1) Godefroy van Erpt, heer van Warenborch, kommandant van het kasteel Vredenburg. (Vgl. Van der Monde's Tijdschrift, IV, 79.) Van zijn gezindheid was men niet zeker. Hij was vroeger edelman en hofmeester geweest van den Prins van Oranje, van wien hij ook zijn aanstelling had ontvangen. Door de Regeering en de Katholieken werd hij daarom gewantrouwd; men vreesde, dat hij zich bij de rebellen zou aansluiten. (Vgl. t.a.p. IV, 84.) Hij stierf in het begin van 1571 en werd toen vervangen door een Spanjaard. (T.a.p. IV, 96.)

d) ‘denwelcken - vergasten’ later bijgeschreven.

e) ‘ende soude - gaste hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘'t zelve mede’ veranderd in ‘zulcx’.

g) ‘ende onderrechten’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘op hadde doen’ veranderd in ‘weder op dede’.

i) ‘terstont’ doorgehaald.

j) ‘Haere Hoocheyt’ veranderd in ‘Hertoginne Regente’.

[p. 42]

de heere van Brederode bynnen Utrecht om 't gunt voirs. is texploictere gesonden waren^a), als die soonen van den heere van Asperen ende Langeraeck¹⁾, Westerholt²⁾, Hoefwegen³⁾, Vanderst^b)4), Dirrick Sneu⁵⁾, Willem van Nyvelt van Arsberch⁶⁾ ende meer andere in competente getalle^c) mit haerlieder

a) ‘om 't gunt - waren’ veranderd in ‘gesonden waren omme tselve exploict teffectueren’.

1) De heer van Asperen en Langerak is Wessel van den Boetzelaer, een der onderteekenaars van het Compromis en van het Smeekschrift. Hij voerde te Asperen de Hervorming in en liet zelfs den beeldenstorm toe Bij vonnis van 17 Aug. 1568 werd hij daarom den lande uitgebannen. Zelfs was hij uitgesloten van het pardon van 1574. Hij stierf te Rossem in 1575. (Vgl. Marcus Sententiën, 130 vlg.; Te Water, Hist. van het Smeekschrift, II, 247 vlg., III, 480 vlg.) Zijn zonen zijn de boven (blz. 40 noot a) genoemde Floris, heer van Langerak en Carnisse, Daniel, heer van de Merwede en Moerkerk, die aan het oproer van 1566 deelnam en in 1591 stierf (vgl. Marcus, 131, 134; Te Water, II, 240 vlg.; III, 136, 138, 480), Wessel, die den 13 Maart 1567 bij Austruweel sneuvelde (Te Water, II, 248), Otto, die deel nam aan het Compromis en de openbare preek en daarom werd gebannen (Marcus, 106 vlg.; Te Water, II, 242 vlg.) en Lodewijk, die deel nam aan het Compromis. Verder had de heer van Asperen nog een natuurlijken zoon Wessel, die in 1568 eveneens werd gebannen (Te Water II, 247 vlg.; III, 481).

2) Westerholt schijnt verder onbekend.

3) Hoefwegen schijnt verder onbekend.

b) ‘die soonen - Vanderst’ doorgehaald; daarboven ‘Floris van Boetselaar.’

4) Vanderst schijnt verder onbekend.

5) Diederick Sonoy werd wegens bevordering van de openbare preek in Den Haag en omstreken den 7 Mei 1568 bij vonnis van den Raad van Beroerte gebannen met confiscatie van zijn goederen. Zijn vonnis bij Marcus, blz. 51. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, blz. 106.) Is echter Dirrick Sneu dezelfde of een ander dan Diederick Sonoy? Deelneming aan de wapening van Brederode wordt Sonoy in zijn vonnis niet ten laste gelegd, zoodat het mogelijk blijft, dat Sneu en Sonoy verschillende personen zijn.

6) Over Willem van Zuylen van Nyevelt, heer van Bergambacht, Aartsbergen enz. zie boven blz. 26 noot c.

c) ‘in - getalle’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 43]

dienaren ende aenhangeren^a) altesamen wel gewapent wesende, siende dat haren anslach gefaillert was, hemlieden al heymelic weder^b) uuyt die stadt begeven ende^c) versteken hebben, treckende weder^d) naer Vianen toe. Ende hebben ten selven daghe die Staten van Utrecht, terselver^e) tijt bynnen Utrecht wesende, omme alle ongemakt, twyst ende twedracht te stouwen ende goede correspondentie met haer gebuere te houden^f), gedeputert heeren Gerrit van Renesse¹⁾ Ridder ende Raedt ende^g) Mr. Jan Apelius canonic ten Dom ende Cornelis Vermaet scepen²⁾, die zy gesonden hebben aen den heere van Brederoede, doende denselven mit vrunscap versoecken^h) om goede naeburscap mitten anderen te willenⁱ⁾ houden ende goede vrunden te willenⁱ⁾ blyven; twellic die heer van Brederoede, den gefaillerden anslach simulerende, den gedeputerden oic beloofden, hemlieden alle vrunscap toeseggende, begerende van gelijcke goede naebuerscap te willen houden^j)3).

a) ‘ende aenhangere’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘weder’ doorgehaald.

c) ‘begeven ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘weder’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘terselver’ veranderd in ‘dyer’.

f) ‘omme - houden’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Over Gerrit van Renesse van Wulven vgl. beneden bij zijn vonnis.

g) ‘ende Raedt ende’ doorgehaald.

2) Cornelis Vermaet of Van der Maet was van 1545-1547 schepen, van 1548-1549 burgemeester, van 1550-1551 schepen, van 1553-1554 burgemeester, in 1555 schepen, in 1557 burgemeester, van 1560-1566 schepen, in 1567 burgemeester, van 1568-1576 schepen. In laatstgenoemd jaar is hij gestorven. (Hs. Kon. Bibl. 132 A 38.)

h) Hs. ‘hem versoeckende’ later veranderd als boven.

i) ‘willen’ doorgehaald.

i) ‘willen’ doorgehaald.

j) ‘twellic die - willen houden’ later met een andere hand bijgeschreven.

3) Over dezen mislukten aanslag van Brederode c.s. op Utrecht heeft Bor geen enkele mededeeling. Ook elders wordt zij niet vermeld. (Vgl. echter Kist en Royaards, Archief, XVI, blz. 415, noot 1; Van der Monde's Tijdschrift, IV, 83 vlg.)

[p. 44]

Den 19 October is die Prince van Ouraengen deur bevel van de Hartoginne Regente^a) binnen Utrecht (fol. 14^v.) gecommen mit zij[n] broder grave Lodewyck van Naussauwe¹⁾, hebbende die Prince by hem^b) zijn ordinaris beende ruyteren²⁾, om die stadt te bewaren ende goede ordere, eendracht ende concordie onder die borgeren ende inwoenderen te setten. Wesende die Prince mit sijn broeder geloigeert ten huyse van Jan van Renesse, here^c) van Wilp³⁾; alwaer^d) die heere van Brederoede hemlieden tot twee ofte drie reysen toe is commen besoecken, daer telcke reyse groote communicatie gehouden woorde met die van der nyewe religie. Is mede die Prince

a) ‘regente’ later met een andere hand bijgeschreven.

1) Dat Lodewijk van Nassau zijn broeder Oranje vergezelde, deelt Bor niet mede; het blijkt evenwel uit het door Te Water (Smeekschrift, IV, 322 vlg.) afgedrukte journaal, waarin wij lezen: ‘Den 18ⁿ Octob. quam mijn heere de Prince ende Graef Loedewyck te Vianen, reysende van daer nae Utrecht.’ (Vgl. ook Blok, Lodewijk van Nassau, 51.)

b) ‘hebbende die prince by hem zijn’ veranderd in: ‘by hem hebbende zijn ordinaris’.

2) Bor spreekt van ‘twe honderd en tsestig schutten.’ (Fol. 74.)

c) ‘den here’ veranderd in ‘Jan van Renesse here’.

3) Hoewel Bor het niet uitdrukkelijk zegt, zou men uit het feit, dat de Prins de Utrechtsche autoriteiten bij zich op het kasteel Vredenburg te gast noodigde, de gevolgtrekking kunnen maken, dat hij meent, dat hij daar ook logeerde. Onze kroniekschrijver was evenwel ooggetuige en zal zich hierin wel niet vergissen. Vgl. ook Matthaeus, Fundationes, 226: ‘Anno 1566 post perfractas statuas Ultrajectum venit Princeps cum aliquot viris bombardariis quasi civitatem defensurus, hospitatusque est apud nobilem Wulpium’ (Aangeh. Van der Monde's Tijdschrift, IV, 86). Jan van Renesse van Wulven en de Wilp was een der hoofden der Gereformeerde partij in Utrecht (vgl. beneden bij zijn vonnis). Het is dus wel eigenaardig, dat de Prins zijn intrek juist bij hem nam. Het huis van Renesse was gelegen op den Drift; na de confiscatie van zijne goederen vestigde het Hof van Utrecht zich er in.

d) ‘alwaer’ veranderd in ‘daer’.

[p. 45]

van Ouraengen mit grave Lodewyck sijn broeder tot twee ofte drie reysen oic^a) gethogen naer Vianen by den heere van Brederoede, daer van gelijcke telcken reyse^b) diversche communicatie gehouden woorden, soe mit die van der nyewe religie als mit sommighe gedeputeerden van ettelycke steden van Hollant, tot dien eynde aldaer gesonden wesende^c)1).

a) ‘oic’ met een andere hand bijgeschreven.

b) ‘telcken reyse’ doorgehaald.

c) ‘tot - wesende’ met een andere hand bijgeschreven.

1) Deze berichten zijn van veel belang. Bor weet niets van deze correspondentie van Oranje, Lodewijk van Nassau en Brederode met de Calvinisten en sommige Hollandsche steden. Hij vermeldt alleen (fol. 103), dat Oranje aan Brederode in Vianen geschut heeft gezonden. Het boven (p. 44 noot 1) genoemde journaal deelt daaromtrent het volgende mede: ‘Den 1 Novemb. was mijn heere den Prinche met Graef Lodewijck en meer andere heeren te Vianen. Den 2^en reysden de voorsz. heeren, ende ook mijn heere van Brederode te zamen na Schoenhoven, daer die Staten van Hollant vergadert waren. Den 3 quamen die heeren wederom te zameu te Vianen, ende reysden..... wederom na Utrecht..... Den 14 Novemb. was Graeff Loedewijck te Vianen met ettelyke Edelluyden. Den 15 quam te Vianen Graef Jan van Nassau, mijn heere den Princhen broeder, metten Grave van Solms. Den 16 quam mijn heere den Prinche te Vianen met veel Edelluyden. Den 17 reysden mijn heere de Prinche, Graef Jan ende den Grave van Solms nae Utrecht..... Den 23 quam Graef Lodewijck mitten Graef van Witgensteyn te Vianen..... Den 2 Januarij (1567) quam van Bueren een stuck geschuts te Vianen, geheeten den Vuyl, dat eertijts doen geyten was by Bisschop Davidt van Bourgoignen, 't geen mijn heere de Prinche mijn heere Van Brederode geschonken hadde.’ (Te Water, IV, 326 vlg.) De mededeelingen van onze kroniek, hoewel zij ons van de te Utrecht gevoerde onder handelingen geen nadere bijzonderheden geven, maken evenwel wel duidelijk, dat Oranje, die eigenlijk te Utrecht op bevel der Landvoogdes kwam om het accoord van 23 Aug. ten uitvoer te leggen, wat hij ook heeft gedaan, daar in veel nauwere verbinding stond tot Brederode en de consistoriën dan men gewoonlijk aanneemt. Het zou evenwel de grenzen van een aanteekening op deze uitgave verre overschrijden, zoo wij deze hoogstbelangrijke gebeurtenissen in verband met wat de kroniek ons leert, nogmaals gingen beschrijven.

[p. 46]

Heeft oic die heer van Brederode terselver tijt zeker bolwerken ende sterckten tot Vianen doen maecken, soe aen die stadt als aen zijn huys^a), tot conservatie^b) van zijn^c) stadt (als hy seyde) ende jeghens d'invasie der rebellen, aennemende tot dien eynde deur zekere hoopluyden ende bevelhebberen ettelycke vendelen cnechten, die hy den eedt dede doen van te dienen den Coninc van Spaengen ende den heere van Brederoede als opperste veeltheer omme die rebellen van Zyne Majesteyt te verdriven, te straffen ende te wederstaen.

Op den eersten November zijn binnen Utrecht gecommen tweehondert buschutten, wesende des Princen lijfschutten, die hy uuyt den naem van den Coninc aengenomen hadde deur consent van de Herthoginne Regente, die meestendel al kerckschenders ende beeldestormers waren^d)1).

fol. 15. Den 12 December is binnen Utrecht deur last ende bevel van de Prince van Ouraengen als stadthouder van Utrecht^e) gepubliceert van den stadthuyse by Willem de Viant^f), deurwerder van den Hoove^g), zeker ordonnantie, waernaer hem een eygelic, soe van der oude als van der nyewe religie,

a) ‘zijn huys’ veranderd in ‘het castel’.

b) ‘conservatie’ veranderd in ‘beschermenisse’.

c) ‘zijn’ doorgehaald.

d) ‘regente - waren’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor spreekt alleen van ‘sijn bende’. Zoowel Bor als onze kroniek zeggen, dat er tweemaal achtereenvolgens troepen binnen Utrecht zijn gelegd, den eersten keer tegelijk met de komst van den Prins, den tweeden een paar weken daarna. De insinuatie, dat 's Prinsen troepen meest beeldstormers waren, wordt door niets bewezen.

e) ‘als’ en ‘van Utrecht’ doorgehaald.

f) ‘Willem de Viant’ doorgehaald.

g) ‘van den stadthuyse - hoove’ later bijgeschreven.

[p. 47]

soude hebben te reguleren ende dat in forme ende maniere naevolghende¹⁾.

fol. 15^r. Publicatie van den Prins van Oranje, 12 Dec. 1566. (Bor, fol. 75.)

fol. 17^v. Achtervolghende welcke ordonnantie is die van der nyewe religie by die Prince van Ouraengen toegelaten haer sermoenen te doen buyten die Wittevrouweporte vast onder die stadt^a) aen het singel, alwaer zylieden een plaetze gecoocht hebben, die zy mit sant dede bespreyen omme daer bequamelic voir die vrouwen in den regen ende anders op te moeghen sitten; welcke plaetze by haerlieder gemeinte genaempt is geweest die Santkerck; daer over den anderden dach gepredickt woorden; alwaer oic sommighe van haerlieder dooden naer haerlieder wys ende seremoniën begraven zijn geweest, singende aldaer in de begravenisse ettelicke^b) Duytsche spalmen. Ende als haer sermoenen gedaen waren, soe^c) hebben hem^d) sommighe ministers ofte collecteurs^e), daertoe gecommittert zijnde, hem aldaer^f) gevonden onder

1) Bor deelt nog een en ander mede over de onderhandelingen, die aan dit accoord voorafgingen. Daaruit blijkt, dat de Prins deze ordonnantie eerst heeft afgekondigd, nadat zoowel de Staten van Utrecht als het Hof en de Raad der stad geweigerd hadden met die van de nieuwe religie een accoord te treffen. Van deze weigering ontving de Prins acte. Daarna zond hij de conceptordonnantie naar de Landvoogdes en ontving ze door haar goedgekeurd terug.

a) ‘vast - stadt’ later bijgeschreven.

b) ‘in de - ettelicke’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘als - soe’ veranderd in ‘die sermoenen gedaen sijnde’.

d) ‘hem’ doorgehaald.

e) ‘ministers ofte collecteurs’ later bijgeschreven.

f) ‘hem aldaer’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 48]

het volck^a), die zekere sackgens in die hant hielden^b), daer een yegelic die wilde zijn caritaet in dede, mits daerin gevende zeker penninghe ofte gelt^c), waervan^d) zyliede broot om^e) dede backen, dat zy den armen lieden gaven, die haer sermonen quamen hooren^f), ende oic sommighe^g) scamele borgeren om tzelve gelt^h) heurden omme tot haerlieder predicatiën te commen, waerdoor zylieden groot volck aen haerlieder zyde ende religieⁱ⁾ gethoogen hebben¹⁾.

fol. 18. Op den 14 December is die Prince van Ouraengen mit zijn broeder grave Lodewyck van Nassauwe²⁾, naerdat hy die voirs. ordre binnen Utrecht gestelt hadde^j), gereyst uuyt Utrecht naer Amsterdam, alwaer grave Lodewyc van die Prince

a) ‘het volck die’ veranderd in ‘haer gemeente’.

b) ‘hielden’ veranderd in ‘houdende’.

c) ‘mits - gelt’ doorgehaald.

d) ‘waervan’ veranderd in ‘daer’.

e) ‘om’ met andere hand later bijgeschreven.

f) ‘den armen - quamen hooren’ veranderd in ‘onder den armen, die haer sermonen hoorden, destribuerden’.

g) ‘sommighe’ doorgehaald.

h) ‘om 't zelve gelt’ doorgehaald.

i) ‘ende religie’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor heeft geen van al deze bijzonderheden, waaruit duidelijk blijkt, dat de nieuwe gemeente reeds was gesticht en haar vaste organisatie had bekomen. Eigenaardig is deze schets van de Calvinistische gebruiken uit de pen van een Katholiek.

2) Fruin meent (Verspr. Geschr. I, 432), dat de Prins omstreeks 18 Dec. van Utrecht naar Amsterdam vertrok; Scheltema (Hendrik van Brederode, 32), neemt aan, dat dit op 20 Dec. geschiedde; de kroniek leert ons, dat het op 14 Dec. was. Verder blijkt, dat Lodewijk hem te Amsterdam niet kwam opzoeken (t.a.p.), maar dat beide broeders gezamenlijk van Utrecht naar Amsterdam zijn gereisd. Te Amsterdam is nog langdurig onderhandeld (t.a. p. 436 vlg.) Vgl. nog over Oranje's verblijf te Utrecht: Van der Monde's Tijdschrift, IV, 85 vlg.; Kist en Royaards, Archief, XVI, 412 vlg.

j) ‘naerdat - hadde’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 49]

gescheyden is, reysende van daer over^a) Amersfort naer Duytslant¹⁾. Ende die Prince naer Haerlem²⁾, Leyden, den Haghe^b), Delft, Rotterdam, Dordrecht ende soe voirts over^c) Geertruydenberghe nae^d) Breda ende van daen^e) naer Antwerpen, daer die Hertoghinne hem verscreven ende doen commen^f) hadde, naerdat hy metten steden van Hollant aldaer in 't duertrecken ende passeren diversche communicatie die religie aengaende gehouden hadden^g). Hebbende die Hertoginne Regente alrede doen aennemen ettelicken regimenten cnechten, soe in Duytslant als in den Nederlanden, omme te voircommen ende te beletten die vergaderinghe der sectarisen ende rebellen die daer soude moeghe gebeuren^h), ende mit garnisoenen te besetten die principalen steden, vresende dat die by den sectarisen innegenomen ende geoccupeert soude hebben moegen worden. Hebbende die Hertoginne Regente den Majesteyt van den Coninck

a) ‘reysende van daer over’ veranderd in ‘treckende deur’.

1) De Prins is den 20 Januari 1567 uit Amsterdam vertrokken. Wanneer Lodewijk naar Duitschland is gegaan, blijkt niet; vermoedelijk omstreeks denzelfden tijd. Hij zou de Duitsche hulptroepen halen, die evenwel, toen de zaken in Holland geheel verliepen, bleven waar zij waren. Lodewijk is na dien tijd nooit weer in Holland teruggekeerd. (Vgl. Blok, Lodewijk van Nassau, 54.)

2) Van 's Prinsen bezoek aan Haarlem weet Bor niets, evenmin als aan Leiden, Den Haag, Delft, Rotterdam en Dordrecht; maar deze route zal wel juist zijn, daar de Prins uit Holland weer naar Antwerpen is gereisd. (Vgl. ook Scheltema, Hendrik van Brederode, 32.)

b) Hierboven ‘houdende aldaer’, doorgehaald.

c) ‘over’ veranderd in ‘deur’.

d) ‘nae’ doorgehaald.

e) ‘ende van daen’ doorgehaald.

f) ‘ende doen commen’ doorgehaald.

g) ‘naer dat hy - gehouden hadden’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘daer - gebueren’ veranderd in ‘tot Vianen ende andere plaetse gemaekt worden’.

[p. 50]

veradvertert ter selver tijt^a). Doende die grave van Egmont in Vlaenderen, als stadthouder over Vlaenderen^b), grote executie over die sectarisen, ministers ende kerckeschenders ende hoofden van dien, hoewel deselve in haer confessiën opentlick verclaerden ende oic daerop den doot storven, dat zyluyden deur inductie ende permissie van den graven van Egmondt selfs ende anderen heeren ende edelen geconfedereerden zulcx gedaen ende geperpetrert hadden, die hemlieden belooft hadden daervan te sullen vryen^c)1).

fol. 19²⁾. Anno 1567 den 11 Januarij zijn uuyt Vianen over den Rijn gecommen in den landen van Utrecht omtrent tweehondert schutten, leggende in dienst onder die heere van Brederoede onder den

a) ‘Hebbende die - selver tijt’ doorgchaald.

b) ‘over Vlaenderen’ veranderd in ‘aldaer’.

c) ‘Doende die grave - vryen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit is zeker maar half waar. Ongetwijfeld heeft de oppositie der grooten, Oranje, Egmond, Hoorne c.s., en later die der edelen van het Compromis de predikanten en de Calvinisten ten sterkste aangemoedigd om op den ingeslagen weg voort te gaan en overal de gemeenten te organiseeren. Zelfs stonden verschillende edelen in nauwe betrekking tot de predikanten en hun aanhang. Maar het is zeker geheel onwaar, dat Egmond, die tot zijn dood toe goed katholiek is geweest en nooit iets met de Calvinisten te doen wilde hebben, de godsdienstige beweging zou hebben aangemoedigd. Het is mogelijk, dat het volk dat van hem dacht, maar van zoo iets kan bij Egmond geen sprake zijn. Hij was in de oppositie en dat van ganscher harte, maar van de Calvinistische buitensporigheden had hij een afschuw. Maar het volk scheidde Egmond niet af van de edelen van het Compromis, die zeker nauwe betrekkingen hadden met de Calvinisten; zijn gedrag gaf trouwens aanleiding tot deze opvatting.

2) Hier begint het gedeelte der kroniek, dat afgedrukt is in den Utrechtschen Volksalmanak voor 1851, 84 vlg.

[p. 51]

hoopman Kennynck, die des snachts^a) int Wael¹⁾ gegebleven zijn^b) ende over den Rijn gecommen waren, omme tlant van Utrecht te beroeven^c) ende die cloesteren^d) in den platten landen van Utrecht^e) gelegen te verbranden, als zy haer openbaerlick^f) beroemden. Twellic^g) die van Utrecht vernemende, hebben^h) op den 12 Januarij desⁱ⁾ smorghens te vijff ure het vendel cnechten, dat zy aengenomen hadde, uuyt die stadt doen trecken nae 't Wael toe; oic soe was^j) de clocke deur bevel van den Hoove in de doorpen, omtrent het Wael gelegen, doen trecken^k), omme den huysluyden by den anderen te vergaderen ende de vremde^l) cnechten te verjaghen; zulcx dat die rebellen weder over den Rijn naer Vianen gethoogen zijn. Ende^m) des anderendaechs, wesendeⁿ⁾ den 13 Januarij, is^o) tvendel weder binnen Utrecht gecommen^p), medebrenghende eenen gevangen van de rebellen, die zy int Wael gevangen hadde, geboren wesende van den Bosche, die mitter

a) ‘des snachts’ veranderd in ‘dien nacht’.

1) 't Waal ligt aan de Lek bij Vreeswijk, tegenover Vianen.

b) ‘gebleven zijn’ veranderd in ‘zijn gebleven’.

c) ‘beroeven’ veranderd in ‘spolieren’.

d) ‘die cloesteren’ veranderd in ‘alle die cloesteren ende conventen’.

e) ‘Utrecht’ veranderd in ‘dien’.

f) ‘openbaerlick’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘Twellic’ veranderd eerst in ‘sulcx’, later in ‘waerdeur’.

h) ‘vernemende hebben’ doorgehaald.

i) ‘des’ met een andere hand later bijgeschreven.

j) ‘doen trecken - soe was’ veranderd in ‘naer 't Wael gesonden hebben omme die rebellen te resisteren; daertoe oic’.

k) ‘doen trecken’ veranderd in ‘geslagen worden’.

l) ‘vremde’ met een andere hand later bijgeschreven.

m) ‘ende’ veranderd in ‘commende’.

n) ‘wesende’ doorgehaald.

o) ‘is’ veranderd in ‘het’.

p) ‘gecommen’ doorgehaald.

[p. 52]

coorde naderhant deur expres bevel van de Hartoginne Regente^a) geexecuteert woorden¹⁾.

Die Staten van Utrecht, beduecht ende bevrest^b) zynde voir meerder ende groter^c) schade ende periculen^d), overmits die rebellen tot Vianen, naerdat zy tot Oosterwael by Antwerpen²⁾ verslegen ende verstroyt was^e), dagelicx hoe langer hoe meerder waschen^f) ende haer versamelende ende vergaderende ende (fol. 19^v.) den landen van Utrecht dreygende waren, hebben by advys van den Hoove van Utrecht op den 22 Februari op het behagen van de Hoocheyt^g) van de Herthoginne Regente^h) noch twee vendelen cnechten aengenomen, sterckt omtrent achthondert personen³⁾ⁱ⁾; deputeerden tot dyen eynde aen Hare Hoocheyt^j) Mr. Wouter van Coordenoort, canonic van St. Peeters, versoeckende van weghen der voirs. Staten^k), dat die Majesteyt van Coninck dieselve

a) ‘deur - Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Door dergelijke excessen wordt het begrijpelijk, dat de partij van den opstand in 1567 op weinig steun behalve bij de overtuigde Calvinisten rekenen kon. Eerst later, toen de Spanjaarden op nog veel erger wijze in Nederland huishielden, sloot de bevolking zich deels bij de rebellen aan, deels liet zij uit haat tegen de Spanjaarden de Geuzen begaan.

b) ‘ende bevrest’ later bijgeschreven.

c) ‘meerder ende groter’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘ende periculen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) De slag bij Austruweel valt op 11 Maart 1567. Daarna trokken de benden van Brederode en de zijnen naar het Noorden terug.

e) ‘naerdat - verstroyt was’ later bijgeschreven en doorgehaald.

f) ‘meerder waschen’ veranderd in ‘sterker woorden’.

g) ‘van de hoocheyt’ doorgehaald.

h) ‘Regente’ later bijgeschreven.

3) Ditzelfde getal bij Bor, fol. 107.

i) ‘sterckt - personen’ met een andere hand bijgeschreven.

j) ‘aen haer Hoocheyt’ veranderd in ‘aen de Hertoginne Regente’.

k) ‘Versoeckende - Staten’ veranderd in ‘doende van weghen der Staten versoecken’.

[p. 53]

twee vendelen soude willen onderhouden ende^a) betalen, soe die dienende waren tot conservatie^b) van den gemeyne landen. Twellic Haer Hoocheyt geconsenteert heeft^c), mits dat die Staten die voirs.^d) vendelen betalen soude voir deerste maent, daer hoopluyden aff waren Steven die Wit ende Egbert van Wijck¹⁾; welcke twee vendelen^e) op die Vaerdt jeghens Vianen over²⁾ geleyt woorden^f). Oic soe heeft die voirs. Cordenoort uuyt die naem van de Staten aen Haer Hoocheyt versocht omme bynnen Utrecht te moeghen hebben een hooft ende capeteyn mit noch meer chrijsvolcx; soe^g) die van Vianen dagelicx in den landen van Utrecht zeer sterckt overquamen, dieselve jammerlick beroevende, dreygende 't plate landt, soe cloesteren, kercken als anders, aff te willen branden, soe versochten die Staten mede deur denselven gedeputeerde, dat die Hertoginne Regente een hooft ende capitain mit noch meer chrisvolck binnen Utrecht seynde wilde^h).

Twellic Hare Hoocheytⁱ⁾ effectuerende, heeft den

a) ‘onderhande ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘conservatie’ veranderd in ‘beschermenisse’.

c) ‘haer - heeft’ veranderd in ‘die Hertoginne Regente consenteerde’.

d) ‘voirs’ veranderd in ‘selve twee’.

1) Deze personen komen niet bij Bor voor.

e) ‘welcke twee vendelen’ veranderd in ‘die beyde mit haer venlent’ (?).

2) Dus te Vreeswijk, dat als versterkte plaats in de Utrechtsche geschiedenis van alle eeuwen een groote rol heeft gespeeld.

f) ‘op die - woorden’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘Oic soe - chrysvolcx’ doorgehaald; ‘soe’ met een andere hand bijgeschreven.

h) ‘soe versochten - seynde wilde’ met een andere hand bijgeschreven.

i) ‘Hare Hoocheyt’ veranderd in ‘die Hertoginne Regente’.

[p. 54]

grave van Meghen, Charles de Grymeur¹⁾, voir een hooft ende capitain binnen Utrecht gesonden, als wesende die slutele ende entree van de Nederlanden op dier zyde^a)2), die aldaer op den 28 Februarij wesende Vrydach^b), gecommen is^c) mit 10 vendelen lanscnechten^d)3), daer hy colonel af was ende voir den Bossche mede gelegen hadde^e) (gecommen is); wesende die grave gelogeert in St. Catharine clooster⁴⁾ ende die cnechten op die borgeren ende ingesetenen, (fol. 20.) soe geestelic als weerlic, niemant uuytge-

1) Charles de Brimeu, graaf van Megen, stadhouder van Gelderland.

a) ‘als wesende - zyde’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Bor zegt, dat de Landvoogdes vreesde, dat Brederode en de zijnen Utrecht zouden verrassen ‘en daeraf te maeken als een Stad van Orleans’ (fol. 107.)

b) ‘wesende Vrydach’ doorgehaald.

c) ‘gecommen is’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘lanscnechten’ veranderd in ‘cnechten’.

3) Bor zegt ‘met sijn gansche Regiment’.

e) Met een andere hand later bijgeschreven: ‘Stadt van den (Bossche) (die haer rebellerde, willende ghen garnisoen ontfangen, hebbende deur heurlider capitain Bombergen, den cancellier van Brabant ende den heer van Merode, commissarissen van de Hertoginne Regente aldaer gesonden omme die saecke tappaiseren, in bewaerderhant doen stellen) voor een tijt mede gelegen hadde.’

4) Het St. Catharijne-klooster is in de eerste helft der dertiende eeuw gesticht. Het lag bij de Catharijnepoort op het tegenwoordige Vreeburg en behoorde aan de Ridders van St. Jan. In 1529 werden de ridders evenwel gedwongen te verhuizen, daar de Regeering hun terreinen noodig had voor het bouwen van het kasteel Vredenburg. Toen betrokken zij het Karmelietenklooster aan de Lange Nieuwstraat. Het is dus in dit klooster, dat Megen zijn intrek nam. Het bestaat voor een deel nog; de kerk is de kathedraal van het Utrechtsche aartsbisdom. (Vgl. P.Q. Brondgeest, Bijdragen tot de geschiedenis van het Gasthuis, het Klooster en de Balye van St. Catharina, de Johanniter-ridders en van het Driekoningengasthuis te Utrecht, passim; S. Muller Fz., Geschiedenis der fundatiën, beheerd door het college van regenten der Vereenigde Gods- en gasthuizen te Utrecht, blz. 3 vlg.)

[p. 55]

sondert; daer die heeren van Hoove mede in geconsentert hadden sonder prejuditie van haerluyder privilegie^a).

Ende heeft^b) die grave van Meghen terstont een vendel cnechten doen commen^c) op den huyse van Vredenborch tot bewaernisse van dien, soe men voir het casteel seer^d) bevrest was^e).

(fol. 20.) De Landvoogdes verbiedt alle predikatiën.

Den 21 Aprilis¹⁾ is die Prince van Ouraengen, veradvertert zynde, dat die Hertoge van Alva mit ettelicke regimenten Spaengaerts in de Nederlanden commen soude, uuyt Antwerpen vertroecken naer Duytslant, medenemende alle zijn gereette goederen, willende den Hertoge van Alva mit die zynen niet verwachten, noch hem op die schone woorden van de Hartoginne ende die missive van de Coninck niet betrouwen, achterdencken altijts hebbende op die brieven van Ambassadeurs van Spaengen, hiervoirens gementionert²⁾. Hebbende den graven van Hoorn ende Egmont geraden ende gepreaviseert, dat zy die comste van de Spaengaerts niet verwachten en souden, soe zy mit hemlieden haer bedrogen souden vinden, maer dat zy gedencken souden die proposten, die zy metten anderen tot Denremonden³⁾ gehadt ende gehouden hadden, seggende, dat zy die brugge souden

a) ‘wesende die grave - privilegie’ doorgehaald.

b) ‘Ende heeft’ veranderd in ‘Doende’.

c) ‘doen commen’ veranderd in ‘gaen’.

d) ‘seer’ doorgehaald.

e) ‘soe men - was’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor zegt 11 April (fol. 117).

2) Deze brieven worden in de kroniek niet genoemd.

3) De bijeenkomst te Dendermonde.

[p. 56]

zijn, daer die Spaengaerts over soude gaen ende den Nederlanden alsoe onder haer tyrannie, gewalt ende moetwillicheyt brengen soude¹⁾. Die Prince vertreckende uuyt Antwerpen, is die Hartoginne Regente weder daerbinnen gecommen^a)2).

Die hoopluyden ende cnechten binnen Vianen leggende, beducht zynde van overvallen te woorden van den Grave van Meghen, gecommen^b) wesende mit zijn regiment binnen Utrecht³⁾, zijn op den 24 Aprilis⁴⁾, wesende Donredach^c), tsamen uuyt Vianen gethogen, uuytgesondert drie vendelen, die daer gebleven zijn, als het vendel van joncker^d) Jan van^e) Renesse, van^f) Albert van Huechtenbroeck ende van^f) Evert van Nyvelt⁵⁾, capitainen aldaer

1) Deze bijzonderheid is zeker opmerkelijk en bewijst, dat dit verhaal in dien tijd algemeen bekend was. Bor vermeldt deze woorden van den Prins als een gerucht (fol. 172). Nu men ze in een Utrechtsch gelijktijdig bericht vindt, wordt het zeer waarschijnlijk, dat ze werkelijk zoo of ten minste in dien geest zijn gesproken.

a) ‘Den XXI - gecommen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Volgens Bor (fol. 118) is de Hertogin den 28 April te Antwerpen aangekomen.

b) ‘gecommen’ doorgehaald.

3) Megen was door de Landvoogdes tot herstel van orde en rust naar Utrecht gezonden. (Bor fol. 119 en boven blz. 53 vlg.)

4) Bor (t.a.p.), noemt geen datum, maar zegt, dat deze soldaten den 28 April voor Amsterdam waren, zoodat de in de kroniek genoemde datum wel juist zal zijn.

c) ‘wesende Donredach’ doorgehaald.

d) ‘vuytgesondert - joncker’ doorgehaald; in plaats daarvan ‘blyvende’.

e) ‘van’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘van’ doorgehaald.

f) ‘van’ doorgehaald.

5) Deze namen ook bij Bor (fol. 119), die echter van N. van Nievelt spreekt. Jan van Renesse van Wulven was lid van het Compromis en onderteekende het Smeekschrift. Hij sloot zich in 1567 bij Brederode te Vianen aan, werd bij een aanval op Vreeswijk door 's Konings troepen gevangen genomen en naar Utrecht gevoerd, waar hij is ter dood veroordeeld en den 3 Juli 1567 is onthoofd. (Vgl. Marcus, Sententiën, 317. Te Water, III, 255 vlg. Groen, Archives II, 63.) Hij moet niet worden verward met zijn bovengenoemden gelijknamigen neef, die in 1566 en 1567 een soortgelijke rol speelde en daarom door den Raad van Beroerten werd gebannen, maar die in 1572 terug kwam en verder den Prins en de Staten in verschillende ambten heeft gediend. Deze stierf 1 April 1584. (Vgl. Marcus, 106, 109, Te Water III, 250 vlg., verder de historische litteratuur over dien tijd en beneden, passim.) Evert van Zuylen van Nyevelt, een broeder van Frederik (vgl. beneden) was een der leiders der gereformeerde partij te Utrecht in 1566 en 1567. (Vgl. Te Water, IV, 309.) Over Albert van Huchtenbroeck vgl. beneden blz. 68.

[p. 57]

mit haer vendelen^a). Nemende die andere haren^b) toocht doir den landen van Utrecht, als doir^c) treckende mit vliegende vendelen omtrent voirby die stadt Utrecht^d) doer Vlueten, Maersen, Brueckelen, Loenen ende Abcoude, beroevende ende brekende^e) ende aen stucken smitende alomme die kercken, daer sy passeerden, treckende soe voirts tot Sloterdijck^f) by Amsterdam, meynende binnen die stede te comen^g), soe die heere van Brederode mit veel edelluyden ende ander geselscap al heymelic binnen der stede van Amsterdam van te voirens^h) gecommen was¹⁾. Maer is haren aenslach gefailleertⁱ⁾.

a) ‘capitainen - vendelen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘die andere haren’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘als doir’ doorgehaald.

d) ‘omtrent - Utrecht’ doorgehaald.

e) ‘ende brekende’ veranderd in ‘spolierende’.

f) ‘Sloterdijck’ veranderd in ‘omtrent’.

g) Na ‘commen’ met een andere hand ingevoegd ‘dat henlieden faillerden’.

h) ‘binnen - voirens’ veranderd in ‘van te voirens daerbinnen’.

1) Hierin vergist de kroniek zich. Toen de troepen van Vianen den 28 April voor Amsterdam verschenen, was Brederode daar juist den vorigen nacht scheep gegaan naar Oost-Friesland. De aanslag op Amsterdam mislukte door de kloeke houding der burgerij. (Vgl. Scheltema, Hendrik van Brederode, 108 vlg.) Het is natuurlijk geheel onjuist te zeggen, dat Brederode en de zijnen ‘al heymelic’ in Amsterdam waren gekomen. Ieder wist, dat hij daar was en wat hij voorhad.

i) ‘Maer - gefaillert’ doorgehaald.

[p. 58]

Den 27 Aprilis, wesende Sonnendach¹⁾, is die Grave van Meghen in persoen^a) mit zijn 10 vendelen cnechten ende twee vendelen, die die van Utrecht (fol. 20^v.) aengenomen hadde, mit noch 40 peerden ende vier veltstucken geschut^b)2) van Vredenborch gethogen uuyt Utrecht^c) naer Amsterdam, omme den hoop van Vianen^d) te slaen; dan aleer die grave mit zijn volck by Amsterdam quam^e), waren die rebellen^f) al gepassert in Waterlant, soedat die grave zijn leger geslagen heeft te Sloterdijck op dese zyde van 't water^g)3).

Den 28 Aprilis⁴⁾, wesende Manendach, zijn die

1) Bor zegt, dat Megen den 29 April te Amsterdam aankwam. Dit is mogelijk, hoewel in dat geval de tocht lang heeft geduurd. Onze kroniek is op deze data, naar het schijnt, zeer betrouwbaar. Bijvoegingen als ‘wesende Sonnendach’ verraden den ooggetuige; dergelijke bijzonderheden onthoudt men gemakkelijk, zoodat deze datum wel juist moet zijn.

a) ‘Den - persoen’ veranderd in ‘Denwelcken den grave van van Meghen op den 27 Aprilis uuyt Utrecht’.

b) ‘geschut’ doorgehaald.

2) Deze détails over Megens troepen niet bij Bor.

c) ‘gethogen uuyt Utrecht’ veranderd in ‘gevolcht is’.

d) ‘den hoop van Vianen’ veranderd in ‘dieselve’.

e) ‘quam’ veranderd in ‘commen consten’.

f) ‘die rebellen’ veranderd in ‘zyluyden’.

g) ‘op - 't water’ doorgehaald; daarboven ‘op de zuytsyde’ ook doorgehaald.

3) Nadat de Geuzen bij Amsterdam het Karthuizerklooster hadden verbrand, trokken zij Noord-Holland in, plunderden de abdij van Egmond en gingen te Medemblik scheep.

4) Bor zegt 26 April, maar voegt er voorzichtig bij: ‘andere seggen den tienden Mey’. Onze kroniek is blijkens de uitdrukkelijke toevoeging ‘wesende Manendach’ zeer waarschijnlijk het best ingelicht.

[p. 59]

cnechten, die noch binnen Vianen gebleven waren, over^a) den Rijn gecommen naer die Vaert in twee hoopen, als deenen hoop boven die Vaert aen die oostzyde, daer joncker Jan van Renesse^b) mit zijn cnechten was^c), ende dander hoope beneden die Vaert aen die westzyde omtrent die Steenhooven¹⁾, menende alsoe den Vaert aen twee hoecken teffens te overvallen ende^d) inne te nemen, soe zy verstaen hadden, datter gheen cnechten op die Vaert gebleven en waren. Maer Steven die Wit, die aldaer mit zijn vendel gebleven was omme die Vaert te bewaren, heeft hemlieden mit zijn cnechten van daer verdreven, soedatter veel van de rebellen geschoten ende in den Rijn verdroncken zijn. Ende woorden joncker^e) Jan van Renesse gevangen mit 15^f) cnechten van zijn vendel, die tenselven daghe jeghens den avont binnen Utrecht op Vredenborch gevanckelic gebrecht zijn^g), die naderhant by de Hoove^h) geëxecuteert endeⁱ⁾ op die galeye gebannen zijn gewest^j)2).

a) Voor ‘over’ met een andere hand ‘tsamen’ doorgehaald.

b) Na ‘Renesse’ ingevoegd ‘van Wulven’, weer doorgehaald.

c) ‘daer joncker - was’ doorgehaald.

1) Deze details niet bij Bor. De Steenovens (niet Steenhooven) was een gehucht bij Vianen aan de Lek, waar ook een veer was. (Vgl. Van der Aa in voce.)

d) ‘te overvallen ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘woorden joncker’ doorgehaald.

f) ‘15’ veranderd in ‘Melicke’.

g) ‘zijn, die’ veranderd in ‘worden, van welcke cnechten die sommighe’.

h) ‘by den Hoove’ veranderd in ‘deur ordonnantie van de Hertoginne Regente’.

i) Na ‘ende’ met andere hand later bijgeschreven ‘dandere’.

j) ‘gewest’ doorgehaald; in plaats daarvan ‘geworden mit confiscatie van haerlyder goederen’.

2) Jan van Renesse is onthoofd, de anderen zijn tot de galeien veroordeeld. (Vgl. boven blz 56 noot 4.)

[p. 60]

Den 3 May zijn die cnechten, die noch binnen Vianen gebleven waren, daeruuyt vertrocken, verlatende die stadt, soedat veele gevangens, die tot Vianen saten, losgecommen zijn, als^a) onder andere die schout van Amersfort Vincent van der Hoef¹⁾ ende (fol. 21.) Splinter van Hamersvelt^b), die langhen tijt aldaer in dyssere geseten hadde ende seer gequelt waren^c) gewest²⁾.

Den 5 May, wesende Manendach, hebben die burgemeesters van Vianen die sluetelen van de stadt van Vianen^d) op die Vaert gebrocht, versoeckende van de burgemeester van Utrecht^e) Harman van de Vecht³⁾ ende den hoopman Steven die Wit, die aldaer waren, dat zy binnen Vianen souden willen commen mit het vendel, dat op die Vaert lach^f), ende dle stadt van Conincks weghen innenemen; twellic zylieden niet en hebben dorven doen buyten consent van den drie^g) Staten van Utrecht, soedat Harman van de Vecht naer Utrecht gecommen is tzelve den Staten te kennen gevende, die tzelve om redenen

a) ‘als’ veranderd in ‘ende’.

1) Vgl. over dezen schout van Amersfoort beneden bij zijn vonnis. Het is opmerkelijk, dat Brederode's krijgsknechten een man lang hebben gevangen gehouden, die later om zijn geloof is ter dood gebracht. Splinter van Hamersvelt is onbekend.

b) ‘ende - Hamersvelt’ doorgehaald.

c) ‘waren’ veranderd in ‘was’.

2) Bor vermeldt wel het verlaten van Vianen op 3 Mei en de bevrijding der gevangenen, maar kent deze namen niet.

d) ‘van Vianen’ doorgehaald.

e) ‘van Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Herman van de Vecht was van 1563-1564 schepen, van 1565-1566 burgemeester, van 1567-1574 schepen, en in 1575 burgemeester. (Hs. Kon. Bibl. 132 A 38.)

f) ‘dat - lach’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘drie’ doorgehaald.

[p. 61]

niet geraden en doechte¹⁾. Ende^a) tenselven daghe op die noene is^b) hertoghe Eryck van Bruswyck mit een vendel cnechten binnen Vianen gecommen, den stadt van Conincks weghen innemende²⁾.

Den 6 May zijn die rebellen, die uuyt Vianen in Waterlant gecommen waren, omtrent^c) Hoorn³⁾ te scepe gegaen, arriverende tenselven daghe omtrent

1) Al deze bijzonderheden, zeker niet zonder belang, omtrent de gebeurtenissen te Vianen, worden bij Bor gemist. Bij hem bezet Erik van Brunswijk het stadje onmiddellijk na de ontruiming door de Geuzen. Opmerkelijk is hier de aarzeling van den burgemeester van Utrecht en den hopman, om zonder toestemming der Staten van Utrecht Vianen te bezetten; merkwaardig is ook de weigering dezer laatsten om daartoe bevel te geven ‘om redenen’. Deze redenen zijn niet ver te zoeken. Vianen was een onafhankelijke souvereine heerlijkheid, die op de grens van Gelderland en Holland bij geen van beide landen behoorde. Slechts de burg was leenroerig aan den graaf van Holland, sedert Gijsbert van Vianen dien in 1372 van Albrecht in leen had ontvangen. Tot 1795 is Vianen dan ook een vrijplaats voor bankroetiers en weggeloopen schuldenaars gebleven. (Vgl. M.C. Van Hall, Hendrick, graaf van Brederode, blz. 172 vlg.)

a) ‘Ende’ doorgehaald; daarboven met andere hand ‘Ende is’

b) ‘is’ doorgehaald.

2) Erik van Brunswijk behoefde zich niet aan staatsrechtelijke bedenkingen te storen, toen hij Vianen in naam des Konings bezette. De leenheer kon een leenman uit zijn goed zetten in het geval van gebleken felonie. Vianen werd dan ook eenvoudig bij 's Konings gebied ingelijfd, van zijn privilegiën beroofd en ontpoort. De bovengenoemde Steven de Wit werd drost van stad en land van Vianen; zijn commissie als zoodanig, eerst van 10 Dec. 1570, is gedrukt in Dodt's Archief, II, 108. Bor (t.a.p.) deelt mede, dat hij zijn berichten over Vianen had van ‘Meester Gerrit van Swieten, geweest zijnde Leraer binnen Vyanen, die my eenige van syne autentyke en opgetekende memoriën roerende de stede van Vyanen, tot mijnder begeerte overgesonden heeft, hoewel ik hem onbekent was.’ (Vgl. ook Van Hall, Hendrick van Brederode, 65.)

c) ‘ontrent’ veranderd in ‘by’.

3) Bor t.a.p. zegt te Medemblik.

[p. 62]

Muyden¹⁾, nemende haren tocht weder^a) doir het lant van Utrecht. Denwelcken die grave van Meghen met zijn regiment oic uuyt Waterlant, daer hy hemlieden gevolcht was^b), te scepe gevolcht is^c) ende twee ure naer hemlieden tenselven daghe omtrent Muyden mede gearrivert is, hemlieden soe^d) voirts te lande vervolghende tot Amerongen, daer zy(n) den Rijn al^e) gepassert waren, treckende^f) door die Betuwe naer Hussen²⁾ in den landen van Cleef, alwaer sylieden gecommen sijnde, zijn alle^g) haer vendelen van den standart gethogen geworden^h); scheydende die cnechten van den anderen (hebbende allen haer hoofden ende capitainen achtergelaten, die hemlieden afgeweken endeⁱ⁾ afgethogen waren), lopende elcx zynen wech.

Den 7 May³⁾, zijn op die Zuyderzee tusschen Enkhuysen ende Harlingen in Frieslant gevangen die hoefden ende capitainen, die uuyt Vianen geweken waren, als Gijsbert ende Dirrick van Batenborch gebroeders, Peter van Dangelot, N. Coock⁴⁾ ende meer

1) ‘By Jaep Hannes, wesende een plaetse op den Dijk tusschen Amsterdam en Muiden, daer de schepen aen den dijk mogen komen’. (Bor t.a.p.)

a) ‘weder’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘daer - is’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘is’ doorgehaald.

d) ‘soe’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘al’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘treckende’ veranderd in: ‘haren wech genomen hebbende’.

2) Huissen, dat destijds nog onder Kleef behoorde. Bor maakt geen melding van deze vervolging der Geuzen door Utrecht en de Betuwe door Megen. (T.a.p.)

g) ‘alle’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘geworden’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘afgeweken ende’ met eene andere hand later bijgeschreven.

3) Bor noemt den datum niet.

4) Bor noemt behalve de beide Batenburgs nog Sjoerd Beyma, Willem Buma en Hartman Galama. Peter van Dangelot is Pierre d'Andelot, die evenals de Batenburgs c.s. 1 Juni 1560 te Brussel is onthoofd. (Bor, fol. 169.) Met N. Coock bedoelt onze kroniek ongetwijfeld den eveneens op dien dag te Brussel ter dood gebrachten Maximiliaan Cock.

[p. 63]

anderen edelluyden, die op het castel te Harlinghen gevanckelic gebrocht woorden ende naderhant tot Brussel, daer zy metten sweerde geëxecuteert zijn.

Den 9 May, wesende Vridach, is die grave van Meghen weder binnen Utrecht gecommen van Amerongen, daer hy den rebellen mit zijn volck vervolcht ende uuyt Conincx lant verjaecht hadde^a).

Den 10 May zijn die elf vendelen weder binnen Utrecht gecommen, die^b) die rebellen over die 40 mylen vervo[l]cht hadden^a).

Den 15 May, wesende Donredach^c), zijn by sententie van den Hoove van Utrecht deur ordonnantie van de Hertoginne Regente^d) twee beeldestormmers mitter coorde geexecutert ende haer goet verclaert confiscabel, als^e) Peter Aertz. alias Hoopman Droech, wesende een schoenmaecker, geboren van Utrecht^f), ende dander^g) Ruyter Dirrick, wesende een scipper, woenende in de Weert¹⁾, die oic alle (fol. 22.) beyde^h) den heere van Brederode gedient hadden²⁾.

a) Deze alinea doorgehaald, daarnaast in margine ‘Bon’.

b) ‘die’ veranderd in: ‘naerdat zy’.

a) Deze alinea doorgehaald, daarnaast in margine ‘Bon’.

c) ‘wesende Donredach’ doorgehaald.

d) ‘deur - Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘verclaert - als’ veranderd in: ‘geconfisquert d'eene genoempt’.

f) ‘geboren van Utrecht’ doorgehaald.

g) ‘dander’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) De noordelijke ommuurde voorstad van Utrecht.

h) ‘woenende - beide’ veranderd in: ‘beyde van Utrecht geboren waren ende’.

2) Deze executiën niet bij Bor, evenmin als de Utrechtsche geheurtenissen van dezen tijd. Bij Marcus (blz. 251) komt een vonnis voor van Dirck Hendricxz, schuitevoerder te Utrecht, die den 15 Mei door het Hof te Utrecht tot de galg is veroordeeld wegens beeldstormerij en dienstneming onder andere heeren (Brederode). Dit is vermoedelijk dezelfde als Ruyter Dircksz, de schipper. Het vonnis van Pieter Aertsz is ongedateerd afgedrukt bij Marcus, 253.

[p. 64]

Den 20 May heeft die grave van Meghen een vendel cnechten van zijn regiment deur bevel van de Hertoghinne uuyt Utrecht binnen Vianen gesonden omme die stadt van Conincx weghen te bewaren. Ende is^a) Hertoghe Eryck van Bruynswyck tenselven daghe daer^b) weder uuyt gethogen^c) mit zijn vendel^d) naer Lijsvelt¹⁾.

Den 22 May heeft die grave van Meghen noch^e) twee vendelen cnechten van zijn regiment uuyt Utrecht gesonden naer Bommel.

Den 23 May is^f) die grave van Meghen uuyt Utrecht gethogen naer Bommel ende voirts^g) naer Antwerpen by de Hertoghinne Regente, daer hy^h) verscreven wasⁱ⁾.

Den 24 May zijn by sententie van den Hoove van Utrecht deur bevel^j) van de Hertoghinne Regente^k) ses lantscnechten, die mit Jan van Renesse

a) ‘Ende’ is veranderd in: ‘Treckende’.

b) ‘daer’ doorgehaald.

c) ‘uuyt gethogen’ doorgehaald.

d) Met een andere hand hierboven geschreven ‘daeruuyt’.

1) Liesveld was een slot in den Alblasserwaard aan de Lek, gesticht in 1042 en waarom in deze tijden veel en scherp gevochten is. (Vgl. Van der Aa, in voce.)

e) ‘noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘Den - is’ veranderd in: ‘Treckende’.

g) ‘van Meghen - voirts’ doorgehaald; daarboven den 23 May’.

h) ‘Hertoghinne daer hy’ veranderd in: ‘Hertoghinne Regente die hem aldaer’.

i) ‘was’ doorgehaald; daarvoor in plaats: ‘hadde omme hem op andere orden te willen employeren’.

j) ‘bevel’ veranderd in: ‘ordonnantie’.

k) ‘Regente’ met andere hand later bijgeschreven.

[p. 65]

op die Vaert gevangen waren, ten ewighen daghe op die galeyen gebannen ende haer goet geconfisquert¹⁾.

Den 26 May hebben die borgeren ende ingesetenen van Vianen den Majesteyt van den Coninck gesworen ende den eedt, van te wesen gehouw ende getrouw, Zyne Majesteyt gedaen aen handen van den commissaris Beuf ende Mr. Jan van Lent, Raedt in den Hoove van Utrecht²⁾, by de Hertoghinne Regente^a) daertoe specialycken^b) gecommittert zijnde^c).

Den 27 May³⁾ is alle het geschut ende munitie, dat op het huys te Vianen gebleven^d) was, binnen Utrecht op Vredenbo[r]ch gebrocht⁴⁾, ende oic die camerlinc van den heere van Brederode, genaempt Artus^e), die naderhant tot Brussel gebrocht wesende, mitten sweerde geëxecuteert woorde⁵⁾.

Den 29 May ende andere naevolghende daghe heeft die commissaris Beuff^f) deur bevel van de Hertoghinne Regente^g) die^h) twee bolwercken, die die heere van Brederoede tot Vianen hadde doen

1) Deze zes landsknechten waren Quirijn Jansz. uit het land van Woerden, Willem Gerritsz. uit Venloo, Mercelis Leck uit Gent, Hans Boegenants van Mechelen, Jacob die Vriese van Bergen-op-Zoom en Jan Stockelmann uit Den Bosch. Hun vonnis is gedrukt bij Marcus, 252 vlg.

2) Deze namen niet bij Bor, die het feit zelf vermeldt (fol. 119).

a) ‘Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘specialycken’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘zijnde’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Volgens Bor den 28sten.

d) ‘gebleven’ met een andere hand later bijgeschreven.

4) ‘Met groote triumphe naer Utrecht gevoert’, volgens Bor.

e) ‘genaempt Artus’ veranderd in: ‘Artus genaempt’.

5) Deze kamerling heette Artus de Batson; hij is 1 Juni 1568 te Brussel onthoofd (Bor fol. 169).

f) Veranderd in: ‘zeker commissaris’.

g) ‘Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘die’ doorgehaald.

[p. 66]

leggen, het een genaempt Ouraengen ende het ander Nassauw, af doen brecken ende die poorten van der stadt doen affhangen ende nederleggen¹⁾.

Den 7 Junij zijn by sententie van den Gerechte van Utrecht mitter coorde geëxecuteert Mr. Hendrick, chirurghin, beeldestormer, Gijsken Snaps, vleshouwer, die uuyt den naem van hopman^a) Albert van Huechtenbroek²⁾ voir den heere van Brederode in den landen van Utrecht cnechten aengenomen hadde, ende N. Surrich, woennende in Tollestege, die den heere van Brederode gedient ende mitten hoopman Mennine in 't Wael³⁾ gewest was^b).

Den 10 Junij is die grave van Meghen weder binnen Utrecht gecommen, hebbende bevel van de Harthoginne Regente^c) omme die van der nyewe religie alle haer wapenen ende geweer aff te doen nemen. Ende dienvolghende is op den 12 Junij by den Hoove van Utrecht^d) zeker instructie gemaeckt, hoe ende mit wat middelen men tzelve alderbeest soude moegen effectueren, sonder mercke-

1) Bor vermeldt alleen kortelijk dit feit.

a) ‘hopman’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Vgl. over dezen hopman, die Vianen mede tot het einde toe had bezet gehouden, boven blz. 56, noot 4. Hij werd bij vonnis van den Raad van Beroerten van Sept. 1568 tot verbanning met verbeurdverklaring van goederen veroordeeld; zijn vonnis is gedrukt bij Marcus, blz. 128. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, 117; Ned. Arch. v. Kerk. Gesch., XVI, 376; Van Someren, Archives, Supplément, passim; Fruin, Verspr. Geschriften, II, 148 vlg.)

3) Zie boven blz. 53 vlg. Deze executiën niet bij Bor. De drie geëxecuteerde personen heeten in hun vonnis: Mr. Henrik van Aken, storie ofte medicijn (Marcus, 253 vlg.), Ghijsbert Cornelisz. van Diest (t.a. p. 255 vlg.) en Anthonis Jansz. alias Sorch van Woerden (t.a. p. 254 vlg.).

b) ‘was’ veranderd in: ‘hadde’.

c) ‘Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘van Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 67]

licke publicque lesie van ymanden. Ende^a) op den 16 Junij zijn alle die wapenen bescreven^b) indiffe- (fol. 23.) renter, soe van de goede^c) als van de quade^d), soe geestelick als weerlick, opdat hen niemant te beclagen en soude hebben¹⁾.

Den 16 Junij heeft die Hartoghinne Regente^e) den Hoove van Utrecht^f) by misssive van dato den 12 Junij²⁾ veradvertert, als dat Hare Hoocheyt^g) den Grave van Boussu by provisie gecommitteert hadde omme toesicht thebben over die Stadt, Steden ende Landen van Utrecht, overmits dabsentie van die Prince van Ouraengen, die naer Duytslant om zijn particulier affairen wil vertrocken was, ende zy den graven van Meghen elders employeren wilde^h).

a) ‘Ende’ veranderd in: ‘Soe dat’.

b) ‘zijn - bescreven’ veranderd in: ‘bescreven zijn’.

c) ‘goede’ veranderd in: ‘Catholijcken’.

d) ‘quade’ veranderd in: ‘rebellen’.

1) Deze feiten niet bij Bor. Wel vermeldt hij, dat de Landvoogdes den 13den Juni een instructie heeft uitgevaardigd ‘voor de Provinciale Hoven, Rechteren en Justicieren der Nederlanden, belangende hoe men voort eerste by provisie soude procederen, naer de gelegentheid der saken, tot straffinge en punitie van degene, die in de Nederlanden bevonden souden worden, onder 't dexel van de Religie, nieuwigheden gepleegt en oproerten gemaekt te hebben’, welke instructie op fol. 121 staat afgedrukt. Om tot zulk een bestraffing te komen, was zeker een bevel tot afgifte der wapenen wel het beste begin. Vermoedelijk bracht Megen het bevel van de Hertogin mondeling over.

e) ‘Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘van Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Bor vermeldt (fol. 121), dat Bossu's commissie als stadhouder van Holland gedateerd is van 7 Juni. Vermoedelijk is zijn commissie voor Utrecht ook van dien datum en is alleen de missive, waarbij de Hertogin zijn benoeming aan het Hof van Utrecht bericht, van den 12den.

g) ‘Hare Hoocheyt’ veranderd in: ‘zy’.

h) ‘Den 16 Junij - wilde’ doorgehaald.

[p. 68]

Den 17 Junij is die^a) Grave van Boussu binnen Utrecht gecommen^b).

Den 20 en 21 Junij ende anderen naevolghenden daghe hebben die van der nyewen religie alle haer wapenen ende geweer op Vredenborch moeten brengen in handen van de grave van Meghen ende grave van Boussu, die daer present saten^c), alwaer alle die wapenen by specificatie ontfangen ende in zeker plaetze geleyt woorden.

Den 26 Junij zijn by sententie van den Hoove van Utrecht mitter coorde geëxecutert twee lantscnechten, die mit Jan van Renesse op die Vaert gevangen waren, overmits zy niet bequaem en waren om op die galeyen te dienen, soe zy geminckt^d) waren¹⁾. Zijn noch ten selven daghe 9 lanscnechten op die galeyen gecondemneert, die mede mit Jan

a) ‘die’ veranderd in: ‘Maximiliaen’.

b) Met een andere hand hierna: ‘by de Hertoghinne Regente by provisie gecommittert zijnde tot het gouvernement over de Stadt, Steden ende Landen van Utrecht gedurende dabsentie van den prince van Ouraengen, die om zijn particulier affairen (als hy liet verluyden) naer Duytslant vertrocken was ende die Hertoginne den grave van Meghen in ander affairen elders employeren wilde’.

c) ‘die - saten’ met een andere hand later bijgevoegd.

d) ‘geminckt’ veranderd in: ‘verminckt’.

1) De overweging van dit vonnis is wel teekenend. Zij schijnt te bewijzen, dat men destijds een veroordeeling tot de galeien als een gestrengere straf beschouwde dan de galg. Maar vermoedelijk heeft men den man, omdat hij verminkt was en dus op de galeien niet kon dienen, tot de galg veroordeeld om van hem af te zijn. De twee personen, die tot de galg zijn veroordeeld, waren Pauwels Onbekendt van Grave en Anthonis Lombeecx van Mechelen (hun vonnis bij Marcus, 257). Tot de galeien werden veroordeeld Peter Saytet van Oudenaarde, Heynrick Cornelisz. van Oudewater (hun vonnis t.a. p. 257 vlg), Aert Petersz. en Heynrick Josepsz. van den Bosch, Jonckbloet van Assel, van Emminde (?), Melchior Vereyck van Courbeeck, Dirck Gerritsz. van Polsbroek, en Herman Claesz. van Oudewater (hun vonnis t.a. p. 258).

[p. 69]

van Renesse gevangen waren, ende haer goet verclaert^a) geconfisqueert.

Den 28 Junij is die grave van Meghen uuyt Utrecht vertrocken naer Arnhem, ende voirts te gaen nae (fol. 23^v.) Antwerpen; ende woorden die grave van Meghen voir zijn vertreck van de drie Staten tslants van Utrecht begyft^b) mit twee sylveren vergullen coppen, leggende in elck coop dusent caroliguldens, die zy hem schoncken^c) voir den grooten dienst, die hy 't lant ende die stadt van Utrecht gedaen hadde, commende mit zijn thien vendelen binnen Utrecht^d).

Den 4 Julij zijn uuyt Utrecht vertrocken naer Amsterdam drie vendelen van het regiment van den grave van Meghen^e), den 5 Julij noch^f) twee vendelen naer Remunde¹⁾ ende den 24 Julij 2 vendelen naer Middelborch in Zeelant, alwaer^g) die grave van Meghen by de Hertoghinne alsdoen^h) gesonden was. Ende isⁱ⁾ het vendel van Bernt van Cleef, wesende^j) luytenant van den grave van Meghen, alleen binnen Utrecht gebleven^k).

Den 31 Julij zijn by sententie van den Hoove noch 9 lantscnechten op die galeyen gecondempnert, die

a) ‘verclaert’ doorgehaald.

b) ‘naer Arnhem - begyft’ veranderd in: ‘denwelcken den Staten van Utrecht voir zijn vertreck begyft hebben.’

c) ‘die - schoncken’ doorgehaald.

d) ‘commende - Utrecht’ doorgehaald.

e) ‘van het - Meghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Roermond.

g) ‘alwaer’ veranderd in: ‘daer’.

h) ‘alsdoen’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘Ende is’ veranderd in: ‘blyvende’.

j) ‘Bernt - wesende’ doorgehaald.

k) ‘gebleven (is)’ doorgehaald.

[p. 70]

mede mit Jan van Renesse gevangen waren, ende haer goet geconfisquert^a)1).

(fol. 24.) Komst van Alva. Gevangenneming van Egmond en Hoorne.

(fol. 24.) Den 16 September zijn op Vredenborch gevangen gebracht ter cause van de troublen^b) heer Gerrit van Renesse, ridder ende raedt in den Hoove van Utrecht²⁾, Adriaen de Wael van Vronesteyn³⁾, die des snachts tot Jutfaes van zijn goet^c) gehaelt woorden^d), ende Anna van Broeckhuysen, werdinne int Gulde Calff⁴⁾. Ende woorden terselver tijt Dirrick^e) Weynman, glaesmaecker⁵⁾, mede gevon-

a) ‘ende - geconfisquert’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze personen waren Egbert Pieterse van der Burgh (zijn vonnis bij Marcus, 261), Willem van Berck van Neuss, Jacob Claesz. van Emaet uit het Luiksche, Jan Scheer van Aken (hun vonnis t.a. p. 262), Hans van Mechelen van Amsterdam, Jan van de Zwartesluys, Steven Haen van Maastricht en Lenart Kerckens (hun vonnis t.a. p. 262 vlg.); er waren dus acht, niet negen, zooals de kroniek zegt.

b) ‘ter - troublen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Gerrit van Renesse van Wulven, de vader van den bovengenoemden (blz. 56 noot 4) Jan van Renesse, geb. in 1509, was eerst raadsheer in het Hof van Holland, daarna in dat van Utrecht. Den 25 Aug. 1568 is hij ter dood veroordeeld wegens deelneming aan de troebelen en bevordering der prediking; dit vonnis is te Utrecht voltrokken. (Vgl. Marcus, 107, 323 vlg.; Te Water, III, 246 vlg. en beneden blz. 80.)

3) Adriaen de Wael van Vronesteyn, een Utrechtsch edelman, onderteekende het Compromis en bevorderde de openbare preek. Deswege ter dood veroordeeld, is hij den 25 Aug. 1568 te Utrecht onthoofd. (Vgl. Marcus, 324; Te Water, II, 361, en beneden blz. 81.)

c) ‘goet’ veranderd in: ‘hofstede’.

d) ‘woorden’ veranderd in: ‘was’.

4) Vgl. over haar beneden blz. 82.

e) ‘Ende - Dirrick’ veranderd in: ‘mitsgaders Dirrick’.

5) Vgl. over hem beneden blz. 83.

[p. 71]

den^a), die op Hasenberch¹⁾ gebracht woorden, waerdeur veel van de sectarysen uuyt Utrecht verlopen zijn.

Den 4 October is het vendel van (den) Bernt van Cleef^b), luytenant van den grave van Meghen, dat noch binnen Utrecht was^c), vertrocken naer Middelborch in Zeelant.

(fol. 24^v.) Den 5 November heeft die grave van Boussu, commende uuyt Den Haghe, van Amsterdam doen commen binnen Utrecht een vendel cnechten, overmits die fame was, dat die heere van Brederoede tot Elten in de landen van Cleeff vergaderinghe van cnechten maeckten, om daermede op Hollant te willen commen²⁾.

(fol. 25.) Kasteel van Antwerpen³⁾. Slag bij St. Denis. Bossu stadhouder van Holland. Vertrek der Gouvernante⁴⁾.

(fol. 26⁵⁾.) Indaging van Oranje en anderen. (Bor fol. 156 vlg).

a) ‘mede gevonden’ doorgehaald.

1) Hasenberg is een steenen huis aan de Oude Gracht, waar reeds in de 14^de eeuw de schepenbank was gevestigd en dat met de huizen Groot- en Klein-Lichtenberg sedert 1537 het stadhuis vormde. (Vgl. Muller, Oude huizen te Utrecht (Bouwk. Tijdschr., 1902), blz. 21.) De gevangenen werden dus op het stadhuis gebracht, dat destijds nog met den ouden naam werd genoemd.

b) ‘Bernt van Cleef’ doorgehaald.

c) ‘was’ veranderd in: ‘gebleven was mede’.

2) Dit gerucht was onjuist. Van een dergelijke poging van Brederode is ten minste niets naders bekend.

3) Eigenaardig genoeg vermeldt onze kroniek met geen woord de vragen, door Alva aan de Regeering van Utrecht in zake haar gedrag tijdens de troebelen gedaan, met het antwoord daarop. (Vgl. Bor, fol. 153 vlg)

4) Hier eindigt het gedeelte, dat is afgedrukt in den Utrechtschen Volksalmanak voor 1851, blz. 81-100.

5) Hier begint het gedeelte, dat is afgedrukt t.a.p. 1850, blz. 65-87.

[p. 72]

(fol. 27.) Philips Willem gevangen. Dood van Brederode. Andere indagingen. Antwoord van Oranje. Gevecht bij Daelhem.

(fol. 28.) Lodewijk van Nassau bezet Wedde.

(fol. 28.) Den 6 May, wesende die grave van Boussu binnen Amsterdam om zeker oorlochscepen toe te doen rusten, is aldaer een boede van Eemden¹⁾ gevangen gewoorden, die diversche missive by hem hadde aen veel personen van der nyewe religie, waerdeur zekeren anslach ende verraedt, dat zy op die stadt van Amsterdam gemaeckt hadde, omme die inne te crygen, int openbaer gecommen is, zulcx dat veel personen hem heymelic versteken ende uuyt die stadt voirvluchtich gemaect hebben ende oic sommighe gevangen zijn gewoorden²⁾.

(fol. 28^v.) Den 7 May is die grave van Arenberch, Johan de Lingny, uuyt Vranckrijck gecommen, wesende³⁾ deur Utrecht gepassert naer Renen; daer ten selven daghe by hem gecommen is die grave van Meghen, Charles de Brymeur, treckende die grave van Aremberch voirts nae Vrieslant, omme als gouverneur van dien landen te beletten dinvasie, die grave Lodewyck aldaer dede^a).

1) Emden.

2) Deze gebeurtenis niet bij Bor. Ook Ter Gouw vermeldt ze niet. Zij is evenwel volstrekt niet ongeloofwaardig. Ongetwijfeld hadden de Prins en de zijnen betrekkingen in de Hollandsche steden.

3) Aremberg was door Alva naar Frankrijk gezonden om de Guises te hulp te komen. Na den vrede van Longjumeau was hij te Brussel teruggekomen en nog niet naar zijn gouvernement teruggekeerd. Hij werd in het dreigende gevaar onmiddellijk door Alva met troepen naar het Noorden gezonden. Den 12 Mei kwam hij te Leeuwarden aan. (Bor, fol. 157.)

a) Deze alinea is doorgehaald en daarvoor in de plaats gesteld: ‘Den VII May is die grave van Arenberch, Johan de Lingny, gouverneur van Vrieslant, weder gecommen wesende uuyt Franckrijck, gepassert deur Utrecht naer zijn gouvernement, omme te beletten dinvasie, die grave Lodewyck van Nassauwe alsdoen op die quartieren doende was.’

[p. 73]

Den 8 May zijn by den Hoove mitter coorde geëxecutert ende haer goet geconfisquert^a) Jan Anthonisz. van Boynborch¹⁾, die die heere van Brederoede gedient hadde ende mit den hooep van Vianen mede^b) doir die landen van Utrecht gethogen was, ende eenen^c) Evert, die sackedrager²⁾, die die beelde gestormt hadde.

Den 11 May heeft die grave van Boussu in Den Haghe uuyt den naem van de Majesteyt den Staten van Hollant een petitie gedaen van hondertvijftich dusent gulden, als hy van gelycke gedaen heft^d) binnen Utrecht op den 17 May van 12 dusent gulden^e)3).

Den 14 May zijn doir Utrecht gepassert 10 vendelen Spaengaerts, treckende naer Vrieslant jeghens dinvasie van grave Lodewyck op die quartieren^f).

Den 18 May is^g) is in den Domkercke binnen

a) ‘ende - geconfisquert’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Zijn sententie in God. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II, 2, blz. 193.

b) ‘mede’ doorgehaald.

c) ‘eenen’ doorgehaald.

2) Evert Petersz., bakker en zakkendrager. Zijn vonnis t.a.p. blz. 193 vlg.

d) ‘heft’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) Deze geheele alinea is doorgehaald.

3) Den 12 (niet 11) Mei 1568 deed Bossu een petitie van f 150.000 aan de Staten van Holland op de toekomende bede; het voorstel werd door de Staten overwogen en reeds 25 Mei aangenomen. (Res. Holland in dato. De Resolutiën van Utrecht van dezen tijd zijn verloren.)

f) ‘op die quartieren’ veranderd in: ‘die hy op die quartieren doende was’.

g) ‘is’ veranderd in: ‘zijn’.

[p. 74]

Utrecht vergadert geweest alle die geestelickheyt, onder het bisdom van Utrecht^a) resorterende, als te weeten^b) die ertsbiscop, heer Frederic van Toutenborch, die biscop van Groningen, heer Johan Cnijff, die biscop van Remunde, heer N.^c) Lindanus¹⁾, die abt van St. Pauwels²⁾, heer Gerrit van der Nykercken, ende die abt van Oostbrock³⁾, heer Peter van Wijc, die tsamen haer pontificalia aen hadden, alwaer^d) een solemnelle misse de Sancto Spiritu^e) by de byscop van Groningen gedaen woorden^f), ende nae die (fol. 29.) misse een sermoen by den ertsbiscop. Ende zijn daernae^g) die ertsbyscop, biscopen, abten, prelaten, prosten, archidiaconen, dekenen, canonicken, ende voirts alle die ander geestelickheyt, onder het gehele ertsbisdom van Utrecht resorterende, (die allegader jeghens dien daghe deur expresse last van den Hertoge van Alva by den eertsbiscop aldaer in persoen geciteert waren om t'anhooren uuyt den naem van den Majesteyt^h) zeker propositie, die hemlieden gedaen soude woorden) gegaen in het groot capittelhuys⁴⁾, alwaer ten selven tyden gesonden waren als commissarysen van wegen den Majesteyt die president van Meechelen, heere N. de Berghes,

a) ‘van Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘als te weeten’ veranderd in: ‘mitsgaders’, later in ‘daer’.

c) ‘N.’ veranderd in ‘Willem’.

1) Guilielmus Damasius Lindanus, bisschop van Roermond.

2) De St. Paulus-abdij te Utrecht.

3) Abdij bij Utrecht.

d) ‘die tsamen - alwaer’ veranderd in: ‘in haerlieder pontificael gehabituert saten naedat aldaer’.

e) Hierboven ‘vanden heyligen Geest’.

f) ‘gedaen woorden’ veranderd in: ‘zijnde’, dat doorgehaald is.

g) ‘Ende zijn daernae’ veranderd in: ‘gedaen was, soe zijn’.

h) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

4) Het tegenwoordige groot auditorium der academie.

[p. 75]

heere van Waterdijck ende die deecken van St. Goelen binnen Brussel. Ende hebben die ertsbiscop^a) ende president aldaer^b) zekere missive in de generaele vergaderinghe gelesen^c), by dewelcke de Majesteyt^d) expresselick bevelende ende^e) belastende was, dat alle die geestelicheyt van dien bisdomme, zoe mans- als vrouwspersonen, gheen uuytgesondert^f), hem reguleren soude naer het heylich generael consilium van Trente ende tzelve observeren ende onderhouden in allen zijn poincten ende articulen, gheen uuytgesondert, in forme ende maniere dat gelezen ende gestatueert was, ofte dat die Majesteyt^d) by faulte van dien daerinne zijn authoriteyt interponeren soude. Waerop^g) heer Jan van der Veecht, Domdeken, als thooft van der geestelicheyt, dach genomen heeft om tantwooorden op den^h) 20 May, versoekende copie van de missive, dat hem gegonst isⁱ⁾. Ende heeft^j) die ertsbiscop geinterdiceert^k) alle geestelijcke personen, die van buyten gecommen waren, uuyt die stadt niet te vertrecken op peine van (fol. 29.) excommunicatie, voir ende aller zylieden haer obedientie verclaert en hadden. Hebbende die

a) ‘alwaer tenselven - ertsbiscop’ veranderd in: ‘daer by de ertsbiscop ter presentie van den president van Mechelen, N. de Berghes, heere van Waterdijck ende die deecken van S^ter Goelen binnen Brussel als commissar[is]sen van den Majesteyt^d) specyalicken daertoe gesonden wesende’.

d) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

b) ‘ende president aldaer’ doorgehaald.

c) Achter ‘gelesen’ met een andere hand ‘heeft worden’; ‘heeft’ doorgehaald.

d) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

e) ‘bevelende ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘gheen uuytgesonderd’ met een andere hand later hijgeschreven.

d) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

g) ‘Waerop’ veranderd in: ‘Omme warop tantworden’.

h) ‘om - den’ veranderd in: ‘tot den’.

i) ‘dat - is’ veranderd in: ‘die hem geaccordert worden’.

j) ‘Ende heeft’ veranderd in: ‘Interdicerende’.

k) ‘geïnterdiceert’ doorgehaald.

[p. 76]

Hertoge van Alva uuyt den naem van den Majesteyt^a) tot dien einde den Hoove van Utrecht belast den ertsbiscop ende commissarisen int executeren van 't consilium van Trenten te doen alle assistentie ende hemlieden te verlenen brachium seculare^b) int noot ware, tzy by toestaninghe van haerlieder temporalen goederen ofte andersiens^c).

Den 20 May hebben dekenen ende prelaten voir antwordt gegeven, dat sy obedierden consilio quantum ad reformationem morum et fidei ende dat zylieden voir die reste persisteerden by haerlieden oude (im)memoriale^d) ende tot meermael geconfirmeerde privilegiën, versoekende aen den Hertoge van Alva^e) te moegen committeeren omme haerliede privilegiën te remonstreren, mitsgaders die moderatiën, die hemlieden onlanx by den Hertoginne van Parma Regente^f) gegeven waren, by de apostille op haerlieder gravamina dienaengaende gestelt. Waerop die ertsbiscop dach nam omme tantwoorden op sanderen daechs.

Den 21 May heeft die ertsbiscop verclaert, dat die uuytelicke^g) meninge van de Majesteyt^a) was^h), tconsilium van Trenten poinctuelle ende uuyterlic de facto te willen laten effectueren ende executeren, dat daeromme die geestelijckheyt sien soude wat sy doen wilde, hemlieden nietemin noch dach gevende totten 26 May omme alsdan catagorice ende uuyterlic haer verclaringe te doen. Ende hebben die geestelicheyt

a) ‘Majesteyt’ veranderd in ‘Coninck’.

b) Hierboven ‘die werlicke handt’.

c) ‘tzy by - andersiens’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘memoriale’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘Regente’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘uuytelicke’ met een andere hand later bijgeschreven.

a) ‘Majesteyt’ veranderd in ‘Coninck’.

h) ‘dat die - was’ veranderd in: ‘die uuytelicke meninge van de Coninc te wesen’.

[p. 77]

tselve siende^a), gecommitteert ende aen den Hertoghe van Alva^b) tot^c) Brussel gesonden heeren Johan van der Veecht, Domdeken, Johan van Hoochlande, deken van St. Marien, Johan van Bruhese, tresorier ende canonic ten Dom, ende Floris van Herrema¹⁾, canonic van Oudemunster²⁾.

(fol. 30.) Slag bij Heiligerlee. Oranje e.a. gevonnist. Executiën te Brussel. Egmond en Hoorne onthoofd.

(fol. 30^v.) Den 19 Junij zijn die gedeputeerde van der geestelicheyt weder van Brussel gecommen, hebbende luttel audientie gehadt by den Hertoghe van Alva.

(fol. 31.) Den^d) 20 May is^e) die president van Mechelen met die deken van St. Goelen weder binnen Utrecht gecommen^f) (zijn^g)), van den Hertoghe van Alva^h) binnen Utrecht gesonden wesendeⁱ⁾ om tconsilium³⁾ mitter daet texecuteren.

a) ‘Ende - siende’ veranderd in: ‘twellick die geestelicheyt siende hebben’.

b) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘tot’ veranderd in: ‘naer’.

1) Floris Heermale, later een der bewerkers van de Unie van Utrecht.

2) Bor is over deze synode, die hem misschien minder interesseerde, niet zoo uitvoerig als onze kroniek (fol. 164 vlg.). Of de notulen gedrukt zijn, is mij onbekend; zij staan niet in de Batavia Sacra, hoewel daar (IV, blz. 25 vlg.) wel die van het provinciaal concilie der Utrechtsche diocese van 1565, waar eveneens over de invoering der besluiten der Twentsche vaderen is gedelibereerd, zijn afgedrukt. (Vgl. Van der Monde's Tijdschrift, II, 92 vlg.; Kist en Royaards, Archief, XVI, 429 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.)

d) ‘Den’ veranderd in: ‘Soedat op den’.

e) ‘is’ doorgehaald.

f) ‘binnen Utrecht gecommen’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘zijn’ later ingevoegd.

h) ‘van Alva’ later ingevoegd.

i) ‘binnen Utrecht’ doorgehaald, daarboven: ‘gesonden wesende’.

3) De besluiten van het concilie van Trente.

[p. 78]

Den 22 Junij hebben die van de vijff collegiën^a) verclaert, dat sylieden^b) accepteerden tconsilium, prout jacet simpliciter, sonder enighe restrictie. Ende is^c) dertsbiscop mit die commissarisen, dekenen, prelaten ende alle die geestelicheyt, gegaen zijnde^d) in den Domkercke, by hemlieden^e) daer Te Deum Laudamus wel solemnelick^f) gesongen^g) woorden.

Int laeste van der maent Junij is die Hertoghe van Alva, veradvertert zijnde van den doot van den grave van Arenberg ende den nederlach in Frieslant gebuert, vresende, dat grave Lodewijck die stadt Groningen voirts soude moogen belegeren^h), uuyt Brussel deur Antwerpen ende Den Bosche getrocken naer Vrieslant, omme aldaer teghens hemⁱ⁾ leger te slaen (jeghens die rebelle), daer hy groot volk soo te voet als te perde doen comen hadde^j), by hem hebbende 20 vendelen cnechten, drie benden ruyteren ende vier honder[t] lichte peerdt. Ende heeft^k) die Hertoghe voir zijn vertreckt van Brussel alle die gevangens, die daer noch waren, tot Villevoerden doen brengen, omme aldaer beter bewaert te woorden^l).

a) ‘Den 22 - collegien’ veranderd in: ‘Twellick die van de geestelickheyt siende, hebben op den 22 Junij’.

b) ‘dat sylieden’ veranderd in: ‘haerlieder obedientie’.

c) ‘Ende is’ veranderd in: ‘sulcx dat’.

d) ‘zijnde’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘hy hemlieden’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘wel solemnelick’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) Hs. ‘gesonden’.

h) ‘veradvertert - belegeren’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘teghens hem’ met een een andere hand later bijgeschreven.

j) jeghens die rebelle’ doorgehaald, daarboven met andere hand: ‘daer - hadde’.

k) ‘Ende heeft’ veranderd in: ‘Hebbende’.

l) ‘omme aldaer - woorden’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 79]

Den 6 Julij is joncker^a) Johan van Renesse van Wulven^b) voir Vredenborch mitten swerde geëxecuteert deur ordonnantie van den Hertoghe van Alva, naerdat hy zijn sententie op Vredenborch ontfangen hadden ende zijn goederen verclaert waren geconfisquert; ende is^c) zijn lichgaem begraven te Minderbroders in zijn ouders grafstede van Renesse¹⁾.

(fol. 31^v.) Vertrek van Alva uit Brussel. Slag bij Jemmingen. Hoogstraten verslagen. Dood van Don Carlos.

(fol. 32.) Den 8 Augusti is die Hertoghe van Alva, commende van Groningen over Amersfort, wesende Sonnendach, binnen Utrecht gecommen, by hem hebbende die Secreten Rade ende Finantie; daer hy honorifice in den Domkercke by de geestelicheyt van de vijff collegiën onthaelt ende van de victorie van Vrieslant gecongratulert is geweest, singende Te Deum Laudamus. Gaende die Hertoghe loigeren ten Duytschen Huyse²⁾, van meninghe zijnde binnen Utrecht wel^d) vier ofte vijff maenden te willen blyven, omme aldaer op vele ende diversche zaeken ende affairen te disponeren, den landen van Utrecht, Hollant ende anderen omleggende landen aengaende³⁾.

a) ‘joncker’ doorgehaald.

b) ‘van Wulven’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘is’ veranderd in: ‘worden’.

1) Over Jan van Renesse van Wulven vlg. boven blz. 44 noot 3 en 56 noot 4. Zijn vonnis bij Marcus, blz. 317. (Vgl. Cod. dipl. van het Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 106, 114 vlg.)

2) Het huis der Duitsche Orde op den Springweg, thans het Militair Hospitaal.

d) ‘wel’ doorgehaald.

3) Bor zegt over Alva's verblijf te Utrecht: ‘Tot Utrecht sijnde, so verklaerde hy tegen die van de Geestelykheid en Magistraet van de stad, wel verstaen te hebben het goed devoir, dat die van Utrecht in de voorleden troubele gedaen hadden, en dat hy Syne Majesteit daervan geadverteert hadde en noch beter adverteren soude.’ Van het plan van Alva om vijf maanden te Utrecht te blijven tot regeling der Noord-Nederlandsche zaken, is van elders niets bekend. Heeft onze kroniekschrijver een waar bericht vernomen, dan blijkt het, hoe de inval van den Prins in Brabant den Hertog heeft verrast.

[p. 80]

(fol. 32.) Oranje's tocht over de Maas. Vertrek van Alva uit Utrecht.

(fol. 32^v.) Den 24 Augusti is N. Spelt, drossart criminel van de Troubelen Raedt¹⁾, mit 25 perdt^a) binnen Utrecht gecommen omme zeker executie te doen deur ordonnantie van de Hertoghe van Alva. Diewelcke des anderen daechs op den^b) 25 Augusti voir^c) Vredenborch by de voirs. drossart criminel^d) mitten sweerde doen executeren heeft^e), (naerdat sy haer sententie, by den Hertoghe van Alva ende den Raedt neffens hem wesende^2)f) gegeven, op Vredenborch ontfange hadden) ende haer goederen als rebellen verclaert waren geconfisquert: heer Gerrit van Renesse, ridder ende Raedt in den Hooven van Utrecht³⁾,

1) Vgl. over het rondtrekken van Spelt door de Nederlanden, ten einde de vonnissen van den Raad van Beroerten overal ten uitvoer te leggen: Bor, fol. 177.

a) ‘mit 25 perdt’ doorgehaald.

b) Hs. ‘van den Hertoghe. Den’ met een andere hand veranderd als boven.

c) Hs. ‘zijn voir’; ‘zijn’ doorgehaald.

d) ‘by de - criminel’ doorgehaald.

e) ‘heeft’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Natuurlijk de Raad van Beroerten.

f) ‘van Alva - wesende’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Hij wordt door I.M.J. Hoog onder de martelaren geteld. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 106, N^o. 157 en de daar aangehaalde bronnen.) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 323. (Vgl. over hem boven blz. 70 en Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2e serie, II, 2, blz. 71.)

[p. 81]

Adriaen de Wael van Vronesteyn¹⁾ en de jonffrouw N.^a) van der Kerck, wedue wylen Adam van Diemen, die een predikant in haren huyse^b) geloygert hadde gehadt²⁾. Ende zijn haer^c) lychgamen langen tijt op het schavot blyven liggen^d), soe die drossaer dieselve niet begraven en wilde hebben, voirdat hy daertoe mit gelt van de vrinden³⁾ gecocht is geweest. Ende woorden alsdoen heer Gerrit van Renesse begraven te Minderbroeders, Adriaen die Wael in de Burkercke, ende jonffrouw Van Diemen te Predicaren. Woorden mede terselver tijt deur last van de drossart criminel levendich verbrant voir Vredenborch op tselve schavot eenen Hendrie Albertz. linnewever, die een beeldestormmer ende een groot^e) Mennonist⁴⁾ was, sprekende zeer vilainlelic op het sacrement des altars. Ende is naderhant dieselve^f) drossart criminel^g) om diversche zyne

1) Ook hij behoort onder de door Hoog opgenoemde martelaren (vgl. t.a.p. I, blz. 110, n^o. 181, Cod. dipl. t.a.p. en boven blz. 70). Zijn vonnis bij Marcus, blz. 324.

a) ‘N.’ veranderd in ‘Elizabet’.

b) ‘in haren huyse’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Deze predikant is Jan Arentsz, dien zij in Aug. 1566 had gehuisvest. (Vgl. boven blz. 26.) Ook Elizabeth van der Kercke, weduwe van Adam van Diemen, wordt door Hoog onder de marlelaren genoemd. (Vgl. t.a.p. I, blz. 100, n^o. 117.) Haar vonnis bij Marcus, blz. 325. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 80.)

c) ‘Ende zijn haer’ veranderd in ‘wyens’.

d) Hs. ‘liggen zijn’; ‘zijn’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) De bloedverwanten van de ter dood gebrachten.

e) ‘een groot’ doorgehaald.

4) Door Hoog onder de martelaren vermeld. (T.a.p. I, blz. 86, n^o. 4.) Zijn vonnis bij Marcus. 328 vlg.

f) ‘Ende - dieselve’ veranderd in: ‘welcke’.

g) Hs. ‘criminel naderhant’, ‘naderhant’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 82]

mesusen, exactiën^a), concussiën ende schelmerye by den Hertoge mitter coorde tot Villevoerde doen executeren (is); diewelcke, soe haest als hem die stroppe om den hals gedaen ende aleer hy van de ledder gestoten woorden, sin aensichte ende zynen baert, die geheel geel was, soe peeckswaert gewoorden is, dat hy scheen die duvel van de helle te wesen^b)1).

(fol. 33.) Van Stralen en Casembroot onthoofd.

(fol. 33.) Den 25 September is Anna van Brockhuysen, werdinne int Gulde Calff²⁾, voir Vredenborch geëxecuteert, ter cause van de troubles, mitten sweerden ende begraven in de Burkercke, ende haer goederen geconfisquert.

Den 26 September is Neel Spaens, die huysfrouw van Gielis Spaens³⁾, die ter cause van de troublen op Hasenberch⁴⁾ gevangen sat, jeghens den avont den sypier ontlopen, treckende by haer man in tlant van Cleef, die binnen twee daghen daernae anders gehangen soude hebben gewoorden, soe haer sententie by de hertoghe van Alva ende den Troubelen Raedt^c)

a) ‘exactiën’ later bijgeschreven.

b) ‘die welcke soe haest - te wesen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. over de executie van Spelt, die den 11 Febr. 1569 op bevel van Alva wegens omkooperij en andere misdaden te Brussel is opgehangen: Bor, fol. 194. Uit de door onze kroniek vermelde bijzonderheden blijkt wel, hoe gehaat de beruchte Roode Roede bij het volk, ook onder de Katholieken, was.

2) Anna van Broeckhuyzen behoort onder de martelaren, door Hoog vermeld. (Vgl. Ned. Arch v. Kerkgesch., Nieuwe Serie I, blz. 89 n^o. 24.) Haar vonnis bij Marcus, blz. 334. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II, 2, blz. 71 vlg., 106.)

3) Vgl. over deze personen boven blz. 28, noot 1 en blz. 29.

4) Het schepenhuis; vlg. boven blz. 71 noot 1.

c) ‘van Alva - raedt’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 83]

al gegeven was^a) ende binnen Utrecht gesonden was¹⁾.

(fol. 33.) De Koningin van Spanje sterft. Veldtocht van Oranje in Brabant.

(fol. 33^v.) Den 20 Decembris zijn der by de Hoove vier personen^b) mitter coorde geëxecutert, daervan die twee beeldestormers waren ende die ander den heeren van Brederoeden gedient hadden²⁾.

Den 22 December is Dirrick Weynman, glaesmaecker^c)3), voir Vredeborch ter cause van de troublen^d) mitter sweerde geëxecuteert ende zijn lychgaem in der kercke begraven. Zijn noch^e) Jacop Cosinsz.⁴⁾, Jan B. van Amerongen⁵⁾ ende N. messemaecker, daer het Hellixken⁶⁾ uuyt te hangen plach

a) ‘was’ doorgehaald.

1) Haar vonnis bij Marcus, blz. 28 vlg. Het is gedateerd 10 Jan. 1568. (Vgl. ook Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II², blz. 70.)

b) ‘personen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Deze vier personen waren Thonis Jansse van Oudewater, Jan Corsse van Cockenge, Laurens Jansz. van Kamerik en Dirck Hendricksz. van Utrecht. Hun vonnissen bij Marcus, 347 vlg.

c) ‘glaesmaecker’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Dirck Weyman komt op Hoog's lijst der martelaren voor. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie I, blz. 110, n^o. 183.) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 350. (Vgl. ook Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II, 2, blz. 71 vlg., 83 vlg. en boven blz. 70.)

d) ‘ter - troublen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘Zijn noch’ later bijgeschreven.

4) Jacob Cosijnsz. behoort onder de door Hoog vermelde martetelaren. (Vgl. t.a.p. I, blz. 91 n^o. 41. Vgl. over hem boven blz. 32 vlg.) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 351. (Vgl. Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II, 7, blz. 79.)

5) Niet bij Hoog. (Vgl. over hem boven blz. 31 vlg. en Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie II, 2, blz. 278.) Zijn vonnis bij Marcus, 349 vlg.

6) Dezelfde als Philippus Evertsz, messenmaker, bij Hoog, t.a.p. I, blz. 93 n^o. 93. Zijn vonnis bij Marcus, 352 vlg.

[p. 84]

(fol. 34.) in die Goordstege^a)1), tenselven daghe^b) mitter coorde geexecuteer op die Nuye²⁾ aen die galge, die aldaer ten versoecke van Jacop Cosinz. uuyt den naem van die van de nyewe religie gemaeckt^c) was³⁾; ende zijn^d) haer lychgamen des naenoens van daer genomen ende gehangen aen die stadtsgalge buyten die Tollestechpoorte. Ende^e) Jan die Ridder⁴⁾, plagger, mit noch twee ander persoenen (waren) zijn mede tenselven daghe^f) voir die noenne aen^g) gehangen aen die stadtsgalge, dat Jan die Ridder hem zeer beclaechden, dat hy buyten die stadt hangen moeste, soe hy mede een borger was^h).

(fol. 34.) Dood van Hoochstraten. Karakter van Granvelle en zijn bestuur⁵⁾.

(fol. 35.) Anno⁶⁾ 1569 den 15 Januarijⁱ⁾ zijn by

a) ‘daer het - Goordtstege’ doorgehaald.

1) De Gortsteeg tusschen de Oude Gracht en den Springweg, nu de Haverstraat. (Vgl. Van der Monde, Gesch. en Oudh. Beschrijving van de pleinen enz. der stad Utrecht, III, 312 vlg.)

b) Hs. ‘Zijn’ veranderd in: ‘tenselven daghe’.

2) De Neude.

c) ‘gemaeckt’ veranderd in: ‘gestelt’.

3) Vgl. over de daar in 1566 op verzoek van die van de nieuwe religie opgerichte galg boven blz. 35 vlg.

d) ‘zijn’ doorgehaald.

e) ‘Ende’ veranderd in: ‘daer’.

4) Jan de Ridder behoort onder de door Hoog vermelde martelaren. (Vgl. Ned. Arch. v. Ned. Kerkgesch., Nieuwe Serie I, blz. 106 n^o. 158.) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 350.

f) ‘waren - daghe’ veranderd in: ‘des meergens’.

g) ‘aen’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘aen die stadtsgalge, dat Jan - borger was’ doorgehaald; daarboven ‘waren oic ter cause van de troublen’.

5) Hier eindigt het gedeelte der kroniek, dat afgedrukt is in den Utrechtschen Volksalmanak, 1850, 65-87

6) Hier begint het gedeelte der kroniek, dat afgedrukt is t.a.p, 1853, 51-58.

i) Hs. ‘In January den 15’ veranderd in: ‘den 15 January’.

[p. 85]

den Hoove twee personen van Montfort mitte coorde geëxecutert ende haer goet geconfisquert^a), die den heer van Brederoede gedient hadden¹⁾.

Den 17 Januarij is deur expresse last van den Hertoghe van Alva van de stadthuyse^b) gepublicert ende verboden^c) gheen goet, comenscap ofte ware in Engelant te moegen brengen sonder consent ofte pasport van denselven^d) Hertoghe op arbitrale correctie²⁾.

Den 26 Januarij ende anderen naevolghenden daghen zijn binnen Utrecht alle^e) die mueble, goederen ende imboedel^f) van den heeren van Brederoeden vercoocht in den stadthuyse int openbaer int bywesen van Rataller^g), auditeur in de^h) Rekencamer in Hollant, ende Mr. Jan Boeyⁱ⁾, rentmeester der landen van Vianen, als^j) daertoe gecommittert zijnde.

Den 28 Januarij is mitter coorde geëxecutert N. Nueteboem³⁾, uuyt oersaecke hy^k) mit Derric Wein-

a) ‘ende - geconfisquert’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze twee personen waren Jasper Aertsz. en Willem Cornelisz. Hun vonnissen in den Cod. dipl. van het Hist. Gen., 2^de serie II, 2, blz. 194.

b) ‘van de stadthuyse’ doorgehaald.

c) ‘ende verboden’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘selven’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Vgl. over dit plakkaat en de daarmede samenhangende moeilijkheden met Engeland: Bor, fol. 196 vlg.

e) ‘alle’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘ende imboedel’ doorgehaald.

g) ‘Rataller’ veranderd in: ‘zeker’.

h) ‘in de’ veranderd in: ‘van de’.

i) ‘Mr. Jan Boey’ veranderd in: ‘den’.

j) ‘als’ doorgehaald.

3) Dierick Dircksz. Neuteboom behoort onder de door Hoog vermelde martelaren. (Vgl. Ned. Arch. voor Kerkgesch., Nieuwe Serie I, blz. 92 n^o. 49.) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 356.

k) ‘uuyt oersaecke hy’ veranderd in: ‘die’.

[p. 86]

man den Gerechte van Utrecht requeste gepresenteert hadde, versoeckende consent ende libere permissie van haerlieder religie te moegen exerceren^a), presenterende daervoir^b) den Majesteyt^c) van weghen die van der nyewe religie tot dien eynde drie milionen goutz^d)1).

Den 19 Januarij is Agnies Drielen, huysfrouw van Jan Willemz., schoenlapper²⁾, ter cause van de troubblen voir Vredenborch mitten sweerde geëxecutert, ende Dirrick van Wijck alias Sladoot³⁾ mitter coorde, wesende een wever, die in de Burkercke die beelden geslegen hadde, hebbende voirs. Nies^e) Drielen den predicanten geloyert ende thaeren sermoenen gehoort^f).

(fol. 35.) Oranje, Lodewijk van Naussau, de hertog van Paltz-Tweebruggen en andere Duitsche vorsten in Frankrijk.

(fol. 35.) Den 21^g) Martii zijn naer^h) Brussel

a) ‘te moegen exerceren’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘daervoir’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘Majesteyt’ veranderd in ‘Coninck’.

d) ‘tot - goutz’ veranderd in: ‘op te brengen zekere somme van penningen’.

1) Vgl. over het aanbod der Gereformeerden aan Philips II om hun voor 3 millioen gulden vrijheid van godsdienstoefening te geven: Blok, Gesch. van het Ned. Volk, III, 43.

2) Agnies Drielen, vrouw van Jan Willemsz., behoort onder de door Hoog vermelde martelaren. (Vgl. t.a.p. I, blz. 87 n^o. 7.) Haar vonnis bij Marcus, blz. 357 vlg.

3) Dirck van Wijck, alias Sladoot, is dezelfde als Dierick Cornelisse, geboren te Wijk, door Hoog vermeld t.a.p. I, blz. 90, n^o. 36. Zijn vonnis bij Marcus, 357.

e) ‘voirs. Nies’ veranderd in: ‘dieselve Agnies’.

f) ‘geloyert - gehoort’ veranderd in: ‘tharen huyse gelogeert gehadt’.

g) 15 veranderd in: 21.

h) ‘naer’ veranderd in: ‘binnen’.

[p. 87]

gereyst als gecommitterde van de Staten van Utrecht ende^a) by den Hertoge van Alva^b) verscreven wesende jeghens den 19 derselver maent^c), omme te^d) hooren die^e) propositie, die van weghe Zyne Majesteyt^f) den Generael Staeten geproponert soude woorden¹⁾; daer^g) heer Jan van der Veecht, Domdeken, heer Anthonis van Meerten van Abcoude, ridder, ende Jan van Amerongen, burgemeester, van weghen den Staten van Utrecht²⁾ gesonden wesende, mede tenselven daghe gecomparert zijn^h). Welcke propositie³⁾ op den 21 Martii des nanoensⁱ⁾ int Hoof van den Coninc op die groote sale (daer die Generale Staten

a) ‘gereyst - ende’ veranderd in: ‘vergadert geweest die Generale Staten der Nederlanden’.

b) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘jeghens - maent’ doorgehaald.

d) ‘te’ veranderd in: ‘tan’.

e) ‘die’ veranderd in: ‘zekere’.

f) ‘van - Majesteyt’ veranderd in: ‘uuyt den naem van den Coninck’.

1) In Maart 1569 riep Alva gedeputeerden van alle patrimoniale provincien te Brussel bijeen, ten einde hun voorslagen te doen aangaande nieuwe belastingen (de tiende penning enz.). Zulk een vergadering werd, hoewel niet geheel juist, gewoonlijk ook Staten-Generaal genoemd. Tot deze vergadering werd ook Utrecht, hoewel geen patrimoniale provincie, opgeroepen. Vgl. daarover en over de oproeping der gewesten ter Staten-Generaal: Fruin, in Bijdr. v. Vad. gesch. en oudh. Derde Reeks, VII, 310 vlg. Het besluit der Staten van Utrecht om de drie gedeputeerden naar Brussel te zenden is van 3 Maart 1569. (Gedr. in Dodt van Flensburg's Archief, II, 3.)

g) ‘daer’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Jan Taets van Amerongen was van 1557-1558 schepen, van 1560-1562 burgemeester, van 1563-1567 schepen, van 1568-1574 burgemeester van Utrecht. (HS. Kon. Bibl. 132 A 38.) De drie heeren zijn natuurlijk juist de bovengenoemde gecommitteerden; er was natuurlijk geen tweede deputatie.

h) ‘van weghen - zijn’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Vgl. de propositie bij Bor, fol. 201 vlg.

i) ‘Welcke - nanoens’ doorgehaald. In plaats daarvan: ‘Alwaer’.

[p. 88]

van den Landen van Herwerts-over^a) vergadert waren) gedaen is by den raetsheere van den Secreten Raede^b), De^c) Bruxelles¹⁾, uuyt den naeme van Zyne Majesteyt^d) in^e) presentie van den Hertoge van Alva Gouverneur Generael ende anderen heeren van den Raede van Staten ende Secreten Raede; daer onder meer anderen^f) verhaelt ende geproponeert woorden die periculen, lasten, commer, alende ende verloep, daer dese^g) Nederlanden inne gecommen waren overmits^h) die groote invasiën, oorlogen ende lasten, die zy dagelicx dragen moesten ter cause van de troublen, oproerten ende seditiën der rebellen, daer zy aen allen hoecken ende oorden mede gequelt waren, soedat die Majesteytⁱ⁾, omme dieselve lasten te vervallen, goetgevonden hadden, van allen zynen ondersaten van zynen Nederlanden te eyschen ende te begeren den hondersten penninck van allen haerlieder goederen, soe van erven, renten, moeblen ende inmoeblen, hoedanich ende van^j) wat natueren oft

a) ‘van herwerts over’ veranderd in: ‘by den anderen versereven ende’; ‘verscreven ende’ doorgehaald.

b) ‘gedaen - Raede’ doorgehaald; daarboven: ‘dieselve propositie gedaen worden by Philybert’.

c) ‘de’ met andere hand later bijgeschreven; na ‘Bruxelles’ ‘raedt van den Secreten Raede’.

1) Philibert van Brussel, de bekende jurist en staatsman (1518-1570), sedert 1519 lid van den Geheimen Raad, sedert 1560 ook van den Raad van State, was een zeer invloedrijk man bij de hertogin van Parma en bij Alva. Hij was het, die in 1555 bij den afstand van Karel V de Staten-Generaal namens den Keizer toesprak.

d) ‘uuyt den - Majesteyt’ doorgehaald.

e) ‘in’ veranderd in: ‘ter’.

f) ‘onder meer anderen’ later bijgeschreven.

g) ‘dese’ veranderd in: ‘die’.

h) ‘overmits’ veranderd in: ‘deur’.

i) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

j) ‘van’ later bijgeschreven.

[p. 89]

qualite die wesen moechte, gheen uuytgesondert, ende den 10^en penninck^a) van alle^b) comenscapen ende 20^en penninck^a) van alle^b) successiën ende bestervnisse^c). Versoekende, dat die Staten int generael (aenmerckende die periculen ende verlop, daer die landen inne gecommen waren) haer consent daertoe gevoechgelic tot subventie ende^d) dienste van Sijnder Majesteyt lande ende ondersaten soude willen geven ende dragen, opdat Zijn Excellentie van^e) de Hertoge van Alva by faulte van dien niet geoirsaeckt en soude zijn andere schattinge ofte petitie ofte uuytsettinge (fol. 36.) te doen, die^f) den landen swarder ende lastigher^g) vallen souden^h). Ende woorden dieselve propositieⁱ⁾ den Staten by gescrifte gelevert^j), mitsgaders zeker concept¹⁾, by den Hertoge daervan doen maecken^k), opdat een yeder daermede naer huys reysen moechte, omme (haer rapport gedaen hebbende ende weder commende jeghens den 25 Aprilis^l)) Zyne Excellentie goede antwoerde ende benuegen daerop

a) ‘penninck’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘alle’ met een andere hand later bijgeschreven.

a) ‘penninck’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘alle’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘bestervnisse’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘subventie ende’ later bijgeschreven.

e) ‘zijn - van’ veranderd in: ‘die’.

f) ‘die’ met een andere hand bijgeschreven.

g) ‘ende lastigher’ met een andere hand bijgeschreven.

h) Hs. ‘vallende’ veranderd in: ‘vallen souden’.

i) ‘Ende woorden dieselve’ veranderd in: ‘welcke’.

j) Hs. ‘gelevert worden’, ‘worden’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Met dit concept bedoelt de kroniek de concept-ordonnantie op de inning van den honderdsten, tienden en twintigsten penning, gedrukt bij Bor, fol. 202 vlg.

k) ‘mitsgaders - maecken’ met een andere hand later bijgeschreven.

l) ‘jeghens - Aprilis’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 90]

te geven, daermede zy elcx dier tijt^a) vertrocken zijn¹⁾.

(fol. 36^v.) Den 16 Martii is tot Brussel uuyt Engelant weder gearrivert die raetshere uuyt den Secreten Rade Dassomville²⁾, die by den Hertoge van Alva in ambassade in Engelant by de Coninne onlancx te voirens^b) gesonden was, omme mit haer te tracteren van het onverstant³⁾, dat daer verresen was tusschen Engelant ende desen landen; hebbende die voirs. Dassomville noyt acces ofte audientie aen die Conininne cunnen gecrigen, soedat hy omgehoirt ofte eyt te doen wedergekeert is, willende die Conininne niet verclaren of zy viant was ofte niet, willende oic niet uuyt den arreste ontslaen tgelt, dat sy uuyt Spaengen commende deur tempeste in Engelant gehaven wesende, toebehorende diversche coopluyden van desen landen, gearrestert hadde, houdende haer oirlochscepen aleven sterck op zee, nemende al dat daer quam, houdende die zee gesloten, zulcx dat uuyt Spaengen gheen schepen in desen landen commen en conste, soedat zy genoech verthoende viant te wesen, hoewel gheen openbaer oorloghe noch in Engelant noch in desen landen gepublicert en was^c)4).

a) ‘dier tijt’ later bijgeschreven.

1) De gedeputeerden der Staten van Utrecht te Brussel brachten 1 April 1568 aan hun committenten rapport uit. (Dodt van Flensburg, Archief II, 2 vlg.)

2) D'Assonleville.

b) ‘onlancx te vorens’ later bijgeschreven.

3) Wij zeggen met een soortgelijke uitdrukking: misverstand.

c) fol. 36 ‘Den 13 Martii - fol. 36v.’ gepubliceert en was’ doorgehaald; in margine: ‘Bon’.

4) De loop van het geschil met Engeland is in het kort aldus. In 1569 waren eenige schepen met geld (800.000 kronen, geladen in 59 kisten, alles in baar geld) van Spanje onder weg naar de Nederlanden; met dit geld zouden de Spaansche troepen in die landen worden betaald. Deze schepen werden achtervolgd door eenige Fransche vrijbuiters uit La Rochelle; zij vluchtten dus in de haven van Plymouth. Inmiddels bleven de vrijbuiters voor de kust kruisen. De Spaansche gezant te Londen, D'Espès, verzocht daarop aan Elizabeth de schepen in haar haven te verdedigen en naar Antwerpen te convoyeeren of ten minste toe te staan, dat zij zich zelf verdedigden. Elizabeth stond dat alles toe, maar trok eenige dagen daarna haar verlof weer in, toen haar werd bericht, dat het geld in de schepen niet aan den Koning van Spanje, maar aan eenige Genueesche kooplieden behoorde, een vrij gezocht voorwendsel, daar het geld toch door den Koning was afgezonden tot betaling der troepen en hij het wel van Genueesche kooplieden had geleend, maar er toch, ook al betaalde hij de rente niet, recht op had. Om zoogenaamd het geld dus in veiligheid te brengen tegen alle aanslagen en het te bewaren voor den rechtmatigen eigenaar, liet de Koningin het uit de schepen lossen en in bewaring stellen. Natuurlijk protesteerde de Spaansche gezant. Met fijne ironie antwoordde Elizabeth, dat zij den Koning een grooten dienst meende te doen door zijn goed tegen de Franschen te beschermen. De gezant, daarmede niet tevreden, verwittigde Alva van het gebeurde. Deze liet onmiddellijk zonder advies van den Raad van State alle Engelschen te Antwerpen gevangen en alle Engelsche goederen in beslag nemen; ditzelfde werd daarna voor geheel Nederland voorgeschreven. Natuurlijk beantwoordde Elizabeth dezen forschen maatregel met represailles, zoodat alle handel en verkeer met Engeland stil stond. Inmiddels zond de Koningin een gezant naar Spanje, om zich bij Philips over de handelingen van Alva te beklagen; zij verklaarde zich zelfs bereid het geld terug te geven. Intusschen zond Alva D'Assonleville naar Engeland; maar handig genoeg weigerde Elizabeth hem te ontvangen, daar hij geen geloofsbrief van den Koning had. Daarentegen vaardigde Alva steeds gestrenger plakkaten tegen de Engelschen en de Engelsche goederen uit. Bij deze moeilijkheden kwamen natuurlijk die over de Watergeuzen enz. Eerst in April 1573 werd zooal niet de vrede, dan toch het verkeer weer hersteld door een provisioneel accoord. (Vgl. over dit alles: Bor, fol. 196 vlg.)

[p. 91]

(fol. 37.) Den 23 Martii zijn mitter coorde by den Hoove^a) geëxecutert ende haer goet geconfisquert

a) ‘by den Hoove’ doorgehaald.

[p. 92]

Cornelis van Royen¹⁾ ende Cornelis Herbert²⁾, schoenmaeckers, die den heere van Brederoede gedient hadden.

Den 22 Aprilis³⁾ zijn die voirs. gedeputeerden der Staten van Utrecht weder naer Brussel gereyst. Ende hebben op den 25 Aprilis Zyne Excellentie uuyt den naem van de voirs. Staten^a) tot redemptie ende quytinge van den hondersten penninck van allen goederen, den^b) thienste penninck van allen comenscappen ende den^c) twintichsten penninck van allen successiën, erffenissen ende bestervenissen, die die Hertoghe uuyt den naem van den Majesteyt den Generael Staten doen eyschen hadden, op den 25 Martii van te voirens, volghende zeker concept by de Hertoghe daervan doen maecken, Zyne Majesteyt gepresenteert^d) 72 dusent guldens op ses jaren te betalen, alligerende veele ende diversche redenen, middelen

1) Cornelis van Royen wordt door Hoog onder de martelaren vermeld. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 107, n^o. 160.) Zijn vonnis in den Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, 2; blz. 195.

2) Cornelis Herbertsz. evenzoo bij Hoog (t.a.p. I, blz. 96, n^o. 83). Zijn vonnis Cod. dipl. t.a. pl.

3) De Resolutiën der Staten van Utrecht (uitg. in Dodt van Flensburg's Archief, II, 3 vlg.) geven daaromtrent nog de volgende bijzonderheden. Den 13 April besloten de Staten hunne beslissing tot den 18^den uit te stellen. Op dien dag kwam men met de deliberatie niet gereed en evenmin den volgenden dag. Ten slotte is den 20^sten April besloten, het in den tekst vermelde aanbod van f 72.000 te doen; met dit voorstel gingen nieuwe gedeputeerden naar Brussel.

a) ‘Den 22 - voirs. Staten’ veranderd in: ‘Den 25 Aprilis hebben die Staten van Utrecht deur huerlieder gedeputeerden den Hertoge van Alva doen presenteren’.

b) ‘penninck - den’ doorgehaald.

c) ‘penninck - den’ doorgehaald.

d) ‘van allen - gepresentert’ doorgehaald.

[p. 93]

ende inconvenienten, waerdeur zylieden die petitie, soe die gedaen ende geproponert was, niet en conste accorderen ofte daerinne consenteren. Als oic terselver tijt gedaen hebben alle^a) die anderen Staten, presenterende den Majesteyt elx naer haer vermoegen te subvenieren mit allzulcke subventie, als zy van outz gewoenlic waren te doen, sonder in alsulcke nyewe ongepractizeerde ende ongehoorde beede ofte^b) subventie ofte schattinghe te cunnen consenteren, die die landen geheel prejudiciabel wesen ende tenderen souden totter totale verde[r]fenisse ende ruine van dien¹⁾. Dan die Hertoghe niet willende tevreden zijn met die presentatie, by die van Utrecht gedaen, hebben, haer verbod vermerende, gepresentert hondert dusent guldens. Ende ten laesten (soe die Hertoghe die mede niet accepteren en wilde) om diversche redenen hemlieden moverende (hoewel zylieden nochtans qualicken wisten die penningen te becommen) gepresentert hondert 72 dusent gulden²⁾, mits daeraen afslaende 12 dusent guldens, die zy des jaers te (fol. 37^v.) voirens beloeft hadden. Dan die Hertoge

a) ‘alle’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘ofte’ doorgehaald.

1) Bor vermeldt uitvoerig den strijd der Staten van Utrecht tegen de nieuwe belastingen (fol. 206 vlg.). Vgl. ook de door Dodt van Flensburg in zijn Archief, II, 7 vlg. gepubliceerde resolutiën der Staten van Utrecht over deze aangelegenheden.

2) Dit derde aanbod van 172.000 gulden vermeldt Bor elders; volgens hem hebben de Staten van Utrecht den 15 Juli 1569 ten derden male geantwoord, dat zij bij hun vorig aanbod van 100.000 gulden bleven. Terzelfden tijd protesteerden de vijf kapittels tegen de belasting van geestelijk goed door de nieuwe heffingen van den Hertog. Alva was daarover buitengewoon verstoord en schorste zelfs den secretaris De la Torre voor een jaar in zijn ambt, omdat hij verlof had gegeven tot het drukken van de bul in coena Domini, waarop de kapittels zich beriepen. Eerst in 1570 zouden volgens Bor (fol. 223 vlg.) de Staten van Utrecht hun aanbod tot 162.000 gulden hebben verhoogd. (Vgl. Kist en Royaards, Archief, XVI, 430 vlg. Van der Monde's Tijdschrift, IV, 93 vlg. Van Wijn op Wagenaar, VII, 121 vlg., 128 vlg.)

[p. 94]

persisterende wilde in de petitie, soe die gedaen was, in alle zijn poincten ende articulen geconsentert hebben simpliciter sonder enighe restrictie ofte limitatie. Twellic sommighe Staten^a) deur inductie van sommigen geconsentert hebben onder beloftenisse nochtans van hemlieden niet te eyschen, te molesteren ofte ter cause van dien te doen^b) executeren, maer van hemlieden allen consent begerende omme den anderen Staten mede alsoe eenformelijck te doen consenteren. Daerdeur die sommighe hem naederhant beswaert hebben gevonden, soe ettelicken van dien mitter daet ende de facto deur zeker collecteurs, daertoe geordonnert zijnde, geëxecuteert zijn gewoorden ende die anderen (hem geopposeert hebbende jeghens dexecutie) haer jeghens Zyne Majesteyt gerebellert hebben.

Den 1 Julij is by den Hoove metten vierre geëxecutert, hebbende een primme doir zijn tonghe gesteken, Lenaer Carssenz. van Venlo¹⁾, die verdoept was ende zijn geloefve niet affgaen en wilde, ende Catharina, zijn huysfrouw²⁾, in de grachte van Vredenborch verdroncken, soe zy mede verdoept wesende, haer gerecipisseert heeft^c).

a) ‘sommighe’ veranderd in: ‘ettelicke van den andere’.

b) ‘te’ later bijgeschreven.

1) Lenart Kerstenzoon, geboren te Venloo, wordt door Hoog onder de martelaren vermeld. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 101, n^o. 118.) Zijn vonnis Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 196.

2) Trijntje Jan Pannebackersd., eveneens bij Hoog (t.a.p. I, blz. 108, n^o. 174.). Haar vonnis Cod. dipl. t.a p.

c) ‘heeft’ met een andere hand veranderd in ‘hadde’.

[p. 95]

Den 5 Julij zijn by den Hoove mitten sweerden geëxecutert drie personen van Bunschoten ende haer goederen geconfisquert, van dat zy in conventiculen van Anabaptisten geweest hadden¹⁾.

Den 21 Augusti, wesende Sonnendach^a), heeft die Hertoghe van Alva^b) binnen Utrecht gesonden 10 vendelen Spaengaerts van^c) het regiment ofte tierce van Lombardie, onder den coronel don Hernando de Toledo, omme aldaer voir een tijt te blyven²⁾; als zy oic gedaen hebben, doende borgeren ende ingesetenen grote fortsen, overlast ende geweelden, soe in tnemen van haerlieder service, die die Hertoghe hemlieden deur zeker zyne ordonnantie geaccordert hadde, als van te willen hebben den geheelen coost ende dranck, van win ende van als dat zy begeerden; daeromme zy ettelicken borgeren impune ende omgestraft schendelicken vermoerdert hebben, nietjeghen-

1) Deze drie personen worden door Hoog in zijn lijst van martelaren vermeld; het waren Gosen Heymansz. (vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 96, n^o. 87), Steven Pietersz. (t.a.p. I, blz. 105, n^o. 153) en Gosens broeder Jacob Heymansz. Tollincx (t.a.p. I, blz. 108, n^o. 172). Hun vonnis bij Marcus, blz. 364, en Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 196 vlg. (Vgl. t.a.p. blz. 81 vlg.)

a) ‘wesende Sonnendach’ doorgehaald.

b) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘van’ veranderd in: ‘wesende’.

2) Deze inlegering was de straf voor het verzet tegen de nieuwe belastingen. Vooral op de geestelijkheid was Alva gebeten wegens haar beroep op de bul In Coena Domini, dat weldra in geheel Nederland werd nagevolgd. Deze bul bedreigde excommunicatie tegen allen, die zich aan kerkelijk goed vergrepen en was eigenlijk gericht tegen beeldstormers en dergelijken. Geen wonder, dat Alva, die groot ging op zijn plicht van beschermer en verdediger der Katholieke kerk, woedend was, toen men hem met kerkschenders op één lijn stelde. (Vgl. Bor, fol. 207.) Met tien vendels van het regiment van Lombardije bedoelt de kroniek, zooals uit Bor blijkt, het geheele regiment, sterk tien vendels.

[p. 96]

staende die clachten, die daervan Zijn Exellentie gedaen zijn geweest^1)a).

Den 25 Augusti, wesende postridie Bartholomei^b), is voir Hasenberch²⁾ op die Plaetze by die van den gerechte van Utrecht deur ordonnantie van den Hertoge van Alva ter cause van de troublen^c) mitten sweerde geëxecutert ende zijn goederen geconfisquert^d) Vincent van Hoeff, schout van Amersfort³⁾, ter cause van den troublen, ende zijn goederen geconfisquert^e).

De 23 September zijn uuyt Utrecht van den 10 vendelen Spaengaerts, die daer lagen^f), twee vendelen buschuten gesonden naer Waterlant, soe daer dagelicx van de rebellen veel scepen mit comenscappen ende anderen genomen woorden omtrent Wieringhen, Vlielant ende Texel, waerdeur die vaert ende navigatie^g) op Oostlant ende^h) Vrieslant ende elders zeer belet ende geëmpescheert woorden⁴⁾.

1) Ook Bor klaagt in sterke bewoordingen over den overlast, door de Spaansche soldaten aan de Utrechtsche burgerij, wereldlijk en geestelijk, aangedaan.

a) ‘Zijn Exc. - geweest’ veranderd in: ‘den Hertoge gedaen woorden’.

b) ‘wesende postridie Bartholomei’ doorgehaald.

2) Het schepenhuis. Zie boven blz. 71 noot 1.

c) ‘ter - troublen’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘ende - geconfisquert’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Vincent van der Houven, schout van Amersfoort, wordt door Hoog vermeld onder de martelaren. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 97, n^o. 92) Zijn vonnis bij Marcus, blz. 369. (Vgl. ook Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 85 en boven blz. 60.)

e) ‘ter cause - geconfisquert’ doorgehaald.

f) ‘die daer lagen’ veranderd in: ‘van den tierce van Lombardie’.

g) ‘ende navigatie’ later bijgeschreven.

h) ‘ende’ doorgehaald.

4) Vgl. over den overlast, door de Watergeuzen in dezen tijd aan de kooplieden aangedaan: Blok, in Bijdr. v. Vad. Gesch. en Oudh. III^e Reeks, IX, 226 vlg.

[p. 97]

Den 14 October is die soene van den Hertoge van Alva, Don Fredrico de Toledo, binnen Utrecht gecommen, denwelcke die Hertoghe van Alva^a) gemaeckt hadde capitain generael over het geheel crisvolck, soe te voet als te peerde, houdende^b) die Hertoghe tgouvernement van den landen^c).

Den¹⁾ November zijn noch twee vendelen Spaengaerts uuyt Utrecht gesonden naer Culenborch.

Den 15 Decembris zijn uuyt crachte van zeker mandement^d) voir den Hertoghe van Alva^a) ende (fol. 38^v.) den Raedt neffens hem wesende verdachvaert die Staten des Lants van Utrecht, mitsgaders^e) schout, burgemeesteren ende schepenen der stadt Utrecht, die in den jare van 1566 in die weet (als het contract mit Jacop Cosinz. uuyt den naam van die van de nyewe religie gemaeckt woorden²⁾) geweest hadden, mitsgaders^f) schout, burgemeesteren ende schepenen, die alsdoen in de weet waren³⁾, omme tanhooren alsulken eysch, als die procureur generael van Synen Majesteyt, ten daghen dienende, jeghens henlieden zal^g) willen doen⁴⁾ ende.....^h).

Hebbende die Hertoghe van Alvaⁱ⁾ tenselven daghe geordonnert deur Jan de Larea Salazar, dros-

a) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘houdende’ veranderd in: ‘hebbende..... behouden’.

c) ‘houdende - landen’ doorgehaald.

1) De datum is niet ingevuld.

d) Hierna een paar woorden onleesbaar gemaakt.

a) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘die Staten - mitsgaders’ later bijgeschreven.

2) Vgl. boven blz. 35.

f) ‘mitsgaders’ veranderd in: ‘ende’.

3) In 1571.

g) ‘zal’ veranderd in: ‘soude’.

4) De eisch van den procureur-generaal is afgedrukt bij Bor, fol. 209.

h) Verder onleesbaar.

i) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 98]

sart van Vianen^a), heer Dierick van Zuylen, schout van Utrecht, omme op Vredenborch gevangen te setten Harman van der Veecht (als burgemeester geweest hebbende in den jare van 66), omme van hem te willen hebben die originelle minute van tzelve contract, soe hy die^b) bekent hadde (tzelve) gehadt ende verleyt thebben. Ende of alsoe^c) die minute gevonden is gewoorden^d) in den stadthuyse onder zeker anderen pampieren, soe^e) is die voirs. Van der Veecht naer langhe sollicitatie uuyter gevankenisse ontslegen, naerdat hy zijn huys voir een tijt mede^f) voir zijn gevangenisse gehadt hadde¹⁾.

(fol. 38^v.) Tournooi te Brussel²⁾.

(fol. 39.) Anno 1570³⁾. Den 15 Februarij 1570^g) zijn by den Hoove twee personen mitter coorde geëxecuteert ende haer goederen geconfisquert^h), die Brederoden gedient haddenⁱ⁾⁴⁾.

a) ‘deur - Vianen’ later bijgeschreven.

b) ‘die’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘of alsoe’ veranderd in: ‘naderhant’.

d) ‘is gewoorden’ veranderd in: ‘wesende’.

e) ‘soe’ doorgehaald.

f) ‘mede’ later bijgeschreven.

1) Het gebeurde met den burgemeester Van der Vecht wordt niet bij Bor vermeld. (Vgl. over hem boven blz. 60, noot 3.)

2) Hier eindigt het gedeelte der kroniek, dat is gedrukt in den Utrechtschen Volksalmanak voor 1853, blz. 51-58.

3) Hier begint het gedeelte der kroniek, dat is gedrukt t.a.p. 1854, blz. 153-163.

g) ‘1570’ doorgehaald.

h) ‘ende - geconfisquert’ later bijgeschreven.

i) Hs. hierna: ‘ende haer goederen geconfisqueert’, doorgehaald.

4) In den Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, blz. 197 vlg. zijn de doodvonnissen afgedrukt van Jasper Jansz. van Cockengen, die 16 Juli 1569, en van Pauwels Gerritz. van Utrecht, die 25 Febr. 1570 door het Hof wegens dienstneming onder Brederode werden veroordeeld. Misschien is de eerste, zeker de tweede een der door onze kroniek bedoelde personen.

[p. 99]

Den 13 Aprilis zijn die huysinghe van Johan van Renesse, heer van Wilp, duer ordonnantie van den Hertoge geamortizeert^a) tot een cancellarie van den Hoove van Utrecht ende woenplaetse voir^b) den President¹⁾.

Den 18 Aprilis²⁾ is die raetsheere Desiderius^c) Thestich, raedt in de Cancellerie van Brabant^d), binnen Utrecht gecommen, van den Hertoghe van Alva^e) ter enqueste gecommitteert zijnde ten versoecke^f) van den procureur generael van den Troublen-Raedt^g) jeghens die drie Staten des Lants van Utrecht; die aldaer int nemen van deselve enqueste langen tijt gebesoingeert heeft al tot costen van de Staten, soe pro als contra, die oic int nemen van deselve enqueste tot meermael opentelic verclaerden, dat zoeverre die Staten van Utrecht in den 1^e, 10 ende 20 penninck, by de Hartoge van Alva geeyscht, niet

a) ‘geamortizeert’ veranderd in: ‘van Alva geapproprieert’.

b) ‘voir’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) In dit huis logeerde de Prins van Oranje bij zijn bezoek aan Utrecht in 1566. (Vgl. boven blz. 44, noot 3.)

2) Bor is over deze aangelegenheden (fol 209 vlg.) veel uitvoeriger dan onze kroniek. Op den eisch van den procureur-generaal volgde een antwoord van de Staten van Utrecht, daarna een repliek van den procureur-generaal en een dupliek van de Staten. Tegelijkertijd stelde ook de Regeering der stad Utrecht een verdedigingsschrift op, waaraan zij na de repliek van den procureur-generaal nog een dupliek toevoegde. De duplieken zoowel van de Staten als van de stad waren eerst 21 Maart 1570 ingediend. Den 22 Maart vroeg de procureur-generaal een maand uitstel om nog een nadere enquête te Utrecht in te stellen, wat hem door den Raad van Beroerten werd toegestaan. Met deze enquêten werd belast Desiderius van Tsestig, lid van den Raad van Brabant.

c) ‘Desiderius’ later bijgeschreven.

d) ‘raedt - Brabant’ later bijgeschreven.

e) ‘van Alva’ later bijgeschreven.

f) ‘ten verzoecke’ veranderd in ‘in der zaecke’.

g) ‘raedt’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 100]

consenteren en wilden, haer sententie tot haerlieder achterdeel al geconci(pi)ert lach, ende dat hy die enqueste alleen pro forma was nemende^a)1).

Den 20 Aprilis is by den Hoove mitten sweerde geëxecutert deur ordonnantie van den Hertoghe van Alva^b) eenen Gerloof genaempt, gebooren van Bunschoten, van dat hy eens in den dorpe van Bunschoten (wesende schepen) in conventiculen van den Mennonisten gewest hadde^c)2). Ende noch een ander persoen³⁾ mitter coorde, die die heere van Brederoeden gedient hadde.

Den 14 Julij, wesende die Hertoghe van Alva^b) binnen Antwerpen, heeft alder sententie diffinitifve gegeven jeghens die drie Staten des Lants van Utrecht, ende dieselve gecondemnert naer uuytwysen der sententie, daervan gepronunciert ende hiernae volghende, nietjeghensstaende tproces van weghen die van Utrecht noit volcommelic gefurnert en was gewest (als sy sustineren), jae oic niet al gesien ofte gelesen, soe hemlieden geordonnert was, haer proces,

a) ‘die oic int nemen - nemende was’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. over het verloop van deze enquête: Bor, fol. 222, 229. Uit onze kroniek blijkt duidelijk, dat het geheele proces met alles, wat daarmede samenhing, evenals de inlegering van garnizoen, slechts op touw was gezet om Utrecht voor zijn verzet tegen den Tienden penning te straffen. (Vgl. Fruin, Verspreide Geschr., II, 149.)

b) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘hadde’ veranderd in: ‘was’.

2) Geerloff Gerritsz. Hemelinck wordt door Hoog op de lijst der martelaren vermeld. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, blz. 94, n^o. 71.) Zijn vonnis in den Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 199.

3) Deze andere persoon is Jan Jansz., alias Jan de Suyt, van Camerick, wiens vonnis is afgedrukt t.a.p. blz. 198.

b) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 101]

(fol. 39^v.) twellic^a) in Duytsche beleyt was, in Spaensche te doen translateren, twellic op date van de sententie noch ten halve niet getranslatert en soude zijn geweest ende oversulcx veel min gesien ofte gelesen^b)1).

(fol. 39^v.) Sententie van Alva over de Staten van Utrecht, 14 Juli 1570. (Bor. fol. 229 vlg.)

(fol. 40.) Generaal pardon van 16 Nov. 1569. (Bor. fol. 230 vlg.)

(fol. 45.) Loslating van gevangenen.

(fol. 45^v.) Den 30 Julij is binnen Utrecht ende allomme in den landen van dien gepublicert tvoirs. pardon, mitsgaders tpardon van den Paus, mit blyscappe van veuren ende processie generael.

Den 31 Julij is by den Hoove mitter coorde geëxecuteert eenen van Iselstein geboren, van dat hy boven het bannissement van den Hertoge van Alva^c) weder int lant gecommen was ende Brederoede van te voirens^d) gedient hadde²⁾.

Tenselven daghe heeft die Hertoghe van Alva^e)

a) ‘twellick’ veranderd in: ‘dat’.

b) ‘ende oversulcx - gelesen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit herinnert aan de bekende scène in Shakespeare's Richard III (III, 6), waar wordt gezegd, dat het schrijven van het vonnis van Hastings langer had geduurd dan er tijd verliep tusschen zijn gevangenneming en onthoofding.

c) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘van te voirens’ later bijgeschreven.

2) De hier bedoelde man is Cornelis Jansz. Lichtvoet, geboren te IJselstein, door Hoog op zijn lijst van martelaren vermeld. (Vgl. Ned. Arch. v. Kerkgesch., Nieuwe Serie, I, n^o. 129.) Zijn vonnis Cod. dipl. v.h. Hist. Gen., 2^de serie, II, 2, blz. 199.

e) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 102]

den Hoove van Utrecht^a) belast, deur expresse ordonnantie van den Majesteyt, gegeven te Madrid den 9 in Maio 1569, neerstelic te doen onderhouden ende executeren nae zijn forme ende inhouden het generael placat aengaende die heresiën, by den Keyser Carolo in den jare 1550 binnen Ausburg gemaeckt^b) ende daernae by den Majesteyt^c) in den jare 1559 binnen Gendt voir zijn vertreck naer Spaengen geconfirmert, twellic oic tenselven daghe gepublicert is geweest¹⁾. Ende noch alle jair tweemael, als op St. Jansavont ende Corsavont, ordinarie gepublicert ende gerenoveert woordt²⁾.

Omtrent desen tijt hebben die drie^d) Staten van Utrecht geappellert aen den Coninc in Spaengen van der sententie, jeghens hemliden by den Hertoghe van Alva^e) gegeven³⁾. Hebbende dinsinuatie daer-

a) ‘van Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘gemaeckt’ later bijgeschreven.

c) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.

1) Terzelfder tijd liet Alva een speciaal plakaat afkondigen tegen de drukkers en schoolmeesters, ten einde ook op deze wijze de ketterij tegen te gaan. (Vgl. Bor, fol. 225 vlg.) Het is bekend, dat de Koning op raad van Granvelle in 1559 en vervolgens geen nieuwe plakkaten tegen de ketterij heeft uitgevaardigd, maar, gebruik makend van den populairen naam van den ouden Keizer, diens plakkaten van 1550, die trouwens gestreng genoeg waren, heeft vernieuwd.

2) Deze uitdrukking bewijst, dat de kroniek wel eenigen tijd na de gebeurtenissen is opgesteld of ten minste geredigeerd, maar dat dit toch niet geruimen tijd, b.v. jaren daarna, kan zijn geschied. Na de Pacificatie zal men toch wel de plakaten van Karel V tegen de ketterij niet meer tweemaal 's jaars hebben afgekondigd.

d) ‘dre’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) De acte van appel bij Bor, fol. 235 vlg. Zij is gedateerd 29 Juli 1570. Alva sloeg geen acht op het appel en voerde zijn eigen vonnis uit. Inmiddels zonden de Staten Willem Veusel, deken van het kapittel van St. Pieter, naar den Koning om het appel toe te lichten. Vgl. over deze en andere daarmede samenhangende geschillen van Alva met Utrecht, Bor, fol. 237 vlg. De resolutiën der Staten van Utrecht over dezen tijd zijn niet bewaard.

[p. 103]

van den Hertoghe doen doen by forme van requeste ofte missive^a), hem deur een ombekende persone gepresentert, daer die Hertoghe niet af en wiste. Willende daernae^b) die Hertoghe^c) geprocedert hebben jeghens die gethuygen, die over dacte van appel gestaen hadden, dieweleke by hem tot Brussel^d) ontboden ende gehoort wesende, naer ettelicken drygementen gerenvoyert zijn geweest, wesende die gethuygen heer Goort Schijff, vicaris St. Jans, Govert van Amerongen, procureur voir den Hoove van Utrecht, ende Franciscus Rodius, secrat[ar]is van den capitule van St. Jans^e)1).

Den 3, 4 ende 5 Augusti sijn binnen Antwerpen, (fol. 46.) soe mitter coorde als mitten zwerde, geëxecutert veel capitainen ende soldaten van den regimente van den grave van Ladron, wesende Hoochduytschen^f), die binnen Valecijn ter cause van haerlieder betalinghe een grote^g) muterie ende seditie aengerecht hadden, hebbende den grave gevanckelick geset ende mit schone beloften ende practiquen omtrent Antwerpen gebrocht, ende aldaer geappre-

a) Hs. hierna een paar woorden onleesbaar gemaakt

b) Hs. ‘nae’ veranderd in: ‘om’.

c) ‘die Hertoge’ later bijgeschreven.

d) ‘tot Brussel’ doorgehaald.

e) ‘heer Goort - St. Jans’ met een andere hand later bijgeschreven in plaats van twee onleesbaar gemaakte regels.

1) Bor noemt als getuigen alleen de notarissen Frans Rodius en A. Schijf. Deze laatste zal wel dezelfde zijn als de door onze kroniek genoemde Goort Schijff.

f) ‘wesende Hoochduytschen’ later bijgeschreven.

g) ‘grote’ doorgehaald.

[p. 104]

hendeert waren in de hulpe ende assistentie van denselve grave^a)1).

Den 7 Augusti is uuyt Utrecht naer Nieumegen gethogen een vendel Spaengaerts, sterck wesende drie hondert hoefden, al harquebusiers, wesende al eveneens geaccoutreert, omme aldaer by die Hertoge van Alva tontfangen vrouwe Anna, die^b) Conininne van Spaengen, die doechtere van den Keyser Maximilian, die die Keyser, wesende tot Spirs^c) op een Ricxdach, nae dese Nederlanden gesonden heeft^d), omme in Zelant te scepe te gaen naer Spaengen; wesende die Conininne op den 4 dach Maij van te voirens gefianceert ende ondertroudt te Pragen in Hongerien mit Carolo, ertshertoge van Oostenrijck, uuyt den naem van den Coninc van Spaengen, mit een zeer groote pompe ende solemniteyt, deur den ertsbiscop aldaer^e) in de grote kercke, geaccompaingeert mit noch 10 andere biscopen ende veel prelaten, ter presentie van den Keyser ende zijn huysvrouwe ende veel princen, heeren ende legaten, die die paus, die Coningen van Spaengen, van Franricke, van Polen ende^f) die Venetianen ende anderen potentaten^g) daer gesonden hadden²⁾.

a) ‘hebbende den grave - denselve grave’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. over deze muiterij: Bor, fol. 237 vlg.

b) ‘vrouwe Anna die’ later geschreven boven een paar onleesbaar geworden woorden.

c) ‘Spirs’ veranderd in: ‘Spijrs’.

d) ‘heeft’ veranderd in: ‘hadde’.

e) ‘aldaer’ veranderd in: ‘van Praghen’.

f) ‘ende doorgehaald.

g) ‘ende anderen potentaten’ met een anderen hand later bijgeschreven.

2) Vgl. over het huwelijk en den doortocht van Anna van Oostenrijk, Philips' vierde gemalin, door de Nederlanden: Bor, fol. 225, 233.

[p. 105]

Den 12 Augusti heeft die Hertoghe van Alva^a) tHooff^b) van Utrecht gecommittert omme te dirigeren die saecken ende affairen van den Staten van Utrecht, die hy by sententie^c) gecassert hadde, als voirtsaen representerende dieselve^d)1).

(fol. 46^v.) Reis der Koningin van Spanje door Nederland. Vrede van St. Germain-en-Laye.

(fol. 47.) Reis der Koningin naar Spanje.

(fol. 47.) In dese maent van September is heer Willem Veusels, deken van St. Pieters, uuyt den naem van de Staten van Utrecht van Bonne, daer hy zekeren tijt gelegen hadde^e), gereyst^f) naer Italiën ende soe^g) voirts naer Spaengen, omme het appel van de Staten van Utrecht aen den Coninc te vervolghen²⁾.

(fol. 47^v.) Allerheiligenvloed. Herman de Ruyter te Loevestein.

(fol. 48.) De Geuzen bezetten 's Heerenberg³⁾.

(fol. 49.) Anno 1571. Den 14 Januarij 1571^h),

a) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘tHooff’ veranderd in: ‘den Hoove’.

c) ‘by sententie’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘als - dieselve’ veranderd in: ‘omme voirtsaen dieselve staten te representeren’.

1) Ingevolge het vonnis van 14 Juli 1570 casseerde Alva de Staten van Utrecht en droeg voorloopig hun bevoegdheden aan het Hof op. (Bor, fol. 237.)

e) ‘van Bonne - hadde’ doorgehaald.

f) ‘gereyst’ later bijgeschreven.

g) ‘soe’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Vgl. boven blz. 102, noot 3.

3) Hier eindigt het gedeelte der kroniek, dat is afgedrukt in den Utrechtschen Volksalmanak voor 1854, blz. 153-163.

h) ‘1571’ doorgehaald.

[p. 106]

wesende Sonnendach, zijn deur expresse ordonnantie van den Hertoghe van Alva^a) uuyt Utrecht naer Aerhem getrocken ses vendelen Spaengaerts, omme voirts te trecken ende weder inne te nemen^b) Tsserenberge ende het huys te Vulft¹⁾, die by de rebellen innegenomen waren, dat^c) die Spaengaerts van te voirens ten versoecke van den grave van Meghen sonder expresse ordonnantie van den Hartogen van Alva niet en hadden willen doen, nietjeghenstaende den dienst van den Coninck grotelic daeraen gelegen was; daer die Spaengaerts op den 18 Januarij weder binnen gecommen zijn^d), soe die rebellen daeruuyt verlopen waren²⁾.

Den^e) 10 Februarij zijn die voirs. ses vendelen Spaengaerts (naedat die rebellen hem weder gescheyden hadden^f)) weder binnen Utrecht gecommen^g), naerdat zy tplatte lant alomme zeer gebrantschat hadden^g).

a) ‘van Alva’ later bijgeschreven.

b) ‘en weder inne te nemen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Ulft.

c) ‘dat’ veranderd in: ‘twellic’.

d) ‘twellic die Spaengaerts - gecommen zijn’ later in de plaats gesteld voor: ‘Den 18 Januarij hebben die Spaengaerts Tsserenberge ende Vulft weder innegenomen’.

2) Deze bezetting van 's Heerenberg, die Bor niet vermeldt, staat natuurlijk in verband met de andere aanslagen, in 1570 op verschillende plaatsen door 's Prinsen agenten ondernomen, waarvan de verrassing van Loevcstein door Herman de Ruyter beroemd is gebleven. (Vgl. over deze gebeurtenissen: Fruin, Verspreide Geschriften, II, 159 vlg.)

e) ‘Den’ veranderd in: ‘comende op den’.

f) ‘zijn die voirs. ses - hadden’ doorgehaald.

g) ‘gecommen’ doorgehaald; ‘naerdat - hadden’ met een andere hand bijgeschreven.

g) ‘gecommen’ doorgehaald; ‘naerdat - hadden’ met een andere hand bijgeschreven.

[p. 107]

Den 2 Martii hebben die rebellen gespoliert ende geheel geplondert Monickendam in Waterlant¹⁾.

Den 6 Martii zijn uuyt Utrecht naer Waterlant getroocken vierhondert Spaengaerts, al^a) herquebusiers, omme tlant van de invasie der rebellen te bescharmen. Alwaer die rebellen omtrent het eylant van Texel genomen hebben^b) 23 groote schepen²⁾, die aldaer mitt alderhande ware ende comanschappe geladen lagen, om naer Spaengen te varen, wesende dieselve schepen veele tonnen schatz werdich. Hebbende mede die eylanden van Texel ende^c) Wiringen gespoliert ende geplondert, als zy oic gedaen hebben die dorpen van Schagen, Petten, Catwijck, Noortwijck, Egmondt op Zee ende meer anderen daeromtrent gelegen, daer zy oic groten brant gesticht hebben^d).

Den 7 Aprilis zijn uuyt Utrecht naer Alckmaer (fol. 49^v.) weder^e) getrocken de voers.^f) vierhondert Spaengaerts harquebusiers.

Den 6 May, wesende Sonnendach^g), zijn voirts alle die andere Spaengaerts, tot^h) ses vendelen toe, uuyt Utrecht vertrocken naer Amsterdam ende voirts elders in Hollant, als tot Haerlem, Leyden, Delft ende Rotterdam³⁾, daer zy deur ordonnantie van den

1) Vgl. Bor, fol. 242.

a) ‘al’ doorgehaald.

b) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

2) Bor (fol. 242) spreekt van 30 groote schepen.

c) ‘ende’ later bijgeschreven.

d) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

e) ‘weder’ later bijgeschreven.

f) ‘de voirs.’ later bijgeschreven.

g) ‘wesende Sonnendach’ later bijgeschreven.

h) ‘tot..... toe’ veranderd in: ‘sterk wesende’.

3) Vgl. over het aftrekken van het groote garnizoen uit Utrecht, dat daar 20 maanden tot groote schade en ergernis der burgerij had gelegen: Bor, fol. 241, Van der Monde's Tijdschrift, IV, 100 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

[p. 108]

Hertoge ettelicken tijt gelegen hebben om naerder by die zee te wesen, soe die rebellen veel schepen opt water hadden ende dagelicx groote invasie en schaden dede, soe op Hollant, Frieslant, Zeelant ende Vlaenderen.

(fol. 49^v.) De Geuzen op de Eems. Alva's standbeeld.

(fol. 49^v.) In de maent van Augusto heeft die Hertoge missive van den Coninck ontfangen, by dewelcke hem belast woorden^a) den stadt Utrecht van de Spangaerts^b) te vryen ende tontlasten ende dieselve mit gheen Spangaerts oic meer te beswaren dan in cas van groot perikil ende urgente necessité, (fol. 50.) soe die van Utrecht den Coninc^c) by requeste (deur den deken van St. Peters, haerlieder gecommitteerde^d) in Spaengen wesende) te kennen gegeven hadde die fortsen, lasten, overdaden, gewelden^e) ende costen, die zy van de Spaensche soldaten lydende waren, nietjeghenstaende den getrouwen dienst, die zy den Majesteyt^f) altijts gedaen hadden ende noch dagelicx doende waren^g)1).

a) ‘Hertoge - woorden’ veranderd in: ‘Coninck den Hertoge van Alva by missive belast’.

b) ‘de Spaengaerts’ veranderd in: ‘het Spaens garnisoen’.

c) Hs. ‘den Majesteyt van de’ later bijgeschreven en weer doorgehaald.

d) ‘haerlieder gecommitteerde’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘gewelden’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninc’.

g) ‘ende - doende waren’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Nadat het groote Spaansche garnizoen in Maart 1571 uit Utrecht was vertrokken, wendden de geestelijkheid en de stadsregeering van Utrecht, vreezende dat deze last na den aftocht der Watergeuzen opnieuw op hen zou worden gelegd, zich tot den Koning met een request, waarin zij verzochten ook voor het vervolg van inlegering verschoond te mogen blijven. Dit request (bij Bor, fol. 246 vlg.) werd met voorbijgaan van Alva aan den deken van St. Pieter gezonden met last het persoonlijk aan den Koning te overhandigen. Dit is geschied. Op dit verzoek zond Philips den 11 Sept. 1571 aan Alva een missive, waarin hem werd gelast de stad Utrecht alleen in tijden van hoogen nood met een garnizoen te bezwaren. (Bor, fol. 247.) Onze kroniek vergist zich dus, wanneer zij deze missive in Augustus stelt.

[p. 109]

(fol. 50.) Verraad van Norfolk. De Geuzen op de Maas. Slag bij Lepanto.

(fol. 50^v.) Den 18 November, wesende Sonnendach^a), zijn deur ordonnantie van den Hertoge van Alva weder binnen Utrecht gecommen acht vendelen Spaengaerts, naedat zy 10 daghen lanc het gehele platte landt van Utrecht deurgethogen ende alle die dorpen van dien onsprekelick^b) gebrantscat hadden, daer sy groote somme van penningen aff gecregen hebben¹⁾, nietjeghenstaende die Coninc den Hertoge

a) ‘wesende Sonnendach’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘van dien onsprekelick’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Niettegenstaande de aanbeveling des Konings ten gunste der stad Utrecht en hoewel de Watergeuzen nog steeds op de kust waren, trok Alva in October de garnizoenen uit Haarlem, Leiden, Delft en Den Briel terug en vereenigde deze binnen Utrecht. Hij gaf de stadsregeering daarvan kennis bij brief van 28 Oct. 1571. (Bor, fol. 251 vlg.) Deze brief werd den 8 November aan de stadsregeering door den fourier-majoor van het Lombardijsche regiment overhandigd. Den 10^den zond de regeering een formeel protest aan den Hertog (bij Bor, fol. 252), waarin zij, hoewel bereid zich te onderwerpen, toch op de groote lasten van de stad en op de beschikking des Konings wees. Dit protest had natuurlijk niet de minste uitwerking, evenmin als een tweede brief, waarin Utrecht zich bij Alva beklaagde over de vexatiën, waaraan de stad blootstond van de zijde van den fourier-majoor, nog voordat de troepen waren aangekomen. (Bor, fol. 253). Utrecht moest buigen. Zooals de kroniek juist opgeeft, werd de stad den 18 Nov. weer door een zwaar garnizoen bezet. Eerst daarna kwam er antwoord van den Hertog op Utrechts eersten brief (Bor, fol. 253); van den tweeden gaf hij alleen kennis van de ontvangst. Toch wendde de stad zich nogmaals met een smeekbede tot den Koning om verlossing van het garnizoen. (Bor, fol. 253 vlg.) Eerst den 24 Febr. 1572 kwam daarop antwoord; de Koning verklaarde Alva te hebben aangeschreven om op de belangen van Utrecht te letten. Door de gebeurtenissen in Holland zag Alva zich echter genoodzaakt reeds den 3 April 1572 de troepen uit Utrecht weer naar het oproerige gewest te zenden.

[p. 110]

van Alva tot meermael belast hadde by twee diversche missive^a)1), die van Utrecht mit gheen Spaens garnison te beswaren dan als die noot zulcx uuyteyschen soude, ten welcken tyde van noode die van Utrecht tot meermael selfs wel Duyts garnisoen versocht hadden^b); wesende^c) die ses vendelen van de tierce van Lombardien, die van te voirens binnen Utrecht gelegen hadden, ende die ander twee vendelen van de tierce van Napels, die die Hertoghe uuyt Den Briel doen commen^d) hadde²⁾, waervoir het lant van Voirn 16 dusent gulden (als men seyt^e)

a) ‘by - missive’ doorgehaald.

1) Hier kan slechts sprake zijn van den bovengenoemden brief van 11 Sept. 1571. De tweede missive van den Koning aan Alva van 24 Febr. 1572 was veel minder gunstig voor Utrecht en werd bovendien eerst lang na de inlegering ontvangen. Daar de schrijver zijn kroniek eerst eenigen tijd post facta heeft opgesteld, is het mogelijk, dat hij ook aan deze tweede missive heeft gedacht en zoo van twee brieven spreekt.

b) ‘nietjeghenstaende - versocht hadden’ met een andere hand later bijgeschreven; ‘ten welcken tyde - versocht hadden’ doorgehaald.

c) ‘wesende’ veranderd in: ‘waervan..... waren’.

d) ‘doen commen’ veranderd in: ‘genomen’.

2) De zes vendelen van het Lombardijsche regiment onder Fernando de Toledo kwamen uit Delft, Leiden en Haarlem, de twee van het Napelsche regiment onder Gonzalo de Bracamonte uit Den Briel.

e) ‘seyt’ veranderd in: ‘seggen wilde’.

[p. 111]

gegeven souden hebben¹⁾; twellic naderhant gecauseert heeft het verlies van geheel^a) Hollant ende Zelant deur het innemen van Den Briel by de rebellen²⁾, twellic die principale plaetse was, die die Keyser Carolus^b) in tyden van oirloghe tusschen die Franchoisen oft Engelschen met^c) voir het aldereerste mit garnison plach te doen besetten ende bewaren, als wesende die slutele van dese landen^d).

(fol. 50^v.) Bevalling van de Koningin van Spanje.

(fol. 52.) 1572. Amnestie. Dood van Megen. Executie van Norfolk.

(fol. 52.) In de maent van Februario heeft die Hertoge van Alva^e) deur den president van Utrecht, Doctor^f) Georgius Rotaller³⁾, ende den capitain Francisco^g) Baldeze op den huyse van Vredenborch doen brengen alle die privilegien, statuten, charte-

1) Dit is niet van elders bekend. De kroniek zegt trouwens ook: ‘als men seyt’.

a) ‘geheel’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Deze opmerking, die weer bewijst, dat de kroniek eenigen tijd na dato is opgesteld, is zeker volkomen juist. Juist doordat Den Briel van garnizoen was ontbloot, kon die stad door de Watergenzen worden verrast. Die afwezigheid van sterke Spaansche garnizoenen in Holland en Zeeland verklaart ook de snelle vordering van den opstand in den eersten tijd.

b) Hs., na ‘Carolus’ ‘jeghens die’ doorgehaald.

c) ‘met’ veranderd in: ‘altijt’.

d) ‘van dese landen’ veranderd in: ‘van den gehele Nederlanden’.

e) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) Hs. ‘Mr.’ veranderd in: ‘van Utrecht Doctor’.

3) George Rataller, geb. in 1528, was achtereenvolgens raadsheer in het Hof van Artois en in den Grooten Raad van Mechelen en sedert 1569 president van het Hof van Utrecht, welk ambt hij onder allerlei politieke beroeringen tot zijn dood, den 6 Oct. 1581, heeft bekleed. Hij was een der beroemdste rechtsgeleerden van zijn tijd.

g) ‘Francisco’ later bijgeschreven.

[p. 112]

ren, brieven ende pampieren der stadt van Utrecht; aengaende^a) waervan^b) die van de stadt geprotestert hebben^c), seggende tzelve te wesen attemptaten ende te geschyeden in prejuditie van haerlider proces^d) van appel, aen den Coninc van Spaengen^e) aengeheven, soedat die Hertoghe van Alva^f), siende haerlider protestatiën ende onwillicheyt^g), geordonnert heeft, den gehelen wet van der stadt^h) op Vredenborch gevankelic te setten ende hemlieden by den procureur generael haer proces te doen maecken. Twellic by den Hoove van Utrecht om meerder inconvenienten te verheuden mit goede redenen ende middelen by missive aen den Hertogeⁱ⁾ belet is geweest, soedat die Hertoghe van Alva^f) hem daermede heeft laten contenteren¹⁾.

a) ‘aengaende’ veranderd in: ‘competerende’.

b) ‘van’ veranderd in: ‘jeghens’.

c) ‘geprotestert hebben’ veranderd in: ‘protesterende waren’.

d) Hs. ‘appel proces’; ‘appel’ doorgehaald.

e) ‘Coninc’ veranderd in: ‘Majesteyt van den Conine van Spangien’; ‘Majesteit van den’ weer doorgehaald.

f) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘ende onwillicheit’ doorgehaald; daarboven: ‘die hem overgesonden waren’.

h) ‘van der stadt’ later bijgeschreven.

i) ‘by - Hertoge’ later bijgeschreven.

f) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor geeft (fol. 259) een uitvoerig relaas van den overlast, waaraan de Utrechtsche burgerij van de zijde der Spaansche soldaten blootstond. Eigenaardig is zeker, dat onze kroniek daarvan geen bijzonderheden heeft. Wat het opeischen der stedelijke privilegiën en charters betreft, Bor vermeldt, dat Alva den last daartoe gaf aan den president van het Hof van Utrecht. De stedelijke regeering weigerde, maar bood kopieën aan. Toen de president weigerde de afschriften aan te nemen, zond de stad aan den Hertog den 28 Jan. 1572 een uitvoerige missive (Bor fol. 259 vlg.), waarin zij haar recht op haar brieven en charters handhaafde. Natuurlijk beval Alva als eenig antwoord den president zich desnoods met geweld van wapenen in het bezit der privilegiën te stellen. Voor de bedreiging met geweld boog de regeering der stad. Zij gaf onder protest (Bor, fol. 260 vlg.) de gevraagde stukken af, die op het Vredenburg werden gebracht en eerst onder Requesens op bevel des Konings zijn teruggegeven. Bor weet niets van Alva's plan om de geheele regeering der stad op het Vredenburg gevangen te zetten en tegen haar te doen procedeeren, en evenmin van de welgeslaagde poging van het Hof van Utrecht om dit uiterste te verhinderen. Onwaarschijnlijk is het echter niet; Alva was tot zulke forsche maatregelen in staat. (Vgl. Van der Monde's Tijdschrift, IV, 98 vlg.)

[p. 113]

(fol. 52^v.) Poging tot inning van den Tienden penning.

(fol. 53.) Den 2 Aprilis hebben^a) sommighe Spaengaerts van de 8 vendelen^b), binnen Utrecht leggende, zeker conspiratie gemaeckt, die des anderen daechs, wesende Witten Donredach, (terwylen die Spaengaerts haerselven in den avont naer oude gewoente^c) geselen zouden) allen haer officiers vermoert ende doot gesmeten souden hebben^d), ende voirts allen^e) den borgeren, soe gestelic als werlic, clein ende groot^f), vermoert, die stadt geplondert ende in brant gesteken souden hebben^g). Twellic tot kennisse gecommen zijnde van den colonel^h) ende den capitainen, zijn tenselven daghe des avonts veel van de complicen geapprehendert ende een terstont mitter coorde geworricht, die die principaelste autheur soude hebben geweestⁱ⁾, die oic des anderen daechs doot op die^j) Plaetze geleyt woorden, hebbende een gescryfte als

a) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

b) ‘van de 8 vendelen’ later bijgeschreven.

c) ‘in den - gewoente’ later bijgeschreven.

d) ‘souden hebben’ doorgehaald.

e) ‘allen’ later bijgeschreven.

f) ‘soe gestelic - ende groot’ later bijgeschreven.

g) ‘souden hebben’ later bijgeschreven.

h) Hs. ‘coronel’ veranderd in: ‘colonel’.

i) ‘soude hebben geweest’ veranderd in: ‘geweest was’.

j) ‘die’ veranderd in ‘des stadts’.

[p. 114]

een verrader op zijn borste gescreven^a), tot een exemple ende spigel van een alsulke lelicke mordadighe opset ende verraet. Ende zijn^b) in deselve nacht veel van de complicen over die stadtmuren gevallen ende ewech gelopen^c)1).

(fol. 53.) Den Briel en andere steden ingenomen. Mislukte poging van Bossu om ze te heroveren. Vlissingen en Veere in de handen der Geuzen.

(fol. 54.) Beleg van Middelburg. Enkhuizen valt af. Strijd op de Zuiderzee. Poging tot ontzet van Middelburg.

(fol. 55.) Lodewijk van Nassau in Bergen. Gelderland in opstand. Aankomst van Medina Celi. Rebellie der West-Friesche steden.

(fol. 56.) Leiden, Dordrecht enz. in opstand. De Gorkumsche martelaren. Harderwijk, Elburg en andere steden vallen af. Bossu bezet Oudewater.

(fol. 57.) Overijsel valt af. Beleg van Bergen. Ontruiming van Holland door 's Konings ambtenaren. Veldtocht van Oranje in Brabant.

(fol. 58.) Vergadering der Staten van Holland te Dordrecht. Propositie van Marnix aldaar. (Bor fol. 282 vlg.)

(fol. 60^v.) Resolutiën der Staten. (Bor, fol. 282 vlg.)

(fol. 64.) Den 28 Julij zijn die rebellen uuyt Zutfaen ende Harderwijc, sterck wesende seven vendelen ende twee hondert perdt, by hem hebbende sommighe stucken gescutz, gecommen voir Amersfort,

a) ‘gescreven’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘Ende zijn’ veranderd in: ‘Waarvan die’.

c) ‘gelopen’ veranderd in: ‘gelopen zijn’.

1) Vgl. over deze mislukte Utrechtsche furie: Bor, fol. 266.

[p. 115]

(fol. 64^v.) opeysschende die stadt ende dieselve beleggende. Ende zijn op den 29 Julij des morghens in den dageraet weder vandaen verthogen, latende aldaer wel tweehondert dooden, die by de borgeren (die hemlieden alsdoen zeer vromelic hielden) uuyt die stadt geschoten waren, soe aldaer gheen cnechten van Conincx weghen in en waren; die die van Amersfort altoes gerefuzert hadde te willen ontfangen, dickmael nochtans versoocht zijnde, soe by de heer van Groesbeeck, die daeromme binnen Amersfort geweest was, als oic naederhant by de grave van Boussu, die selver mit ettelicke hondert schutten uuyt Utrecht^a) voir die stadt gecommen is (als die vyanden weder verthogen waren) omme die daerbinnen te brengen; die die van Amersfort mede refuseerden tontfangen, beloefvende die stadt selver wel te sullen bewaren; twellic zy naderhant qualycken gehouden hebben, als zy die vyanden innehaelden deur zekere gedeputeerden, die zy aen den grave van den Berghe tot Zutfaen gesonden hadden.

Op denselven tijt waren die rebellen mit ses galeren voir het huys Ter Eem, daer die maerscalck Dirrick Jasperz. van Waveren^b) hem mit ettelicke schutten vromelic uuyt weerden, schietende sommige rebellen doot¹⁾.

(fol. 64^v.) Oranje bezet Roermond. Andere steden door de Geuzen bezet.

(fol. 65.) Hebben mede omtrent desen tijt gerebellert ende den vyanden ende rebellen versocht ende

a) ‘uuyt Utrecht’ later bijgeschreven.

b) ‘Dirrick Jasperz. van Waveren’ doorgehaald.

1) Deze gebeurtenissen niet bij Bor.

[p. 116]

selver^a) innegehaelt die van Amersfoort¹⁾; als oic gedaen hebben die van Naerden²⁾, waerdeur die landen van Utrecht zeer beroeft ende beschadicht zijn gewest, soedat die heere van Groesbecke deur ordonnantie van den Hertoge van Alva een bende ruyteren aen heeft moeten nemen, dieselve binnen Utrecht leggende^b); waerdeur nochtans die beroevinghe niet belet en is gewoorden, soe die van Amersfort alevenwel noch dagelicx tot omtrent die poorten van Utrecht commen doersten, halende die beesten uuyt den convente van Oudtwijck³⁾ ende daeromtrent, nietjeghensstaende daer oic ettelycken vendelen cnechten binnen Utrecht lagen, wesende ter selver tijt bynnen Amersfort twee vendelen van de rebellen ende driehondert perdt.

Den 20 Augusti is die grave van Boussu mit drie vendelen cnechten van zijn regiment uuyt Utrecht gethogen naer Amsterdam, dat op drie orden by den rebellen soe te water als te lande belegert was, die zijn compste niet verwacht en hebben, waerdeur die stadt ontset is geweest.

Omtrent desen tijt heeft die grave van Boussu aff^c) doen branden het huys Ter Eem⁴⁾, twellic die (fol. 65^v.) van Amersfort weder gereparert hebben^d), stellende daerop Frederyc van Zuylen van

a) ‘selver’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Amersfoort werd in Juli 1572 door den graaf van den Berg namens den Prins van Oranje in bezit genomen.

2) In dezelfde maand ging Naarden over aan den Prins. (Vgl. Bor, fol. 277.)

b) ‘dieselve - leggende’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Oudwijk was een klooster, een kwartier ten Oosten van Utrecht gelegen.

c) ‘aff’ veranderd in: ‘uuyt’.

4) Het huis Ter Eem was de zetel van den maarschalk van Eemland.

d) ‘gereparert hebben’ veranderd in: ‘hebben doen repareren’.

[p. 117]

Nyvelt tot een maerscalck, die mede^a) een hooft van de rebellen binnen Amersfort was, ende naederhant binnen Naerden int overvallen^b) van de stadt doot gesmeten woorden¹⁾.

(fol. 65^v.) Moordaanslag op Coligny.

(fol. 67.) Verdere gebeurtenissen te Parijs.

(fol. 68.) Bartholomaeusnacht²⁾.

(fol. 71.) Mechelen en andere steden door Oranje ingenomen. Alva's maatregelen. Veldtocht van Oranje in Brabant.

(fol. 72.) Alva verovert Bergen. De Geuzen ontruimen Mechelen.

(fol. 73.) Plundering van Mechelen.

(fol. 74.) Terugtocht van Oranje naar Duitschland.

(fol. 74^v.) Den 10 October is die grave van Boussu uuyt Utrecht gethogen mit drie vendelen enechten van zijn regiment ende ettelicken perden van de beende van den heere van Groesbeck nae die Vaert; daer by hem gecommen zijn van Aerhem vier vendelen Walen

a) ‘mede’ later bijgeschreven.

b) ‘innemen’ veranderd in: ‘overvallen’.

1) Er zijn twee van dezen naam. Frederik van Zuylen van Nyevelt, heer van Bergambacht en Aartsbergen, de zoon van Willem v.Z.v.N. (zie boven blz. 27 noot 1), die in den tijd van den opstand een belangrijke rol speelde, is bekend door zijn verzet tegen Leycester en was in 1618/9 ter Synode van Dordrecht afgevaardigd; hij stierf in 1629. Deze kan natuurlijk niet de in den tekst bedoelde zijn. Deze is misschien de neef van zijn vader, Frederik van Zuylen van Nyevelt, heer van Woerden, lid der ridderschap van Utrecht, die zich volgens Hooft (Ned. Hist., 287) zeer onderscheidde bij het beleg van Amersfoort door don Frederik. Onze kroniek brengt ons evenwel het bericht van zijn dood te Naarden, zoodat of zij of Hooft zich vergist. Een broeder van hem was Evert van Zuylen van Nyevelt. (Vgl. boven blz. 56 noot 5.)

2) Vergelijk ook beneden blz. 119.

[p. 118]

ende twee vendelen Duytschen van den regimente van den heere van Hierges, gouverneur van Gelderlant¹⁾; daer hy des anderen daechs, den 11 Octobris^a), mit noch tweehondert schutten, die van Amsterdam gecommen waren, ende vijftich Spaengaerts van Vredenborch mit vier veltstucken mede gethogen is naer Schoenhooven, om dat tonsetten, dat by de heere van Lumme²⁾ aen twee oorden als op elcke zyde van de stadt op den dijck belegert^b) ende aldaer^c) wel beschantz was^d); hebbende daerbeneffens die rebellen noch ettelicken galeren ende anderen schepen, leggende voir die stadt in de Leecke jeghens die schanschen ov[er], die van Dordrecht, Rotterdam ende elders gecommen waren^e), daer zy veel geschutz op hadde; soedat onse cnechte^f), willende die schanschen bevechten, (soe men anders aen die stadt niet commen en conste dan den dijck langes, daer die schansen op laghen) van tsygeschut van de scepen zeer beschadicht zijn gewest, soedat daer veel geschoten woorden; waerdeur zy die schanschen niet en hebben cunnen (fol. 75.) gecrygen, die mit volck ende geschut wel versien waren ende hem dapperlic mede te weere stelden, nietjeghenstaende die van de stadt mit haer groff geschut haer debvoir oic genoch dede om binnen die schanschen te schieten; daer doen ter tijt maer

1) Gilles de Berlaymont, heer van Hierges, stadhouder van Gelderland. (Vgl. beneden blz. 126 noot 2.)

a) ‘den 9 Octobris’ later bijgeschreven.

2) Natuurlijk Lumey, graaf Van der Marck, de bekende Geuzenbevelhebber.

b) Hs. ‘belegert was’; ‘was’ doorgehaald.

c) ‘aldaer’ later bijgeschreven.

d) ‘was’ later bijgeschreven.

e) ‘jeghens - waren’ later bijgeschreven.

f) ‘onse cnechten’ veranderd in: ‘die Con. soldaten’.

[p. 119]

een vendel van den regimente van den grave van Boussu onder den hoopman Lozecot in en was, ende oic qualicken van cruyt ende andere munitiën versien waren. Zulcx dat die grave, siende die stadt niet te cunnen ontsetten overmits die schanschen, die hem in de weeghen waren, mit zijn volck tot Jaersvelt is blyven leggen, leggende die heere van Lummé op het huys te Liesvelt, doende op die stadt diversche assauten¹⁾.

Den 20 October hebben die van Schoenhoven mit accordt die stadt opgegeven in handen van de rebellen, naerdat zy ettelicke stormen wederstaen hadde ende gheen hoepe en saghen omme ontset te woorden, hebbende menich veurteycken van benautheyt bethoent, soe hem victuaille, cruyt ende anders^a) ontbraecken. Ende is het vendel cnechten mit alle die borghers, die wilde, daeruuyt gethogen, leggende die rebellen weder daerin van haerlieder garnison, doende die stadt ende die borgeren eedt den prince van Ouraengen²⁾.

(fol. 75.) Alva te Nijmegen. Oranje te Enkhuizen.

(fol. 76.) Beleg van Zutfen. Oranje in Holland. Regeeringsvorm aldaar. Zutfen veroverd en geplunderd. Andere krijgsbedrijven.

(fol. 77.) Moordaanslag op Coligny. Bartholomaeusnacht³⁾.

(fol. 93.) De Geuzen ontruimen tal van steden.

(fol. 93.) Den 20 November des avont hebben

1) Bor maakt geen melding van dezen tocht van Bossu om Schoonhoven te ontzetten.

a) ‘anders’ veranderd in: ‘diergelycke munitie’.

2) Ook deze overgave van Schoonhoven wordt niet door Bor vermeld. (Vgl. echter Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk, III, 110.)

3) Vergelijkt ook boven blz. 117.

[p. 120]

zy^a)1) mede verlaten die stede van Amersfort, treckende daeruuyt naer Waterlant²⁾. Ende zijn sommighe gecommitteerde van Amersfort in der nacht gecommen tot Utrecht, presenterende den grave van Boussu die slutelen van de stadt. Ende is die grave^b) in derselver nacht te twee ure mit zijn peerdtvolck ende twee vendelen cnechten van zijn regimente uuyt Utrecht gethogen^c) binnen Amersfort, stellende aldaer weder goede ordre, zulcx dat niemand van den borgeren ofte inwoenderen van dien eyt misdaen is geweest. Ende is^d) die grave van Boussu^e) weder binnen Utrecht gecommen mit zijn ruyteren op den 24 November, latende aldaer^f) die voirs. twee vendelen enechten voir garnison³⁾.

(fol. 93^v.) De Geuzen ontruimen ook andere steden. Van der Does in commissie naar Engeland.

(fol. 94.) Aanslag op Amsterdam verijdeld.

(fol. 94.) Den 27 November is die grave van Boussu mit den president van Utrecht gereyst uuyt Utrecht naer Amersfort, omme die weet te versetten deur ordonnantie van den Hertoge van Alva ende mede te congratuleren Don Fredrico de Toledo^g)

a) = die rebellen.

1) De Geuzen.

2) Bor vermeldt (fol. 304), dat de troepen weigerden tegen don Frederik te vechten. Daarop werd de stad door de Geuzen ontruimd. Naarden weigerde hen binnen te laten, waarop zij verder trokken.

b) ‘Ende is die grave’ veranderd in: ‘die’.

c) Hs. ‘gethogen is’, ‘is’ later bijgeschreven.

d) ‘Ende is’ veranderd in: ‘Commende’.

e) ‘van Boussu’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘aldaer’ veranderd in: ‘tot Amersfort’.

3) Vgl. Bor, fol. 304.

g) ‘de Toledo’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 121]

van de victorie van Zutfaen, die aldaer van Zutphaen mitte leger commen soude, omme naer Hollant te gaen; waertoe veel waghens uuyt alle die dorpen, in den landen van Utrecht gelegen, opgebooden ende gearrestert waren, omme alle victuaille nae te voeren. Ende was^a) die van Utrecht geordonnert alle daghe (fol. 94^v.) voir tleger op te brengen vijffthiendusent ponden broots ende hondert vaten biers, die zy oic ettelicke weecken lanc int leger bestelt ende gesonden hebben¹⁾.

Den 28 November is don Fredrico mit die heere van Norcarmes, Philippe de St. Allegonde^b)2), ende anderen heeren mit vierhondert lichte perden binnen Amersfort gecommen, blyvende die leger dien nacht^c) leggende op die dorpen daeromtrent; ende zijn die twee vendelen van den regimente van den grave van Boussu weder uuyt Amersfort gethogen naer^d) den huysman; ende^e) zijn oic^f) tenselven daghe binnen Utrecht deur ordonnantie van den grave van Bossu gemaeckt ettelycke dusent eyssporen, omme die by tleger in Hollant te bezygen, soe het een sterke vorst was ende die van Hoorn ende Enkuysen mit alle haer oirlochschepen omtrent Muyden int eys bevroren laghen; die men wel

a) ‘Ende was’ veranderd in: ‘wesende’.

1) Deze bijzonderheden niet bij Bor.

b) ‘Philippe de St. Allegonde’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Philips van St. Aldegonde is natuurlijk niet Marnix, maar de voorafgaande Noircarmes; Noircarmes en St. Aldegonde zijn niet twee personen, maar één.

c) ‘dien nacht’ later bijgeschreven.

d) ‘naer’ veranderd in: ‘op’.

e) ‘ende’ doorgehaald.

f) ‘oic’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 122]

soude hebben cunnen gecrigen, indie(n) men in tijts daernae gestaen hadden, gelijck die van Amsterdam deur haerlieder gedeputerden genooch te kennen gaven; twellic een groot avantaige voir dese landen geweest soude hebben, indie(n) men die saecke geaccelereert hadde gehadt, als men geern gesien hadde; dan zijn die schepen mit brecken van grote fortse van het eys ewech gecommen^a)1).

Den 29 November is die leger mit het geschut voirts gethogen naer Neerden ende oic die heere van Norcarmes mit vierhondert lychte peerden, die tenselven daghe die stadt van Naerden^b) uuyt den naem van den Coninc opgeeyst heeft^c).

Den 30 November is don Frederico uuyt Amersfort gethogen int leger voir Naerden.

Den 1 Decembris hebben die Spaengaerts die stadt van Naerden mit gewelt overvallen, sonder daer oyt (fol. 95.) op geschoten te hebben (nietjegenstaende die van de stadt haer presenteerden in handen van den Majesteyt over te geven). Ende hebben alle die soldaten, die daerbinnen laghen, ende veel borgeren, vrouwen ende kynderen duersteken ende vermoert ende voorts die stadt geplondert ende in brant gesteken^d)2), tracterende zeer qualicken ende abomina-

a) ‘dan zijn - gecommen’ later bijgeschreven.

1) Dit is het beroemde verhaal van de bovennatuurlijke ontsnapping der Geuzenschepen uit het ijs voor Muiden door een tweemaal gekeerden wind, die eerst een sleuf in het ijs maakte, waardoor de schepen konden ontsnappen, en vervolgens die sleuf weer deed dichtvriezen, waardoor zij niet konden worden vervolgd. Onze kroniekschrijver, een tijdgenoot, weet van deze wonderdadige ontsnapping niets.

b) ‘van Naerden’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘opgeeyst heeft’ veranderd in: ‘op eyschten’.

d) ‘Den 30 - gesteken’ veranderd in: ‘daer don Frederico op den 30 November oic voir gecomen is. Ende hoewel die van Naerden gheen resistentie en boden, maer presenterden die stadt op te geven in handen van Coninc, behalven lijff ende goet, ende hemlieden oic beloeft was by Juliaen Romero ende anderen in genade tontvangen, mits dat all die soldaten, die daerbinnen laghen, ende oic alle die borgeren, vrouwen en kynderen haer in den stadthuyse ende op den marckt by den anderen begeven souden, omme alsoe gesalvert te worden; soe hebben nochtans die Spaengaerts dien nietjeghenstaende op den 1 December die stadt mit gewelt overvallen, climmende over die muren, sonder daer oyt mit het groff geschut op geschoten thebben, lopende alsoe mit een groot gedruys, furie ende gecrijs nae den merckt, daer sy die soldaten, borgeren, vrouwen ende kynderen by de anderen vindende, verwachtende gratie ende genade, als hem behoeft was, jammerlick dursteken ende vermort hebben, lopende soe voirts duer die stadt, die zy gans plonderden ende op ettelicken orden in brant staken.’

2) De verbeterde lezing is iets juister dan de oude. Toch vermeldt onze kroniek niet, hoe de Spanjaarden zich bij de verovering van Naarden behalve aan ergerlijke gewelddadigheden aan woordbreuk en bedrog hebben schuldig gemaakt. Wellicht had de schrijver er niet van gehoord; wellicht ook vond hij het minder noodig het te vermelden, hoewel hij anders niet op de hand der Spaansche soldaten is. Vgl. over de moord en plundering van Naarden: Bor, fol. 305 vlg.

[p. 123]

belic mitte^a) vrouwspersonen, soe gestelic als werlic, die zy het leeven lieten behouden. Ende is daernae^b) deur ordonnantie van den Hertoge van Alva by den huysluyden van Goylant die stadt^c) gedemanteleert ende zijn^d) die goederen ende privilegiën van de stadt by sententie van den Hertoge ende den Raedt neffens hem wesende in de stadt van de Grave^e)1) verclaert tot behoef van den Majesteyt^f) geconfisqueert^g)2).

a) ‘mitte’ veranderd in: ‘die’.

b) ‘Ende is daernae’ veranderd in: ‘Ende die stadt alsoe ingenomen wesende, is’.

c) ‘die stadt’ veranderd in: ‘daernaer’.

d) ‘zijn’ later bijgeschreven.

e) ‘van den hertoge - grave’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) D.i. de stad Grave, waar het vonnis is uitgevaardigd.

f) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninc’.

g) Hs. ‘geconfisqueert te zijn’; ‘te zijn’ weer doorgehaald.

2) Het vonnis van Alva, waarbij Naarden werd ontmanteld en van al zijn privilegiën en vrijheden beroofd, is eerst bijna een jaar later, den 1 Nov. 1573, uitgevaardigd; het staat afgedrukt bij Bor, fol. 306 vlg. Onmiddellijk na de verovering der stad had Bossu reeds op verzoek van don Frederik de Gooilanders aangeschreven de muren van Naarden af te breken, wat dan ook langzaam is geschied. (Bor, fol. 307.)

[p. 124]

(fol. 95.) Begin van het beleg van Haarlem.

(fol. 97.) Lumey en Entens gearresteerd, Mislukte poging tot ontzet van Haarlem.

(fol. 97^v.) Den 20 Januarij¹⁾ des avonts tusschen thien ende elff ure soude die rebellen van Buren den dijck deurgesteken hebben omtrent Scalckwijck, daerdeur het ganse lant van Utrecht geinundert soude hebben^a), tenware tzelve belet hadde geweest by den hemraeden, alsdoen op den dijck wesende, overmits tgrote water; die tzelve gewaer woordende, terstont ettelicke enechten, soe van Wijck als van de Vaert, daer garnison leggende was, doen commen hebben; deur wyens assistentie het deursteken van den dijck belet is gewoorden, zulcx datter aen beyde zeyden ettelicke doden zijn gebleven^b) ende oic sommighe gevangen gewoorden²⁾.

Ende omme voirts in toecommende tyden het deursteken van de dycken te hebben moegen^c) beletten ende den Rinstrom te veyligen, soe is^d) by den Hoove van Utrecht, alsdoen representerende die Staten, op behagen van den Hertoge van Alva (soe die saecke haest^e) eyschende was) toegemaeckt ge-

1) 1573.

a) ‘daerdeur - hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘gebleven zijn’ veranderd in: ‘zijn gebleven’.

2) Dit gevecht niet bij Bor.

c) ‘hebben moegen’ later bijgeschreven.

d) ‘is’ veranderd in: ‘zijn’.

e) ‘haest’ veranderd in: ‘acceleratie’.

[p. 125]

weest twee royschepen^a) ofte galeyen^b), daer op ellicke^c) van dien geleyt zijn geweest^d) thien schutten mit ettelicke bussen ende dubbelde haecken ende een capitein voir een overste. Ende om doncosten van dien^e) te vervallen van deselve galeyen, soe^f) zijn zeker penningen uuytgeset op alle comenscappe den Rijn nedercommende, die mitte voirs. galeyen^g) geconvoyert soude woorden, achtervolghende^h) zeker placaetⁱ⁾ daervan gemaeckt. Welcke galeyen die Hertoghe van Alva zeer bequaem vindende tot bevryinge van de stroem, heeft geordoneert^j) die van Wijck, Renen, Culenborch ende Aerhem, omme alsoedanige galeren van gelijcke mede toe te rusten tot bewaernisse van de stroom, soe int op als int aff^k) varen.

(fol. 98.) Voortgang van het beleg van Haarlem. Bemiddeling van Amsterdam.

(fol. 98^v.) Den 16 Februarij is een vendel enechten uuyt Utrecht gethogen naer Wijck, alwaer omtrent^l) noch ander vendelen uuyt Gelderlant bycommen souden, omme^m) te samen weder inne te

a) ‘schepen’ veranderd in: ‘baersen’.

b) ‘galeyen’ veranderd in: ‘galeren’.

c) ‘ellicke’ veranderd in: ‘elck’.

d) ‘zijn geweest’ later bijgeschreven.

e) ‘doncosten van dien’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘van deselve galeyen, soe’ doorgehaald.

g) ‘voirs. galeyen’ veranderd in: ‘selve galeren’.

h) ‘achtervolghende’ veranderd in: ‘naer’.

i) ‘placaet’ veranderd in: ‘ordonnantie’.

j) ‘heeft geordonnert’ veranderd in: ‘geordonnert heeft’.

k) ‘aff’ veranderd in: ‘neder’.

l) ‘alwaer omtrent’ veranderd in: ‘omme met’.

m) ‘by - omme’ veranderd in: ‘die haer daer mede vinden souden’.

[p. 126]

nemen zeker sterckte ofte oudt blockhuys, gelegen tot Ravesway op die diepte van de strom^a), twellic die rebellen van Buren innegenomen ende begonst hadden te beschansen, omme alsoe den Rinvaert te beletten ende den stroom te besluten, daer zy die stadt^b) van Utrecht zeer mede belet ende beschadicht^c) souden hebben, soe daer gheen schepen den Rijn neder en souden hebben connen commen^d)1).

(fol. 99.) Den 17 Februarij heeft^e) die heere van Hierges, Gieles van Barlemont^f), gouverneur van Gelderlant, mit die grave van Meghen, zijn broeder²⁾, ende ettelicke vendelen cnechten^g) weder innegecregen het^h) blockhuys tot Ravesway; soe die rebellen, haerlieder compts vernemende, daeruuyt gescheyden ende weder naer Buren gethogen zijnⁱ⁾. Ende heeft^j) die heere van Hierge aldaer in garnison laten leggen^k) vier vendelen van zijn regimente, omme den Rijnstroom te bevryen, die dagelicx den huysluyden groote overlasten deden in den landen van Utrecht van roven, brantscatten ende ruyten^l).

a) ‘op die - strom’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘stadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘ende beschadicht’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘soe daer - commen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit gevecht niet bij Bor.

e) ‘Den 17 Februarij heeft’ veranderd in: ‘mit welcke vendelen’.

f) ‘Gieles van Barlemont’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Gillis de Berlaymont, heer van Hierges, was sedert 1572 na den dood van Megen gouverneur van Gelderland, Overijsel, Drente en Groningen en na Bossu's gevangenneming ook ad interim van Holland, Zeeland en Utrecht. Zijn broeder, de graaf van Megen, is natuurlijk niet Charles de Brimeu, die sedert 1559 gouverneur van Gelderland, sedert 1568 ook van Groningen, Drenthe en Overijsel was en 8 Jan. 1572 te Zwolle stierf, maar Lancelot de Berlaymont, door zijn huwelijk met Marie de Brimen graaf van Megen. Hierges sneuvelde in 1579 voor Maastricht, Megen in 1578 voor Philippeville.

g) ‘ende - cnechten’ doorgehaald; daarboven ‘op den 17 Februarij’.

h) ‘het’ veranderd in: ‘heeft tzelve’.

i) ‘zijn’ veranderd in: ‘waren’.

j) ‘Ende heeft’ veranderd in: ‘latende’.

k) ‘laten leggen’ doorgehaald.

l) ‘die dagelicx - ruyten’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 127]

(fol. 99.) Voortgang van het beleg van Haarlem.

(fol. 100.) Strijd op de Haarlemmermeer. Poging tot ontzet van Middelburg.

(fol. 100.) Den 4 Aprilis zijn voirby Utrecht gepassert vierhondert pioniers mit omtrent 40 peerden, die uuyt Flaenderen quamen ende naer tleger¹⁾ toghen^a).

Den 5 Aprilis zijn voir die vier poorten van Utrecht gecommen ende geloygert vijff vendelen Bourgoingons, die den Rijn nedergecommen waren ende den huysluyden groot gewelt ende overlast aendeden, treckende den 7 Aprilis voirts naer tleger²⁾.

(fol. 101.) Allerlei gevechten in Holland.

(fol. 102.) Den 23 Junij is een vendel cnechten van grave van Boussu gethogen binnen Montfort; ende heeft^b) die grave een schansche doen^c) maceken op den Hondtdijck, op dese zeyde^d) van Woorden³⁾, omme daermede te beletten dexcursiën van

1) D.i. het leger voor Haarlem.

a) Hs. ‘gingen’ veranderd in: ‘reysden’, later in: ‘toghen’.

2) Als voren.

b) ‘ende heeft’ veranderd in: ‘doende’.

c) ‘doen’ doorgehaald.

d) ‘op dese zeyde’ veranderd in: ‘niet verre’.

3) Woerden was in handen der rebellen.

[p. 128]

die van Worden, die daer desniettemin niet¹⁾ en geschieden^a).

Den 24 Junij zijn binnen Utrecht gecomen dusent Spaengaerts, alle harquebusiers, die by de Hertoge van Alva, wesende binnen Niewmegen voirheene, naer het leger voir Haerlem gesonden woorden, die hy uuyt 24 vendelen doen nemen hadde, die stracx uuyt Italien quamen, daer zy mit Don Jan Daustrice jeghens den Turck gedient hadden²⁾. Ende eenen nacht binnen Utrecht gelogeert hebbende, zijn des (fol. 102^v.) anderen daechs op den 25 Junij mit schepen van Utrecht gebracht naer Amsterdam ende soe voirts naar het leger³⁾, soe die Prince van Ourangen groote diligentie dede van alle zyne macht te velt te brengen omme Haerlem te ontzetten ende te victailleren.

Den 30 Junij zijn voir die vier poorten van Utrecht gecomen ende aldaer geloigert 24 vendelen Spaengaerts, die die Hertoge van Alva uuyt Italien doen commen hadde^b), daer die voirs. dusent harquebusiers uuyt genomen waren.

Den 1 Julij^c) zijn van de voirs. 24 vendelen^d) acht vendelen verthogen^e) naer Haerlem. Ende op den 4 Julij die reste⁴⁾.

1) Dit ‘niet’ moet natuurlijk vervallen; de schrijver heeft vermoedelijk een uitdrukking als ‘niet ophouden’ willen gebruiken, maar veranderde onder het schrijven den zin en vergat ‘niet’ weer door te halen.

a) ‘omme daermede - geschieden’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) In den slag bij Lepanto.

3) Voor Haarlem.

b) ‘die die Hertoge - hadde’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘Den’ veranderd in: ‘daervan op de’.

d) ‘zijn - vendelen’ doorgehaald.

e) Hs. ‘verthogen zijn’; ‘zijn’ met een andere hand later bijgeschreven.

4) Al deze bijzonderheden over het doortrekken van troepen, geschut en andere benoodigdheden voor het leger voor Haarlem zijn zeer leerzaam; zij geven een duidelijk beeld van de geweldige inspanning, die het den Spanjaarden heeft gekost om de zwakste stad van Holland te veroveren. Er moeten wel zeer zware verliezen zijn geleden, waar telkens zooveel versche troepen noodig waren. Bor noemt een getal van 12.000 man als Spaansche verliezen voor Haarlem; misschien is hij nog beneden de waarheid. In ieder geval blijkt ook hier zeer duidelijk, dat inderdaad het beleg van Haarlem aan het Spaansche leger een gevoeligen knak heeft gegeven, zoodat het niet meer in staat bleek Alkmaar met succes te belegeren.

[p. 129]

(fol. 103.) Overgave en plundering van Haarlem.

(fol. 103^v.) Den 16 Julij zijn binnen Utrecht gecommen sommighe sammereusen¹⁾ ende grote schepen, geladen mit 10 grote stucken geschutz ende ontallicken veel cloten, veel tonnen met buyscruyt, lonten ende diergelycke munitie van oirloghe omme naer Haerlem te voeren, twellic geconvoyert woorden mit een vendel Spaengaerts ende drie vendelen pyoniers; dan alsoe Haerlem opgegeven was, soe is die voirs. munitie ende vendel Spaengaerts binnen Utrecht gebleven, verwachtende die comste van de Hertoghe van Alva, die nae Haerlem reysen wilde. Ende woorden die pyoniers op het platte lant geloyert^a).

Den 18 Julij is die Hertoge van Alva van Nyemegen gecommen binnen Utrecht, by hem hebbende die heere van Barlemont²⁾, cappitain Scipio Vitelli³⁾,

1) Een soort schuiten.

a) ‘Ende woorden - geloyert’ veranderd in: ‘Blyvende die pyoniers oic aldaeromtrent op den huysman leggen’.

2) De oude Berlaymont of een zijner zonen.

3) Scipio of eigenlijk Chiapino Vitelli was een Florentijnsch edelman, die met Alva in het land kwam en als een zijner bekwaamste bevelhebbers grooten naam had. In alle veldtochten streed hij mede. Ten slotte was hij tegenwoordig bij het beleg van Zierikzee in 1576. Hier viel hij uit den draagstoel, waarin hij wegens ziekte het leger vergezelde, en werd invalide naar Antwerpen vervoerd, waar hij den 5 Maart 1576 stierf. (Vgl. van Meteren, Bor, Wagenaar e.a. en vooral Strada, VIII, 483.)

[p. 130]

Don Jan de Mendoza, die naderhant binnen Antwerpen maeckende den amoureus voir een jonffrouwe venster, van een paygen doersteken woorden, mit meer anderen, ende een vendel cnechten Hoochduytschen, dat in den borgeren huysen gelogiert woorden, mit een bende ruyteren, die die Hertoge op den huysman dede leggen.

Den 24 Julij is don Fredrico van Haerlem binnen Utrecht gecomen, mit die heere van Norcarmes, den rytmeester Schenck ende die heer van Byly, gouver-(fol. 108.) neur van Frieslant, alwaer consulte gehouden is^a), waer dat die leger voirts gaen soude¹⁾.

Den 26 Julij is binnen Utrecht gepubliceert zeker missive^b) van den Herthoge van Alva van date den 16 Julij by forme van placate^c), adresserende aen de gerevolteerde steden, by dewelcke hy^d) hemlieden

a) ‘is’ veranderd in: ‘worden’.

1) Bor vermeldt deze conferentie niet; maar het is zeer waarschijnlijk, dat zij gehouden is. Maar de kroniek vergist zich, als zij meent, dat er gedelibereerd is, ‘waer dat die leger voirts gaen soude’. Immers reeds den 16 Juli waren de Spanjaarden voor Alkmaar verschenen; maar het plan om de stad te verrassen mislukte; de stad nam troepen van den Prins onder Ruychaver en Cabiljau in, die de Spanjaarden weer verjoegen. Het was dus duidelijk, dat men het op Alkmaar had gemunt; daarover behoefde dus te Utrecht geen beslissing te worden genomen. Maar een andere belangrijke zaak zal daar zijn behandeld, de muiterij der troepen om en in Haarlem, die betaling eischten van de lang achterstallige soldij. Deze muiterij moest eerst worden bedwongen, voordat er aan verdere krijgsbedrijven kon worden gedacht; daarover zal Alva te Utrecht met zijn zoon en anderen hebben geconfereerd.

b) ‘missive’ veranderd in: ‘placate’, later in: ‘pardon’.

c) ‘van date - placate’ later bijgeschreven. Hs. ‘placate’ veranderd in: ‘pardon’, later weer in: ‘placate’.

d) ‘by dewelcke hy’ doorgehaald.

[p. 131]

vermaende, omme weder te keren onder dobedientie van den Coninck^a), hemlieden^b) toeseggende ende belovende pardon ende vergyffenisse van tgunt zy enichsins^c) misdaen hadde, wesende dieselve missive van date den 16 Julij 1573^d)1).

(fol. 104 vlg.) Pardon van Alva, 16 Juli 1573²⁾. (Bor, fol. 327 vlg.)

(fol. 108.) Den 27 Julij is don Fredrico mit zijn geselscap weder uuyt Utrecht naer het leger gethogen, denwelcken tenselven daghe gevolcht is diversche munitie mit het convoy daerby wesende^e); maer commende tot Amsterdam, is aldaer gebleven, overmits die mutinerie van de Spaengaerts, diewelcke gedurende dabsentie van don Fredrico begonst hebben^f) te mutineren, willende geheel op betaelt wesen, aleer zy elders voir die vianden trecken wilden, soe men haer 38 maenden schuldich was, als zy seyden; twellick gecausert heeft, dat het gehele leger ses volle weecken int midsen van de somer gans styl heeft blyven leggen, waerdeur den dinst van Zyne

a) Hs. ‘Co. Ma^t.’; ‘Mat.’ doorgehaald.

b) ‘hemlieden’ veranderd in: ‘denselven’.

c) ‘enichsins’ toegevoegd, later doorgehaald.

d) ‘wesende - 1573’ doorgehaald en vervangen door: ‘ende dat in manieren naevolghende’.

1) Bor vermeldt, dat de afkondiging van deze missive te Utrecht ‘met groter solemniteyt’ door Willem de Viana, deurwaarder van den Hove Provinciaal, geschiedde (fol. 328).

2) De kopie van dit pardon (fol. 104-107) is in onze kroniek tusschengevoegd, zoodat de tekst van fol. 103v. op fol. 108 regelmatig doorloopt. (Vgl. boven blz. 4 vlg.)

e) ‘denwelcken - wesende’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

[p. 132]

Majesteyt^a) zeer vercoort is geweest ende verachtert, soe die ander gerebellerde stede hem inmiddel van tyde provanderden ende versagen van victuaille, munitie^b) ende volck¹⁾.

(fol. 108.) Muiterij der Spanjaarden. Alva te Haarlem.

(fol. 109.) Beleg en ontzet van Alkmaar. Allerlei gevechten. Vertrek van Medina Celi.

(fol. 110.) Slag op de Zuiderzee.

(fol. 110.) Den 29 October is die Hertoge van Alva weder van Amsterdam gecomen binnen Utrecht mit don Fredrico ende anderen heeren, latende den leger in Hollant, daer die Spaengaerts innegenomen hebben Den Haghe, Maeslantsche-sluys²⁾, Leyerdam ende meer ander plaetsen, daer zy die stede van Delft (daer die Prince van Ouraengen zijn meeste residentie hadde, als oic dede die van den Raede ende Rekencamer) mitsgaders Leyden, Der Gouwe, Rotterdam ende andere stede zeer mede benoudt hebben³⁾. Ende die Hertoghe van Alva, alsdoen binnen Utrecht wesende, heeft aldaer die tydinghe ontfangen, dat die Majesteyt^c) hem in Spaengen gerevoceert ende

a) ‘Zyne Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninc’.

b) ‘munitie’ later bijgeschreven.

1) Vgl. over deze groote muiterij en haar gevolgen: Bor, fol. 327 vlg, 330 vlg. Bor zegt, dat Alva de soldaten 28 (en niet 38) maanden soldij schuldig was. Of Bor of onze kroniek gelijk heeft, is moeilijk uit te maken.

2) Bij de verovering van Maassluis werd Marnix door de Spanjaarden gevangen genomen en naar Utrecht gevoerd, waar hij op het Vredenburg werd gevangen gezet.

3) Vgl. over de verovering van Den Haag en de genoemde steden: Bor, fol. 348.

c) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninc’.

[p. 133]

van zijn commissie ontslegen hadde, daer die Hertoghe niet wel mede tevreden en was, schydende^a) mit gramme moede uuyt Utrecht^b)1).

(fol. 110^v.) Den 30 October zijn op den huyse van Vredenborch mitten zweerde geëxecutert vier capitainen, Franchoisen, onder denwelcken men seggen wilde, dat een jonghe grave van St. Pol was, die binnen Haerlem gevangen waren geweest, ende die Hertoghe mede mit hem binnen Utrecht gebrocht hadde.

Den 1 November is die Hertoghe van Alva^c) mit don Fredrico, zyne soen^d), die heer van Barlemont ende het geheel hoof van Utrecht, naedat hy sommighe van de wedt dien dach qualycken aengesproken hadde^e), vertoghen nae Brabant. Latende die Hertoghe binnen Utrecht die heer van Norcarmes, Philippus de St. Allegonde, voir een stadthouder over Utrecht ende Hollant ende capitain generael over het leger in de plaetse van den heer van Boussu. Ende die Hertoghe gecomen wesende binnen Antwerpen, is die heere van Senly²⁾ uuyt Franrijck (die

a) ‘en was, schydende’ veranderd in: ‘wesende’.

b) Hs. ‘Utrecht gescheyden is’; ‘gescheyden is’ later bijgeschreven.

1) De gewone voorstelling is, dat Alva zijn ontslag heeft gevraagd. Onze kroniekschrijver is hier dus blijkbaar verkeerd ingelicht.

c) ‘van Alva’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘Zyne soen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘naedat - hadde’ met een andere hand later bijgeschreven en daarna doorgehaald.

2) In Juli 1572 was Genlis aan het hoofd van een klein leger Hugenoten in Henegouwen gevallen om Bergen te ontzetten. Reeds den 19^den van die maand werd het ordelooze legertje door Alva uiteengejaagd. Genlis zelf werd met eenige zijner bevelhebbers gevangen genomen (vgl. Fruin, Verspreide Geschriften, II, 218 vlg.). Hij werd in het geheim ter dood gebracht en is dus niet, zooals onze kroniekschrijver had gehoord (‘als men zeyde’), aan een heete koorts gestorven (vgl. Arend, Alg. Gesch. des Vad., II, 5, blz. 204; Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk, III, 106; Fruin, Verspr. Gesch., II, 218.). Waarschijnlijk heeft er wel een dergelijk gerucht geloopen; misschien is het door de Spanjaarden verspreid.

[p. 134]

op het castel van Antwerpen langhen tijt gevangen geseten hadde ende in de slach voir Berghen in Henegouwe gevangen was gewest^a)) aen een seer heete coortse gestorven (als men zeyde).

(fol. 110^v.) Aankomst van Requesens.

(fol. 111.) Requesens te Antwerpen. Supplicatie van Oranje en de Staten van Holland en Zeeland aan den Koning. (Bor, fol. 364 vlg.)

(fol. 126.) Slag bij Reimerswaal.

(fol. 126.) Den 5 Februarij¹⁾ is don Fernando de Lannoy, grave de La Roche, gouverneur van Arthois^b), alsmede gestelde^c)2) gouverneur over Hollant ende Utrecht ende capitain generael over des Majesteyt leger, alsdoen^d) in Hollant leggende^e), binnen Utrecht gecommen in de plaetse van de heer van Norcarmes, die binnen Utrecht cranck lach; die^f) den huysluyden ende den dorpen, in den landen van Utrecht gelegen, mit diversche^g) leninge ende schattinghe alsoe^h) getravaillert heeft gedurende sijn gouvernemente, soe tot hoy ende haver voir zijn perden, als

a) ‘gewest’ later bijgeschreven.

1) 1574.

b) ‘gouverneur van Arthois’ later bijgeschreven.

c) ‘gestelde’ later bijgeschreven.

2) Gedesigneerd.

d) ‘alsdoen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘leggende’ veranderd in: ‘wesende’.

f) ‘die’ veranderd in: ‘welcke grave’.

g) ‘diversche’ later bijgeschreven.

h) ‘alsoe’ veranderd in: ‘onverdrachgelic’.

[p. 135]

tot^a) leninghe ende betalinghe van de soldaten; wesende die voirs. grave al te^b) goet van nature, (fol. 126^v.) die hem van sommighe (die hy voir zijn raetsluyden gebruyckte^c)) liet abuseren int onderteyckenen van veel dinghen ende ordonnantiën^d), die hy niet gelesen en hadde; ende hem oic soe verre liet beleyden, dat hy veel dinghen passerden ende oic^e) ordineerden, die in zijnder macht niet en waren, twellic een groot deesordre gecausert heeft binnen Utrecht ende^f) in den landen van dien, soe int faict van der justicie, politie als discipline militaire; waerdeur die hopluyden ende soldaten in alsulcke ongeregeltheyt van gewelt, fortse ende overdaet gecommen zijn, dat hy daerover gheen authoriteyt, straff ende punitie en heeft cunnen gebruycken, zulcx dat die zaecken in alsu(l)ck verloop gecommen zijn, dat men tzelve qualycken sal^g) cunnen remedieren, verlopende die saecke^h) dagelicx hoe langer hoe quaerⁱ⁾¹⁾.

(fol. 126^v.) Middelburg capituleert. Poging om Antwerpen enz. te verrassen.

(fol. 127.) Den 5 Martii is die heer van Norcarmes, Philips van St. Allegonde, binnen Utrecht gestorven, vergeven zijnde (als men seggen wilde)^j)2).

a) ‘tot’ later bijgeschreven.

b) ‘al te’ veranderd in: ‘als.....(?)’.

c) ‘gebruyckte’ veranderd in: ‘gebruyckende was lelycken’.

d) ‘ende ordonnantien’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘oic’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘ende’ later bijgeschreven.

g) ‘qualycken sal’ veranderd in: ‘niet en heeft’.

h) ‘saecke’ veranderd in: ‘selve’.

i) ‘verlopende - quaer’ later bijgeschreven.

1) Hieruit blijkt dus, dat ten minste dit gedeelte der kroniek kort na data is opgesteld.

j) ‘vergeven - wilde’ later bijgeschreven.

2) Dit vermoeden ook bij Bor, II, fol. 14.

[p. 136]

Den 11, 12 ende 13 Martii sijn deur het lant^a) van Utrecht gepassert tweedusent soldaten, soe Spangaerts als Walen, die uuyt het leger uuyt Hollant quamen ende naer Brabant thogen^b), overmits die vergaderinghe, die grave Lodewijck maeckte omtrent Maestricht op die Maescant.

Den 20 Martii is voirts die geheele leger uuyt Hollant gethogen, verlatende Den Haghe, Maeslantsche-sluys, Vlardingen, Schiedam ende voirts alle die anderen schanschen ende sterckten¹⁾, die zy in Hollant innegenomen hadden. Ende is^c) commen^d) tsamen^e) leggen in den landen van Utrecht, daer zy gebleven is by de drie weecken, sterck wesende soe te voet als te perdt over die vijftich vendelen, als 26 vendelen Spaengaerts, 10 vendelen Walen, 10 vendelen Hoochduytschen ende 6 benden ruyteren; (fol. 127^v.) beroevende den kercken, abbayen, closteren ende allen den huysluyden in manieren ende noch arger, off zy vianden, jae Turcken^f) geweest hadden, loogerende doir alle die dorpen van Utrecht, zoedat zy tgehele lant ontsprekelic bedorven, geruynert ende gespoliert hebben; waervan die 26 vendelen Spaengaerts op den 14 Aprilis vertrocken zijn nae de Betuwe, omme te gaen jeghens den hoop van grave Lodewijck, die al verslegen was eer die Spaengaerts in de Betuwe quamen, soe zy zeer traech

a) Hs. ‘Sticht’ verandert in: ‘lant’.

b) ‘thogen’ veranderd in: ‘gesonden waren worden’; ‘waren’ doorgehaald.

1) Het is bekend, dat toen ook het eerste beleg van Leiden is opgebroken.

c) ‘Ende is’ doorgehaald.

d) ‘commen’ veranderd in: ‘commende’.

e) ‘tsamen’ later bijgeschreven.

f) ‘jae Turcken’ later bijgeschreven.

[p. 137]

voorttoghen, blyvende die ruyteren, Hoochduytschen ende Walen in den landen van Utrecht noch legghen^a).

(fol. 127^v.) Slag op de Mookerheide. Muiterij der Spanjaarden.

(fol. 128^v.) Denselven 14 Aprilis zijn die drie Staten van Utrecht, die by sententie van den Hertoge van Alva gepriveert ende gecassert waren geweest, deur expresse ordonnantie van den Majesteyt^b) van date den 12 Martii van te voirens^c) binnen Madriel gegeven, by provisie weder gerestitueert in allen haer privilegiën ende preëminentiën ende gestelt in alsulcke state, als zy van te voirens geweest hadden; ende hebben van dien tijt aff^d) daministratie van dien^e) naer ouder gewoente weder aenvert^f)1). Ende^g) zijn oic naderhant^h) die van de stadt van Utrecht weder gerestituert allen haer privilegiën, chartren, pampieren ende munimenten, die deur ordonantie van den Hertoghe van Alva op den huyse van Vredenborch gebrocht waren geweest, deur toedoen van Francisco Baldeze, die een groote haet ende nijdt jeghens die stadt van Utrecht (uuyt ranceur van zijn eygheen giericheyt ende ambitie) geconcipiert hadde²⁾.

a) ‘waervan die 26 - noch legghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninc’.

c) ‘van te voirens’ doorgehaald.

d) ‘Ende hebben - aff’ veranderd in: ‘die oic terstont’.

e) ‘van dien’ later bijgeschreven.

f) ‘aenvert’ veranderd in: ‘geaenvert hebben’.

1) De brief van Requesens aan den stadhouder La Roche en aan de Staten van Utrecht d.d 5 April 1574, waarbij dit besluit des Konings hun wordt medegedeeld, is gedrukt bij Bor, II, fol. 17 vlg.

g) ‘Ende’ doorgehaald.

h) ‘uaderhant’ veranderd in: ‘daernae’.

2) Vgl. daarover boven blz. 111.

[p. 138]

(fol. 128v.) Muiterij te Antwerpen.

(fol. 129.) Den 1 May zijn uuyt die Betuwe weder voir die vier poorten van Utrecht gecomen ende aldaer gelogeert 19 vendelen Spaengaerts, wesende dieghene, die lest uuyt Italiën gecomen waren ende tot Antwerpen mitten anderen niet geweest en hadden^a), daer nu colonel af was Francisco de Baldeze, die oic tenselven daghe binnen Utrecht gecommen was. Ende hebben die Spaengaerts^b) op denselven avont sommighe huysinghe buyten die vier^c) poorten aen brant gesteken^d), dreygende die voirsteden geheel aff te willen branden ofte in die stadt te willen^e) commen, omme aldaer haer betalinge (als zy seyden) te willen hebben; twellic een groot rumoer ende vrese deur alle die landen van Utrecht gecauseert heeft, te meer soe capitaen Baldeze hemlieden beloeft hadde binnen Utrecht te doen commen ende aldaer haer volle betalinghe te halen, het waer mit gemack ofte ongemaeckt; die oic^f) ettelicke Spaengaerts, harquebusiers, deur consent van den grave van Lanoy¹⁾ deur die Werdtpoorte, voir zijn gwarde innehadde^g), laten commen, waerdeur bynae een oploepe onder die borgheren in die stadt gecommen soude hebben; daer

a) ‘ende tot - en hadden’ later bijgeschreven.

b) ‘Ende - Spaengaerts’ veranderd in: ‘welcke soldaten’.

c) ‘vier’ later bijgeschreven.

d) ‘gesteken’ veranderd in: ‘gesteken hebben’.

e) ‘willen’ later bijgeschreven.

f) ‘twellic een groot rumoer - die oic’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Ferdinand de Lannoy, graaf van La Roche, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht sedert Bossu's gevangenneming in 1573. (Vgl. boven blz. 134.)

g) ‘hadde’ later bijgeschreven.

[p. 139]

alsdoen vier^a) vendelen Hoochduytschen van den regimente van Fronsbergen binnen laghen, die die (fol. 129^v.) grave van Lanoy tot verzekerheyt van de stadt, ten versoecke van deselve stadt^b) (gesien hebbende texempel van die van Antwerpen¹⁾, die nochtans^c) ee[n]sdels deur den Duytschen verraden waren geweest^d)) aldaer doen commen hadden uuyt sommighe dorpen van den landen van Utrecht, daer die noch gebleven waren ende geloigeert laghen²⁾.

Den 2 May, siende capitain Baldese, dat hy die Spaengaerts binnen Utrecht niet cryghen en conde ende willende nochtans zijn beloefte volbrengen ende die van Utrecht (in recompentie van voirgaende weldaden) eenen hoemoet aandoen, soe heeft hy mit consent van den grave van Lanoy, die hy daertoe lichtelick te induceren hadde, soe het een goet man was, den Spangaerts wel toegedaen sijnde, die voirs. Spaengaerts, tellicken mit een vendel alleen, deur St. Catharinen-poorte ende alsoe deur een eyndt van

a) ‘drie’ veranderd in: ‘vier’.

b) ‘stadt’ later bijgeschreven.

1) Antwerpen had grooten overlast ondervonden van de muitende Spaansche troepen.

c) ‘nochtans’ doorgehaald.

d) ‘die nochtans - waren geweest’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Bor vermeldt geen bijzonderheden over de plundering der Spanjaarden in en om Utrecht, maar drukt een brief van de Staten van Utrecht aan den graaf van La Roche van 25 April 1574 af, waarin zij zich in scherpe bewoordingen beklagen over den overlast, die de Spaansche soldaten het land aandoen (II, fol. 19 vlg.). De mishandelingen en erger, waaraan een stad als Utrecht, die den Koning steeds getrouw was gebleven, desniettemin bijna voortdurend blootstond, verklaren zeker goeddeels de aansluiting van dit anders goed Katholicke gewest eerst bij de Pacificatie, later bij de Nadere Unie. Onze kroniekschrijver, die goed Koningsgezind en een vijand der rebellen is, vindt geen woorden genoeg om zijn haat tegen de gevloekte Spanjaarden uit te drukken.

[p. 140]

de stadt^a) op Vredenborch doen commen, daer hy die gemonstert heeft, doende die weder uuyttrecken als die gemonstert waren, ende dat ter presentie van denselve grave. Twellic op nyewes een grote vrese in die stadt gemaeckt heeft^b)1).

Den 9^c) May is zeker missive, gescreven by den^d) Prince van Ouraengen van date den 7 May gescreven aen grave Jan van Nassauwe, zijn broeder, geïnterpiciert mit den boede tusschen Niemmege ende Aerhem ende overgesonden den Commandeur²⁾, daerinne die Prince beclaecht den nederlach van Moeckerhey ende die doot van zijn broeders ende van Hertoch Cristoffle, hem adviserende wat totter saecke voirts dienelick is, gelijck men sien mach uuyt den brieff hiernae volghende, geteyckent A 10³⁾.

a) ‘die stadt’ veranderd in: ‘een eyndt van de’.

b) ‘gemaeckt heeft’ veranderd in: ‘maeckende was’.

1) Bor heeft over dezen aanslag op Utrecht een eenigszins ander verhaal. Volgens hem verscheen Valdez met zijn soldaten voor de poorten van Utrecht en eischte toegang. Dit werd hem geweigerd door den magistraat op last van La Roche, omdat hij geen patent van Requesens daarvoor had. Daarop heeft Valdez gepoogd zich door list van de stad meester te maken. Hij liet veel geweren in zijn logement in de stad - hij zelf was binnengelaten - brengen, om daarmede de Spanjaarden te wapenen, die alleen met hun zijdgeweer in kleine troepjes door de verschillende poorten binnen zouden worden gelaten om inkoopen te doen. Maar de burgers, die daarvan lucht hadden gekregen, sloten de poorten dicht en de Spanjaarden buiten. De aanslag op de Wittevrouwenpoort, door Valdez zelf beproefd, mislukte. Valdez beklaagde zich zoowel bij den Stadhouder als bij de Regeering der stad, maar kon zijn wil niet doordrijven; de poorten bleven gesloten. Intusschen kreeg Valdez bevel om tegen Leiden op te rukken, zoodat Utrecht gespaard bleef (Bor, II, fol. 22).

c) ‘10’ veranderd in: ‘9’.

d) ‘gescreven by den’ veranderd in: ‘van den’.

2) Requesens.

3) Deze brief niet bij Bor. De bijlage A 10, waarnaar de kroniek verwijst, is niet meer voorhanden. De brief is evenwel afgedrukt Archives IV, 386 vlg. Het pleit zeker voor de hooge positie van den kroniekschrijver, dat hij zulk een belangrijken onderschepten brief ter inzage kon krijgen.

[p. 141]

Den 11 May zijn die 19 vendelen Spaengaerts, die van den 1 May voir die vier porten van Utrecht gelegen hadden, verthogen naer Capel^a), Lopick, Polsbroeck ende Benscop, daer zy gebleven zijn tot op den 24 May, spolierende ende berovende den huysluyden viantsgewijs, totdat zy haer weder in Hollant deur ordonnantie van den Commandeur begeven hebben¹⁾.

Den 25 May is capitain Francisco Baldeze mit twee bende lichte ruyteren ende ettelicke vendelen Walen, die een tijt lang in den lande van Utrecht^b) gelegen hadden, uuyt Utrecht gethogen, hem voeghende by de voirs. 19 vendelen Spaengaerts, treckende mitte selven weder in Hollant. Ende is op denselven dach deur Amersfort mede naer Hollant gepassert die ritmeester Schenck mit^c) vierhondert perdt, commende uuyt Gelderlant^d), daer hy mede op die Moeckerheyde in de slach op den 14 Aprilis^e) geweest hadde, omme hem mit zijn ruyteren by tleger, dat weder in Hollant geleyt soude woorden, te voeghen^f).

Den 26 May heeft het regiment van Fronsberghe,

a) ‘Den 2 May - naer Capel’ later met een andere hand gesteld in plaats van: ‘Ende zijn die Spaengaerts buyten die vier poorten van Utrecht blyven leggen tot op den 11 dach van May, ten welcken daghe zy verthogen zijn.’

1) Om Leiden te belegeren.

b) ‘die - Utrecht’ veranderd in: ‘die op den huysman in den landen van Utrecht zedert den 20 Martii.’

c) ‘Ende is - Schenck mit’ veranderd in: ‘daer die ritmeester Schenck mit’.

d) ‘commende uuyt Gelderland’ doorgehaald.

e) ‘op den 14 Aprilis’ doorgehaald.

f) ‘omme - voeghen’ veranderd in: ‘oic weder by gecommen is’.

[p. 142]

waervan vier vendelen binnen Utrecht laghen ende vijf ten platten lande, beginnen te mutineren, willende oic ten vollen betaelt wesen, soedat die vier ven-(fol. 130.) delen uuyt die stadt weder niet trecken en wilden. Ende zijn^a) oic die ander vijf vendelen voir die poorten commen^b) leggen, omme mede by de anderen in de stadt^c) te zijn, zulcx dat die poorten ettelicke daghen gesloten stonden; dan zijn ten laesten (siende dat zy niet binnen en moechten) weder verthogen naer haer dorpen, daer zy noch langen tijt gelegen hebben, levende genoechsaem^d) mit den huysman naer haer discretie¹⁾.

(fol. 130.) Hernieuwing van het beleg van Leiden. Karel IX sterft. Hendrik III.

(fol. 131.) Alva's standbeeld weggenomen. Generaal pardon van 8 Maart 1574. (Bor, II, fol. 27 vlg.)

(fol. 135^v.) Staten-Generaal te Brussel. Krijgsbedrijven.

(fol. 136.) Remonstrantie der Staten-Generaal aan Requesens, met apostille van dezen. (Bor, II, fol. 33 vlg.)

(fol. 140.) Den 22 Junij is van den stadthuyse binnen Utrecht ter presentie van don Fernando de Lanoy^e), grave van La Roche, die heere van Schampainge Perrenot^f)2), gouverneur van Antwerpen

a) ‘Ende zyn’ veranderd in: ‘Commende’.

b) ‘commen’ doorgehaald.

c) ‘omme..... te zijn’ veranderd in: ‘willende..... zijn’.

d) ‘genoechsaem’ later bijgeschreven.

1) Deze bijzonderheden niet bij Bor.

e) ‘van don - Lanoy’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘Perrenot’ later bijgeschreven.

2) Frédéric Perrenot, heer van Champagney, de broeder van Granvelle.

[p. 143]

(die een dach twee ofte drie van te voirens binnen Utrecht gecommen ende van den Commandeur major gesonden was, omme te tenteren off hy enich accordt ofte stylstant, als hy liet verluyden, deur toedoen van van Aldegonde die op den huyse van Vredenborch gevangen sat¹⁾, mitte Prince van Ouraengen ende^a) Hollantsche gerebelleerde steden soude hebben cunnen maecken²⁾), die president van Utrecht ende die wet van de stadt gepubliceert het voirs. pardon van den 8 Martii, daer terselver tijt vier personen uuyt ge-(fol. 140^v.) secludert, geëxcipeert^b) ende geëxcludert woorden, als Floris van Boetzelaer, Cornelis van Nyenroede, Philips b(astert) van Renesse ende Jelis Spaens ende noch vier personen, die binnen Amersfort te woennen plaghen, sonder meer in den landen van Utrecht³⁾. Welk pardon oic sommighe personen nader-

1) Zie boven blz. 132 noot 1.

a) ‘prince van Ouraengen ende’ later bijgeschreven.

2) Champagney was natuurlijk Katholiek en den Koning getrouw, maar een beslist vijand van de Spanjaarden en den Nederlanders welgezind. In dezen tijd van scherpen strijd kon hij daardoor slechts weinig invloed uitoefenen; hij onderging het gewone lot van gematigde middenmannen in een strijdbaren tijd; hij ontving de slagen van beide zijden en werd door iedereen gewantrouwd. Maar juist door zijn middenstelling was hij wel de man om onderhandelingen aan te knoopen (vgl. Fruin, Verspreide Geschriften, II, 357).

b) ‘geëxcipieert’ later bijgeschreven.

3) Bor vermeldt (II fol. 29) alleen de namen der Hollanders en Friezen, die van het pardon waren uitgesloten en zegt dan: ‘en in andere Provinciën verscheiden andere, die ons onbekent zijn.’ Deze worden, wat Utrecht betreft, door onze kroniek genoemd. - Over Floris van Boetselaer, heer van Langerak en Carnisse, vgl. boven blz. 40, 42, noot 1. Cornelis van Nyenrode had aan het Compromis deelgenomen en werd beschuldigd van beeldstormerij te Utrecht; deswege was hij bij vonnis van den Raad van Beroerten van 17 Aug. 1568 gebannen met confiscatie van zijne goederen; zijn vonnis bij Marcus, 106 vlg. Philips, bastaard van Gerard van Renesse (vlg. boven blz. 70), was bij hetzelfde vonnis (Marcus, t.a.p.) als partijganger van Brederode eveneens gebannen. Jelis Spaens, de man van de bovengenoemde (blz. 28, noot 1) Neel Spaens, werd bij hetzelfde vonnis verbannen wegens beeldstormerij (Marcus, t.a.p.) Hij ontvluchtte naar het land van Kleef, waar zijn vrouw, die den 25 September 1568 uit Hasenberch ontsnapte, zich weldra bij hem voegde. (Vgl. boven blz. 29, 82.)

[p. 144]

hant^a) genoten hebben, die weder binnen Utrecht^b) ende in de landen van dien ende in haer goederen, die noch in esse waren ende tgebruyck van dien^c), gecommen zijn, naerdat zy haer den officier van der plaetse ende den biscop diocesain verthont ende absolutie van hem^d) vercregen hadden, volghende die regel ende orden, die^e) op de brieven van pardon, deur last van den Commandeur major binnen Brussel^f) gemaeckt ende by tzelve pardon gevoecht zijn geweest van date den 23 Aprilis anno eodem¹⁾.

Den 8 Julij zijn van Vredenbo[r]ch naer Vianen gebracht acht grote stucken geschutz mit cruyt ende loot, omme voirts te brengen naer Leerdam, daer het leger voir trecken soude.

Den 11 Julij is tleger van den Majesteyt gecommen voir Leerdam, dair des anderen daechs het geschut voir gerecht worden.

Den 13 Julij, ipso die Margarete, heeft men die stadt van Leerdam beschoten van smorgens te vier ure tot drie uren des nae die noens; ende alsoe men alsdoen apparaet maeckten^g) om die stadt te be-

a) ‘naderhant’ later bijgeschreven.

b) ‘Utrecht’ later bijgeschreven.

c) ‘ende tgebruyck van dien’ later bijgeschreven.

d) ‘van hem’ later bijgeschreven.

e) ‘die’ later bijgeschreven.

f) ‘binnen Brussel’ later bijgeschreven.

1) Zie over dezen ‘regel ende orden’: Bor, II, fol. 29.

g) ‘men - maeckten’ veranderd in: ‘daer apparaet gemaeckt woorden’.

[p. 145]

stormen, hebben die van binnen, tselve siende, die stadt opgegeven op ghenade ende onghenade van Zyne Majesteyt, treckende des Conicx volck daerinne ende die ander daeruuyt mit pasporte, omme te moeghen¹⁾ trecken naer Hollant ofte den landen van Cleeff^a). Ende is tleger daernae weder vandaen^b) gethogen eensdels omtrent Gorcum, daer het te voirens gelegen hadde, ende eensdels in de Dortsche-weerdt ende nae de Nyport ende daeromtrent, daer het die geheele somer gans stil is blyven leggen sonder eyt uuyt te rechten ofte enighen exploicten te doen tot omtrent halff October daeraen²⁾.

Den 14 Julij is die heere van Sampainghe³⁾ mit Philips van St. Aldegonde, gevangen op Vredenborch, uuyt Utrecht gethogen naer Montfort⁴⁾, daer^c) dat (fol. 141.) hy menichmael mit hem denselven accoorde aengaende^d) op Vredenborch gecommuniceert hadde.

1) Vgl. over de inneming van Leerdam: Bor, II, fol. 41, die daarover veel uitvoeriger is dan onze kroniek.

a) ‘treckende - Cleeff’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘van daen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Dit is niet geheel juist: na Leerdam is nog Asperen ingenomen.

3) Champagney.

4) Onze kroniekschrijver kon natuurlijk bezwaarlijk weten, dat aan de onderhandelingen van Champagney en Marnix reeds andere waren voorafgegaan. In den zomer van 1574 had met medeweten van Requesens Leoninus zijn zaakgelastigde Hugo Bonten naar den Prins gezonden, ten einde de belangen van de gevangen genomen vrouw van Waardenburg te behartigen en tevens den Prins te polsen over eventueel aan te knoopen vredesonderhandelingen. Deze onderhandelingen liepen eerst zonder resultaat af, maar werden weder opgevat, nadat Champagney en Marnix ook de hunne hadden aangevangen (vgl. Fruin, Verspreide Geschr. II, 353 vlg.).

c) ‘daer’ veranderd in: ‘nae’.

d) ‘hy - aengaende’ veranderd in: ‘hy van Champainge menichmael mit denselven Allegonde om zeker accoorde van de binnelantse oirloghe te maecken’.

[p. 146]

Ende omme te verstaen, waer dat desen handel eerst uuyt gesproten is, soe staet te considereren^a), dat, naedat Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde, tot Utrecht in die gevankenisse zijnde, met verlof ende oic deur bevel van den heere van Norcarmes, alsdoen gouverneur van Utrecht^b), op verscheyden tyden aen die Prince van Ouraengen ghescreven hadde, om middelen te vinden, waerdeur men moechte tot een samensprekenghe commen, om een eynde van dit^c) jeghenwoordighe oorloghe te maecken, soe weerdt die zaecke oic nae die doot van die heer van Norcarmes soe wijdt gebracht, dat die personen genoempt werden die men tot desen handel soude gebruycken. Dan naedat graef Lodewijck van Nassauwe middelertijt die nederlaghe op Mokerheyde hadde, soe en werdt het aengevanghene middel des vredehandels van den Grooten Commandeur¹⁾ niet goetgevonden, ende dat onder een dexel, dat het soude gheschenen hebben, dat hierdoor des Conincx authoriteyt eenichsins soude vercleynt hebbe gewest: soedat die voirs.^d) Commandeur sich^e) liet duncken, dat het beeter soude gevoecht hebben, dat die Hollantsche ende Zeelantsche steden eerst den Coninc oetmoedelick in^f) maniere van requeste aengesoocht hadden, opdat het^g) besluyt des verdrachs, hetwellic daeruuyt moecht commen, des Conincx milde genade veeleer toegescreven weerde dan enighe recht

a) ‘staet te considereren’ veranderd in: ‘moet men weten’.

b) ‘alsdoen - Utrecht’ later bijgeschreven.

c) ‘dit’ veranderd in: ‘den’.

1) De landvoogd Requesens.

d) ‘voirs.’ doorgehaald.

e) ‘sich’ veranderd in: ‘hem’.

f) ‘in’ veranderd in: ‘by’.

g) ‘het’ later bijgeschreven.

[p. 147]

oft gerechticheyt van onderlinghe samensprekinghe. Twellic was die oorsake, dat die aengevanghene vredehandel voor een wijl tijts achterbleef¹⁾, totdat die heer van Sampagny, naedat hy eerst^a) eenen brieff aen Carolum Boisot, gouverneur van Middelborch, van date den 14²⁾ Junij 74^b) uuyt Cantecroy geschreven hadde, hem van ouder vrintscappe vermanende, (fol. 141^v.) dat hy tot welvaren van den landen (aengesien die Majesteyt hem nu soe gevoechelic in alles thoenden, omme dieselve weder in de oude ruste ende vrede te brenghen ende den ondersaten, die hem affgeweecken waren, weder in genade tontfanghen) zijn beeste soude willen doen, dat doer zijn corresponditie het arme lant van soe grooten elende ende jammer, daerme[n]t aen alle canthen in sach, verloost soude moeghen woorden³⁾. Ende alsoe

1) Vgl. over deze eerste onderhandelingen van Marnix: Fruin, t.a.p. II, 351 vlg.

a) ‘naedat hy eerst’ doorgehaald.

2) Bor zegt: den 13^den Juni.

b) ‘73’ doorgehaald.

3) Het uitvoerige verhaal van de vredesonderhandelingen in den zomer van 1574 komt geheel overeen met de niet minder breede uiteenzetting bij Bor (fol. 42 vlg.). De gang der opvolgende gebeurtenissen is niet alleen geheel dezelfde, maar zelfs de woordenkeuze heeft hier en daar veel meer overeenkomst dan mogelijk ware, zoo beide verhalen onafhankelijk van elkander waren. Ik zet tot adstructie van deze bewering twee stukken naast elkander.

De kroniek, fol. 141.

Bor, II, fol. 42.

Dat, naedat Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde, tot Utrecht in die gevankenisse zijnde, met verlof ende oic deur bevel van den heere van Norcarmes, alsdoen gouverneur van Utrecht, op verscheyden tyden aen die Prince van Ouraengen ghescreven hadde, om middelen te vinden, waerdeur men moechte tot een samensprekenghe commen, om een eynde van dit jeghenwoordighe oorloghe te maecken, soe weerdt die zaecke oic nae die doot van die heer van Norcarmes soe wijdt gebracht, dat die personen genoempt werden, die men tot desen handel soude gebruycken. Dan naedat graef Lodewijck van Nassauwe middelertijt die nederlaghe op Mokerheyde hadde, soe en werdt het aengevanghene middel des vredehandels van den Grooten Commandeur niet goetgevonden, ende dat onder een dexel, dat het soude gheschenen hebben, dat hierdoor des Conincx authoriteyt eenichsins soude vercleynt hebbe gewest, soedat die voirs. Commandeur sich liet duncken, dat het beeter soude gevoecht hebben, dat die Hollantsche ende Zeelantsche steden eerst den Coninc ootmoedelick in maniere van requeste aengesoocht hadden, opdat het besluyt des verdrachs, hetwellic daeruyt moecht commen, des Conincx milde genade veeleer toegescreven wierde, dan enighe recht oft gerechticheyt van onderlinghe samensprekinghe, twellic was die oorsake, dat die aengevangene vredehandel voor een wijl tijts achterbleef.

Dat de Heere van St. Aldegonde, dewijle hy tot Utrecht in de gevankenisse was, met verlof, en ook door bevel van den Heere van Noircarmes, op verscheiden tyden, aen den Prince van Orangien soude mogen schryven, om middel te vinden, daer door men tot een t'samensprekinge mochte komen, om een einde van de oorloge te maken, en werd de sake soo verde gedreven, dat na de dood van den Heere van Noircarmes, de Grave van La Roche, hebbende commissie als Stathouder van Holland, Zeeland en Utrecht by provisie, also de Grave van Bossu noch gevangen was, de sake wederom bij der hand wierd genomen, en daerin so verde gehandelt, dat de personen genoemt werden, die men tot desen handel soude gebruiken: maer nadat Graef Lodewijk van Nassau middelretijd de nederlage op de Mokerheide hadde, so en werd den aengevangen vredehandel by den Groot-Commandeur niet goed gevonden op de begonste maniere, latende sich bedunken, dat des Coninks autoriteit hier door eenigsins soude verkleent geweest zijn, en dat de Hollandsche en Zeelandsche steden eerst den Conink ootmoedelijk, in manieren van requeste, souden behoren aen te soeken, op dat het besluit des verdrags, dat daer uit komen mochte, des Coninks milde genade, meer dan eenig recht en gerechtigheid van onderlinge t'samensprekinge, mocht toegeschreven werden. Hier door bleef den aengeheven vrede-handel een wijle tijds achter.

Op deze wijze zouden nog meer plaatsen naast elkander kunnen worden gesteld en vergeleken. Het resultaat van die vergelijking kan geen ander zijn, dan dat beide teksten zoo goed als woordelijk - behoudens enkele invoegingen en uitlatingen - met elkander overeenkomen. Hoe dit te verklaren? Dat onze kroniekschrijver Bor zou hebben afgeschreven, is een onderstelling, die met het oog op het karakter van het geheele werk onaannemelijk is; wij hebben hier te doen met de aanteekeningen van een tijdgenoot, niet met een lateren afschrijver. Ook het schrift is te oud voor iemand, die Bor naschreef. Evenmin kan een tweede onderstelling, dat én onze kroniek én Bor beide dezelfde bron hebben gebruikt, bevredigen. Ook dat is in strijd met den aard van onzen auteur, die wel officieele stukken opneemt in zijn verhaal, maar overigens zijn eigen bevindingen in zijn eigen taal te boek stelt. Men behoeft bovendien niet tot de onderstelling van een gemeenschappelijke bron, die ons bovendien geheel onbekend is, zijn toevlucht te nemen, wanneer de afdoende verklaring voor de hand ligt, dat Bor onze kroniek heeft gebruikt, ten minste voor dit relaas der vredesonderhandelingen van 1574. Hij heeft het wat aangevuld met officieele stukken, maar in het algemeen heeft hij het verhaal van onze kroniek eenvoudig bijna woordelijk in zijn geschiedenis opgenomen, destijds en ook nog later geen ongewone wijze van het gebruiken van een uitstekende bron, wat onze kroniek blijkt te zijn. Dat een Utrechtenaar als Bor een Utrechtsche kroniek kan hebben gebruikt, behoeft niet waarschijnlijk te worden gemaakt.

[p. 148]

die voirs.^a) Carolus Boisot dier tijt^b) niet tot Middelborch, maer deur bevel van den Prince van

a) ‘die voirs.’ doorgehaald.

b) ‘dier tijt’ later bijgeschreven.

[p. 149]

Ouraengen in Engelant gesonden was, soe heeft^a) Loys Boisot, zijn broeder, den voirs.^b) heer van Sampainge op den 17 Junij daerop uuyt Middelborch voir^c) antwoordt gescreven, als dat het eenen yver was, eenen Christelicke prince weerdich, gelijck Zyne Majesteyt wilde bewysen, in het begeren van de ruste ende vrede van Zijnder ondersaten, ende dat daer gheen mensche en was, die daer beter inne te vreden soude zijn dan die Prince van Ouraengen, gelijck hy breder verstaen soude moeghen van den grave van La Roche, zijn schoenbroeder, tot Utrecht wesende, die alle die zaecken wiste, die desen aengaen(de) tevoorens gehandelt waren, ende oic noch die brieve daervan hadde, die daervan gescreven waren, daerby

a) ‘heeft’ veranderd in ‘hadde’.

b) ‘voirs.’ doorgehaald.

c) ‘uuyt Middelborch voir’ later bijgeschreven.

[p. 150]

voeghende dat hy naer zijn cranck oordel gheen middel en wiste om die beroerte te stillen, tenware dat men die vremdelinghe uuyt den lande dede vertrecken; want ghelijck men over langhe wel geweeten, ende oic nu in verscher memoriën wederom geleert hadde, dat zy gheen luyden en waren, die woort ofte beloeften hielden noch daer men op betrouwen ofte staen moechte, ende in heuren zaecken duysentderhande uuytvluchten wisten te vinden, die oic den concilio van Constants ghelijckformich waren, hetwelck zy altijt in die mont hadden, waerdoer hy in hemlieden gheen midden van verzekerheyt en conste (fol. 142.) sien, soe langhe zy in den landen waren. Daerby scryvende dat hy denselven brief aen den Prince van Ouraengen gesonden hadde, opdat Zijn Excellentie soude moeghen sien ende bekennen die goede begeerte, wille ende affectie, die hy seyde in Zyne missive tot die gemeyne ruste ende welvaren van den landen te draghen¹⁾.

Ende^a) die heer van Sampagny, dese missive ontfangen hebbende, heeft hem deur ordonnantie als boven naer Utrecht by de grave van La Roche, zijn schoenbroeder, begeven, om denselven behulpelick te wesen om het pardon, dat dier tijt gepublicert was, in het werckt te stellen, gelijck hy zeyde, ende die landen weder in ruste ende vrede te helpen^b) brenghen ofte om enighe andere zyne particuliere saecken. Ende binnen Utrecht wesende, heeft hy van den voorverhaelden vredehandel mitten voirs.^c) grave de

1) Deze brief bij Bor, II, fol. 43. Vgl. daarover Fruin, t.a.p. II, 357 vlg.

a) ‘Ende’ doorgehaald.

b) ‘helpen’ later bijgeschreven.

c) ‘voirs.’ doorgehaald.

[p. 151]

La Roche ende Philips van Marnix, die op dier tijt op Vredenborch noch gevangen sat, zeker proposten gehadt ende gehouden.

Ende alsoe hy hem^a) daertoe zeer genegen vondt, ende dat hy^b) hem oic selver aensoocht ende gheduerichlick badt, dat men om die voirverhaelde swaerricheyt alsoe loflicken aengevangenen werck voir het gemeyne beste niet achter en soude laten, aengesien hy hem genoech liet duncken, dat soewel die Prince van Ouraengen als die Staten van Hollant ende Zeelant veel liever wat van heuren rechte souden wycken, dan dat zy eyt van den Conincklicke Majesteit tonrecht naer hun souden trecken, soe heeft die heere van Sampagny goetgevonden den heer van St. Allegonde daertoe te^c) gebruycken; ende heeft hem naer Rotterdam by die Prince gesonden, om te handelen van de wisselinghe der ghevangenen, opdat hy^d) mit eenen ondertasten soude wat hy in het voorverhaelde soude moeghen te weghen brenghen; ende beval hem voornamelick twee poincten, te weeten, dat des Conincx authoriteyt bewaert werde, (fol. 142^v.) ende dat van der religie niet vermaent en soude woorden.

Dan alsoe een weynich te vooren door het toelaten van den heer van Sampagny tot Rotterdam gecomen waren joncker Johan van Matenes, heer van Riviere¹⁾,

a) ‘hem’ veranderd in: ‘denselven Aldegonde’.

b) ‘ende dat hy’ veranderd in: ‘die’.

c) ‘te’ later bijgeschreven.

d) ‘hy’ later bijgeschreven.

1) Johan van Matenesse, heer van Riviere (wel te onderscheiden van den gelijknamigen heer van Wibisma), was na het verlies van zijn meeste goederen uit Holland naar Utrecht uitgeweken. In 1574 stelde hij zich na de onderhandelingen aan de zijde van den Prins en de Staten; sedert bleef hij tot zijn dood in 1602 een der invloedrijkste leden der Staten van Holland.

[p. 152]

ende Mr. Jan van Treslong, advocat eertijts voir den Hoove van Hollant¹⁾, dewelcke met die ghedeputeerde van de Staten enighe mondelinghe communicatie diensaengaende (hebben) gehadt; ende der Staten meeninghe ende antwoorde gehort hebbende, soe zylieden die niet en verstonden te wesen onredelijck, ende^a) begeerende tselfde thebben in geschryfte, om by hem overgebracht te worden, soe is hemlieden sulcx by geschrifte^b) medegegeven in manieren naevolghende, twellic zy den heer van Sampagny binnen Montfort verhandtreyckt hebben^c)2).

(fol. 142^v.) Antwoord der Staten van Holland op de vredesvoorslagen van Requesens. (Bor, II, fol. 43.)

(fol. 143^v.) Dan alsoe dese antwoordde van de voirs. gedeputerden der Staten van Hollant ende Zeelant den heere van Sampagny niet en behaechde, ende dat hierentusschen die heere van St. Aldegonde noch tot Rotterdam by de Prince^d) was, soe heeft die heer van Sampagny aen die voirs. Van St. Aldegonde op den 21 Julij 74 uuyt Montfort^e) op dese saecke den naevolghende^f) missive gesonden, daerinne hy opentlic zij[n] meninge verclaert heeft.

1) Jan van Treslong, van wien niets verder bekend is, was waarschijnlijk verwant aan de bekende familie Bloys van Treslong.

a) ‘ende’ later bijgeschreven.

b) ‘by geschrifte’ later bijgeschreven met een andere hand.

c) ‘twellic - hebben’ later bijgeschreven met een andere hand.

2) Vgl. over de zending van Matenesse en Treslong: Fruin, t.a.p. II, 361 vlg.

d) ‘by de Prince’ later bijgeschreven met een andere hand.

e) ‘op den - Montfort’ later bijgeschreven met een andere hand.

f) ‘naevolghende’ later bijgeschreven met een andere hand.

[p. 153]

(fol. 143^v.) Brief van Champagney aan Marnix (Bor, II, fol. 43.)

(fol. 144.) Door desen brieff handelde die heere van St. Aldegonde noch breder met den Staten voirs., soedat zy tevreden waren heur verthooninghe in maniere van een requeste in alder ootmoedicheyt den Coninck over te geven, sonder den name van Staten (fol. 144.) op dat pas te willen uuytdruckelick gebruycken, ende oic sonder speciale vermaninghe van de religie te doenne. Dan versoochten alleenlick in alder ootmoet, dat het Zijnder Majesteyt door Zijn authoriteyt ende advys van den Algemeynen Staten, in alles ordene beliefden te stelle, naedat hy die vremdelinghe (den landen soe zeer schadelic) hadde doen vertrecken, ende onderwierpen hun voorts alle hetgene, dat Zyne Majesteyt ende die voirs. Staten beliefde te ordonneren, breder blyckende by die requeste hiernae volghende¹⁾.

(fol. 144^v.) Request der Staten van Holland aan den Koning. (Bor, II, fol. 44.)

(fol. 146.) Welcke requeste²⁾ die voirs. Aldegonde den heere van Champagny (als zynen gesetten tijt uuyt was, nae diewelcke hy hem weder in gevanckenisse moeste stellen) tot Montfort selffs^a) gebrocht ende gehandtreyckt^b) heeft, daer in de plaetse van Aldegonde in ostaige soe langhe^c) gecommen waren

1) Deze laatste bijvoeging (‘Dan versoochten - te ordonneren’) niet bij Bor. Overigens is alles zoo goed als woordelijk door hem overgenomen.

2) Vgl. over dit request: Fruin, t.a.p. II, 363 vlg.

a) ‘selffs’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘ende gehandtreyckt’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘soe langhe’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 154]

Floris van Boetselaer, heere van Carnis¹⁾, ende Doctor Johan Junius²⁾. Ende zijn op den 24 Julij die voirs. Schamphangy ende Allegonde^a) tsamen weder binnen Utrecht gecomen, gaende Aldegonde in de gevangenisse op Vredenborch ende Sampamgy ten selven daghe naer Brabant³⁾, naerdat hy belooft hadde die voirs. requeste voor zeker aen Zyne Majesteyt in Spaenghen te sullen seynden. Dan een weynich tijts daernae, hebbende die heere van Shampagny geweest tot Brussel, ende dese requeste ende saecke aengaende gecommuniceert met den Commandeur Major, heeft hy op den 13 Augusti uuyt Antwerpen seker missive gesonden aen de voirs. Junius, gouverneur van der Veer (die hy oic in dese saecke gebruyckende was), denselfden by de voirs. missive wederom seyndende den voirgaende requeste, hem adverterende die oorsake, waeromme hy dieselve requeste aen Zyne Majesteyt niet gesonden en hadde, als men sien mach uuyt die missive hiernae volghende.

(fol. 146.) Brief van Champagney aan Junius. (Bor, II, fol. 44 vlg.)

(fol. 147^v.) Welcke missive ende requeste die voirs. Junius ontfanghen ende mitten Staten van Hollant ende Zeelant gecommuniceert hebbende, heeft deur laste ende bevel van deselfden zekere antwoorde den heere van Sampangy daerop gesonden, mitsgaders zeker discours ofte coort verhael van selve missive, in maniere naevolghende:

1) Vgl. over dezen boven blz. 40 noot 1.

2) Vgl. over dr. Johan Junius, die bij deze vredesonderhandelingen een belangrijke rol heeft gespeeld: Fruin, Verspreide Geschriften, II, 365 vlg.

a) ‘die voirs. Allegonde’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) D.i. naar Brussel naar den Gouverneur-generaal.

[p. 155]

(fol. 147^v.) Antwoord van Junius aan Champagney. (Bor, II, fol. 45.)

(fol. 148^v.) Daarbij behoorend ‘Discours ofte Verhael’. (Bor, II, fol. 45 vlg.)

(fol. 163.) Verschillende krijgsbedrijven. De Turken veroveren La Goletta.

(fol. 164.) Nood in Leiden. Oproer in Aragon. Pest in Nederland. Dood van den Sultan. De Turken bedreigen Spanje.

(fol. 164^v.) Den 2 September¹⁾ zijn die gecommitterden van de drie Staten des lants^a) van Utrecht, als te weten heer Engelb[ert] van Bruhezen, Domheer, ende N. Montzema, canonic van Oudemunster^b), van weghe die geestel[icken], Frederick uuyten Enghe van weghen het ridders(chap), ende Jan Taets van Amerongen, burgemeester van Utrecht^c)2), van weghe die stadt, steden van den^d) landen van Utrecht^e), gereyst naer Brussel, by hemlieden hebbende Mr.

1) Over de voorbereiding van deze zending geven de door Dodt van Flensburg in zijn Archief (II, 147 vlg.) uitgegeven Resolutiën van de Staten van Utrecht nog de volgende bijzonderheden. De beneden op blz. 156 genoemde petitie van Requesens van 7 Juni werd (nogmaals?) den 8 September 1574 bij de Staten van Utrecht ingediend; daarop werd besloten, dat ieder zijn lastgevers zou raadplegen. Den 26 Sept. is de beslissing na deliberatie nog een dag aangehouden. Eindelijk is den 27 Sept. besloten de in den tekst genoemde deputatie naar Brussel naar den landvoogd af te vaardigen. N. Montzema is Folckart a Montzima.

a) ‘des lants’ later bijgeschreven.

b) ‘ende - Oudemunster’ er boven geschreven.

c) ‘van Utrecht’ er boven geschreven.

2) Vgl. over hem boven blz. 35 noot 1.

d) ‘van den’ veranderd in: ‘ende’.

e) ‘als te weten - Landen van Utrecht’ doorgehaald; daarboven: ‘uuyt Utrecht’.

[p. 156]

Floris Thin, haerlider advocat^a)1), by de Commandeur Major^b), omme haer antwordt finalycken^c) te geven op de petitie van de 7 Junij, daertoe zy^d) expresselic van Zijn Excellentie tot meermael over^e) verscreven waren, hebben dienvolghende deur last ende (fol. 165.) bevel van deselve Staten Zijn Excellentie haer antwordt ende resolutie by gescrifte overgegeven, by dewelcke die voirs. Staten (naerdat^f) zy int langhe in specie van point tot point^g) gededuceert hadden^h) die groote onsprekelycken costen ende overlasten, die zy gedurende den binnenlantse oirloghenⁱ⁾ deur diversche garnisoenen tot meermael^j), soe binnen die steden als ten platten landen, geleden hadden ende alsnoch lydende waren^k), deur tochten van ruyteren ende cnechten, die naer het leger gegaen ende wedergekeert waren ende noch dagelicx quamen ende keerden^l), opbrenginge van diversche merckelicke^m) grote somme van penningen, bedraghende mer dan I^c L^m guldenⁿ⁾, die den soldaten ende capitainen volghende heurlider quytantie^o) tot leninge

a) ‘by hemlieden - advocat’ later bijgeschreven, weer doorgehaald.

1) De namen van deze gedeputeerden worden niet door Bor genoemd.

b) ‘by de Commandeur Major’ doorgehaald.

c) ‘finalycken’ later bijgeschreven.

d) ‘zy’ later bijgeschreven.

e) ‘van Zijn - over’ later bijgeschreven.

f) ‘dat’ later bijgeschreven.

g) ‘in specie - point’ later bijgeschreven met een andere hand.

h) ‘hadden’ later bijgeschreven.

i) ‘gedurende - oirloghen’ later bijgeschreven.

j) ‘tot meermael’ later bijgeschreven.

k) ‘ende - waren’ later bijgeschreven.

l) ‘ende noch - keerden’ later bijgeschreven.

m) ‘merckelicke’ later bijgeschreven.

n) ‘bedraghende - gulden’ er boven geschreven.

o) ‘ende capitainen - quytantie’ later bijgeschreven.

[p. 157]

gegeven ende verstrecckt^a) waren, diversche leveringhe van grote menichte van coorn, haver, gebacken broot ende andere victuaille, die zy int leger hadden moeten bestellen, daervan zy noch niet en waren gerembourse[er]t ende hemlieden beloeft was aen de eerste petitie te sullen laten coorten^b), die menichfuldighe grote oncosten ende lasten, die die huysluyden gehadt hadden int opbrengen van ontallycke waghens, peerden ende pyoniers, die zy int leger ende elders omme aldaer te schanschen hadde moeten bestellen, roveryen, brantschattinge, pilleryen, inbreckenghe van diversche dijcken, affbrandinghe van huysen, dorpen, closteren ende kercken, mit diergelijcke andere grote ontallijcke^c) onsprekelycke onkosten, schaden, oppressiën, exactiën^d) ende lasten (breder vermoghens die voirs. deductie), belopende ende bedraghende voir zeker ende mitter waerheyt naer inhouden van diverschen duechdelijcken, oprechten ende warachtighen informatiën, by de wetten^e), rechteren ende officieren van der plecken^f) daervan behoirlicken genomen ende besworen, over die driehondertdusent gulden, soedat die steden, landen ende ingesetenen van dien geheel ende gansselic bedorven, geruynert ende tot extreme necessite ende armoede gecomen, uuytgeput^g) ende verlopen waren) Syne Majesteyt, nietjeghenstaende tgunt voirs. is^h), noch gepresentert hebben tweeⁱ⁾ hondert ende^j)

a) ‘ende verstreeckt’ later bijgeschreven.

b) ‘ende hemlieden - coorten’ later bijgeschreven.

c) ‘ontallijcke’ later bijgeschreven.

d) ‘schaden, oppressiën, exactiën’ later bijgeschreven.

e) ‘de wetten’ veranderd in: ‘catholique wethouderen’.

f) ‘van der plecken’ later bijgeschreven.

g) ‘uuytgeput’ later bijgeschreven.

h) ‘nietjeghenstaende - is’ later bijgeschreven.

i) ‘twee’ later bijgeschreven.

j) ‘ende’ doorgehaald.

[p. 158]

dusent guldens in redemptie van de 10^e, 20^e ende honderste penninck^a), mit expresse conditiën, dat daeraen affslach wesen soude tgunt die voirs. Staten ende landen ende inwoenders, soe geestelic als werlic^b), in gerede ende geleende penningen voor Zyne Majesteyt opgebracht ende^c) verschoten hadde, ende dat oic Zijn Excellentie het Spaens garnisoen, leggende op den huyse van Vredenborch, daeraff doen vertrecken soude, mit noch sommighe andere duechdelycke ende raisonnable conditiën, conform dieghene, die die Staten van Brabant ende Vlaenderen geproponert hadden^d)1). Dan Zijn Excellentie, willende mitteselve duechdelycke ende redelicke^e) presentatie niet tevreden zijn, dan alleen simpelic ende sonder enighe conditiën tadmitteren, soedat^f) hincinde ten beyde seyde diversche scrifturen overgeven ende (fol. 165^v.) gelevert zijn^g), by maniere quasi van proces verbael elcx in heur regard persisterende by tgealligeerde. Twellic gecauseerd heeft, dat die gecommitterden aldaer zijn blyven lig(gen) totten 15 dach van May daeraen volghende²⁾, tot grote costen van den

a) ‘in redemptie - penninck’ later bijgeschreven.

b) ‘ende landen - werlic’ later bijgeschreven met een andere hand.

c) ‘opgebracht ende’ later bijgeschreven met een andere hand.

d) ‘conform - hadden’ later bijgeschreven met een andere hand.

1) Dit request der Staten van Utrecht staat in extenso afgedrukt bij Bor, II, fol. 73.

e) ‘ende redelicke’ later bijgeschreven met een andere hand.

f) ‘dat’ veranderd in: ‘zijn’.

g) ‘zijn’ doorgehaald.

2) Den 26 Oct. 1574 besloten de Staten van Utrecht, ‘dat die commissarien van de Staten, zijnde tot Brussel, niet weder thuys comen, maer daer noch, omme der Staten zaecke nopende die petitie af te maecken ende mit Zijn Exc. te handelen, blyven zullen.’ (Vgl. Dodt van Flensburgs Archief, II, 153.) Den 4 December vergaderden de Staten wederom, ‘om te horen lezen die replycke van Zyne Exc. den commissarien van de Staten overgegeven..... Ende eerst opte replyck van Synder Exc., is deselve in de Staten gelezen ende hebben elx daervan copie verzocht, om mit de haeren daerop te communiceren’. (T.a.p. II, 155.) Den 12 Jan. 1575 vergaderden de Staten weer, ‘om te horen lesen die tryplycke, geconcipieert opte replycke van Zynder Exc..... Ende eerst, soe veel aengaet die tryplyck, hebben om d'zelve te visiteren ende corrigeren gedeputeert van wegen die geestlicheyt die prelaten ofte senioren van de kercken, van 't ridderscap Rijzenborch ende Baern ende van wegen der stat die burgemr. Rijnevelt, Vermaet ende Van de Vecht.’ (T.a.p. II, 156.) Den 29 Jan. vergaderden de Staten, ‘om eyntelick te resolveren opte tryplyck..... ende soe veele die tryplyck aengaet, na veele communicatien hebben dieselve soe die gecorrigeert was geapprobeert.’ (T.a.p. II, 157.) Den 4 Februari zijn de Staten weer vergaderd, ‘om te delibereren, of men enige commissarien wederom van Bruessel revoceren zal of nyet; item, of men by requeste ofte remonstrantie Zynder Exc. eerst ende Zynder Maj. nae te kennen geven zal, die foule ende acten, zoe by de Spaensche als andere soldaten inden lande van Utrecht aengericht..... Ende nae lange communicatie opte revocatie voorsz. gehadt, zijn geresolveert, dat men alle die commissarien zal revoceren, wtgesondert mijnheer Mr. Engelbert van Bruhesen, tresorier, d'welcke aldaer om der Staten zaeken te vervolgen noch blyven zal. Item, nopende die remonstrantie te doen aen Zyne Maj. ende Zijn Exc. hebben besloten eendrachtelick, dat men eerst visiteren zal d'informatie op d'voorsz. acten ende foule genomen, ende indien d'selve bevonden worden sterck ende pregnant genoeg, dat men alsdan tselve by requeste, als voren te kennen geven zal.’ (T.a.p. II, 157.) Den 19 Febr. ontvingen de Staten een missive van de commissarissen uit Brussel, waarvan echter de inhoud niet wordt opgegeven; besloten wordt de zaak tot de volgende vergadering aan te houden. (T.a.p. II, 157.) Den 26 Februari werd besloten, ‘vermits de Staten niet eendrachtelick en costen resolveren’, de beslissing tot 5 Maart uit te stellen. Op dien dag is besloten, ‘dat men die commissarien van den Staten ten hogen hove zynde aenscriven zal, dat aengezien egeen allegatien van costen, scaden ende lasten by der stad, steden ende landen van Utrecht gedragen ende geleden, de voorsz Staten, om van de voorsz. petitie ontslagen te zijn, by Zynder Exc. en cunnen excuseren ofte verschonen, gelijck zyluden nochtans wel verhoopt hadden ende die redenen ende billicheyt tselve medebrengt, dat daeromme d'voorsz. commissarien wel zullen doen, ende mitten eersten op het stuck vande voorsz. petitie op te bequaemste middelen ende gevouchelickste manieren wt heurluder naem met Zynder Exc. zoe verre tselve mogelick zy t'accorderen, volgende nochtans daerinne zekere conditien ende middelen, hemluyden by verscheyde missive deur bevel van de voorsz. Staten over lang overschreven.’ (T.sa. p. II, 158.) Den 20 Mei vergaderden de Staten, ‘om te hoeren trapport van haerluder gedeputeerden, die ten hogen hove geweest hebben, ende hebben dieselve gedeputeerden..... deur monde van heere Engelbert (van Bruhesen) hem rapport gedaen; twelck gehoort, hebben de voorsz. Staten d'selve commissarien bedanct van hunl. debvoir, syluden aldaer gedaen hebben.’ Den 4 Juni wederom Statenvergadering, ‘om te horen lesen die antwoort van Zynder Maj. gegeven opte leste resolutie van de Staten nopends de petitie van Zijnder Maj, ende ist mogelick daer op te resolveren. Naer enige communicatie daer op gehadt, zoe die heeren van de stat Utrecht nyet geresolveert en waren, is de zaecke opgestelt tot Dynsdach toe ende nyet te min, om de zaecke een weynig te resumeren, hebben de voorsz. Staten gedeputeert die prelaten ofte senioren van die vijf ecclesien..... om die antwoort ende leste consent; mitsgaders tgene Zyne Exc. daer op geseyt heeft, geresumeert zijnde, daer op te adviseren, ende den Staten rapport te doen.’ (T.a.p. II, 159.) Den 16 Juli eindelijk is, wat de petitie betreft besloten, ‘dat men eerst ende vooral aen allen dorpen inde landen van Utrecht brieven scriven zal, dat zy aen commen brengen alle heurluyder lasten, scattingen ende concussien ende leeninge, die zy geleden ende aen de soldaten van Zynder Maj. gedaen hebben.’ (T.a.p. II, 160.) Den 30 Juli werd besloten, daar men had vernomen, dat Requesens het lange talmen euvel duidde, ‘alzoe geen van de cleyne steden wtgecomen en waren, dat men andere bescrivinge hierop verzoucken zal, op peyne van die nyet en compareren, te verliesen haerl. stemme.’ (T.a.p. II, 162.) Den 6 Aug. werd besloten nogmaals twee commissarissen naar Brussel te zenden om de onderhandelingen met den Landvoogd te hervatten; daartoe werden wederom Engelbert van Bruhesen en Floris Thin aangewezen. (T.a.p. II, 163.) Den 11 Aug. werden, daar Thin zich had geëxcuseerd, in zijn plaats Henrick van Essesteyn voor de ridderschap en Jan Taets van Amerongen voor de stad Utrecht gedeputeerd. (T.a.p. II, 164) Den 27 Sept. hebben de Staten, ‘gehoort 't rapport van de commissarien, die ten hogen hove geweest hebben, ende dewelcke kenlicken is, die besoigne vant scriven ende moeyten, by Mr. Floris Thin knecht in der Staten zaeken gedaen, denzelven knecht van Mr. Floris toegeleyt voor elck bladt, tot 1069 bladeren, twee stuvers; facit I^c VI gl. XVIII st.’ (T.a.p. II, 167.) Verder zijn de Resolutiën der Staten van Utrecht niet bewaard.

[p. 159]

landen^a), ende dat oic in middel van tijt het Spaingens garnisoen is blyven leggen binnen Amer[s]fort,

a) ‘tot - landen’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 160]

Wijck ende R(henen), ende oic 13 vendelen Hoochduytsche ende ettelicke vendelen^a) Walen deur het

a) ‘ettelicke vendelen’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 161]

platte lant van Utrecht, als tot Emen(es), Baern, Sintemertensdijck, Weestbroeck, Bru(kelen), Woudenberch, Luesden en daeromtrent, ende daernae deur het gansche lant^a) tot onsp[r]ekelicke grote costen ende bedervenisse van denselven landen^b).

Den 2 Octobris is Philips van Marijncx, genaemt^c) Aldegonde, van Vredenborch uuytgegaen¹⁾ jeghens capitain Mondragon ende anderen, die binnen Middel[borch] gevangen waren geweest^d), ende mit ettelicke schutten gebrocht naer Schoenhooven; wiens verlossinghe naderh[ant] groote oirsaecke gewest is, dat het accordt tus[schen] den Majesteyt ende den Prince van Ourangen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfedererden in de jare 75^e) niet voertgegaen en is, soe hy zeer groot quaet dede int poinct der religie aeng[aende], als van joncx op een discipel Calvini^f) binnen Genefen geweest ende aldaer langen tijt^g) gewoendt hebbende, die oic die Prince van Ouraengen soe verre gebrocht heeft^h)2).

a) ‘als tot - gansche lant’ doorgehaald.

b) ‘tot onsprekelicke - landen’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘genaemt’ doorgehaald; ‘heer van St.’ bovengeschreven.

1) Uitgewisseld.

d) ‘geweest’ later bijgeschreven.

e) ‘in de jare 75’ later bijgeschreven.

f) Hs. ‘van Calvini’, ‘van’ doorgehaald.

g) ‘langen tijt’ later bijgeschreven.

h) ‘die oic - heeft’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Het is zeker eigenaardig, dat onze kroniek aan Marnix zulk een grooten invloed op den Prins en in het algemeen op den gang van zaken toeschrijft. Het mislukken der vredesonderhandelingen van 1575 zoowel als de bekeering van den Prins tot het Calvinisme worden beide aan Marnix' invloed geweten. Beide is zeker onjuist, of liever overdreven. Dat Marnix veel vermocht op den Prins, is zeker, maar door hem leiden liet hij zich niet. Overigens is de karakteristiek, die de kroniek van Marnix geeft, zeker volkomen juist. Vgl. over de verhouding van den Prins en Marnix: Fruin, Verspreide Geschriften, II, 350.

[p. 162]

(fol. 165^v-166^v.) Ontzet van Leiden.

(fol. 167.) Omtrent desen tijt hebben die Spaengaerts, van Leyden vertroecken wesende, in Den Haghe tot Noortdwijck ende daeromtrent weder beginnen te mutineren, willende voolop betaelt wesen, nemende haren capitain Baldese gevangen; twellic al (fol. 167^v.) gemaeckt ende simulat werck was, willende van hem betaelt wesen van de groten rooff, die hy uuyt Hollant soe mit brantschatten, compositiën, paspoorten, licenten^a) ende andere exactiën geh(adt) ende gecregen hadden, eligerende eenen nyewen elect voir haerlieder capitain, die zy geswooren h(adden)¹⁾.

Den 25 Octobris des avonts in de schemering zijn over die driehondert Spaengaerts innegelat[en] binnen Culenborch van andere Spaensche solda[ten], die aldaer in garnisoen laghen, ende hebb[en] die principaelste huysen van de stadt mit gewelt opgeslaghen ende geplondert ende zijn alsoe mitten rooeff weder daeruuyt gethog[en].

²⁾ Den 29 November zijn die gemutineerde Sp[aengaerts], jeghens de wille van den commandeur^b) verlaten hebbende oic den Maeslantsche-sluys, daer

a) ‘licenten’ later bijgeschreven.

1) Zie over deze muiterij: Bor, II, fol. 63.

2) Hier begint het gedeelte der kroniek, dat door Dodt van Flensburg in zijn Archief (I, 271 vlg.) is afgedrukt.

b) ‘jeghens - commandeur’ later bijgeschreven met een andere hand en weer doorgehaald.

[p. 163]

zy tvier in gesteken hadde, ende andere s(teden) daeromtrent^a) in Hollant, by den anderen vergadert wesende in Den Hage ende gecoren hebbende eenen nyewen elect, die sy oic gesworen hadd(en)^b), tsamen daeruuyt gethogen, daer zy niet anders dan vianden, ja errigher, geleeft en had[den], willende binnen Utrecht wesen, omme aldaer haer betalinghe thebben, twaer mit gemaeckt of[te] ongemaeckt; by hemlieden gevangen hebben[de] (twellic oic al een simulaet ende opset werck wa[s]) don^c) Francisco de Baldese, haerlieder capitain, ende don Rodrego de Zapato, die aen hemlieden [deur den] Commandeur Major gesonden was om hemlieden tappaiseren, hoewel zy niemant hooren en wilden^d); denwelcken alle het ander gar[nisoen], soe Duytschen als Walen, dat mede in Hollant^e) geleghen hadde, gevolcht is, soe die daer alleen niet blyven en wilden. Ende gecommen wesende voir Sparrendam, daer zy deur wilden passeren, zijn aldaer mit gewelt ende groff geschut uuyt gehouden ende gekeert gewoorden van sommighe vendelen cnechten, die daerbinnen laghen van weghen den Majesteyt (fol. 168.) in garnisoen, soedat zy ettelycke scharmutsinghe mitten anderen aldaer^f) gehouden hebben. Ende zijn^g) die Spaengaerts voirts voir die stadt van^h) Haerlem gethogenⁱ⁾, menende daerbinnen te commen, daer zy ock uuyt gehouden woorden. Ende

a) ‘daeromtrent’ later bijgeschreven met een andere hand.

b) ‘ende gecoren - gesworen hadd..’ met een andere hand later bijgeschreven, doorgehaald.

c) ‘twellic - werck wa[s]’ met een andere hand later bijgeschreven, ‘don’ doorgehaald.

d) ‘hoewel - wilden’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘in Hollant’ veranderd in: ‘daeromtrent’.

f) ‘aldaer’ later bijgeschreven.

g) ‘Ende zijn’ veranderd in: ‘Treckende’.

h) ‘die stadt van’ later bijgeschreven.

i) ‘gethogen’ doorgehaald.

[p. 164]

zij(n) ten laesten mit die heere van Hierges, als capitain generael over tleger, wesende terselver tijt binnen Haerlem, veraccordeert ende overcommen, als dat men die Spaengaerts alleen deur Sparrendam soude laten passeren omme te trecken naer Brabant, mits dat men hemlieden aldaer soude doen bestellen scepen omme te varen op Muyden, ende dat die Duytschen in Beverwijck ende daeromtrent^a) soude blyven leggen den tijt van 10 daghen, totdat die Commandeur Major daeraff veradverteert soude weesen¹⁾. Ende alsoe die heer van Hierghes beduecht ende bevrest was, als oic gebuerde, dat, als^b) die Spaengaerts tot Muyden gecommen soude zijn, gheen geloeff houden, maer haren wech naer Utrecht nemen souden, soe heeft die^c) daeraff die van Utrecht veradverteert ende oic verordonneert^d) voir die poorten van Utrecht terstont doen commen vier vendelen cnechten, soe van den syne als van den regimente van den grave van Boussu, omme alsoe dinvasie van de Spaengaerts op de stadt, soeverre zy aldaer quamen, te beletten; die daernae tsamen in de Weerdt gethogen zij(n) omme aldaer beteer(!) bewaerdt te^e) wesen, soe die van Utrecht (hoewel sommighe sulcx gheern gesien hadde ende daer veel omme deden) gheen cnechten binnen hebben en wilden.

Ende²⁾ is oic op den 4 Decembris Sinte Katharinen-

a) ‘ende daeromtrent’ later bijgeschreven.

1) Bor, die overigens (II, fol. 78 vgl.) een breed verhaal van deze muiterij geeft, vermeldt de tusschenkomst van Hierges te Haarlem niet, maar laat de Spanjaarden dadelijk van Haarlem naar Utrecht trekken.

b) ‘als’ bovengeschreven.

c) ‘die’ veranderd in: ‘hy’.

d) ‘verordonneert’ doorgehaald.

e) ‘te’ later bijgeschreven.

2) Bor vermeldt deze versterking van Utrecht niet.

[p. 165]

poorte van binnen met messie, eerde ende bomen toegebolweerckt, soe die die cranckste was ende men oic suspitie voir Vredenborch hadde, gesien hebbende texempel van die van Antwerpen¹⁾. Latende die (fol. 168^v.) van^a) Utrecht allen nacht goede wacht h[ouden] mit ettelicke vendelen van de burgheren. Ende die Spaengaerts, tot Sparrendam gepassert zijnde, mits[gaders] 13 vendelen Duytschen, wesende tregiment van Jorien van Fronsberghen, die hemlieden volchden^b), houdende die Spaengaerts^c) haer gelo[eff], als zy plaghen, zijn te samen op den 7 December in Goylant^d) in den landen van Utrecht gecommen, te weten die Duytschen aen St. Mertensdijck, Wouwenberch ende Luesden^e) ende die Spaengaerts tot Hilfersom ende Loosdrecht^f) ende Wcestbrock tot Emmenes ende Baern, levende alomme viantsgewijs.

Den 12 December zijn voirts die gemutineerde ende quaetmoedighe Spaengaerts, sterck wesende over die 16 hondert²⁾, tsavonts omtrent vier ure v[oir] die stadt Utrecht gecommen omtrent die Weerdt ende St. Catharinenpoorte^g), van meninghe sijnde hemlieden in de stadt te forieren ende mitten in[woen]ders derselven naer heuren appetijt ende wille te [doen],

1) De muiterij aldaar in 1574 vóór den slag op de Mookerheide.

a) ‘van’ later bijgeschreven.

b) ‘die - volchden’ later bijgeschreven.

c) ‘die Spaengaerts’ later bijgeschreven.

d) ‘in Goylant’ later bijgeschreven.

e) ‘Wouwenberch ende Luesden’ later bijgeschreven.

f) ‘ende Loosdrecht’ later bijgeschreven.

2) Bor zegt: ‘sy waren sterck omtrent tusschen zes en 7000 mannen, so peerden als voetvolk, Spangiaerden, Walen en Duitsen’ (II, fol. 78). De 1600 in de kroniek genoemden zijn vermoedelijk alleen zij, die den aanval op Utrecht deden. De Duitschers waren b.v. niet daarbij, maar bleven in St. Maartensdijk.

g) ‘omtrent - Catharinenpoorte’ later bijgeschreven.

[p. 166]

zulcx dat dien nacht gewaeckt hebben ses vendelen borghers mit het vendel van tHooff ende die g[eestelic]heyt in haer collegiën. Blyvende die Duytschen in St. Mertensdijck, die hemlieden die zaecke van de Spaengaerts niet en moe(i)den ofte onderwonden, d[at] zy noch een dach vier ofte vijff tsamen gebleven, totdat sommighe vendelen van hemlieden verl.. woorden, soe in de Weestbroeck, Emmenes, Baern, Woudenberch, opt Hoochlant deur den gerechte van Luesden ende daeromtrent, daer zy stil zijn blyven leggen, eetende den huysman van eynden aen op, soe het een groten armen hoop was, die gheen betalinge en crech^a) totten 15 Aprilis daeraen volghende, ten wel[cken] daghe zy verthogen zijn, soe het aldaer gans op [ende] bedorven was, nae die cleye, als Scalckwijck, Lambrock, Doorn, Werckhoven^b), Bunnic, Odijck, Goy^c), Houten, Vecht[en] ende voorts daeromtrent, nietjeghensstaende dies[elve] quartieren tot meermael grote somme van penn[ingen] opgebracht hadde, omme die Duytschen daer n[iet] te cryghen, als oic gedaen hadden die andere voirgaende quartieren omme van de Duytschen omslegen te moegen woerden; ende zijn in de cleye blyven leggen (fol. 169.) totten 15 Julij 75 totdat zy verthogen zijn naer Brabant, hebbende die coyen, ossen, schapen, vercken ende andere besten alsoe vernielt ende die berghen¹⁾ soe geleecht ende den huysman soe bedorven, datter gaer niet gebleven en is, twellic een jammer geweest is om sien, nietjeghenstaende

a) ‘soe het - crech’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘Werckhoven’ later bijgeschreven.

c) ‘Goy’ later bijgeschreven.

1) Hooibergen.

[p. 167]

wat remonstrantien die Staten van Utrecht in middel van tyde^a) deur haerlieder gedeputeerden, tot Brussel wesende, den commandeur Major hebben cunnen doen¹⁾.

Den 13 December hebben die gemutineerde Spaengaerts, als zy des avont te voirens voir die poorten van Utrecht gecommen waren (wesende die heere van Hierges, gouverneur van Utrecht, binnen Amsterdam), des smorghens tusschen acht ende negen uren haer uuyterste nersticheyt gedaen, omme een van de voirstede derselver stadt, genaempt die Weerdt²⁾, die alsdoen mit drie vendelen cnechten, die daerbinnen waren geleyt (omme op een voet mit een hasticheyt in de stadt te hebben cunnen laten) bewaerdt woorden, mit gewelt inne te nemen, stichtende tot dien eynde aen de poort van den Oordt^b)3) derselver voirstadt vier mit peeckvaten ende stroy omme die aff te branden, ende alsoe mit luttel moeyten tot heure wille^c) daerinne te commen; dan zijn van de chnechten ende inwoenders derselver vromelic binnen een corten tijt daeraff gekeert, latende daer op die plaetse over de 30 dooden⁴⁾, die geschoten waren^d), behalven die gequetsten; ende

a) ‘in middel van tyde’ later bijgeschreven.

1) Deze bijzonderheden niet bij Bor.

2) Een dergelijke verklarende aanduiding is zeker vreemd in een Utrechtenaar. Wat de Weerd is, behoeft men in Utrecht niemand uit te leggen. Was de schrijver misschien geen geboren Utrechtenaar, zoodat hij de behoefte aan een nadere verduidelijking kon gevoelen? Of bestemde hij zijn werk voor het publiek?

b) ‘van den oordt’ later bijgeschreven.

3) De poort van de Weerd. De Oord ligt buiten de Weerd.

c) ‘tot heure wille’ later bijgeschreven.

4) Bor zegt (II, fol. 79): ‘omtrent 40 dood’.

d) ‘die geschoten waren’ later bijgeschreven.

[p. 168]

souden daer noch meer gelaten hebben, tenware don Jan Osorio mit capitain Isela^a), die noch^b) van den Commandeur gesonden was^c) om hemlieden tappaiseren, gecommen wesende binnen Utrecht^d) mit anderen, zulcx niet^e) belet en hadde¹⁾. En woorden alsdoen maer^f) twee Weerdenaers geschoten door zeker spygaten, daer zy den hoop^g) deur zien^h) wilden²⁾. Ende hemlieden dit eerst exploict qualijck luckende, zij(n) vandaer gethogen, hem begevende eensdels buyten (fol. 169^v.) St. Catharinenpoort ende eensdels buyten die Tol[steeg]- ende Witte[vrouwen]ⁱ⁾ -poorten, daer zy dien dach ende voirts des and[eren] daechs, wesende den 14 December, gans s[til] blyven leggen zijn, sonder enich rumoer te [maecken]. Bedervende ende mit zeer sware onsprekelycke lasten ende tormenten quellende den inwoenderen, doende aldaer in Tollestege weder^j) haerlieder gecoren [elect] eenen nyewen eedt.

(fol. 169^v.) Aanslag der Staatschen op Antwerpen.

(fol. 169^v.) Den 15 December des schavonts te

a) ‘mit capitain Isela’ later bijgeschreven.

b) ‘noch’ later bijgeschreven.

c) ‘was’ veranderd in: ‘waren’.

d) ‘gecomen - Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘niet’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze bijzonderheid niet bij Bor.

f) ‘maer’ doorgehaald.

g) ‘den hoop’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘zien’ veranderd in: ‘besichtigen’.

2) Dergelijke bijzonderheden verraden den ooggetuige of ten minste den man, die de zaken ter plaatse zelf vernam. Bor (II, 79) zegt daarentegen: ‘daerover niet dan een borger van den Spangiaerden dood gebleven is’.

i) ‘ende Witte[vrouwen]’ later bijgeschreven.

j) ‘weder’ later bijgeschreven.

[p. 169]

ses ure¹⁾ is die heere van Hierges deur groote sollicitatiën der Gedeputeerden der drie Staten van Utrecht, die by hem tot Amsterdam gesonden waren, (fol. 170.) weder binnen Utrecht gecomen, by hem hebbende die capitainen Francisco Baldese ende Rodrego de Zapato²⁾, die die Spaengaerts tot Sparrendam weder^a) hadden laten gaen. Ende omtrent 8 uren³⁾ daeraen in denselven avont hebben die gemutineerde Spaengaerts haer weder laten hooren, ende hebben buyten St. Catharinenpoort, diewelcke vast aen het castel derselver stadt leggende is⁴⁾, een allarm bestaen te slaen, schitende zeer dapper mit haer roeren ende musquetten ende^b) een groot rumoer, gerucht^c) ende gecrijs maeckende, in manieren off zy die stadt souden hebben willen overvallen, soedat terstondt alle die inwoenders derselver stadt, niet wetende wat daer gaens was^d), haer op die been ende in wapenen onder haer vendelen^e) begeven hebben, soe geestelick als weerlick; als insgelicx gedaen hebben die supposten van tHooff, die haer onder haer vendel voir die cancellarie, wesende haer lopplaetse, gevonden^f) begeven^g) hebben. Dan en is^h)

1) Bor zegt (II, fol. 80): ‘des avonds omtrent seven uren’.

2) Bor vermeldt deze beide kapiteins niet.

a) ‘weder’ later bijgeschreven.

3) Bij Bor: ‘omtrent een ure daerna’ (d.i. na zeven uur).

4) Ook deze laatste bijvoeging is eenigszins vreemd voor een Utrechtenaar; dat de Catharijnepoort tegen het Vreeburg aan lag, wist in Utrecht ieder kind.

b) ‘ende’ later bijgeschreven.

c) ‘gerucht’ later bijgeschreven.

d) ‘niet - was’ later bijgeschreven met een andere hand.

e) ‘onder haer vendelen’ later bijgeschreven met een andere hand.

f) ‘wesende - gevonden’ later bijgeschreven met een andere hand.

g) ‘begeven’ doorgehaald.

h) ‘is’ later bijgeschreven.

[p. 170]

dien avont daer anders niet nae gevolcht. Ende hebben die voirs. Spaengaerts dienselven nacht in de morghenstont omtrent naer ses uren, wesende alsdoen den 16 Decembris, gelycke valsche allarm weder gemaeckt op dieselve plaetse mit schieten, geruecht ende groot gecrijs. In twellic doende soe die trommelen soe binnen als buyten die stadt zeer vresselick gaende ende slaende waren ende men niet horen en conde, overmits mede^a) het groot rumoer, dat zy maeckten, soe mit schieten als mit leelickt ende omminschelic crijssende, zylieden mit gewelt opgelopen hebben twee poortkens, wesende het eene van het clyncket¹⁾ ende het ander van de middelste groote poorte, waerdeur zy ses grooten leeren, die zy uuyt St. Job-gasthuys²⁾ ende elders^b) gehaelt hadden, gebrocht hebben mit hauwelen, balcken, bylen en anderen instrumenten, dienende om die principale binnenpoorte open te cryghen; welcke leeren ende (fol. 170.) instrumenten^c) zylieden onder des stadts grachten geborghen hebben, soedat men zulcx niet en heeft cunnen gewaer gewoorden; e[nde] is daermede de voirs. allarm gecesseert, zulcx dat het^d) daernae dach gewoorden is^e). Ende terwylen die Spaengaerts aldus buyten die poorten leggende [waren], soe was hemlieden by haerlieder pagador³⁾, we[sende]

a) ‘mede’ later bijgeschreven.

1) Het klinket is de voorpoort. (Vgl. blz. 174.)

2) Het St. Jobsgasthuis buiten de Catharijnepoort aan den Vleutenschen weg. (Vgl. Muller, Geschiedenis der fundatiën, beheerd door het College van Regenten der Vereenigde Gods- en Gasthuizen te Utrecht, 59 vlg., 249 vlg.)

b) ‘ende elders’ later bijgeschreven.

c) ‘welcke - instrumenten’ doorgehaald, daarboven ‘die’.

d) ‘zulcx dat het’ veranderd in: ‘ende is’.

e) ‘is’ doorgehaald.

3) Betaalmeester.

[p. 171]

alsdoen binnen Utrecht, gepresentert te geven dus[ent] Philips daelders mit conditiën, dat zy soude vertr[ecken]. Twellic gecommen zijnde tot kennisse van den heer van Hierges, ende dat zy in weygeringhe waren geweest van die te willen ontfanghen, soe heeft hy, den dach aengecomen zijnde, deur anderen personen, soe hy haer selfs^a) niet spreken en wilde, twellic zy nochtans gheern gesien hadden, mit haer gehandelt ende hemlieden naer den mithdaech deur den capitain Isala doen aentellen 36 hondert gulden, belovende daerbeneffens hemlieden noch te doen bestellen by die van de stadt ettelicke provande van bier, botter, kaes ende broot, die hemlieden oic buyten gebrocht is, mit conditien dat zy sonder vertreckt van daer^b) soude gaen, als zy oic beloefden te d[oen]. Ende terwylen dat capitain Isala mit hemlieden tracterende was, zijnder twee van de soldaten gew[eest], die hem al heymelicken elcx een briefken in [die] handt staken, waerdeur zy hem waerschuy[den] van den^c) aenslach, die die Spaengaerts jeghens des anderen daechs smorghens op handen hadd[en]. Welcke briefkens die voirs. Isala terstondt mit die heere van Hierges (ende) den capitain van Vredenborch¹⁾ gecommuniceert heeft, opdat daerinne omme alle inconvenienten te schouwen by tijts voirsien soude moeghen waerden. Ende soude die heere van Hierges by avonture daerinne wel anders versien hebben dan geschiet is geweest, en hadde die vrese ge[weest],

a) ‘selfs’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘van daer’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘den’ veranderd in: ‘zekeren’.

1) De bevelhebber van Vredenburg had 150, of volgens anderen 120 man onder zijn bevelen op het Vredenburg, wier gezindheid men, zooals ook onze kroniek te kennen geeft, weinig vertrouwde.

[p. 172]

die hy hadde van den capitain des voirs. cast[els], die een Spaengaerts was, te verthoornen, diewelcke, zulcx (fol. 172.) geschiedende, zoude lychtelycke die gemutineerde Spaensche soldaten deur het castel in die stadt, daer men groote vreese voir hadde^a), hebben moeghen laten commen; twellic een oirzake soude hebben moeghen geweest van een generale ruyne der ganser stadt ende allen inwoenderen van dien, soe dat mit gemack niet toegegaen en soude hebben^b); soedat die heere van Hierges mit alle beleeftheyt zoe mitten voirs. gemutineerden als mit den capitain van tcastel heeft willen handelen, denselven capitain mondelinghe toeseggende, ter presentie van sommighe van der wedt van Utrecht, als hy hem^c) oic van te voirens uuyt Amsterdam gescreven hadde, als dat hy hem alle goet ganselyc toebetrouwende was ende dat hy oic niet en twijffelde ofte hy soude, achtervolghende het bevel ende scryven van den Gouverneur Generael, den gemutineerden Spaengaerts uuyt die stadt mede helpen keeren, soeverre zy die poorten ende muren van dien beclimmen wilde, in welcken gevalle ende anders niet die van de stadt gepermitteert woorden haer te hebben moeghen defenderen. Dan die principaelste vrese was, dat die Spaensche^d) soldaten van Vredenborch, collusie ende verstandt mit die van buyten hebbende, haren capitain hadden moeghen vanghen ende hem die sluetelen affdwinghen ende die anderen alsoe daerbinnen thebben moeghen laten^e), soe men int zeker veradvertert was, dat daer al sommighe op den huyse

a) ‘daer men - hadde’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘soe dat - hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘hem’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘Spaensche’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) Hs. ‘laten’ doorgehaald, daarachter: ‘Hebben moeghen laten.’

[p. 173]

waren, die mit hemlieden daervan^a) conspiratiën gemaeckt hadden¹⁾.

Den 17 December zijn die voirs. gemutineerde Spaengaerts smorgens vroch voir ses uren weder te hoop ende by den anderen gecommen buyten Sinte Catharinenpoorte ende hebben aldaer, als die clocke ses geslagen hadde en terwylen op Vredenborch die wachte naer ouder gewoente affgeslagen ende verset^b) woorden²⁾, weder een groot rumoer gemaeckt mit (fol. 172^v.) trommelen, schieten ende crijssen, in twellic doende zy die verborghen instrumenten ende^c) leeren voirts voortgehaelt³⁾ ende teghens die binnenpoorte van buyten opgerecht ende^d) aengeset hebben, deen aen dander tot sessen toe mit een bloeck vast-

a) ‘daervan’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor (II, fol. 79) is over dit alles veel beknopter. Hij vertelt alleen, dat na de schijnaanslagen der Spanjaarden van 15 en 16 December voor de Catharijnepoort de burgerij en de geestelijkheid onder de wapenen bleef. De magistraat der stad schonk echter tevens den muiters alle gewenschte hulp door hun levensmiddelen te zenden en hun bagage en zieken door de stad te laten passeeren. De muiters hebben toen hun eletto afgezet en een nieuwen verkozen, Juan Bianco, ‘een stout ende onvertsaegden boef’, aan wien zij gehoorzaamheid en onderdanigheid beloofden. Den 16^den Dec. maakten zij ladders gereed voor den aanval; men zeide, dat zij ook 150 stroppen gereed hadden gemaakt en dreigden, ‘dat zij 't tot Utrecht op sijn Antwerps wilden maken’. Daarentegen weet Bor niets van de bezetting der twee kleine poortjes bij de Catharijnepoort, noch van de voorstellen van den pagador, noch van de onderhandelingen van Hierges met de muiters, noch van de aan kapitein Isala gegeven briefjes, noch van de mondelinge boodschap van dezen aan den kommandant van het kasteel.

b) ‘ende verset’ later bijgeschreven.

2) Deze laatste bijzonderheid niet bij Bor.

c) ‘instrumenten ende’ later bijgeschreven met een andere hand.

3) Bor zegt, dat zij nog eerst de hamei van de Catharijnepoort met boomen hebben opengeloopen, wat trouwens wel van zelf spreekt; anders konden zij niet bij de poort komen.

d) ‘opgerecht ende’ later bijgeschreven met een andere hand.

[p. 174]

gemaeckt zijnde; twellic die wachte van binnen aen die poorte sittende, overmits tgroot geruchte, dat die Spaengaerts maeckte, niet hooren en conden. Ende die leeren alsoe opgerecht zijnde en een groote getalle van hemlieden tusschen het clincket ende die voirs. poorte al bereyt staende om met een gedruys tesamen in die stadt te vallen, soe zijn sommighe van hemlieden op die poorte geclommen; diewelcke gecommen zijnde op het bovenste van de poorte, alwaer zy breet was ende veel volcx draghen moechte, hebben terstont een zeer groote leere van buyten opwaerts tot hem gethoghen, die zy weder^a) van binnen neder hebben laten dalen; daer der vier ofte vijff mede van binnen neder geclommen zijn in die stadt¹⁾, eer dat die borghers, die daer doen omtrent 14 int getalle die wacht hilden, dat gewaer hebben cunnen gewoorden; onder diewelcke eenen sergents major was, genaempt Blanco, die die principaelste rumoermeester was²⁾ ende hemlieden beloeft hadde ende gesworen voir 9 uren in die stadt te brengen ofte daerinne^b) doot te blyven, hebbende by hemlieden twee trommelen. Ende beneden gecomen zijnde, hebben haer beste beginnen te doen, als oic mede dede die van buyten, omme die poorte open te cryghen; dan soe hemlieden^c) sulcx soe haestelic

a) ‘weder’ later bijgeschreven met een andere hand.

1) Bor vermeldt alleen, dat eenige Spanjaarden, waaronder de eletto, die gezworen had, dat hij in de stad zou komen, over de poort in de stad klommen. Onze kroniek is veel uitvoeriger en beschrijft nauwkeurig, hoe alles in zijn werk is gegaan. Zijn beschrijving is volkomen duidelijk; een afbeelding van de Catharijnepoort, gelegd naast onze kroniek, maakt den geheelen toestand begrijpelijk.

2) Dit is de ook door Bor genoemde eletto.

b) ‘inne’ later bijgeschreven met een andere hand.

c) ‘hemlieden’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 175]

niet moegelic en was om doen^a), soe die poorte van binnen mit bomen ende messie toegebolwerckt lach, daervan zy gheen kennisse en schenen gehadt (te) hebben, soe heeft eenen van hemlieden eenen trom, die (fol. 173.) hy mede affgebracht hadde, terstont geruert ende geslagen, roepende: ‘Hispania, Hispania, victoria, victoria,’ menende dat hemlieden sommighe Spaengaerts, die alsdoen binnen Utrecht wel tot drie ofte vierhondert toe al heymelic van te voirens uuyt Amer(s)fort, Renen, Wijck, Culenborch, Vianen, Leerdam ende der Nypoort, daer zy in garnison laghen, gecommen waren, bystandt gedaen souden hebben, daerop zy haer sonder twiffel^b) betrouwende waren¹⁾; dan dieselve, vresende den gemeente, zijn in haer logemente gebleven, sonder haer op die strate te begeven, noch niet wetende, hoe het mit het castel vergaen wilde; hoewel die gemutineerde Spaengaerts hemlieden gansselijck op het castel betrouwende waren, hem latende voirstaen, dat^c) die vant castel hemlieden te minsten niet jeghens wesen en soude, zulcx dat zy^d) te stouter haren aenslach aen dien oort van de stadt onder het castel bestaen hebben. Dan die capitain van Vredenborch, Francisco Harnando Davala²⁾, hebbende dien nacht in

a) ‘om doen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘sonder twiffel’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor heeft noch de episode met den trommel, noch het verhaal, dat er drie of vierhonderd Spanjaarden heimelijk uit Amersfoort en andere plaatsen in Utrecht waren binnengebracht. Aan de waarheid ervan kan nauwelijks worden getwijfeld. Vgl. het verhaal van onzen kroniekschrijver (beneden blz. 180), geput uit bekentenissen van gekwetste en bij den aanslag gevangen genomen Spanjaarden, die het geheele plan van den aanslag hebben onthuld. Bor heeft blijkbaar van deze bekentenissen niets geweten.

c) ‘dat’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘zy’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Francisco Fernando d'Avila.

[p. 176]

persoen selver die wachte gehadt in een van de wachthuyse, staende op het rampas¹⁾, responderende op St. Catharinen poorte, ende ten tyde van den voirs. allarme noch in tselve wachthuys in een veenster leggende ende in sommighe huysinghe buyten die stadt onder die poorte meer lychts siende, dan hy op zulcke ure van den dach²⁾ aldaer gewoenlic was te sien, heeft terstont zeer neerstelic toegehoordt; ende merckende, dat se in groote menichte aldaer tusschen die poorten stonden ende mede mit haer instrumenten^a) doende waren omme die open te cryghen, heeft terstont zijn Spaensche soldaten bevolen, dat se sonder verthoeven in den hoop schieten souden; ende siende, dat sommighe van hemlieden wat traech int schieten waren, heeft mit eenen grammen moet zij(n) rappier uuytgethogen ende denselfden gedwonghen, (fol. 173^v.) dat se schieten souden³⁾, bevelende oic den Nederlantsche soldaten van denselve castele, dat zy mede haer debvoir soude doen⁴⁾, diewelcke beneden uuyt die strickweerre⁵⁾ haer debvoir mit het geschut^b)

1) Rampart.

2) Eigenlijk: van den nacht.

a) ‘mit haer instrumenten’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Bor is ook op dit punt veel beknopter en vertelt alleen, dat de kommandant van het kasteel met geschut onder de muiters liet schieten, waardoor zij genoodzaakt waren af te trekken.

4) Nergens elders wordt melding gemaakt van Nederlandsche soldaten op het kasteel. Onwaarschijnlijk is het evenwel niet, dat er een enkele Nederlandsche compagnie heeft gelegen. Hoewel men gewoonlijk in het Spaansche leger slechts van Spanjaarden, Walen en Duitschers verneemt, kunnen er toch ook enkele vendels Nederlanders in hebben gediend. De aanwezigheid van Nederlanders zou ook de gewilligheid der bezetting van het Vredenburg om de Spaansche muiters af te slaan kunnen verklaren.

5) Blijkbaar de onderwal.

b) ‘mit het geschut’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 177]

wel gedaen hebben ende beter dan die Spaengaerts daer^a) boven, soe die sommighe van dien mit pampier alleen ende die andere onder die^b) borgheren in de wacht, als men int zeker weet by goede informatie^c), geschoten hebben¹⁾, soe daer sommighe van de borgheren gequest ende oic vijf^d) geschoten zij[n] gewoorden; denwelcken niet moegelic en ware geweest^e), dat men van buyten soude hebben cunnen geschieten ofte geraecken, soe het wachthuys staende was^f) besyden die poorte teghens die stadtmuren aen, responderende jeghens het castel over, daerinne men veel schuten van roeren bevonden heeft. Ende hebben die Nederlantsche soldaten onder uuyt die voirs. strickwerre veel van de gemutineerde soldaten, die tusschen het clyncket ende die poorte staende waren, met het geschut gequetst ende geschoten. Heeft oic die capitain Davala mit assistentie van^g) noch anderen capitainen, die dien nacht op Vredenborch geslapen hadden, als die colonel don^h) Harnando de Toledo, Francisco Baldeze ende don^h) Rodrego de Zapato²⁾, mit noch anderenⁱ⁾

a) ‘daer’ veranderd in: ‘van’.

b) Hs. ‘van dien - ende’ veranderd in: ‘van dien mit - onder die’.

c) Hs. ‘vermoet’ veranderd in: ‘weet - informatie’.

1) Uit dergelijke omstandigheden blijkt de onbetrouwbaarheid der Spaansche bezetting van het Vredenburg; ware D'Avila niet zoo flink tegenover zijn manschappen opgetreden, ongetwijfeld zouden zijn Spaansche soldaten gemeene zaak met de muiters hebben gemaakt. Deze bijzonderheid ook bij Bor.

d) Hs. ‘vier’ veranderd in: ‘oic vijf’.

e) Hs. ‘was’ veranderd in: ‘ware geweest’.

f) Hs. ‘is’ veranderd in: ‘was’.

g) ‘assistentie van’ later bijgeschreven.

h) ‘don’ doorgehaald.

h) ‘don’ doorgehaald.

2) De beide laatsten waren met Hierges te Utrecht gekomen (vlg. boven blz. 163 en 169). Valdez is natuurlijk de bekende belegeraar van Leiden.

i) ‘mit noch anderen’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 178]

selver een stuck grooff geschuts in den hoop loosgeschoten. Ende die voirs. vier ofte vijff soldaten, over die poorte in die stadt beneden geclommen zynde, als voirscreven is, ende die borgheren, die aldaer die wacht houdende waren, niet wel cunnende zien, overmits het noch doncker ende oic mistich ende nevelachtich weer was, dan horende den tromslach ende het roupen van den Spaengaert ‘Spaengen, Spaengen, victoria, victoria’ ende het geschut van het castel, hebben hem terstont uuyt het wachthuys begeven ende hem jeghens den Spaenjaerts^a) ter werre gestelt, vallende hemlieden dapper^b) aen, stotende terstont^c) die leere omverre, soedat daer noch een Spaengaert op staende van boven neder int water gevallen is, die stekende mit een hellebarde^d) (fol. 174.) die tromme van den Spaengaert, soedat se gheen geluyt meer geven en conde, doen(de) voirts^e) haer beste om diegheenen, die binnen geclommen waren, aff te maecken ende die noch op de poorte stonde, al bereyt omme op het wachthuys^f) neder te climmen, mit spiessen ende lanck geweer aff te strecken; ende hebben ten laesten haer debvoir soe gedaen, naedat zy langen tijt mitten anderen hantgemeen hadde geweest, dat die vijff Spaengaerts, die nedergeclommen waren, op die plaetse doot zijn blyven leggen. Ende die ander wacht, daerby op die walle ende in den eersten toorn wesende, vernomen hebbende het rumour, hebben mede terstont

a) ‘begeven - Spaenjaerts’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘dapper’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘terstont’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘die - hellebarde’ veranderd in: ‘stekende mede mit haer hellebarde deur’.

e) ‘voirts’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘op het wachthuys’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 179]

ettelicken bussen^a), haecken ende roeren losgeschoten, daer zy mede die ander Spaengaerts, die oic gepast hadde op die poort te climmen, van de brugge gekeert hebben. Ende alsoe die wacht vrese hadde voir het schieten van de Spaengaerts van Vredenborch ende oic sommighe van hemlieden al geschoten waren, als voirs. is, wesende die wachte swack int getalle, soe enighe van hemlieden naer huys gegaen waren^b), soe hebben zy wat beginnen te wijcken¹⁾; dan die heere van Hierges, commende naer die poorte, heeft hemlieden weder teruggegedreven, doende terstont aencommen een vendel van borgheren, dat op die Nuede stont, mit enighe andere vendelen, omme te gaen daer zy by haren overste verscheyden souden woorden. Es mede het vendel van tHooff in alle diligentie darwars gethogen, soe het dien nacht op tHooff die wachte gehadt hadde, twellic die heere van Hierges by het castel gemoetende, wesende te peerde^c), seyde: ‘Goede mannen, treek aen, treck aen; het gelt hier ons allen, ons croppen, ons goet ende bloet’²⁾. Ende dede terstont die heere van Hierges die Domsclocke Salvator cleppe ende allarm slaen, soedat alle die gemeinte van de stadt in corte stonde in wapenen zijn geweest³⁾. Begevende die (fol. 174^v.) van de geestelicheyt, ridderscap ende

a) Hs. ‘bassen’.

b) ‘soe - waren’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor vermeldt niet, dat de burgers begonnen te wijken, wel, dat Hierges ‘begaf hem mede by de borgeren en couragieerde henlieden.’

c) ‘wesende te peerde’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Deze bijzonderheid van het optrekken van het vendel van het Hof, die geheel den ooggetuige verraadt, staat niet bij Bor.

3) Ook het luiden van de groote Domklok wordt niet bij Bor vermeld.

[p. 180]

die van de stadt haer by den anderen op die Plaetse voir het stadthuyse, treckende die andere seven vendelen van den borgheren ronsom die stadt aen die vesten^a), muren ende poorten, omme die te besetten¹⁾. Ende alsoe die Spaengaerts op nyews apparaet maeckten ende te hoope quamen aen die poorte, omme die stadt beclimmen, soe hebben die van Vredenborch op deen zyde ende die van de wacht van de stadt uuyt die tooren ende spygaten op dander zyde, alsoe daeronder geschooten, dat daer over die hondert Spaengaerts geschoten ende meer dan 80 gequest zijn gewoorden, die naderhant meestal gestorven zijn²⁾. Twellic die Spaengaerts siende ende horende die clocke cleppe, vresende, dat hem oic die huysluyden van achteren overvallen souden moeghen^b), hebben terstondt die poorte verlaten, roepende alle te samen mit luder stemme: ‘Misericorde, misericorde’, begerende dat men niet meer schieten en soude³⁾ ende dat zy enighe van den heuren soude moeghen zeynden aen die heere van Hierges ende den capitain van Vredenborch, om mit hemlieden te spreken ende haer dooden te moegen begraven^c). Twellic hemlieden terstont^d) geaccordeert is geweest, naerdat die capitain van Vreden-

a) ‘aen die vesten’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze bijzonderheden evenmin bij Bor.

2) Bor vermeldt, dat er van de Spanjaarden omstreeks honderd dood zijn gebleven en dat er zeer velen gekwetst waren. Telt men de meer dan honderd dooden bij de meer dan tachtig gekwetsten, die later meerendeels zijn gestorven, op, dan verkrijgt men het cijfer 200, dat ook door Bor onder de beperking ‘sommige seggen’ wordt opgegeven.

b) ‘moeghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Deze bijzonderheid wederom niet bij Bor.

c) ‘ende haer - begraven’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘terstont’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 181]

borch hemlieden van de muren vant castel zeer vilainycken toegesproken hadde. Ende die stadthouder, siende oic, dat zy die poorte verlatende waren ende dat daer noch veel geschapen waren geschoten te hebben^a) moeghen woorden, soe die borgheren, hoorende het clockgeslach ende allarm, dat zy in 46 jaren binnen Utrecht niet gehoort en hadde¹⁾, meer ende meer mit haer geweer aenquamen, soe heeft hy terstont by trommeslach op lijfstrach doen verbieden allen ende een eygelijck van den borgeren ende inwoenderen van dien niet meer te moeghen schieten. Twellic indien niet verboden en hadde gewoorden, daer weynich Spaengaerts aff gecommen souden hebben. (fol. 175.) Ende die zaeke aldus staende, soe heeft die stadthouder hem onder die borgheren by de voirs. poorte begeven, alwaer hy, die voirs. vijff Spaengaerts bevindende op der strate doot leggende, bevolen heeft dieselve van der strate in een huysinghe te doen brenghen, omme die te laten begraven; gelijck die oic des naemiddaechs op het kerckhooff van de Minderbroeders honorifice mit toorssen be-

a) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) 1574-46 = 1528. Nadat bisschop Hendrik van Beieren in dat jaar de temporaliteit van Sticht en Oversticht aan Karel V had afgestaan, bezetten de Keizerlijke troepen den 30 Juni 1528 de stad Utrecht. Het was vooral de hoofdstad, die zwaar de hand van de nieuwe Regeering had te gevoelen. De bijna periodieke toestand van onrust en rebellie, waarin sedert meer dan een eeuw Utrecht had verkeerd, eindigde, nu een krachtig bestuur het oude Sticht regeerde. Het kasteel Vredenburg bedwong sedert de hoofdstad; de regeeringsvorm werd in dezer voege gewijzigd, dat de gilden hun invloed verloren en de Keizer en zijn Stadhouder de macht in handen kregen; de schutterij werd afgeschaft. Door deze en meer gestrenge maatregelen bleef Utrecht sedert rustig. Vandaar, dat de kroniekschrijver kan zeggen, dat de alarmklok, die de burgers in rumoerige tijden te wapen riep, sedert 46 jaar in Utrecht niet was gehoord.

[p. 182]

graven zijn gewoorden. Gaende voirts van daen op den huyse van Vredenbo[r]ch, daer hy mit den capitain van tcastel den Spaengaerts van de muren toegeropen heeft, hemlieden van weghen Zyne Majesteyt bevelende, mitterdaet van daen te trecken ende die stadt te verlaten, ofte dat hy anders mit het grooff geschut onder hemlieden soude laten schieten; daer die gemutineerde Spaengaerts op ter antwoorde gaven, dat zy haerlieder betalinghe (soe hem zulcx by haerlieder oversten belooft was) van die van Utrecht, die niet dan groote Lutheranen¹⁾ ende verraders van God ende den Coninc waren, hebben wilden.

Daer die capitain op seyde, dat zyluyder selver Luteranen ende verraders van God, den Coninc ende zijn landen waren, dat zyluyden daeromme van selfs vertrecken soude ende haren weech nemen naer Scalckwijck, daer men mit hemlieden soude commen handelen. Ende naer meer ettelycken woorden, die zy ten beyden zyden hielden, hebben ten laesten gratie ende genade versoecht, seggende, dat hemlieden den duvel van der helle ende die voirs. Blanco mit enighe van haer principalen hooffden daertoe gebrocht hadden, begerende, dat haer georloft soude woorden haer dooden te moeghen begraven. Twellic hemlieden gegonst is geweest, mits conditiën, dat zy terstont vertrecken souden, als zy oic beloefden. Ende hebben mit alle vliet allen haer dooden begraven op

1) Moet men hierin meer zoeken dan een vrij gewoon scheldwoord? Ik geloof het niet. Ten minste van een belangrijke Luthersche gemeente is zoo vroeg te Utrecht niets bekend. (Vgl. Domela Nieuwenhuis, Gesch. der Evang. Luth. Gemeente te Utrecht: Bijdr. tot de gesch. der Evang. Luth. Kerk in de Ned., I, 77 vlg.) Zelfs waren de Calvinisten er in dezen tijd nog vrij zwak. Het verwijt wordt door de burgers aan de muiters teruggegeven, wat tegenover Spanjaarden wel zeer dwaas zou zijn, zoo men iets anders bedoelde te zeggen dan een scheldwoord.

[p. 183]

den Allendighen kerckhooff¹⁾ ende oic in der kercke, ende alle haer gequesten gebrocht in Sint Job-gasthuys, soe dat men het getal van de dooden niet perfectelic en heeft cunnen geweten²⁾. Terwijlen desen allarm gebuerden aen S^te Catharinen-poorte (fol. 175^v.) ende die stadthouder mit hemlieden spraecke houdende was, wesende doen ter tijt omtrent acht uren, soe hebben oic sommighe Spaengaerts, leggende in Tollesteghe, haer vervordeert mit haer musquetten te schieten in de wachte, wesende op die Tollestech-poorte ende op die veesten daeromtrent, zulcx dat die wacht wederomme ettelicke bussen^a) ende haecken lossschietende, sommighe van de Spaengaerts geschoten ende gequest hebben³⁾. Omtrent twee uren nae die michdach zijn die Spaengaerts tsamen vertrocken naer Bunnic, daer zy dien nacht gebleven zijn, naerdat hem gepermittert was haer crancken ende gequesten, die zy daer laten souden, niet misdoen te wordene, ende dat men^b) hemlieden haer bagaigen, die zy in de stadt hadden, soude laten volghen, mitsgaders zeker quantiteyt van broot, kaes ende bier. Ende heeft men dien nacht noch al evenwel ende sterck in de stadt gewaeckt, vresende dat die Spaengaerts gheen gelooff houden

1) Het Ellendigen-kerkhof buiten de Catharijnepoort bij het St. Jobsgasthuis.

2) Van al deze bijzonderheden weet Bor wederom niets. Hij zegt eenvoudig: ‘Desselven daegs so togen de Spangiaerden noch van der stad, tonende haer moedwille op andere plaetsen, daer se quamen.’ Van de daaraan voorafgegane besprekingen, alsook van het optreden van Hierges, waardoor het gevecht werd gestaakt, deelt hij niets mede.

a) Hs. ‘bassen’.

3) Ook deze aanval op de Tolsteegpoort wordt niet door Bor vermeld.

b) ‘men’ later bijgeschreven.

[p. 184]

en souden, mer in de nacht weder souden hebben moeghen commen ende deur enich verraet van binnen enighen aenslach te hebben^a) moeghen maecken.

Ten tyde voirs. waren binnen Utrecht veel Spaengaerts van den regimente van Lombardien onder den colonel Ernando de Toledo, die allenskens ende een dach vijff ofte ses van te voirens uuyt Amersfort, Wijck, Renen, Culenborch ende Vianen, daer zy^b) hyberneerden, gecommen waren, wesende die colonel mit veel capitainen alsdoen mede binnen Utrecht. Den aenslach (als die gequetsten, die naderhant storven, confesserden) was desen: dat, als soe haest die gemutineerde Spaengaerts in de stadt^c) gecommen soude zijn, zylieden terstont mit twee trommelen, die zy mede soude brenghen, allarmme soude hebben^d) doen slaen ende dat alsdan die andere Spaengaerts, die binnen die stadt van te voirens waren, dat hoorende, van gelycke op diversche orden, daer zy vergaderinghe gemaeckt hadden, mede souden hebben^e) (fol. 176.) doen doen^f), treckende alsoe jeghens den anderen aen, omme alsoe die borgheren van de weerre ende straten te doen vertrecken ende in haer huysinghe te doen lopen. Ende dat zylieden alsdan by den anderen gecommen zijnde, tsamen innegenomen souden hebben die Nuede mit die Plaetse¹⁾. Ende meester van de stadt gewoorden zynde, zy alsdan het al vermoert souden hebben, geestelick ende

a) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘zy’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘in de stadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘doen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) De Stadhuisbrug. Vgl. de kaart bij Van der Monde, Gesch. en Oudh. beschrijving van de pleinen enz. der stad Utrecht, III, en boven blz. 180.

[p. 185]

weerlickt, jonck ende oudt, wat zy in wapenen bevonden hadden, waernae zy die stadt geplondert ende voirts aen vier hoecken in brant gesteken souden hebben, treckende alsoe weder mit haeren roeff ende buyt daeruuyt.

Als die Spaengaerts vertroecken waren, heeft men buyten die poorten in sommighe plaetsen, als men^a) oic gedaen heeft binnen die stadt, gevonden ettelicke coorden, toegemaeckt in maniere van stroppen, daermede zy gepast hadden den borgheren op te hanghen ende halff te worghen, omme alsoe aen haerlider gelt ende schat deur die peine te geraecken¹⁾. Terwyle die gemutineerde Spaengaerts mitten voirs. aenslach op die stadt besich waren, soe hadden haer veel andere Spaensche soldaten uuyt den omlegghende steden, daer zy in garnisoen laghen, al heymelic omtrent die stadt Utrecht begeven, op hoepe, dat zy gemeint hadde daerinne mede te commen; dan siende, dat het niet geluckt en was, soe zijn zy weder al heymelic (elcx zijns weechs) vercropen²⁾. Twellic gecommen sijnde tot kennisse van den borgheren, naderhandt zeker haedt ende nyet gecaussert heeft tusschen

a) ‘men’ later bijgeschreven.

1) Dit verhaal is minder ongeloofelijk dan het schijnt. Dergelijke dingen kwamen destijds voor.

2) Bor vermeldt alleen, dat de stad Utrecht in haar beklag aan den landvoogd over de buitensporigheden der Spanjaarden Requesens er op opmerkzaam maakte, ‘dat de soldaten van de oude tersen, leggende in garnisoen in de omleggende steden, als Amersfoort, Renen, Wijk, Culenburg en Vyanen, sich onderwonden haren (d.i. Utrechtsche) borgere daer komende te slaen en te injurieren, uit oorsake of wrake, van dat sy de stad bewaert en gedefendeert hadden.’ Wellicht uitte zich op deze wijze een teleurstelling, die ook hen zelf had getroffen. Ook uit deze bijzonderheden blijkt wederom, welk een groot gevaar Utrecht had geloopen en hoe dicht het had gestaan bij een Spaansche furie.

[p. 186]

den voirs. borghers ende Spaengaerts, in de omleggende steden leggende, alwaer die borghers commende zeer qualycken by de Spaengaerts^a) gehandelt ende getractert zijn gewoorden, denselven stotende ende smitende, nietjeghenstaende men dieselve binnen die stadt dagelicx^b) vrielicken liet gaen ende commen, sonder dieselve ter cause voirs. eyt te misdoen ofte te misseggen¹⁾.

(fol. 176^v.) Den 18 December zijn alle die gequeste Spaengaerts tot omtrent 80 deur ordonnantie van de heer van Hierges mit schuten gebrocht naer Culenborch, daer zy meest al int gasthuys gestorven zijn soe miserabelic ende deerlic, dat het wonderlic was om sien^c)2). Tenselven daghe zijn voirts die gemutineerde Spaengaerts van Bunnic verthoghen naer Seyst, Doorn, Leersum ende Amerongen, daer zy alomme die kercken (daer die huysluyden haer goederen^d) inne gevlucht^e) hadde) gespolieert ende den dorpen viantsgewijs beroeft hebben. Is mede tenselven daghe jeghens den avont die heer van Hierges uuyt Utrecht verthogen naer Aernhem, veradvertert zijnde, dat die Spaengaerts derwerts trecken ende van gelycke aldaer attenteren wilden³⁾.

Den 19 December zij(n) die Spaengaerts voirts gethogen naer Woudenberch, Luesden ende Scharpenzel,

a) ‘by de Spaengaerts’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘dagelicx’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Zie de vorige noot.

c) ‘soe - sien’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Een kleine bijdrage tot de kennis van de verpleging der gewonden in dien tijd.

d) ‘haer goederen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) Hs. ‘gevulcht’.

3) Het vertrek van Hierges naar Arnhem wordt niet door Bor vermeld. Wel heeft Bor het bovenvermelde request van de stad Utrecht aan Requesens en diens ontwijkend antwoord daarop.

[p. 187]

daer zy eenen nacht gebleven hebben ende haer aengestelt, als zy op de voirgaende plaetsen gedaen hadden^a).

Den 20 December zijn zylieden tesamen voirby Amersfort, latende die van Amersfort deur haerlieder stadt passeren haerlieder baigaigen, gepassert nae der Nyekercken, daer zy stil zijn blyven leggen tot op den 18 Januarij. Ende heeft die heer van Hierges den huysluyden op Veluwe, die in grote getalle wel tot vier dusent by de anderen vergadert waren omme die Spaengaerts van de Weluwe te schutten ende te houden, op grote pene verboden ende geinterdiceert den Spaengaerts enich empeschement ofte hynde[r] te doen, hemlieden ordonnerende dieselve te laten passeren ende aldaer^b) tontfanghen. Terwylen die Spaengaerts ter Nyekercken leggende waren, heeft die Commandeur Major^c) deur zekere gecommitterden den Spaengaerts tevreden doen stellen, hemlieden (fol. 177.) vergevende ende remitterende, tgunt zy misdaen moechten hebben¹⁾.

(fol. 178.) Anno 1575. - Alsoe alle die omleg-

a) ‘ende haer - hadden’ later bijgeschreven.

b) ‘aldaer’ later bijgeschreven met een andere hand.

c) ‘Major’ later bijgeschreven met een andere hand.

1) Hier eindigt het door Dodt van Flensburg in zijn Archief (I, 271 vlg.) afgedrukte stuk. - De afloop der muiterij wordt door Bor aldus verhaald: ‘Don Juan Osorio de Alva quam aldaer (dit slaat op door Bor niet nader aangewezen “plaetsen, daer se quamen”, maar moet, zooals uit onze kroniek blijkt, te Nijkerk zijn) by henlieden met commissie van den Groot-Commandeur, om hen te geleiden in Braband omtrent Maestricht, daer se eenige betalinge kregen; alle hen fouten, oproerigheden en gepleegde moedwilligheden werden hen van den Groot-Commandeur vergeven en gepardonneert, en syluiden werden hier en daer in Braband en Vlaenderen in garnisoen geleid, om den winter te passeren.’ Vgl. nog over den aanval der muiters op Utrecht: Van der Monde's Tijdschrift, IV, 114 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

[p. 188]

gende landen ende provintien, jae als gans Duytslant, Beemen¹⁾, Hongerie ende Oostenrijck^a) deur die Nederlantsche intestine ooirloghe grotelic geinteressert waren, overmits die oude train der coomanscappe deur het belet der vrye navigatie zijn voirtganck niet hebben en moechte, soe heeft^b) die keyser Maximiliaen soe doir dien als anderen redenen ende oirsaecken, hem daertoe moverende^c), grote instantie aen den Coninc van Spaengen gedaen^d), omme die Nederlanden weder in hare oude ruste, tranquillite, repos ende vrede te brenghen, ende den prince van Ouraengen mit die Staten ende steden van Hollant ende Zeelant als [voet?] ende lytmaten van tRijck^e), ende haerlieder geconfedereerden mit zyne Conincklicke Majesteyt, haer natuerlicke prince^f), te verenighen ende te veraccorderen, hebbende tot dien eynde den Hertoghe van Beyeren ende vier anderen^g) in ambaissade gesonden gehadt^h) aen Zyne Majesteyt in Spaengen²⁾, te meerⁱ⁾ soe die Prince van Ouraengen, edelen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfedererden Zyne

1) Bohemen.

a) ‘jae - Oostenrijck’ doorgehaald.

b) ‘soe heeft’ veranderd in: ‘Ende’.

c) ‘soe doir dien - moverende’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘gedaen’ veranderd in: ‘doende was’, later in: ‘gedaen hadde’.

e) ‘als - tRijk’ met een andere hand later bijgeschreven en weder doorgehaald.

f) ‘haer - prince’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘den Hertoghe - anderen’ veranderd in: ‘zekere gesanten’.

h) ‘gehadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) De kroniek vergist zich. Keizer Maximiliaan heeft Wolfgang Rumpf, opperkamerheer van zijn zoon Rudolf, in 1574 naar Philips gezonden om hem tot vredesonderhandelingen met de rebellen aan te sporen. (Vgl. Fruin, Verspreide Geschriften, II, 367.)

i) ‘Te meer’ veranderd in: ‘oic’.

[p. 189]

Keyserlicke^a) Majesteyt oic^b) ten eynde voirs. selfs^c) diversche requesten hadden doen presenteren¹⁾, als zy oic gedaen hadden aen Syne Majesteyt in Spaenghen^d)2). Soe heeft Zyne Conincklicke^e) Majesteyt in principio Januarij 1575 den Commandeur Major belast ende geordonneert te convoceren ende doen vergaderen ettelycke heeren van dese landen^f), soe geestelic als weerlyck, (by Zyne Majesteyt daertoe specialycken ende nominatim gecommittert,) omme mit die van den Raede van Staten samentelick^g) te aviseren ende determineren^h), off het Zyne Majesteyt ende den landen oirborlic ende profitelijck wesen souden ommeⁱ⁾ tot enich accordt te willen verstaen ende hoe men daerinne soude moegen procederen^j)3).

a) ‘Keyserlicke’ later bijgeschreven.

b) ‘oic’ doorgehaald.

c) ‘selfs’ later bijgeschreven.

1) Herhaaldelijk hadden de Prins en de Staten zich reeds tot den Keizer en den Rijksdag gewend, om hun bemiddeling of ten minste inmenging te verkrijgen in den strijd tegen Spanje. Zij beweerden, dat de Nederlanden nog altijd bij het Duitsche Rijk behoorden en dat dus de handhaving van orde en rust daar den Keizer en den Rijksdag aanging. De Koning kon natuurlijk niet ontkennen, dat de Nederlanden ten minste formeel nog altijd tot het Rijk behoorden, maar duldde toch van die zijde geen feitelijke inmenging in de Nederlandsche aangelegenheden.

d) ‘als zy oic - Spaenghen’ later bijgeschreven met een andere hand.

2) Het hier bedoelde en ook verder genoemde request aan den Koning is dat van het vorige jaar, bij Bor, II, fol. 44. (Vgl. boven blz. 153.)

e) ‘Conincklicke’ later bijgeschreven met een andere hand.

f) ‘van dese landen’ later bijgeschreven met een andere hand.

g) ‘mit die - samentelick’ later bijgeschreven.

h) ‘ende determineren’ later bijgeschreven.

i) ‘omme’ doorgehaald.

j) ‘ende hoe - procederen’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Van deze vergadering maakt Bor geen melding. Vgl. evenwel Fruin, t.a.p. II, 368, waar echter met verwijzing naar de Correspondance de Philippe II (III, 577 vlg.) alleen van de bijeenroeping van den Raad van State wordt gesproken.

[p. 190]

Ende is naer langhe voirgaende communicatie ende rype deliberatie daerop gehadt^a), eendrachtelycke gesloten ende geaviseert oirbaerlic ende oic den landen ganselick^b) notelick te zijn een accordt te maecken om veele ende diversche merckelicken redenen, oirsaecken, middelen ende motiven. Ende omme tselve te effectueren achtervolghende die goede meninge van Zyne Majesteyt^c), zijn vanweghen Zyne Majesteyt gecommittert¹⁾ die heere van Rassinghem, gouverneur van Rysel, die cancellaer van Gelderlant, Mr. Arnoult Zasboudt, die president van Hollant Mr. Cornelis Zuys²⁾, ende Doctor Albertus Leoninus³⁾, die haer op den 15 Februarij vinden souden binnen (fol. 178^v.) Oosterhoudt⁴⁾, daer den dach (van denwelcken die adversarisen veradvertert waren^d))

a) ‘daer op gehadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘den landen ganselick’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘achtervolghende - Majesteyt’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Tusschen deze vergadering en de zending van 's Konings gevolmachtigden naar Oosterhout vallen nog de voorbereidende onderhandelingen door Leoninus met den Prins en de Staten, beschreven door Fruin, t.a.p. II, 369 vlg.

2) Bij Bor (II, fol. 86): Cornelis Suys, heere van Rijswijk. Hij was natuurlijk president van het Hof van Holland in partibus infidelium. In 1572 was hij met het Hof van Den Haag naar Utrecht gevlucht; daarna had de Prins een nieuw Hof ingesteld.

3) Leoninus werd eerst in 1581 kanselier van Gelderland, zoodat het geen abuis is van onze kroniek om als zoodanig mr. Arnoud Sasbout te doen optreden. Later werd de graaf van La Roche nog aan deze commissarissen toegevoegd.

4) Tusschen Geertruidenberg en Breda, waarvan het eerste onder de Staten, het tweede onder den Koning stond.

d) ‘van denwelcken - waren’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 191]

aenbeteyckent was ende daer^a) die gedeputerden van weghen die Prince van Ourangen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mede alsdan^b) compareren soude(n) omme in communicatie te treden den voirs. accorde aengaende ende te verstaen die wille ende resolutie van Zyne Majesteyt, soewel op haer eerste requeste als andere poincten, die zy aen deselve Zyne Majesteyt soude willen versoecken ende begeren^c)1); dan is naderhant die tijt geprorogeert tot den derden Martii ende die plaetse verandert tot Breda. Ende heeft den Majesteyt van den Keyser, als daertoe^d) hebbende speciale commissie van den Coninc omme tzelve accordt te doen vervorderen, in^e) dese landen gesonden die grave van Zwartsenborch, des princen swagher²⁾, omme te wesen tusschen partien een mediateur.

a) ‘daer’ later bijgeschreven.

b) ‘alsdan’ later bijgeschreven.

c) ‘ende te verstaen - begeren’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Bor heeft de voorbereiding tot deze onderhandeling eenigszins anders. In December 1574 kwam Leoninus met machtiging van den Landvoogd den Prins te Middelburg bezoeken en hem het voorstel doen om de vredesonderhandelingen, begonnen tusschen Marnix en Champagney, weer op te vatten. De Prins verklaarde zich daartoe bereid en riep de Staten van Holland en Zeeland en de steden Bommel en Buren den 25 Jan. 1575 op tot een vergadering te Dordrecht. Daar deed de Prins hun opening van de gedane voorstellen. Op deze vergadering kwam ook de graaf van Schwarzburg, om in naam van den Keizer tot den vrede aan te sporen. (Vgl. de gewisselde stukken bij Bor, II, fol. 87.) De Staten besloten afgevaardigden te zenden naar de vredesconferentie, die te Breda is gehouden. Vgl. over den loop dezer onderhandelingen: Fruin, t.a.p. II, 369 vlg.

d) ‘als daertoe’ doorgehaald.

e) ‘in’ veranderd in: ‘naer’.

2) Gunther van Schwarzburg was gehuwd met 's Prinsen zuster Catharina, welk huwelijk den 18 November 1560 was voltrokken.

[p. 192]

Den 18 Januarij zijn die Spaengaerts verthoghen van der Nykercken weder terugge naer Amerongen ende soe voirts naer Renen, daer zy den Rin gepassert zijn, treckende naer Maestricht, by hem hebbende een zeer grooten roeff van alderhande beesten ende ander goet, soe zy alle die dorpen, kercken, cloesteren ende huysen, daer zy gepassert waren, als vianden gespolieert hadden¹⁾.

Den 25 Januarij zijn^a) in Hollant gearrivert die grave^b) van Swartzenborch, mit sijn huysfrouw, des princen suster, vergeselscapt wesende mit^c) die grave van Oldenborch, die grave van Gleychem, die grave van Wittum, die grave van Holach, oic des princen swager^d), ende die heere van Lossenstein²⁾, als gecommittert zijnde van den Majesteyt van den Keyser ende het Rijck^e), omme te wesen een intercesseur^f) ende bewegher^g) van taccordt, dat tusschen den Majesteyt van den Coninck ende die Prince van

1) Vgl. boven blz. 187, noot 1.

a) ‘zijn’ veranderd in: ‘is’.

b) ‘die grave’ veranderd in: ‘grave Guntherus’.

c) ‘mit sijn - wesende mit’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘die grave - swager’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Bor (fol. 87) geeft als Schwarzburgs begeleiders op: ‘Grave Wolf van Hohenlo, Grave Sigismundus, de Graef van Wits, de Grave van Oldenburg, en de Heere van Lossestein, een Vrij-Heere uit Oostenrijk.’ Wolfgang, graaf van Hohenlohe, huwde den 31 Jan. 1567 Magdalena van Nassau, de zuster van prins Willem. Deze Hohenlohe moet niet worden verward met zijn jongeren broeder Philips, die den 7 Febr. 1595 huwde met Maria van Nassau, de dochter van prins Willem en Anna van Buren.

e) ‘ende het Rijck’ doorgehaald.

f) ‘intercesseurs’ veranderd in: ‘een intercesseur’.

g) ‘ende beweghers’, veranderd in: ‘ende bewegher’, later bijgeschreven.

[p. 193]

Ouraengen mit zijn geconfedereerden gemaeckt soude moegen^a) woorden.

(fol. 179.) Kroning en huwelijk van Hendrik III. Calvinisme in Brunswijk en Saksen.

(fol. 179.) Den 3 Martii zijn binnen Breda¹⁾ by den anderen vergadert geweest, omme in communicatie te commen^b) den voirs. accorde aengaende^c) in presentie van de grave van Swartzenborch, die voirs. heere van Rassinghem mit die andere gecommitterden van weghen Zyne Majesteyt, by hemlieden hebbende den secretaris De la Torre ter eenre ende Chaerles Bosot, admirael van der zee²⁾, doctor J. Junius³⁾, Aert van den Dorpe⁴⁾, Willem van Nyevelt van Aersberch⁵⁾, schoutet van Dordrecht, Mr. Adriaen^d) van der Myle, eertijts raedt in den Hoove van Hollant⁶⁾, Mr. Pauwels Buys, advocat

a) ‘moegen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Breda werd inplaats van Oosterhout gekozen, omdat daar betere gelegenheid tot huisvesting der afgevaardigden was. (Fruin, Verspreide Geschriften, II, 372.)

b) ‘omme.... te commen’ veranderd in: ‘ende.... gecommen’.

c) ‘den voirs. - aengaende’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) De welbekende admiraal van Zeeland, broeder van den bevrijder van Leiden.

3) Vgl. over hem boven blz. 154 vlg.

4) De bekende Arend van Dorp. Vgl. over hem: Brieven en onuitgegeven stukken van Arend van Dorp, uitg. d. De van der Schueren (Werken Hist. Gen., Nieuwe Serie, n^o. 44), blz. XVI vlg.

5) Vgl. over hem boven blz. 27 noot 1.

d) ‘Adriaen’ later bijgeschreven.

6) Adriaen van der Myle (1538-1590) was als lid der Staten van Holland een der invloedrijkste mannen in de partij van den opstand; herhaaldelijk werd hij door den Prins voor onderhandelingen gebruikt.

[p. 194]

van tlant ende pensionaris van Leyden¹⁾, N. Forest, burgemeester van Alckmaer²⁾, mitsgaders twee schepenen der stede van Leyden, alle gecommitterden van weghen den Prince van Ourangen, edelen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit Bommel ende Buren, haerlieder geconfedereerden, ter andere³⁾. Ende ten eynden die voirs. gedeputerden ten beyden (fol. 179^v.) seyden^a) van haerlieder personen verzekert soude moegen weesen^b), soe zijn allvoirens^c) zeker ostaigiers, soo van deen als van dander zyde, overgegaen^d); als te weeten die van Coninx weghen, onder diewelcken waren^e) die broeder van de grave van Boussu, die heere van D'Aussy⁴⁾, Juliaen Romero

1) Dat Paulus Buys tegelijk landsadvocaat en pensionaris van Leiden was, is natuurlijk onmogelijk: Buys was na December 1572 geen pensionaris van Leiden meer, maar uitsluitend landsadvocaat. (Vgl. Van Everdingen, Het Leven van Mr. Paulus Buys, blz. 20.)

2) Nanning van Foreest (1519-1592) is de secretaris van Alkmaar, die de bekende beschrijving van het beleg van zijn vaderstad, dat hij medemaakte, uitgaf.

3) Bor (II, fol. 88) vermeldt de commissarissen eenigszins anders. Hij heeft behalve de door onze kroniek genoemden nog Jacob van der Does, Marnix van St. Aldegonde en Cornelis, pensionaris van Zieriksee. Met dezen laatste is ongetwijfeld bedoeld Cornelis Adriaensz. Backer (vgl. beneden blz. 206). Daarentegen worden bij hem de twee ongenoemde schepenen van Leiden gemist. De Resolutiën van Holland van 6 Febr. 1575 wijzen ook hier de betrouwbaarheid van Bor's bijna officieel relaas van deze onderhandelingen uit. Daarentegen kon onze kroniekschrijver in dergelijke namen, daar hij geen ooggetuige was, zich gemakkelijk vergissen.

a) ‘ten beyden seyden’ veranderd in: ‘van weghen die Prince van Ouraengen’.

b) Hs. ‘soude zijn, soe’ veranderd in: ‘soude weesen’; ‘moegen’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘allvoirens’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘soe van deen - zyde’ doorgehaald.

e) ‘die van - waren’ doorgehaald.

4) Dit is natuurlijk dezelfde persoon.

[p. 195]

ende capitain Mondragon¹⁾ naer Dordrecht, ende die van des Princen weghen naer Brussel^a)2), daer zy elcx^b) in bewaerder handt gebleven zijn, totdat die vergaderinghe der gecommitterden tot Breda gescheyden is geweest. Ende die voirs. gecommitterden ettelicken daghen mitten anderen getracteert hebbende, is die communicatie overmits die sieckte van den^c) grave van Swartsenborch voir een tijt van 8 ofte 9 daghen^d) gesuspendert, zoedat zylieden dagelicx by den anderen niet en vergaderden ofte communiceerden³⁾.

Den 12 Martii die voirs. gecommitterden van beyden seyde(n) weder by den anderen vergadert zijnde, hebben die gecommitterden^e) van weghen die Prince van Ouraengen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfedereerde, omme den anderen te beter te verstaen ende een zeker voet thebben om te procederen^f), den gedeputeerden^g) van Zyne Majesteyt geëxhibeert zekere gescrifte,

1) Bor (II, fol. 88) noemt behalve de door onze kroniek genoemde gijzelaars: Philippo de Mendoza, Michiel d'Alentour, Michiel de Croyelles en den Heer van Wardenburg. Daarentegen vermeldt hij Romero niet. Ook in dit geval heeft Bor's autoriteit de voorkeur.

a) ende die van - Brussel’ doorgehaald. Boven ‘Brussel’ een onleesbaar gemaakte naam.

2) De namen van de gijzelaars der Staten worden evenmin door Bor als door onze kroniek genoemd.

b) ‘elcx’ veranderd in: ‘by den anderen’.

c) ‘sieckte van den’ later bijgeschreven.

d) ‘van 8 ofte 9 daghen’ later bijgeschreven.

3) De door Bor niet vermelde ziekte van Schwarzburg verklaart zeker wel de anders niet opgehelderde vertraging bij het begin der onderhandelingen.

e) ‘gecommitterden’ veranderd in: ‘gedeputerden’.

f) ‘omme den - procederen’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) ‘gedeputeerden’ veranderd in: ‘gecommitterden’.

[p. 196]

daerinne zyluyden onder anderen^a) alsnoch persisteerden by haerlieder requeste, die sy^b) in Augusto van te voorens den Majesteyt hadden^c) doen presenteren, versoeckende, dat Syne Majesteyt gelieven soude hemlieden taccorderen tversoeck, in dieselve requeste gedaen, ofte dat men van weghen^d) Zyne Majesteyt andere bequame middelen soude moeghen^e) proponeeren, daermede die Nederlanden weder in haer oude ruste ende welvaert gestelt soude moeghen woorden¹⁾.

Den 14 Martii hebben die gecommitterden van Zyne Majesteyt binnen Breda opt voirs. geschrifte dese naevolghende antwoorde geproponeert ende^f) overgegeven, onderteyckent wesende by J. de la Torre ende P. Buys²⁾.

(fol. 180.) Memorie van 's Konings gemachtigden te Breda aan die van Holland en Zeeland, 14 Maart 1575. (Bor, II, fol. 88 vlg.)

(fol. 182.) Den 22 Martii hebben die gedeputeerden van weghen die Prince van Ouraengen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit Bommel ende Buren, haerlieder geconfedererde, op de voirs. pro-

a) ‘onder anderen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘die sy’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘hadden’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘men van weghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘moeghen’ met een andere hand later bijgeschreven en weer doorgehaald.

1) Evenmin als onze kroniek deelt Bor dit stuk in extenso mede. De onderhandelingen waren den 5 Maart geopend met een apostille uit naam des Konings op het request der Staten van Holland en Zeeland van het vorige jaar (Bor, II, fol. 88).

f) ‘geproponert ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Dit laatste is natuurlijk onjuist, tenzij Buys uit naam van zijn medegedeputeerden het stuk voor gezien en ontvangen heeft geteekend.

[p. 197]

positie, van weghen Zyne Majesteyt gedaen, overgegeven het naevolghende geschrifte¹⁾.

(fol. 182.) Antwoord der Gedeputeerden van Holland en Zeeland. (Bor, II, fol. 89 vlg.)

(fol. 187.) Den 1 Aprilis hebben die commissarissen van weghen Zyne Majesteyt op het voirgaende gescrifte geëxhibeert dese naevolghende ampliatie ende breder presentatie^a), onderteyckent wesende J. de la Torre, P. Buys²⁾.

(fol. 187.) Repliek van 's Konings gemachtigden. (Bor, II, fol. 91 vlg.)

(fol. 191.) Den 4 Aprilis hebben die gedeputeerden van weghen die Prince van Ouraengen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant, Bommel ende Buren mit heuren geassocierden opt voirgaende gescrifte^b) geëxhibert dit naevolghende, onderteyckent D. Rechtere.

(fol. 191.) Dupliek der gedeputeerden van Holland en Zeeland. (Bor, II, fol. 92 vlg.)

(fol. 192.) Ende alsoe^c) die communicatie des vredehandels den tijt van een maent als totten

1) Dit ‘geschrifte’ is opgesteld na ruggespraak met den Prins en de te Dordrecht vergaderde Staten.

a) ‘ende breder presentatie’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Inderdaad geeft ook Bor het stuk als onderteekend door Buys. (Vgl. boven blz. 196 noot 2.)

b) ‘gescrifte’ later bijgeschreven.

c) ‘Ende alsoe’ veranderd in: ‘Alsoe’.

[p. 198]

3 May^a) uuytgestelt woorden¹⁾, soe^b) zijn die gedeputeerden ten beyden zyde(n) daernae^c) uuyt Breda gescheyden, treckende elcx by den heuren omme^d) zy huer^e) rapport als.....................^f) was^g) gedaen hebben van alle samensprekinghe, handel ende communicatie, die zyluyden breder^h) mondelinghe mitten anderen gehadt hadden ende by gescrifte niet overgegeven waren. Endeⁱ⁾ zijn alsdoen mede die hostegiers uuyt Dortrecht vertrocken, daer^j) haer weder jeghens den 13 May aldaer vinden souden.

Gedurende dese stylstant des vredehandels heeft die grave van Swartsenborch²⁾, omme die saeke te vervoorderen, gheen arbeyt, moyte nochte diligentie gespaert ofte ontsien omme zijn commissie, hem by den Keyserlicke Majesteyt gegeven, te moeghen effectueren, ten eynde die Nederlantsche intestine oorloghe mit goede, bequame ende erlicke conditien ende middelen gepacificeert moechten woerden³⁾. Trec-

a) ‘als totten 3 May’ met een andere hand later bijgeschreven; ‘als’ weer doorgehaald.

1) Vgl. over de motieven van den Prins en de Staten, toen zij deze schorsing vroegen en verkregen: Fruin, Verspreide Geschriften, II, 377.

b) ‘soe’ doorgehaald.

c) ‘daernae’ doorgehaald.

d) ‘omme’ veranderd in: ‘daer’.

e) ‘huer’ veranderd in: ‘haerlieder’.

f) Eenige woorden onleesbaar.

g) ‘als...... was’ later met andere hand bijgeschreven en weer doorgehaald.

h) ‘breder’ later bijgeschreven.

i) ‘Ende’ doorgehaald.

j) ‘daer’ veranderd in: ‘die’.

2) Schwarzburg speelde bij deze onderhandelingen geen leidende rol en deed in het algemeen weinig.

3) Schwarzburg's bemoeiingen worden door Bor (II, fol. 92 vlg.) ongeveer op dezelfde wijze beschreven als door onze kroniek. Zelfs is men soms geneigd te denken, dat ook hier Bor de kroniek heeft gebruikt, daar nagenoeg dezelfde bewoordingen worden gebruikt. Maar aan den anderen kant is er toch te veel verschil om aan directe ontleening door Bor te denken. Van wien onze kroniek zulk een breed verhaal van deze onderhandelingen kan hebben ontvangen, is niet meer na te gaan. Het vult uitnemend aan wat wij van elders over deze gebeurtenissen en vooral over de zending van Schwarzburg weten.

[p. 199]

kende over ende weder over, te kennen gevende beyde die partiën^a) die oorsaken ende redenen, die den Majesteyt van den Keyser beweghet hadden haer^b) daertoe specialicken te committeren, als hemlieden oic kennelic was ende zy wel verstaen hadden uuyt die commissie, hem by den Majesteyt van den Keyser gegeven, die hemlieden oic^c) verthoont was, die¹⁾ den troubelen der Nederlanden soeseer moverende ende ter harten gaende waren, versoeckende dat zy haer^d) toch gevoechgelycken daerinne souden willen laten vinden, opdat hy niet geoorsaeckt en ware, sonder eyt uuytgerecht te hebben, weder nae den Majesteyt van den Keyser te vertrekken, als hy anders van meninghe was te willen doen, soe een eygelick, diet gesien hadde, kennelick was het devoir ende avancement der affairen, die hy in desen aen beyden syde gepleecht hadde^e), ende mit hem te (fol. 192^v.) nemen ende by den Majesteyt van den Keyser te brenghen ettelycken gedeputeerden van Hollant ende Zeelant²⁾, volghende die bevelen van

a) ‘heyde die partien’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘haer’ veranderd in: ‘hem’.

c) ‘oic’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit slaat natuurlijk op den Keizer, niet op de commissie.

d) ‘zy haer’ eerst veranderd in: ‘beide die partiën’, toen weer in: ‘zy haer’.

e) ‘soe een eygelick - gepleecht hadde’ later bijgeschreven.

2) Hiervan is ook na het mislukken der onderhandelingen niets gekomen; Requesens weigerde de Hollandsche en Zeeuwsche gezanten naar den Keizer een vrijgeleide toe te staan. Vgl. beneden blz. 202, 205 en 211.

[p. 200]

Zyne Keiserlicke Majesteyt, hem in dien gevalle gedaen. Ende alsoe die questie van de religie die gansche gehele saeke alsdoen^a) was retarderende, soedat die soe haestelick niet affgedaen ende veraccordeert en conste woorden, soe heeft die grave van Schwartzenborch als mediateur, omme die pacificatie te beter te beweghen, goetgevonden, daervan hy oic den Commandeur Major op den 6 Aprilis by missive uuyt Breda veradvertert heeft, als dat zeker bestant van ses maenden, soe te water als te lande, mit abstinentie van wapenen ten beyden syde gemaeckt soude moeghen^b) woorden¹⁾, denwelcken die Prince van Ouraengen met die zynen ock^c) wel soude approberen, mits dat die religie blyven soude moeghen^d) soe die alsdoen was, gemerckt die soe lichtelick op die staende voet uuyt der menschen herten (daer zy soe ingeplant ende^e) ingeseten was) niet te extirperen en soude zijn²⁾. Daerby voeghende, dat, hoewel by

a) ‘alsdoen’ later bijgeschreven met een andere hand.

b) ‘moeghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Gedr. bij Bor, II, fol. 93. Blijkbaar had onze kroniekschrijver, die van het stuk een paraphrase geeft, het document vóór zich, toen hij dit gedeelte der kroniek bewerkte.

c) ‘ock’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘moeghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘ingeplant ende’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Ongetwijfeld waren de Prins en de Staten wel genegen een wapenstilstaand van zes maanden te aanvaarden, mits de kerkelijke toestand in Holland en Zeeland op den voet bleef, waarop die destijds was. Inderdaad hadden zij daarbij veel te winnen en niets te verliezen. Daarentegen was Requesens niet tot een wapenstilstand te bewegen; het artikel over den godsdienst maakte dien voor hem al onaannemelijk. Maar bovendien maakte hij zich gereed tot een grooten aanval op Zeeland en van daar uit op Holland, zoodat het hem niet gewenscht kon schijnen, de rebellen de gelegenheid te geven zich zes maanden lang te versterken. (Vgl. daarover Fruin, t.a.p. II, 377 vlg.)

[p. 201]

partien op den 4 Aprilis overcommen was, jeghens den 3 May weder op die pacificatie te sullen vergaderen ende den hostagiers tot Dordrecht weder te laten commen, dat nochtans veel ende diversche impedimenten alrede schenen te occureren, die tselve souden moeghen beletten, sulcx dat daeromme wel te considereren ende te letten stondt, wat groot omgemackt, perikel ende inconvenienten den Nederlanden aenstaende ende verwachtende waren, soeverre tvoors. bestant niet gemaeckt en woorden, soe die saeke wel soeverre soude moeghen verlopen, dat die landen in handen van eenen vreemden heere soude moeghen comen ende getranspoort woorden ofte in noch meerder ende swaerder perikel. Welck ongemack hy gheerne (als den Majesteyt van den (fol. 193.) Coninck mede by eede verplecht ende verbonden zijnde) verhoedt ende geremedieert saghe. Twellic die grave deurdien alsoe was scryvende, soe die van Hollant ende Zeelant openbaerlic lieten verluyden ende oic vrymoedich verclaerden, dat het jegenwoordighe.....^a). Versoeckende, dat soeverre hem Commandeur als Gouverneur generaal dese conditien van bestande redelyck doechten, hy hem tselve binnen twee daghen by missive soude willen verwittighen, ofte dat hy anders zijn vertreck nae den Keyser mit sommighe gedeputeerden uuyt Hollant ende Zeelant^b) niet qualycken en soude nemen, soe een eygelic kennelick waren die groote moyten, arbeyt ende costen, die hy om dese reyse willen gedraghen ende alhier soe langhen tijt geweest hadde, mits terugghestellende zijn eyghen affairen, te meer soe hy (niet sonder droeffenisse) verstaende was deur

a) ‘Twellic die grave - jeghenwoordighe’ later bijgeschreven en weer doorgehaald.

b) ‘mit - Zeelant’ later bijgeschreven en weer doorgehaald.

[p. 202]

dese saeke in hate gecomen te zijn van sommighe van grooten name¹⁾, zulcx dat hem crymen van suspitie opgewoorpen woorde, die nochtans verre altijt van hem (als daervan geheel onschuldich zijnde) geweest was ende blyven moeste, soedat hy daeromme nootsakelicke nae den Majesteyt van den Keyser keeren ende van zijn^a) legatscap renuntieren wilde, niet twyffelende, off die Majesteyt van den Keyser (het bestandt gemaeckt sijnde) sal^b) die saecke soe dirigeren, dat die gewunste ruste gerestitueert ende die landen in obedientie ende getrouwicheyt van den Coninck van Spaengen gestelt sullen^c) woorden, daertoe hy hem met alle arbeyt, bystant, hulp ende diligentie emploieren wilde, tot conservatie van dese Zyne Majesteyts landen ende ingesetenen van dien, wyens benevolentie hy tot meermael geëxperimenteert hadde. Versoeckende mede (alsoe die Majesteyt van den Keyser hem belast hadde enighe gedeputeerden uuyt Hollant ende Zeelant mit hem by Zyne Keyserlicke Majesteyt te brenghen²⁾, omme metten selven (fol. 193^v.) veerder ende wyder van den vredehandel ende conditien van dien te tracteren), dat hy Commandeur denselven gedeputeerden vrygeley, salfconduyct ende passeport deur Conincklicke Majesteyts landen soude willen gunnen, omme met hem derwers te trecken, twellic den Majesteyt van den Keyser zeer aengenaem wesen soude. Belovende dieselve niet

1) Schwarzburg werd door de partij des Konings gewantrouwd als schoonbroeder van den Prins van Oranje en als Lutheraan en bovendien, omdat hij wat al te warm voor een bemiddelaar de belangen en wenschen der rebellen scheen te bepleiten.

a) ‘zijn’ later bijgeschreven.

b) ‘sal’ veranderd in: ‘soude’.

c) ‘sullen’ veranderd in: ‘souden’.

2) Zie boven blz. 199 noot 2 en beneden blz. 205 en 211.

[p. 203]

sinisterlick, fraudulenter, noch^a) doloselyck, noch^b) jeghens het gemeen welvaren te sullen doen. Op welcke missive van den grave van Swartzenborch die Commandeur Major op den 8 Aprilis uuyt Antwerpen voor antwordt gescreven heeft¹⁾, dat het voirs. bestant in maniere verhaelt Zyne Majesteyt niet diendelick en soude zijn ende dat hy daeromme zijn opinie niet en conde veranderen, wesende nietemin tevreden te consenteren in een bestant van twee maenden, mits dat die religie ende exercitie, die in Hollant ende Zeelant geplecht woorde, cesseren ende die ministers van dien hem daeruuyt elders begeven souden, ende dat het oic zijn officie niet toe en stondt den rebellen van Zyne Majesteyt te gunnen ende consenteren salfconduct ofte passeport omme deur Zyne Majesteyts landen vryelick te vertrecken, soe daer andere weghen waren, die zy wel op ander stonden^c) tot meermael gebruyckt hadden. Daerby voeghende, dat zijn vertreck nae den Keyser hem zalich ende gelucklijck mits Goedts gratie vergaen moeste, hem voirts uuyt den naem van de Conincklicke Majesteyt bedanckende van de moyten ende arbeyt, die hy tot noch toe voor die gemeyne salicheyt ende welvaren des lants gedaen ende gehadt^d) hadde.

(fol. 194.) Verschillende krijgsbedrijven.

(fol. 194^v.) Den 26 Aprilis^e) heeft die^f) Com-

a) ‘noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘noch’ doorgehaald.

1) Dit antwoord van Requesens is afgedrukt bij Bor, II, fol. 93.

c) ‘op andere stonden’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘ende gehadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘Aprilis’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘die’ veranderd in: ‘tHooff van Utrecht van den’.

[p. 204]

mandeur Major uuyt Antwerpen^a) zekere missive van date den 17 Aprilis gesonden aen den Hoove van Utrecht^b), als hy van gelycke gedaen^c) hadde aen alle anderen provincialen Hooven ende Raden, den- (fol. 195.) selven daerby overseyndende die geëxhibeerde scrifturen, die ten beyden syde(n) binnen Breda in die communicatie des vredehandels overgelevert waren, ordonnerende dieselve onder den gemey[n]te te doen divulgeren ende verspreyen, opdat een eygelijck notoor soude zijn ende weten soude die schoone presentatiën, die Zyne Majesteyt^d) den Prince van Ouraenghen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfidereerde doende was, ende men daeruuyt verstaen soude, by wyen het toequam, dat die pais sijn voortganck niet en hadde, als men sien mach uuyt dieselve missive, hiernae volghende, geteyckent A 5^oe)1).

a) ‘uuyt Antwerpen’ doorgehaald; daarboven met een andere hand: ‘ontfangen’.

b) ‘gesonden - Utrecht’ doorgehaald.

c) ‘gedaen’ veranderd in: ‘gesonden’.

d) ‘Zyne Majesteyt’ veranderd in: ‘die Coninc’.

e) ‘als men sien - A 5^o’ later bijgeschreven.

1) Bor (II, fol. 94) vermeldt evenzoo, dat Requesens de stukken over den vredehandel aan de provinciale Hoven heeft toegezonden ter verspreiding, maar zonder den datum op te geven. Aan het bevel om deze documenten ‘onder den gemeynte te doen divulgeren ende verspreyden’ is gehoor gegeven. Maar van invloed op de houding der rebellen, die er uit moesten zien, hoe clement en goedertieren de Koning hen wilde behandelen na hun snooden afval, was uit den aard der zaak zoo goed als geen sprake. Men wantrouwde terecht de Spanjaarden, ook als zij geschenken brachten. Bovendien was de aanneming van de clausule over den godsdienst geheel onaannemelijk. De missive, die als bijlage A 5 aan de kroniek zou zijn toegevoegd, ontbreekt evenals de andere bijlagen. De Prins en de Staten hebben evenals de Landvoogd de gewisselde schrifturen aan de steden ter kennisneming gezonden. (Vgl. Fruin, t.a.p. II, 377.)

[p. 205]

Den 27 Aprilis¹⁾ is die grave van Swartzenborch mit zijn huysfrouwe ende die anderen graven ende heeren, die mit hem gecommen waren, weder van Doordrecht gereyst naer Duytslant op zeker Rijcksdach (als hy seyde)^a), die den 13 May tot Woorms wesen soude, met hem nemende^b) ettelicke gedeputerden uuyt Hollant, omme die by den Majesteyt van den Keyser te brenghen²⁾, die den Keyser selver op het onverstant³⁾ van den vredenhandel

1) Bor: ‘onlangs daerna’.

a) ‘als hy seyde’ doorgehaald.

b) ‘mit hem nemende’ veranderd in: ‘denwelcken over Emden gevolcht ende by hem tot Wesel gecomen sijn’.

2) Bor vermeldt dit niet. Inderdaad zijn noch met Schwarzburg noch later afgevaardigden van Holland en Zeeland naar den Keizer gegaan. Den 20 April 1575 werden daartoe aangewezen de heer van Carnisse, dr. Junius en Nieuwburg. Hun brieven van credentie werden door den Prins opgesteld den 3 Mei; ten minste dit werd door de Staten aan den Prins verzocht. Den 13 Mei werd door de Staten een commissie benoemd om hun instructie te concipieeren. Den volgenden dag reeds werd dr. Junius benoemd tot agent van Holland en Zeeland ‘bij de Duitsche natiën, vorsten en heeren’, ‘nadien deselve aen de Keiserlyke Majesteit soude werden geschikt’. Zijn commissie is van 15 Mei. Den 19 Mei werd er nogmaals een commissie benoemd om met den Prins over de instructie der te zenden gezanten te overleggen. Den 20 Juni. was deze instructie nog niet gereed. Den 18 Juli is besloten slechts twee gedeputeerden te zenden, dr. Junius en Dirk van den Nyenburg. Den 19^den Augustus drong de Prins bij de Staten aan op het bespoedigen van de missie naar den Keizer. Ten slotte zijn den 3 October Warmont, Van der Myle, Marnix, Nieuburgh en de Scipio gecommitteerd ‘om te visiteeren de oratie, die de Keyserlyke Majesteit overgeleevert sal werden’. Maar verder zwijgen de resolutiën van Holland, waaraan het bovenstaande is ontleend, over de zaak. Van een instructie b.v. is niets te vinden. Ik meen dus te mogen concludeeren, dat er inderdaad geen gezanten naar den Keizer zijn gegaan. Vgl. boven blz. 199 en 202 en beneden blz. 211.

3) Misverstand.

[p. 206]

hooren wilde^a), blyvende die grave van Holach by de Prince in Hollant^b)1).

Den 3 May zijn die gecommitterde van weghen Zyne Majesteyt weder gecompareert (volghende tvoirgaende affgescheyt) tot Breda, alwaer die gedeputeerde^c) van de wederpartie alsdoen niet erschenen^d)2).

Den 7 May zijn binnen Geertruydenberghe gearrivert (als specialicken daertoe van weghen die Prince van Ouraengen, Staten ende steden van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfedereerde gecommitteert^e) zijnde) Aert van den Dorpe, Willem van Nyevelt van Aertsberch, Mr. Adriaen van der Mylen ende

a) ‘mit hem nemende - hooren wilde’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘Blyvende - Hollant’ doorgehaald.

1) Bor vermeldt niet, dat Hohenlohe in Holland bleef; hij zegt: ‘De Prince van Orangien heeft den Grave van Hohenlo, synen swager, beschonken met 6 van de alderbeste en schoonste koeyen, en een groten schonen verse, met 4 van de alderscheenste en beste castaengiebruyne merrypeerden, die in 't ganse Noorderquartier te bekomen waren, die hem alle seer aengenaem waren’ (II, fol. 94). Daaruit moet men opmaken, dat Hohenlohe weer met Schwarzburg naar Duitschland is teruggekeerd. Er is dan ook in onze kroniek een vergissing in het spel. In het gevolg van Schwarzburg bevond zich graaf Wolfgang van Hohenlohe, zwager van den Prins (vgl. boven blz. 108). Maar Wolfgangs broeder Philips kwam, afgescheiden van de vredesonderhandelingen, den 18 Februari 1575 uit Duitschland in Holland om onder den Prins den krijgsdienst te leeren (vgl. Bor, II, fol. 101.). Sedert treedt hij bij zoo goed als alle gevechten op den voorgrond. Hij huwde 7 Febr. 1595 Maria van Nassau, 's Prinsen oudste dochter, en stierf in 1606. (Vgl. boven blz. 192 noot 2.)

c) Hs. ‘gedupeerde’.

d) ‘Den 3 May - erschenen’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) De commissarissen der Staten verschenen niet, maar bleven te Geertruidenberg, omdat van 's Konings zijde geen gijzelaars waren gezonden. (Zie beneden op de volgende blz.)

e) ‘gecommitteert’ veranderd in: ‘gedeputeert’.

[p. 207]

Cornelis Adriaensz. Backer, pensionaris van Zirrixse¹⁾, die by missive ten selven daghe den gecommitteerden van Zyne Majesteyt, wesende binnen Breda, veradverteert hebben, dat zyluyden aldaer uuyt crachte van zekere speciale commissie overmits die occupatie van den anderen voirgaende gedeputeerden van Doordrecht gecomen waren, mit hemlieden brenghende antwoorde op het geschrifte van den eersten Aprilis²⁾, versoeckende, dat zy eymanden van den (fol. 195^v.) heuren aldaer tot Geertruydenberghe seynden souden, omme daervan copie authentique te lichten ofte dat syluyden selver tot Breda die metbrenghen wilden, mits alvoirens weder overseyndende die ostaigiers, die heere van Haussy, die^a) capitainen Juliaen Romero ende Mondragon. Op welcke missive hemlieden den 8 May voor antwoorde gescreven woorden, dat alsoe men tot noch toe gedient hadde van principale scryfturen sonder copie, dat zy daeromme een ofte twee van hemlieden deputeren soude(n), omme die principale antwoorde over te leveren, onder verzekerheyt van het generaele passeport, hemlieden geaccordeert by den Commandeur Major voor tbeginsele van dese communicatie, ofte onder die particuliere passeporten, hemlieden in den maenden van Februario ende Martio overgesonden ten tyden als daer questie was op het faict van den ostaigiers, ofte, soeverre zy daermede niet tevreden wesen en

1) Fruin zegt (t.a.p. II, 378), dat in plaats van de vroegere negen (lees: tien) gedeputeerden der Staten slechts vier terugkwamen en dat wel de minst beduidende. Deze laatste opmerking is niet geheel juist, zooals uit de door onze kroniek medegedeelde namen van deze vier blijkt. Vgl. Res. Holland, 21 April en 7 Mei 1575.

2) Vgl. boven blz. 197.

a) ‘die’ doorgehaald.

[p. 208]

wilden, mits eenen van den heuren tot Breda seyndende, zy weder voir ostaigier overseynden souden den heere van Beury. Ende alsoe die gedeputeerden verclaerden, sonder die voirs. ostaigiers niet te cunnen doen volghende haerlieder speciale commissie, omme die voirs. antwoorde selver over te leveren ende die communicatie des vredehandels te continueren, soe is daervan die Commandeur Major veradvertert geweest, ten eynde hem gelieven soude die voirs. hostaigiers mitten eersten naer Geertruydenberghe te seynden, opdat alsoe die gedeputerden mit haer antwoorde tot Breda soude(n) moeghen commen. Dan alsoe die Commandeur op den 9 May by missive hem liet beduncken, dat, gemerckt die swaricheyt (fol. 196.) geleghen was op het wederseynden van den ostaigiers ende hem niet geraden en doechte die te seynden, voor ende aleer men weten soude, wat die antwoorde soude wesen, soe is die secretaris De la Torre op den 10 May naer Geertruydenberghe gesonden ende weder den 11 May binnen Breda gecommen, mits alleen medebrenghende copie authentique, by de voirs. vier gedeputeerden onderteyckent. Wesende die principaele antwoorde bezegelt mit alle die zegelen van den steden van Hollant, Zeelant, Bommel ende Buren van date den 6 May uuyt Dordrecht, inhoudende in substantie tgunt hiernae volcht¹⁾:

1) Bor verhaalt deze gebeurtenissen veel beknopter en daardoor minder juist. Hij zegt alleen, dat de gezanten van den Prins en de Staten te Geertruidenberg bleven, ‘alwaer na eenige dagen op paspoorte van den Prince gekomen is den Secretaris van den Secreten Rade des Coninx, Jaques de la Torre, doende eenige excuse, waerom de ostagiers noch niet en konden komen, zeggende voorts last te hebben, om henlieden antwoorde van acceptatie of refus van des Con. Maj. grote offren en presentatien over te nemen, die hem eindelijk den 11 Mey gelevert is, daermede hy na Breda getogen’ enz. (II, fol. 94. Vgl. ook Fruin, t.a.p. II, 378.)

[p. 209]

Dat zy persisterden by haer overgegeven requeste in Augusto 74¹⁾, te weten dat die Spaengiaerden verthooghen sijnde, die Generaele Staten wettelicke ende vrylicken vergadert zijnde, sullen^a) moeghen vrymoedich advyseren ende besluyten hetghene tot conservatie van een vasten vrede ende vereenicheyt der provintiën ende redintegratie van den vertredenen privilegiën ende lofflicken coustumen derselver landen nootdelyck zal^b) zijn.

Dat sonder het vertrekken van de Spaengiaerden gheen rust noch vrede, jae gheen beginsele van rust noch vrede in den landen gebracht en can^c) weerden.

Soedat die Staten verclarden gheenderhande twist oft geschiel jeghens eenige andere omlegghende landen oft provintiën te hebben; dan kennelick te zijn, dat zy haer mit wapenen geopposeert hebben^d) alleenlick om die hoveerdighe, ongoddelycke ende onverdrachgelycke regieringhe der uuythemschen ende haren aenhangeren, soedat, syluyden vertroocken sijnde, die vrede sonder twyfele wederom te verwachten is^e) ende bij de Generaele Staten, die ompartydich (fol. 196^v.) zijn ende allen saeken best kundich, in alles geremedieert te weerden als boven. Niet twyffelende, off zy sullen^f) wel verstaen, dat die Staten van Hollant ende Zeelant mit goede redenen hem zijn opposerende niet alleen jeghens die Spaensche Inquisitie, dan oic jeghens die rigoreuse ende on-

1) Vgl. boven blz. 153.

a) ‘sullen’ veranderd in: ‘souden’.

b) ‘zal’ veranderd in: ‘soude’.

c) ‘can’ veranderd in: ‘conde’.

d) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

e) ‘is’ veranderd in: ‘was’.

f) ‘sullen’ veranderd in: ‘souden’.

[p. 210]

goddelycke placaten, op stuck van de religie in dese Nederlanden geëxerceert. Sonder dat die Staten van Hollant mitten heuren^a) nochtans begeren oft oyt van meninghe zijn geweest yemant, die van de Roomsche religie is, te bedwinghen tot haer religie, soe dat geloef een gave Godts is.

Verclaerden daeromme oick wel expresselick, dat zij niet en verstaen^b), dat men haer, als aengenomen hebbende die Gereformeerde, Evangelische, warachtighe religie, uuyt haer oude woonplaetsen ende vaderlant sal^c) doen vertrecken, soe doch ock tselve sonder uuyterste ruyne van den landen ende groote verminderinghe van de Conincklicke Majesteyts hoocheyt ende domeynen niet geschien en can^d).

Ende dat die Staten niet en segghen^e) op die gepresenteerde versekerheyt als van de Keyserlicke Majesteyt, vorsten ende potentaten ende die Generael Staten, die haer als borghen voor die onderhoudinghe des vredes souden stellen, tselve en is^f) niet geschiet, dat zij sulcx voorbijgaende waren^g), dan uuyt oorsaken, dat die Staten van Hollant ende Zeelant noodeloes dunck^h) daerop te disputeren, soelanghe als men in die opinie isⁱ⁾, dat men haer uuyt die landen wil^j) doen vertrecken; ende ten anderen, dat die Staten goet vertrouwen hebben^k) tot Zyne Majesteyt beroerende die versekerheyt, hoewel zy

a) ‘mitten heuren’ later bijgeschreven.

b) ‘verstaen’ veranderd in: ‘verstonden’.

c) ‘sal’ veranderd in: ‘soude’.

d) ‘can’ veranderd in: ‘conste’.

e) ‘segghen’ veranderd in: ‘seyden’.

f) ‘is’ veranderd in: ‘was’.

g) ‘waren’ later bijgeschreven.

h) ‘dunck’ veranderd in: ‘doecht’.

i) ‘is’ veranderd in: ‘was’.

j) ‘wil’ veranderd in: ‘wilde’.

k) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

[p. 211]

nochtans wel achterdencken behoorden te hebben, aengesien dat verscheyden voorschryften van den Keyserlicke Majesteyt ende anderen vorsten den graven van Egmondt ende Hoorn ende den heere van Montingys (nietjeghenstaende haer groote diensten) van den schandelycken ende ontschuldighen doot niet en hebben^a) connen bevryen; dat oick die nyewe gouverneur onlancx den gesanten van Hollant ende Zeelant gheen passeport en heeft^b) willen gunnen, omme deur Conincx landen naer den Keyser te trecken¹⁾, nietjeghenstaende die Keyserlicke Majesteyt alsulken gesandten versoocht ende begeert hadde^c) om by hem te commen; ende insonderheyt oick overmits die Coninck absent is^d) ende die clachten van zynen (fol. 197.) ondersaten aenhoorde ende daerop disponeerde by ooren ende monden van denghenen, die die eere ende reputatie van Zyne Majesteyt noch het welvaren van den landen niet ter herten en hebben^e)2).

Wetende anders ende wyders gheen voorder verclaringhe te doen, segghende evenwel op die versoochte verclaringhe, wie dat der Staten van Hollant

a) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadde’.

b) ‘heeft’ veranderd in: ‘hadde’.

1) Zie boven blz. 199, 202 en vooral de aanteekening op blz. 205, waaruit duidelijk blijkt, dat inderdaad geen gezanten van Holland en Zeeland, hetzij met Schwarzburg hetzij daarna naar den Keizer zijn gegaan.

c) Hs. ‘hadde’ eerst veranderd in: ‘heeft’, later weer in: ‘hadde’.

d) ‘is’ veranderd in: ‘was’.

e) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

2) Eigenaardig en niet zonder tact drukken de Staten hier hun wantrouwen in 's Konings beloften uit, zonder hem persoonlijk van bedrog te beschuldigen. Het zijn slechte dienaren, die zich tusschen hem en zijn volk plaatsen en daardoor de goede verstandhouding verstoren. Maar natuurlijk werd toen evenmin als nu iemand de dupe van deze doorzichtige fictie.

[p. 212]

ende Zeelant geassocieerden zijn^a), dat syluyden voor haer geassocierden altijts gehouden hebben^b) ende noch houden^c) allen vasallen ende ondersaten van (den) Zyne Majesteyt ende haren eerfgenamen, die om oorsake van den troublen zedert den jare 66 uuyt den landen gebannen, geweecken ende geëxecuteert zijn^d); dat zy dieselve met allen anderen, die haer rechverdighe sake geassisteert hebben^e), uuyt des vredes handelinghe niet en cunnen^f) buytensluyten.

Protesterende, dat ingevalle dat men op haer voorgaende overgegeven requeste gheen ander insien en nempt^g) ende dat die oorloghe mochte blyven continuerende ende dat ter oorsake van dien eenighe alteratiën ofte veranderinghe tot mishaghen ende schade van de Majesteyt comen mochte, dat men sulcx niet den Staten van Hollant ende Zeelant mit haerlieder geconfedereerde, dan haer wederpartye wyten ende imputeren soude^h)1).

Den 12 May²⁾ is die voirs. copie van antworde

a) ‘zijn’ veranderd in: ‘waren’.

b) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

c) ‘houden’ veranderd in: ‘hielden’.

d) ‘zijn’ veranderd in: ‘waren’.

e) ‘hebben’ veranderd in: ‘hadden’.

f) ‘cunnen’ veranderd in: ‘conden’.

g) ‘nempt’ veranderd in: ‘name’.

h) ‘sal’ veranderd in: ‘soude’.

1) Deze memorie, die door De la Torre uit Geertruidenberg werd medegenomen, staat noch in extenso noch in uittreksel bij Bor. Ongetwijfeld had onze kroniekschrijver het stuk voor zich, toen hij dit gedeelte schreef; hij moet dus goed op de hoogte van den gang van zaken zijn geweest, daar hij een stuk kon inzien, dat later Bor blijkbaar niet onder de oogen heeft gehad. Het is in extenso afgedrukt in de Resolutiën van Holland van 19 April 1575.

2) Bor geeft geen datum.

[p. 213]

by den commissarissen van Zyne Majesteyt den Commandeur Major, wesende tot Antwerpen, overgesonden. Ende is die heere van Rassinghem¹⁾ op den 13 May uuyt Breda gethoghen, omme op de voirs. antworde den Commandeur te consulteren, soe die gedeputeerden tot Geertruydenberghe naer bescheyt wachtende waren.

Den 14 May hebben die commissarissen van Zyne Majesteyt deur last van den Commandeur Major, soe het voirs. gescrifte soe haest niet beantwoort en conde woorden, als requererende wyder communicatie mitten heuren^a), sulcx dat by aventure.......^b) (fol. 197^v.) tijts daer dat van noode soude zijn, daervan veradverteert soude worden^c), by missive versocht, dat men tusschen Breda ende Geertruydenberge op die sake des vredehandels noch wyder communicatie soude moeghen^d) houden. Ende is veraccordert, alsdat men weder tot Breda soude vergaderen, mits weder overseyndende tot versekerheyt van den gedeputeerden sommighe ostaigiers. Ende zijn dienvolghende op den laesten May als ostaigiers naer Getruydenberghe gesonden die heer van St. Remy, capitain van den huyse tot^e) Breda, ende die heer van Beury, in de plaetse van dewelcken^f) Aert van den Dorpe ende Mr. Adriaen van der Mylen die^g) haer weder nae Breda begeven hebben als

1) Bor zegt ‘eenige van deselve commissarissen’. De kroniek, die bepaaldelijk alleen Rassinghem noemt, zal in dezen wel het juiste bericht hebben.

a) ‘mitten heuren’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) Onleesbaar.

c) ‘sulcx - woorden’ doorgehaald.

d) ‘moeghen’ doorgehaald.

e) ‘capitain - tot’ veranderd in: ‘gouverneur van’.

f) ‘welcken’ later bijgeschreven.

g) ‘die’ doorgehaald.

[p. 214]

specialicken gecommitteert zynden, omme van weghen die Prince van Ouraengen metten synen den vredehandel te continueren ende teweghen te brenghen¹⁾. Ende naer enighe communicatie hebben die gedeputeerden voirs. op den eersten Junij^a) verclaert onder anderen^b), mits dat men alvoorens uuyt den landen dede vertrecken die Spaengiaerden ende allen anderen vremde natiën, als zy van gelycke beloofden

1) Bor geeft van den loop der onderhandelingen een geheel andere voorstelling. Volgens hem (II, fol. 94) kwamen De la Torre en Leoninus den 19 Mei weer te Geertruidenberg met het antwoord van Requesens. Daarin vroeg deze een categorisch antwoord van den Prins en de Staten op de voorstellen des Konings, die zeer goedertieren, welwillend en tegemoetkomend waren en waarvan men geen verdere specificatie mocht vragen; men moest ze, zooals ze daar lagen, aannemen of verwerpen; het ergerde en verbaasde tevens den Landvoogd, dat men niet gaarne de toegestoken hand had aangegrepen; maar de Staten moesten nu ja of neen zeggen. Denzelfden dag nog hebben de gedeputeerden van den Prins en de Staten geantwoord, dat zij niets anders konden doen dan naar hun laatste memorie te verwijzen. Daarop hebben De la Torre en Leoninus den 21 Mei aan de Hollandsche gedeputeerden nogmaals een memorie aangeboden, vervattende de punten, waarop zij een cathegorisch antwoord verwachtten. De voorstelling van Bor en die van onze kroniek is dus niet met elkander in overeenstemming. Terwijl Bor de onderhandelingen te Geertruidenberg plaatst, laat onze kroniek ze voortzetten te Breda; zelfs noemt zij de namen der gijzelaars, die daarvoor weer naar Geertruidenberg moesten gaan. Bor noemt van de onderhandelaars alleen De la Torre en Leoninus, onze kroniek Arend van Dorp en Adriaan van der Myle. Verder weet onze kroniek niets van het ant woord van Requesens; zelfs stelt zij het voor, alsof de tijd ontbroken heeft een antwoord te zenden. Is er wellicht zoowel te Breda als te Geertruidenberg onderhandeld? Het zou de perken van een aanteekening verre overschrijden, zoo wij deze kwestie met alles, wat daarmede samenhangt, wilden uiteen zetten. Wellicht vinden wij daartoe elders de gelegenheid. Eigenaardig, dat Bor en de kroniek bij de nota van 1 Juni weer tot overeenstemming komen.

a) ‘op den eersten Junij’ later bijgeschreven.

b) ‘onder anderen’ later bijgeschreven.

[p. 215]

mede aen heure zyde te sullen doen^a) effectueren, dat zy in sulke gevalle tevreden waren ende consenteerden die gehele zaeke ende vredehandel, soewel betreffende die religie als anders, tsamen in handen te willen stellen van de Generale Staten van herwerstovere^b)1). Soedat die Commandeur tot dien eynde weder^c) heeft doen convoceren die principaelsten prelaten, heeren ende edelen van den landen (die voir het beginsel des vredehandels tot Brussel doir last van Zyne Majesteyt geconvoceert waren gewest) omme op als te hebben ende verstaen haerlieder advis ende meninghe^d), sulcx dat die saecke weder uuytgestelt woorden totten 20 Junij^e). Ende gedurende dese convocatie²⁾ soe heeft die Majesteyt

a) ‘doen’ later bijgeschreven.

b) ‘herwerstovere’ veranderd in: ‘den Nederlanden’.

1) Deze memorie in extenso bij Bor, II, fol. 94 vlg. Vgl. over het belang van dit stuk: Fruin, t.a.p. II, 379 vlg.

c) ‘weder’ later bijgeschreven.

d) ‘ende meninghe’ doorgehaald.

e) ‘sulcx - Junij’ later bijgeschreven.

2) Bor deelt het advies van deze convocatie van 20 Juni op een andere plaats mede (II, fol. 98 vlg.), maar laat op de memorie van 1 Juni onmiddellijk het antwoord van de commissarissen van de Spaansche zijde van 23 Juni volgen, dat in onze kroniek ontbreekt. Evenmin heeft zij de repliek der gedeputeerden van den Prins en de Staten van 25 Juni. (Bor, II, fol. 95 vlg.) Na ontvangst van de dupliek daartegen gaven de commissarissen van den Prin; en de Staten ten slotte een reces over, waarbij zij, onder verwijzing naar de punten van verschil, verklaarden de onderhandelingen af te breken. (Bor, II, fol. 96 vlg.) Tegen dit reces, dat gedateerd is van den 14 Juli, protesteerden weer de Spaansche commissarisen (Bor, II, fol. 98). En, eindigt Bor dan: ‘Aldus is dese lankdutige handelinge sonder eenige vrucht en nut voor de Nederlanden geëindigt en hebben veel menschen tevergeefs gehoopt en na den vrede en rust verlangt; want de partijen niet dan te meer op den anderen verbittert zijn geworden.’ Onze kroniek kent blijkbaar de laatste gewisselde stukken niet, deelt ze in ieder geval niet mede. Zie nog het advies der Staten van Brabant (Bor, II, fol. 100). Vgl. ook Fruin, t.a.p. II, 380 vlg.

[p. 216]

van den Keyser andere twee gesanten in dese landen gesonden, daer die Commandeur Major hem bij gevonden heeft te Brecht tusschen Antwerpen ende Hoostraten¹⁾. Is oic ten tyde voirs.^a) weder uuyt Spaengen gearriveert Adrianus Montanus, theologus^b)2), die den Majesteyt van den Coninck deur last van den Commandeur Major^c) die gelegentheyt ende gesteltenisse^d) van den landen ende communicatie des (fol. 198.) vredehandels geremonstree(r)t hadde^e), sulcx dat ter selver^f) tijt die sake van den pais op een goede voet, als het scheen^g), staende was³⁾; dan soe men siennelick voor ooghen const bemercken, soe woo(r)de dieselve soe van deen als van dander zyde mit practique geprotaheert ende verthooghen, spelende elcx haer personaige omme in het gouvernement te blyven, meer soeckende haer eyghen proffijt ende grote staten^h) dan den dienst van(den) Zyne Majesteyt ende het welvaren van den landen,

1) Bor vermeldt deze Keizerlijke gezanten niet.

a) ‘tyden voirs’ veranderd in: ‘selven tyde’.

b) ‘theologus’ later bijgeschreven.

2) Bor weet evenmin iets van de zending van Montanus.

c) ‘Major’ later bijgeschreven.

d) ‘ende gesteltenisse’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘hadde’ veranderd in: ‘soude hebben, als men liet verluyden’.

f) ‘selver’ veranderd in: ‘dier’.

g) ‘als het scheen’ later bijgeschreven.

3) Hierin vergist de schrijver zich. Eigenlijk heeft de onderhandeling geen oogenblik kans van slagen gehad. Maar zij had voor den Prins en de Staten dit groote gevolg opgeleverd, dat de Spanjaarden waren aangewezen als de grootste vijanden der Nederlanden, terwijl Holland en Zeeland verschenen als de warme voorstanders van de ware belangen der Nederlanders. Wat dan ook te Breda door hen is gevraagd, is door de Pacificatie van Gent verkregen. (Vgl. Fruin, t.a.p. II, 383 vlg.)

h) ‘ende grote staten’ later bijgeschreven.

[p. 217]

waerdeur die landen in groot verloop gecomen zijn^a)1).

Den 15 May zijn die gedeputeerden van Utrecht weder van Brussel gecomen, daer zy van den 29 September geweest hadden²⁾, sonder eyt gevordert thebben, soe die Commandeur zijn volle petitie hebben wilden, nietjeghenstaende wat remonstrantiën men hem gedaen hadde.

Den 16 May heeft die Commandeur in den landen van Utrecht noch gesonden drie benden ruyteren, omme mitten voirs. 13 vendelen Hoochduytschen mede op den huysman te teeren, daer zy zeer avonteurlick mede geleeft hebben, hebbende haer leger genomen te Cortehoof, Ankeveen ende daeromtrent^b)3).

Den 19 May zijn die 9 vendelen Spaengaerts, die een tijt lang in de Betuwe geleghen hadden, gecomen tot Vluten, naerdat zy gepocht hadden mit gewelt inne te hebben willen nemen die Vaert, zulcx dat die heer van Hierges om tselve te beletten derwerts heeft moeten trecken; ende zijn op den 21 May van Vluten voirts gethogen nae Loenen ende van daer naer Beverwijck, omme zeker exploict te doen op Waterlant; denwelcken die heere van Hierges

a) ‘ende het welvaren - zijn’ later bijgeschreven.

1) Eigenaardig genoeg geeft onze kroniek aan beide partijen, of liever aan den Landvoogd en aan den Prins de schuld van de mislukking der onderhandeling. Zeker onpartijdig genoeg en geheel overeenkomstig het karakter van onzen schrijver, die Katholiek, maar anti-Spaansch en in het algemeen afkeerig van alle uitersten was. Bor vermeldt, dat men soms aan Requesens, soms aan Oranje de schuld van de mislukking der onderhandelingen gaf; de de kroniek combineert beide.

2) Zie boven blz. 155 vlg.

b) ‘hebbende - omtrent’ later bijgeschreven.

3) Men bedenke, dat de oorlog tijdens de vredesonderhandelingen geen oogenblik werd gestaakt, maar dat beide partijen zich integendeel duchtig weerden.

[p. 218]

uuyt Utrecht gevolcht is op den 23 May. Zijn oic vijff vendelen Hoochduytschen van het regimente van Focker van Ausborch¹⁾, die langen tijt by Breda gelegen hadden^a), op den 25 May gecomen aen St. Mertensdijck in den landen van Utrecht, omme mede te gaen naer Waterlant; dan en hebben van daer niet (fol. 198^v.) willen vertrecken^b), voor ende alleer zy haer betalinghe (daer zy veel aen ten achteren waren) ontfanghen hadden, zulcx dat zy aldaer stil zijn blyven leggen totten eersten Junij; ten welcken daghe zy voirts gethogen zijn naer Coortehooff, Ankeveen, Overmeer ende Ter Hoorst, daer zy voirts stil^c) zijn blyven leggen sonder voorder te hebben willen trecken²⁾. Ende die heer van Hierges, gecommen wesende tot Amsterdam, heeft aldaer omtrent^d) doen comen die voirs. drie benden ruyteren mit noch anderen vendelen, soe van het regimente van den grave van Boussu als van den zyne legghende^e); daer hy mede gethogen is naer Beverwijck, alwaer^f) hy oic veel Spaengaerts hadde doen commen uuyt Amersfort, Wijck, Renen, Culenborch, Vianen ende Nyport, daer zy in garnisoen laghen^g), zulcx dat aldaer veel volcx by den anderen vergadert was omme tselve exploict^h) te doen; daertoe ock veel

1) Fugger van Augsburg.

a) ‘die langen - hadden’ later bijgeschreven.

b) ‘vertrecken’ later bijgeschreven.

c) ‘voirts stil’ later bijgeschreven.

2) Bor vertelt van deze muiterijen niets. Hij zegt slechts kortelijk, dat Hierges in Mei zijn troepen in Utrecht verzamelde en daarna een inval deed in het Noorderkwartier. (II, fol. 106.)

d) ‘omtrent’ later bijgeschreven.

e) ‘legghende’ doorgehaald.

f) Hs. ‘daer’, veranderd in: ‘alwaer’.

g) ‘daer - laghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘exploict’ later bijgeschreven.

[p. 219]

leeren, schuppen, spayen, hauwelen, bijlen ende diergelycke instrumenten derwers gebrocht waren, soedat het scheen^a), dat zy in corten tijt haer wille van Waterlant deur zeker verraet, dat zy gesticht hadden^b), gehadt souden hebben. Dan die heere van Hierges mit den colonel Baldese¹⁾ ende andere capitainen, besichticht hebbende die schanschen ende sterckten, die die Waterlanders geleyt hadde noortwaerts boven Alckmaer tot Schoorl, Crabbendijck, aen den Slapert ende Calff, die zy deur tvoirs. verraet gepast hadden inne te gecrighen^c), zijn subitelick mit alle het volck, siende, dat zy niet uuyt en souden rechten, soe den aenslach ende verraet gefaillert was^d), op den 7 Junij weder uuyt Beverwijck gethogen naer Goylant (naedat daer oic^e) groote penninghe van brantschattinghen, als men seggen wilden, omgegaen waren) omme tvoirs. exploict te doen beletten, soe die Spaengaerts deur toedoen, advis, raedt ende erstelicke sollicitatie van die van Amsterdam geresolvert waren het gehele platte lant aff te hebben willen branden ende spolieren²⁾. Ende zijn alle^f)

a) ‘het scheen’ veranderd in: ‘zy wel gemeynt hadden’.

b) ‘deur - hadden’ later bijgeschreven.

1) Bor, die over dezen veld- of liever plundertocht van Hierges zeer beknopt is, vermeldt de aanwezigheid van Valdez bij deze gelegenheid niet.

c) ‘die zy - gecrighen’ later bijgeschreven met een andere hand.

d) ‘soe - was’ later bijgeschreven met een andere hand.

e) ‘oic’ later bijgeschreven met een andere hand.

2) Het is bekend, dat deze tocht van Hierges aanleiding heeft gegeven tot de beruchte processen, door Sonoy en de zijnen wegens verraad op touw gezet tegen Nanning Coppensz. en andere Katholieken in het Noorderkwartier. Men kent de schandelijke terechtstellingen, waarbij de afschuwelijkste martelingen zijn uitgedacht en in praktijk gebracht. Vgl. de zeer uitvoerige beschrijving met soms walgelijke bijzonderheden bij Bor, II, fol. 106 vlg. In het algemeen wordt aangenomen, dat deze menschen onschuldig zijn ter dood gebracht. Het is echter opmerkelijk, dat onze kroniek, waarvan de schrijver aan de zijde van Hierges staat, ook spreekt van verraad, dat evenwel is mislukt. Mogelijk is dan toch de beschuldiging niet geheel uit de lucht gegrepen geweest.

f) ‘alle’ later bijgeschreven met een andere hand.

[p. 220]

die voirs. Spaengaerts op den 8 Junij voirts^a) gethogen (fol. 199.) uuyt Goylant mit alle diligentie ende gepassert voirby Utrecht, logerende dien avont tsamen in Jutfaes ende int Wael^b), treckende voirts des anderen daechs smorghens te drie uren, wesende den 9 Junij, gelyckelycken over den Rijn naer Buren, dat zy terstont belegeerden. Daer die heer van Hierges hen ten selven daghe oic uuyt Utrecht^c) by begeven heeft, hebbende commissie als capitaingenerael aldaer over het leger; alwaer die voirs. ruyteren hem oic gevonden hebben, gepassert zijnde by Wijck over den Rijn, als van gelycke gedaen hebben die vijff vendelen Duytschen van den Foocker¹⁾, die op den 10 Junij weder van Cortehooff teruggegecomen zijn naer Jutfaes ende van daer voirts op den 11 Junij voir Buren int leger, daer die heer van Hierges noch andere vendelen uyt die omleggende quartieren mede by^d) hadde doen commen, soedat aldaer weder groot volck by den anderen vergadert was²⁾. Dan wat bevelen die 13 vendelen van Jorien van Fronsberghen, die in den landen van Utrecht laghen, gedaen woorden omme mede op te trecken ende hem by den hoop voir Buren^e) te begeven,

a) ‘voirts’ later bijgeschreven met een andere hand.

b) ‘ende int Wael’ later bijgeschreven met een andere hand.

c) ‘uuyt Utrecht’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. boven blz. 217 noot 3.

d) ‘by’ doorgehaald.

2) Bor (II, fol. 120) zegt: omstreeks 7000 mannen te voet, vier compagnieën ruiters en 15 stukken grof geschut.

e) ‘voir Buren’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 221]

en hebben sulcx niet willen doen, verclarende wel expresselick uuyt den landen van Utrecht niet te willen vertrecken, voor ende aleer zy ten vollen op betaelt waren; daertoe men gheen raedt met allen en wiste, soe men hem^a) een grote somme schuldich was; zulex dat zy daer in weerwil van den gouverneur ende achterdeel van den dienst van(den) Zyne Majesteyt ende den landen stil zijn blyven leggen, daer zy nu^b) meer dan een halff jaer gelegen hadden. Het leger weder uuyt Waterlant vertrocken sijnde, is daer groote ende (s)traffe affgrisselycke^c) executie gebuert over veel huysluyden ende anderen, die die voirs. schanschen ende sterckten verraden ende ettelicke (fol. 199^v.) steden van Waterlant op diversche orden in brant souden hebben helpen steken¹⁾.

(fol. 199^v.) Huwelijk van Oranje en Charlotte van Bourbon.

(fol. 200.) Rapport over de vredesonderhandelingen²⁾.

(fol. 204.) Den 25 Junij³⁾ des smorgens heeft men die stadt^d) Buren⁴⁾ mit het groof geschut beginnen te beschiten.

a) ‘hem’ later bijgeschreven.

b) ‘nu’ doorgehaald.

c) ‘affgrisselycke’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Ook hier spreekt de kroniek van het verraad der Noord-Hollanders als van een uitgemaakte zaak. (Vgl. boven blz. 219 noot 1.)

2) Het kwam mij onnoodig voor dit rapport, dat de boven beschreven onderhandelingen resumeert, hier weer af te drukken.

3) Bor stelt het begin van het beleg op 19 Juni; vermoedelijk is eerst den 25^sten het bombardement begonnen. Bij Bor is het niet duidelijk aangegeven, hoeveel dagen er verliepen sedert het begin van het beleg tot de overgave, daarbij inbegrepen het maken der loopgraven, het stellen der batterijen en de opeisching der stad.

d) ‘die stadt’ later bijgeschreven.

4) Vgl. de beschrijving van stad en kasteel van Buren: Bor, II, fol. 120.

[p. 222]

Den 26 Junij, wesende Sonnendach^a), smorgens te ses ure zijn die Spaengaerts geclommen over die muren van Buren, daer zy niemants inne gevonden en hebben dan sommighe oude personen ende oic noch anderen, die zy meestal dursteken hebben^b), soe alle die cnechten ende borgheren, niet willende den storm verwachten^c), mit haer huysfrouwen ende kynderen op het castel geweken waren, daer zy oic meest alle hoer goet van te voirens^d) op gebracht hadden¹⁾. Ende is het castel van Buren op den 27 Junij, sonder oyt schuet daerop verwacht thebben, op seeckere conditien^e) opgegeven, treckende op den 28 Junij des Conincx soldaten daerbinnen ende die ander weder^f) daeruyt, sterck wesende over die 200^g), mit haer zijtgewer ende al^h) tgunt zy draghen ende medenemenⁱ⁾ conden (naerdat die capitain Vogelsanck, die thuys van te voirens ingenomen hadden uuyt den name van den Prince van Ouraengen, die slutelen van castel mit het^j) vendelen ende trommelen²⁾ in handen van den heere van Hierges overgelevert hadden), die mit twee vendelen enechten van daer^k) geconvoyeert woorden nae Tuyl, by haer

a) ‘wesende Sonnendach’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘ende oic - hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘niet - verwachten’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘van te voirens’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Ditzelfde verhaal bij Bor.

e) ‘sonder - conditiën’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘weder’ later bijgeschreven.

g) ‘sterc - 200’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘al’ later bijgeschreven.

i) ‘ende medenemen’ met een andere hand later bijgeschreven.

j) ‘het’ veranderd in: ‘die’.

2) Bor vermeldt, dat Vogelsanck behalve zijn trommen en vaandels ook nog, wat van meer belang was, 24 groote en kleine stukken geschut op het kasteel moest achterlaten.

k) ‘van daer’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 223]

hebbende ettelicken waghens, daer zy haer goet mede ewech brochten, daervan sommighe van de achtersten^a) by den Duytschen gespoliert zijn geweest^b). Ende is^c) die capitain Vogelsanck (hem menende te salveren op het huys te Loefvestein) gevangen gebrocht binnen Gorcum^d), daer hy geëxecutert ende als een verrader gevierrendelt soude zijn¹⁾, soe hy die stadt mit het castel verraden souden (fol. 204^v.) hebben, hebbende selfs doen deurschieten den capitain Claude²⁾, die de Prince aldaer als capitain gestelt hadde^e) ende die stadt in zijn bewaernisse gegeven^f) hadde. Ende die van Gorcum, Bommel ende andere gerebellerde steden, niet willende innenemen die cnechten van Buren, maer deselve als verraders scheldende, soe hebben dieselve cnechten (cunnende nergens innecomen) groote excursiën van ruyten, roeven, schotten ende branden op het Sticht^g) van Utrecht gedaen, soedat die weghen noch meer ende meer^h) onveyliger zijn geworden³⁾.

Den 2 Julij is die heer van Hierges mit die grave

a) ‘van de achtersten’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) Hs. ‘worden’ veranderd in: ‘zijn geweest’.

c) ‘is’ doorgehaald.

d) ‘gevangen - Gorcum’ veranderd in: ‘binnen Gorcum gevangen gebracht’.

1) De Staten van Holland wilden hem ter dood doen brengen; maar de Prins, die zag, dat het kasteel door den onwil der soldaten om te vechten en het gebrek aan levensmiddelen toch niet te houden zou zijn geweest, trad voor hem in de bres, zoodat hij niet alleen niet geëxecuteerd, maar later zelfs vrijgelaten is.

2) Deze bijzonderheid niet bij Bor.

e) ‘hadde’ doorgehaald.

f) ‘gegeven’ later bijgeschreven.

g) ‘het Sticht’ veranderd in: ‘den Landen’.

h) ‘ende meer’ later bijgeschreven.

3) Ook deze bijzonderheden ontbreken bij Bor.

[p. 224]

van Meghen, naerdat hy ordre tot Buren gestelt hadde, weder gecomen binnen Utrecht^a).

Den 4 Julij heeft die Commandeur Major^b) zeker placat gedepeschert^c) van date den.....^d)1), twellick op den 16 Julij binnen Utrecht gepubliceert is geweest^e), daerby op verbuerte van lijff ende goet verboden woorden mit die rebellen van Zyne Majesteyt niet te moeghen communiceren, handelen, spreken ofte enich verstant thebben, in wat maniere dat het oic ware^f).

Den 9 Julij is Carolus, des Conincx twee(de) soen, gestorven in Spaengen²⁾.

Den 12 Julij is die Conininne van Spaengen weder verlegen van een ander soen, geheten Jan^g)3).

Den 14 Julij zijn tot Breda van den anderen gescheyden (hebbende die zake niet cunnen eens woorden) die commissarisen, soe van weghen Zyne Majesteyt als die gedeputerden^h) van weghen die

a) In het Hs. is deze alinea doorgehaald.

b) ‘heeft - Major’ veranderd in: ‘is binnen Utrecht weder gepubliceert’.

c) ‘gedepeschert’ doorgehaald.

d) Hs. ‘twellick op den’ veranderd in: ‘van date den’.

1) Het plakaat (gedr. bij Bor, II, fol. 100 vlg.) is eveneens van 4 Juli 1575. Den 12 Juli werd het te Antwerpen afgekondigd. Daar het tien dagen vóór het einde der vredesonderhandelingen is geteekend, is Bor's conclusie juist: ‘Waeruit oock wel te sien was, dat den Groot Commandeur niet oprechtelijck gesint was tot den voorsz. vrede.’

e) ‘binnen - geweest’ doorgehaald.

f) Hs. deze geheele alinea geschrapt, daarnaast in margine: ‘Bon’.

2) Zoontje van Philips II en zijn vierde gemalin Anna van Oostenrijk.

g) Deze twee alineae zijn later met een andere hand bijgeschreven.

3) Ook dit kind is vroeg gestorven. Philips' eenige hem overlevende zoon, zijn opvolger Philips III, is eerst in 1578 geboren.

h) ‘die gedeputerden’ later met een andere hand bijgeschreven.

[p. 225]

Prince van Ouraengen, Staten ende steden van Hollant ende Zelant mit haerlieder geconfedereerden, wesende die zake weder in state gestelt tot Alderheyligen¹⁾, omme in middel van tijt den Majesteyt van den gansen handel te veradverteren ende zijn goede gelieven daerop te verstaen ende oic in middel van tijt by den adversarysen te adviseren andere alsulke assurance ende versekerheyt, als zy soude(n) willen proponeren^a), naedat die van Hollant ende Zelant weder gepresentert, als zy noch op diversche andere voirgaende daghe soe by gescrifte als by monde gedaen hadde(n), die gehele zake, soe van de versekerheyt als van de religie, uuyterlick te hebben^b) willen verblyven aen de Generale Staten²⁾. Niet cunnende^c) verstaen, waertoe dat dienen soude^d) het restablissement van haerlieder privilegiën volghende die presentatiën, hemlieden van weghen Zyne Majesteyt (fol. 205.) gedaen, die sy oic voir goet ende redelick hilden, als zy al evenwel uuyt den landen souden hebben^e) moeten vertrecken ende haer vaderlant

1) Dat de termijn van Allerheiligen (1 Nov.) is gesteld voor de heropening der onderhandelingen, blijkt niet uit de door Bor (II, fol. 96) medegedeelde stukken. Alleen verklaarden de gedeputeerden van den Prins en de Staten zich namens dezen bereid om, zoo van wege den Koning, aan wien alle desbetreffende stukken zouden worden opgezonden, later nieuwe voorstellen mochten worden gedaan, deze eerbiedig in overweging te nemen. (Vgl. echter Fruin, Verspreide Geschriften, II, 382.)

a) ‘wesende die - proponeren’ later met een andere hand bijgeschreven.

b) ‘hebben’ later bijgeschreven.

2) Dat was inderdaad de wensch van de Staten van Holland en Zeeland.

c) Hs. hierboven nog ‘hebbende’, daarna weer doorgehaald.

d) Hs. ‘dienen soude’ eerst veranderd in: ‘gedient soude hebben’, toen hersteld.

e) ‘hebben’ met een andere hand later bijgeschreven, daarna weer doorgehaald.

[p. 226]

verlaten. Dan gemerckt, dat het^a) hemlieden voir dien tijt noch niet gelegen en was geweest^b) sulcx te doen ende mede dexercitie van haerlieder religie te verlaten, soe versoechten^c) zy oitmoedelick, dat het Zyne Majesteyt gelieven soude deur zijn genade, clemence ende goedertierenheyt te doen cesseren ende ophouden den brant ende het swert in der saecke belanghende die vrye conscientie, daermede men tot noch toe soe wreet ende straffelick den ondersaten van desen landen^d) vervolcht hadde. Belovende in allen anderen saecken ende affairen politicquen te obedieren ende Syne Majesteyt alsoe by te staen^e) ende meer te doen, als zy oyt van te voirens Zyne Majesteyts predecesseurs gedaen hadden.

Segghende op de geoffereerde assurance haer te refereren^f) tot heurlieder gescrifte van den 6 May, den commissarissen van Zyne Majesteyt op den^g) 11 May gelevert, ende die bitteren exemplen, by hemlieden aldaer verhaelt, die genoch verclaren^h), hoe die beloeftenissen gehouden souden woorden, te meer regardt genomen op de restrictiën ende limitatiën, by deselven assuranciën gevoecht; ende bysonder als die steden, fortressen, schepen ende artelleriën gerestituert soude wesenⁱ⁾ voir het vertrekt der vremder natiën ende aleer oic die Generael Staten goede ordre gestelt souden hebben, omme een goede ende vaste pais

a) ‘het’ later bijgeschreven.

b) ‘geweest’ met een andere hand later bijgeschreven, daarna weer doorgehaald.

c) ‘versoechten’ veranderd in: ‘hadden versoecht’, daarna hersteld.

d) ‘desen’ veranderd in: ‘zijn Neder’.

e) ‘by te staen’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘Segghende - haer te refereren’ veranderd in: ‘refererende haer’.

g) ‘op den’ later bijgeschreven.

h) ‘verclaren’ veranderd in: ‘verclarden’.

i) ‘wesen’ veranderd in: ‘hebben geweest’, daarna hersteld.

[p. 227]

ende vrede te houden Zulcx dat dieselve presentatie van assurance onder die gelimiteerde restrictiën niet en conde^a) dienen omme enichsins daerdeur tot een goede ende begeerlicke pais ende vrede te cunnen^b) geraecken.

(fol. 205^v.) Daerby voeghende, dat zylieden (omme alle wantrouwe ende diffidence te schouwen ende ewech te nemen) gheen beter middel en wisten^c) omme tot een goede versekerheyt te commen, dan dat men soewel van deen als van dander zyde den vremdelinghen ende uuytlandighen souden^d) doen vertrecken, volghende tversoeckt, by hemlieden gedaen soe by haerlieder requeste als voirgaende gescriften, twellick voiral een beginsel wesen soude^e) omme alle troublen te hebben^d) doen cesseren ende den anderen van beloeftenisse te hebben^f) moeghen voldoen. Ende ten eynde dat men ten beyde syde soude vrylycken hebben^g) moeghen betrouwen, omme te beter te verstaen tot alle redelicken conditiën, soe soude diennelick geweest^h) zijn, dat men die wapenen ende alle hostelité aen beyden zyde dedeⁱ⁾ cesseren, terwylen die vremdelinghe haer verthogen hadden^j) ende die convocatie der Generael Staten geschiede^k) omme vrylicken op als tadviseren. Ende om hem-

a) Hs. ‘cunnen’, veranderd in: ‘conde’.

b) Met een andere hand later bijgeschreven: ‘hebben cunnen’; ‘hebben’ doorgehaald.

c) ‘wisten’ veranderd in: ‘hadde weten te vinden’.

d) ‘souden’ eerst veranderd in: ‘souden hebben’, toen hersteld.

e) ‘wesen soude’ veranderd in: ‘geweest soude hebben’.

d) ‘souden’ eerst veranderd in: ‘souden hebben’, toen hersteld.

f) ‘hebben’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

g) ‘vrylycken hebben’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘geweest’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

i) ‘dede’ veranderd in: ‘hadde doen’, later hersteld.

j) ‘hadden’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

k) ‘geschiede’ eerst veranderd in: ‘geschied hadde’, toen hersteld.

[p. 228]

lieden te quyten voir God ende den werldt ende te verthonen, dat zy niet en begeren^a) haer eyghen particuliere prouffijt, hoewel nochtans dat die van der Gereformeerde religie liever souden hebben^b) willen verliesen lijff ende goet dan dieselve verlaten, - soe zijn^c) sylieden nochtans tevreden gewest^d), dat, soeverre Syne Majesteyt het poinct derselve religie hemlieden niet en soude hebben^e) willen permitteren ende toelaten, dat alsdan tselve poinct, mitsgaders die sake van de assurance ende alle anderen poincten, in different zijnde, getractert ende gewydert soude hebben moeghen^f) woerden by de Generael Staten, legittimement geconvoceert ende librement vergadert zijnde, wel verzekert wesende, dat deur het vertreck der vremder natiën allen foutten, exactiën ende concussiën souden cesseren^g) ende die landen weder commen^h) in goede pais, repos ende transquillite, daerby voeghende, dat zy altijts overbodich ende oic geheelⁱ⁾ gewillich waren gewest tot alle redelicke conditiën van tbegin aff te hebben willen verstaen, (fol. 206.) omme tot dieselve pais te hebben moeghen commen, mits dat men alvoirens die vremdelinghen uuyt den landen hadde doen vertrecken. Oic mede niet twiffelende, gelijck alle die werldt ende haer partie selver wel conde verstaen ende niet en souden dorven ontkennen^j), dan dat die vergaderinghe der

a) ‘en begeren’ veranderd in: ‘begeert en hadden’.

b) ‘hebben’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

c) ‘zijn’ veranderd in: ‘waren’.

d) ‘gewest’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

e) ‘hebben’ met een andere hand bijgeschreven, later doorgehaald.

f) ‘soude - moeghen’ met een andere hand later bijgeschreven, ‘hebben’ doorgehaald.

g) ‘souden cesseren’ veranderd in: ‘gecesseert’, later hersteld.

h) ‘commen’ veranderd in: ‘omme..... gecommen souden hebben’.

i) ‘geheel’ later bijgeschreven.

j) ‘ende - ontkennen’ later bijgeschreven.

[p. 229]

Generael Staten voir dien tijt was^a) geheel nootelick ende den landen proufitelyck. Hebbende mede op nyewes geprotestert, dat soeverre enich inconvenient verrese, van dat die landen wel in handen van eenen vremden heere souden moeghen commen, dat men hemlieden niet zulcx, maer haer wederpartie soude moeghen^b) imputeren. Haer mede beclaecht hebbende^c) van het lang trainnement, simulatie ende bedecktheyt, die men jeghens hemlieden in desen vredehandel gebesicht hadde¹⁾.

Protesterende die gecommitterde van weghen Zyne Majesteyt ter contrarie, als dat die partie ende adversarysen oirsake waren van de separatie ende schijdinghe der vredehandel, diewelcke, wetende den wille van Zyne Majesteyt, die saeke tot een goet, vruchbaer eyndt niet brengen en wilden, ende dat die faulte van de zyde van de Majesteyt ofte zyne gedeputerde^d) niet en quam, maer van de zyde van de ministers ende consistoriën der sectarisen, die een soe groet gratie, presentatie ende beneficie belettende waren deur alsulcke ombillike ende exorbitante eyschen ende petitien, als zy den Majesteyt voirhoudende waren, die hemlieden soe mildelicken zijn gratie mit volle mate gepresentert hadde, die volghende die voetstappen van zyne voirouderen ghee(n)sins veranderinghe van religie toelaten en conde, wesende nietemin

a) ‘was’ veranderd in: ‘geweest soude zijn’, later in: ‘wesen soude’.

b) ‘moeghen’ later bijgeschreven.

c) ‘beclaecht hebbende’ veranderd in: ‘beclaghende’.

1) Het stuk, waarvan het voorafgaande een extract is, staat gedrukt bij Bor, II, fol. 96 vlg. Er zijn evenwel afwijkingen, die bewijzen, dat óf Bor óf onze kroniek een minder juisten tekst voor zich hebben gehad.

d) ‘gedeputerde’ veranderd in: ‘gecommitterde’.

[p. 230]

tevreden andermael den Majesteyt van als tadverteren, daertoe zy tijt begeerden tot Alderheyligen, omme op als daervan te verwachten zijn goede beliefte ende determinatie^a)1).

Den 15 Julij is het regiment, te weten^b) die 13 vendelen Hoochduytschen van Jorien van Fronsberghen, dat^c) van 7 Decembris 74 in den landen van Utrecht continuelick gelegen ende op den huysman die vrye cost gehadt ende groote penninghen denselven huysluyden affgeschat ende affgedwonghen hadden, daer het lant grotelicx deur beschadicht is geweest, verthogen uuyt denselven landen naer Brabant.

Den 16 Julij is binnen Utrecht gepublicert zeker placaet van date den 4 Julij, daerby op verbuerte van lijff ende goedt verboden worden mit die rebellen van Zijn Majesteyt niet te moegen communiceren, handelen, spreken ofte enich verstant hebbe(n), in wat maniere dat het oic waere^d)2).

Den 19 Julij is die heere van Hierges mit die grave van Meghen gethogen voir Oudewater mit het leger, die tenselven daghe uuytgevallen zijn mit 4 vendelen, daer ten beyden seyde wat volcx gebleven is^e)3).

a) ‘Protesterende die - determinatie’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit protest van de afgevaardigden des Konings staat gedrukt bij Bor, II, fol. 98. Er zijn evenwel verschillen, die bewijzen, dat onze kroniek een anderen tekst voor zich heeft gehad dan Bor heeft gebruikt. Vgl. boven blz. 225 noot 1.

b) ‘is - weten’ veranderd in: ‘zijn’.

c) ‘dat’ veranderd in: ‘die’.

d) ‘Den 16 - waere’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Dezelfde mededeeling boven blz. 223 vlg.

e) ‘wat volcx gebleven is’ veranderd in: ‘ettelicke doden gebleven zijn’.

3) Bor is veel uitvoeriger in zijn beschrijving van de voorbereiding van het beleg van Oudewater (II, fol. 120 vlg).

[p. 231]

Den 28 Julij hebben die van Waterlant tot Bunschoten die schanschen verbrant ende ettelicke cnechten verslaghen ende veel ossen ende besten medegenomen.

(fol. 206^v.) Den 29 Julij is het geschut, dat voir Buren geweest was, voirby Utrecht gepasseert naer Oudewater mit meer ander ontallycke munitie van cruyt, loot, clooten, schuppen, hauwelen, spayen ende diegelycken instrumenten, dat uuyt Brabant ende van elders gebrocht woorden¹⁾.

Den 5 Augusti zijn tot Dordrecht van Eemden gearriveert ettelicke carvelen, daer vijff vendelen cnechten inne waren, die die Prince tenselven daghe heeft doen vertrecken naer Der Gouwe, menende daermede^a) die noch binnen Oudewater te seynden ofte mit assistentie van noch anderen die stadt daermede tonsetten²⁾, soe die Prince doen ter tijt anders gheen volck en hadde, die hy ontberen moechte, overmits hy alle zijn macht alsdoen employeren mooste omtrent den Clundaert, den Fynaert ende Rughenhille by Zevenberghen, daer des Conincx volck alle die schanschen (die by de wederpartie^b) aldaer geleyt waren) ingenomen hadde; hebbende die Commandeur Major aldaer veel garnison gesonden, van meninghe sijnde die passaige van Hollant op Zeelant te willen^c) beletten³⁾ ende die twee provin-

1) Bor deelt mede, dat Hierges 28 groote stukken geschut voor Oudewater had geplant (II, fol. 121).

a) ‘daermede’ doorgehaald.

2) Deze bijzonderheid niet bij Bor.

b) ‘wederpartie’ veranderd in: ‘Prince’.

c) ‘willen’ later bijgeschreven.

3) De Klundert c.a. werd door Mondragon met 1000 harquebusiers in Juli 1575 ingenomen, met de bedoeling om van daar uit een aanval op de Zeeuwsche en Zuid-Hollandsche eilanden te doen. (Vgl. Bor, II, fol. 120.)

[p. 232]

tien van den andere te scheyden, mits innenemende Oelkensplaet, Duvelant ende tlant van Schouwen^a), mit assistentie van veel schepen, die die Commandeur soe tot Antwerpen, Bergen-op-Zoom als elders daeromtrent tot dyen eynde^b) toe dede rusten. Ende is die Prince op den 7 Augusti die voirseyde vendelen gevo(l)cht uuyt Dordrecht, commende tenselven daghe op die middach binnen Der Gouwe¹⁾, terwylen Oudewater bestormpt woorden, niet vermoet hebbende, dat die storm soe haest geschiet souden hebben. Ende die Prince, siende dat Oudewater gewonnen was, heeft het volck voirts gesonden binnen Woorden, beduecht wesende, dat het leger terstont daervoir hadde moeghen commen.

Den 6 Augusti is Oudewater beschoten mit 32²⁾ stucken groff geschuts, die die heere van Hierges (fol. 207.) van diversche plaetsen aldaer voir hadde doen brenghen³⁾, naedat die heer van Hierges als opperste veltheer die stadt tot drie ofte vier reysen uuyt den naem van den Coninck op hadde doen eyschen, daer die van binnen altijts op ter antworde gaven, dat zy den Prince van Ouraengen gesworen hadden ende dat zy die stadt tot den lesten man toe

a) ‘mits - Schouwen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) daeromtrent - eynde’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Volgens Bor was de Prins, ‘wel wetende, datter weinig volx binnen lag, seer beducht, en is terstond (d.i. na het begin van het beleg van Oudewater) na der Goude, twe mylen daer van daen gelegen, getogen, om te sien, of hy voor eerst eenige soldaten daerbinnen soude konnen krygen, en vorders te beraedslagen en ordre te stellen, om deselve stede te ontsetten’ (II, fol. 121). Volgens Bor kwam de Prins dus op tijd; volgens onze kroniek kwam hij te laat.

2) Bor spreekt van 28 stukken. Vgl. boven blz. 231 noot 1.

3) Bor vermeldt, dat er dien dag 16 à 1700 kogels in de stad zijn geschoten en den 7^den Augustus nog 1300.

[p. 233]

houden wilden, daertoe zy oic den anderen gesworen hadden, versoeckende, dat, soeverre die stadt innegenomen woorden, dat men haer vrouwen ende kynderen salveren wilde, die daertoe geen schult en hadden, ende niet doen en souden, als men binnen Buren gedaen hadde, daer men sommigen vrouwen ende kynderen, die soe haest op het castel niet lopen en conden, zeer schendelick vermoert hadde¹⁾.

Den 7 Augusti, wesende Sonnendach, is Oudewater op die middach by 10 vendelen Spaengaerts, die die storm hadden, wesende die tierce van Lombardie, mit gewelt innegenomen op den eersten storm²⁾, die omtrent een ure duerde, daer groot weer uuyt gedaen woorden; daer over die 150 Spaengaerts³⁾ op die storm doot bleven ende weel 400 gewondt⁴⁾, wesende binnen Oudewater vier vendelen enechten, als twee vendelen Gascoenen, twee^a) vendelen Schotten ende een vendel Duytschen ende wel 300 borgeren⁵⁾.

1) Bor vermeldt dit laatste verzoek niet.

2) Aan dezen eersten storm waren twee valsche aanvallen voorafgegaan, ‘so om te sien, of er eenige binnenwerken mochten gemaeckt zijn, als ook om het volk van binnen moede te maken’, volgens Bor.

3) Volgens Bor omstreeks 100.

4) Volgens Bor ongeveer 100.

a) ‘twee’ veranderd in: ‘een’.

5) Bor zegt: ‘Daer laegen in garnisoen binnen omtrent 350 man onder de Capiteinen Jonge Jan Hans Munter, die aldaer commandeerde, S. Maria, een Wals Capitein, die binnen Haerlem mede in de belegeringe was geweest, Capitein Mortkamp of, so hem andere noemen, Marcoult, die an des Coninx zyde gedient en overgekomen was, en de Lieutenant van Capitein Sletter, Schotsman. De borgeren en waren ook geen 350 sterk, doordien het jaer te voren de pest aldaer seer geregneert hadde..... in voegen, datter nu als geen 700 weerbare mannen binnen en waren’ (II, fol. 121). Het getal burgers komt overeen met dat onzer kroniek. Maria en Mortkamp hebben dan de twee vendels Gascogners, de luitenant van Sletter de Schotten en Munter de Duitschers gecommandeerd. Vier vendels van ± 100 man, kunnen samen ± 350 man sterk zijn. Vgl. over de Schotsche troepen in Oudewater: Papers illustrating the history of the Scots Brigade in the service of the United Netherlands, ed. by James Ferguson (Publ. of the Scottish History Society, XXXII) I, blz. 9, waar evenwel kapitein Sletter niet wordt genoemd.

[p. 234]

Ende die Spaengaerts die storm gewonnen ende op die vesten gecomen zijnde, hebben die van binnen selfs die stadt op vier ofte vijff plaetsen onder die wint aen brant gesteeken, opdat die Spaengaerts van den but niet hebben en souden¹⁾, zulcx dat die stadt geheel uuytgebrant is, behalven die grote kerck mitten toorn ende noch ses ofte seven^a) cleyne huysen²⁾. Die Spaengaerts voirts in de stadt gecomen zijnde, hebbent al dootgeslegen ende deursteken, (fol. 207^v.) dat zy daerinne vonden, soe soldaten, borgeren, vrouwen ende kynderen, uuytgesondert weynich, die zy^b) gevangen namen; onder diewelcke mede gevangen woorden haerlieder capitain, genaempt Munter, die in zijn arme gequest zijnde, hem in zijn huysinghe begeven had, wesende dieselve Munter een scipper van zijn neringhe, die genoempt plach te woorden Capitain Scharrebier, als plaghende scharrebier te vercoopen³⁾, diewelcke daernaer^c) gebrocht zijnde op het huys te Vianen, is^d) aldaer in gevanckenisse gestorven⁴⁾. Ende hebben voirts

1) Bor zegt alleen, dat de stad in brand stond, maar niet, dat de burgerij zelf den brand had aangestoken, opdat de Spanjaarden geen buit zouden hebben.

a) ‘seven’ veranderd in: ‘seventhien’.

2) Bor vermeldt nog, dat ook een klooster is gespaard gebleven.

b) ‘zy’ later bijgeschreven.

3) Deze bijzonderheid niet bij Bor.

c) ‘daernaer’ bijgeschreven.

d) ‘is..... gestorven’, veranderd in: ‘gestorven is’.

4) Bor zegt: ‘Capitein Munter werd gevangen, maer also hy met een gefenynigt loot geschoten was, storf hy daervan.’

[p. 235]

die stadt geplondert, soe zy best conden, overmits den grooten brant, die hemlieden in de weghe was. Indien daer goede ordre onder den enechten ende borgheren hadde geweest, soude noch veel meer^a) quaets onder den Spaengaerts hebben cunnen gedoen, eer zy daerbinnen hadden cunnen commen, mit gebrant olye, gesmouten thin ende loot, heet water ende calck, grooten balcken mit yseren pinnen ende anderen instrumenten, die zy jeghens den storm op den wallen al gereet hadden, omme over ende van de vesten te werpen, als zy oic al veel gedaen hadden; dan die quade ordre, die onder hemluden was, soe zy meestal droncken waren, heeft sulcx belet¹⁾, te meer soe haer hooftweringhe affgeschoten waren ende oic soe zy gheen strickwerringhe²⁾ en hadden ende niet sterck genoech van volck en waren ende op twee orden bestormpt woorden; daer die grave van Meghen, Lanchelot van Barlemont³⁾, hem in persoen mede onder gevoecht hadde, dryvende weder die Spaengaerts terugge, die eens op het wycken waren. Die stadt innegenomen sijnde, zijn veel gequetste capitainen ende anderen Spaensche gequetste soldaten binnen Utrecht ende anderen omleggenden

a) ‘meer’ later bijgeschreven.

1) Bor stelt de zaak geheel anders voor. Hij zegt, dat de ook in onze kroniek genoemde verdedigingsmiddelen inderdaad zijn gebruikt en dat burgers en soldaten zich beide manmoedig anderhalf uur lang hebben verdedigd; maar ‘also daer gestadig vers volk aenquam, en die van binnen zwak en vermoeit waren..... so zijn de Spangiaerden daer met een grote furie en bloedstortinge binnen gekomen’. Zijn algemeen oordeel is, in strijd met dat van onze kroniek: ‘Die van binnen defendeerden hen seer mannelijk, als vrome en ervarene soldaten’.

2) Vgl. boven blz. 176 noot 5.

3) Vgl. over Lancelot van Berlaymont, graaf van Megen, boven blz. 126 noot 2.

[p. 236]

steden gebrocht, die meest^a) aldaer gestorven ende begraven zijn geweest. Ende hebben naederhant die Spaengaerts veel vrouwen, jonghe dochteren, jonghens ende kynderen, die zy gevanghen genomen hadden (fol. 208.) ende gheen gelt ofte rantsoen opbrenghen en conden, sommighen van dien deursteken, vermoert, int water geworpen ende opgehangen, jae vrouwen, die op het uuyterste van kint gingen ende genoech den arbeyt op den hals hadden, ende die anderen vercoocht als slavoenen, jae oic om cleyne pryse van een reael drie ofte vier, twellic onder den Christenen noyt gehoort en is geweest^b)1).

Den 11 Augusti heeft die heer van Hierges die stad Woorden mit 1500 buschutten ende ettelicke perden doen berunnen, hebbende die van Worden een dach twee ofte drie van te voirens uuyt die stadt doen vertrecken alle die vrouwen ende kynderen, van meninghe sijnde die stadt te^c) willen houden. Ende zijn die voirs. schutten ende peerden op den 12 Augusti des morghens weder van daer vertrocken int leger voir Oudewater, verlatende die stadt van Worden, daer alsdoen acht vendelen cnechten behalven die borgeren binnen waren²⁾.

Denselven 12 Augusti zijn alle die Spaengaerts in der nacht van Oudewater gethogen voir Schoenhooven; ende is^d) een dach ofte twee daernae die

a) ‘meest’ later bijgeschreven met een andere hand.

b) ‘twellic - geweest’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. daarover Bor t.a.p.

c) ‘te’ later bijgeschreven.

2) Dit korte schijnbeleg van Woerden niet bij Bor. Hij zegt alleen, dat Hierges, ‘latende luiden, dat hy na Der Goude wilde’, den 12^den Augustus het beleg sloeg voor Schoonhoven.

d) ‘is’ later bijgeschreven.

[p. 237]

reste van tleger gevolcht^a); daer oic alle het geschut ende munitie, dat voir Oudewater geweest was, gebracht woorden; daervan 18 stucken¹⁾ op het veer jeghens Schoenhoven over^b) geset woorden, daer men die havene van de stadt mede conste bedwingen, datter niemant uuyt noch inne en moechte. Ende dede die heer van Hierges aldaer comen vijfftich samoureusen²⁾, diewelcken die van Schoenhoven voirby die stadt lieten passeren sonder daernae te schieten, twellick anders ommogelic soude hebben geweest, sulcx dat tselve niet sonder suspitie van verraet toegegaen en is^c); daermede³⁾ hy een brugge dede maecken over den Rin voir het huys te Liesvelt⁴⁾, wel bewaert ende vast aen den anderen gemaeckt sijnde mit anckeren ende groote yseren (fol. 208^v.) ketenen ende anderen instrumenten; hebbende mede daeromtrent wat neerwerts dwers deur den Rijn doen maecken een staketsel van grooten balcken ende mastbomen, met yseren ketenen in den anderen gevlocht zijnde; daer vijff stucken geschuts op den dijck by geset waren^d), soedat daer gheen ontset van Dordrecht ofte Rotterdam mit schepen

a) ‘gevolcht’ later bijgeschreven.

1) Bor maakt melding van 26 stukken, waarmede Schoonhoven beschoten is; volgens hem zijn zij van Utrecht gehaald. Onze kronick schijnt te bedoelen, dat het geschut onmiddellijk van Oudewater voor Schoonhoven is gebracht. Zij zegt bovendien, dat er 18 kanonnen op het veer tegenover de stad werden geplant. (Vgl. beneden blz. 238 noot 1.)

b) ‘over’ met een andere hand later bijgeschreven.

2) Samoureusen zijn een soort schuiten. (Vgl. boven blz. 129 noot 1.)

c) ‘diewelcken - en is’ later bijgeschreven.

3) D. i met de samoureusen.

4) Vgl. over het huis te Liesveld boven blz. 64 noot 1.

d) ‘daer - waren’ later bijgeschreven.

[p. 238]

van beneden opwers commen en conde omme die stadt tontsetten. Ende wilden^a) ettelicke schepen van Dordrecht sulcx attenteren^b), aleer die brugge mit het voirs. staketsel gemaeckt was, daervan drie in de gront geschoten ende twee genomen zijn gewoorden. Ende woorden omtrent den dijck by de Lopickerpoort geset noch 10 stucken geschuts, daer die stadt op die zyde mede beschoten is geweest¹⁾.

Den 19 Augusti des snachs soude ettelicke quaetwillighen binnen Amsterdam zeker verraet gesticht ende die stadt in vier hoecken in brant gesteken hebben, daervan 17 personen gevangen ende op den 23 Augusti daeraen geëxecuteert zijn gewoorden²⁾.

Den 23 Augusti des naechts te twee ure is die stadt Schoenhoven (naedat die des avonts te voirens weder opgeeyscht was gewest) beschoten op de voirs. twee orden mit 28 stukken geschuts³⁾. Ende geduerende tselve tot des anderen daechs in den dageraet, wesende den 24 Augusti, zulcx dat daer een zeer groote bresse inne gemaeckt is geweest, daer men mit een slachorde deur hadde moegen trecken.

a) ‘Ende wilden’ veranderd in: ‘Hoewel’.

b) Hs. ‘attenteren wilden’, ‘wilden’ later bijgeschreven.

1) Deze 10 stukken geschut, vermeerderd met de pas genoemde vijf en de vroeger vermelde 18 maken samen 33, dus nog meer dan Bor opgeeft. (Vgl. boven blz. 237 noot 1.)

2) Deze aanslag op Amsterdam was beraamd door Sonoy en Helling en goedgekeurd door den Prins. Men zou met twmtig vendels de stad binnenrukken, waartoe de poort zou worden geopend door vijftig soldaten, die heimelijk al in de stad waren. Deze laatsten werden den 19^den Augustus evenwel ontdekt; zestien van hen werden gevangen genomen en den 23^sten Augustus opgehangen. (Vgl. Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam. VII, 143 vlg.) Ook hier blijkt, dat de kroniek uitstekend is ingelicht zelfs omtrent gebeurtenissen buiten Utrecht.

3) Vgl. boven blz. 237 noot 1 en noot 1 op deze blz.

[p. 239]

Twellic die soldaten^a) van binnen siende, die meestal Engelschen, Franchoisen ende Schotten waren, begerende den storm niet te verwachten, soe zy boven die vyffhondert niet sterck en waren ende gheen ontset en vernamen ende die borgheren, die die stadt altijt op hadden willen geven, niet vechten en wilden, (fol. 209.) soe hebben zy gepresentert die stadt op te geven behalven lijff ende goet¹⁾. Ende heeft dienvolghende die heer van Hierges mit hemlieden doen handelen, zulcx dat zylieden op denselven 24 Augusti, wesende St. Bartolomeusdach²⁾, die stadt in zynen handen overgegeven hebben, die omtrent die noene daerbinnen gesonden heeft drie vendelen Spaengaerts van het regiment van Lombardie, treckende daernae die ander cnechten weder^b) daeruuyt mit haer weren^c) ende goet³⁾, passerende over het water naer het veer ende van daer voirts neerwerts. Ende zijn alle die borgheren ende ingesetenen in gratie genomen, zulcx dat daer niemant eyt quaets gedaen is geweest, soe die borgheren altijt wel vant beginsel die stadt op souden hebben willen geven, indien zy van den cnechten niet gedwonghen en hadden gewoorden van sulcx niet te doen.

Den 26 Augusti zijn die gedeputeerden van den drie Staten van Utrecht, heer Engelbert van Bruyhezen, van weghen der geestelickheyt, joncker Hendrick van Essestein, van weghen het ridderscap, ende Jan

a) ‘soldaten’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Volgens Bor stelde de kommandant, kolonel De la Garde, dit aan het garnizoen voor, daar de stad geheel onhoudbaar was.

2) St. Bartholomeus was de beschermheilige der stad Schoonhoven; van daar deze herinnering zoowel bij Bor als in onze kroniek.

b) ‘weder’ later bijgeschreven.

c) ‘weren’ veranderd in: ‘geweer’.

3) ‘Met haer wapenen, vendels en bagagie’, volgens Bor.

[p. 240]

Taets van Amerongen, van weghen die stadt ende steden^a) van Utrecht¹⁾, weder gereyst nae den Commandeur Major omme mit hem te veraccorderen van de petitie^b) van 200 dusent gulden, by^c) hemlieden gedaen²⁾.

Den 27 Augusti in der nacht hebben^d) ettelicke Spaengaerts van den tierce van Lombardie tot omtrent vijfhondert, leggende noch int leger voir Schoenhoven, gelyckelycken haer musquetten ende roeren losgeschoten, maeckende eenen alarm, daermede zy weder begonsten te muten^e), willende betaelt zijn, hoewel men haer weynich schuldich was, ende oic haer soldie geaumentert hebben, soe het van de besoinges waren, die noch onlancx voir (fol. 209.^v) jonges gedient hadde, willende oic niet langer int velt leggen, maer binnen Utrecht wesen, vergramt sijnde, dat haer de but van Schoonhoven ontgaen was^f); zulcx dat het gansche leger in roeren geweest is, soedat die van Schoenhoven, menende dat die vianden voir die stad waren, haer op die bresse begeven hebben, daeruuyt mit groof geschut schitende, sulcx dat daer ses Spaengaerts, wesende jeghenover op het veer, geschoten woorden³⁾. Ende hebben die heere van Hierges, die grave van Meghen ende die heer van Treslong, capitain generael van

a) ‘ende steden’ veranderd in: ‘steden ende landen’.

1) Vgl. over hem boven blz. 35 noot 1.

b) ‘petitie’ veranderd in: ‘presentatie’.

c) ‘by’ later bijgeschreven.

2) Vgl. over deze bezending, waarvan de leden echter door hem niet worden genoemd: Bor, II, fol. 130.

d) ‘hebben’ later bijgeschreven.

e) ‘muten’ veranderd in: ‘mutineren’.

f) ‘vergramt - was’ later bijgeschreven.

3) Van deze muiterij maakt Bor geen melding.

[p. 241]

de artillerie, die in der Nyport gelogeert laghen, mit gewelt in der nacht moeten ontlopen nae Vianen ende soe voirts binnen Utrecht comen^a), ofte die Spaengaerts souden hemlieden voir haer betalinghe verzekert hebben; dan is die mutinerie weder geappaisert, zulcx dat die voirs. heeren op den 28 Augusti des avont weder int leger gecomen zijn.

Den 29 Augusti is die heer van Hierges mit ses stucken grooff geschuts ende tweedusent harquebuysiers gevaren van Schoenhoven den strom neder by Crimpen^b) naer zeker schans, die des Princen volck geleyt hadden te Elshoudt^c) jeghens Crimpen over, daer die rebellen op den 31 Augusti des na(ch)ts uuyt verlopen zijn; daer^d) die heer van Hierges weder^e) zeker garnisoen ingelaten heeft^f) tot bevriinge van den strom, kerende weder mit het volck naer tleger voir Schoenhoven, soe die Spaengaerts (vresende, dat het oorloch te drae gedaen soude wesen^g)) onwillich waren int eylant van Charloes ofte Ryderweert^h) te willenⁱ⁾ trecken ende dat inne te nemen, daer doen ter tijt luttel garnison binnen lach^j); waerdeur men die stadt^k) van Dordrecht, van Brille^l), van^m)

a) ‘comen’ later bijgeschreven met een andere hand.

b) ‘by Crimpen’ doorgehaald.

c) Hs. na Elshoudt ‘op den hoeck van de Dordtsche Weert ende tot Crimpen’, met een andere hand later bijgeschreven; daarna ‘ende - Crimpen’ weer doorgehaald.

d) ‘daer’ veranderd in: ‘leggende’.

e) ‘weder’ later bijgeschreven.

f) ‘ingelaten heeft’ veranderd in: ‘daerinne doende oic een sch[uyt?] leggen tot Crimpen’.

g) ‘vresende - wesen’ met een andere hand later bijgeschreven.

h) ‘ofte Ryderweert’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘willen’ met een andere hand later bijgeschreven.

j) ‘daer doen - lach’ met een andere hand later bijgeschreven.

k) ‘stadt’ veranderd in: ‘steden’.

l) ‘van Brille’ met een andere hand later bijgeschreven; ‘van’ doorgehaald.

m) ‘van’ doorgehaald.

[p. 242]

Rotterdam ende Der Gouwe tsamen van den anderen^a) hadde cunnen separeren; waervoir die van Dordrecht bevrest zijnde, is aldaer in der stadt^b) zeker commotie onder den gemente verresen, soe die magistrat omtrent die stadt nyewe schanschen geleyt wilde hebben, daertoe die borgeren onwillich waren^c), soedat zy Willem van Nyvelt, haren schout, uuyt die stadt gejaecht hebben, twellic deur tusschenspreken van den Prince weder terneder geleyt woorden^d)1).

(fol. 210.) Executie van Pedro de Maldenado te Antwerpen. Tocht van Johan Casimir van de Paltz en den hertog van Paltz-Tweebruggen naar Frankrijk. Aanval van Requesens op Zeeland.

(fol. 210^v.) Den 8 September²⁾ is het leger van Schoenhoven gethogen voir Woerden, ter groter requisitie van die van Amsterdam^e)3), omme aldaer blockhuysen ofte schanschen voir te slaen ende te leggen; daer het lant van Utrecht op nyewes weder

a) ‘tsamen van den anderen’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘in der stadt’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘soe die - waren’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘waervoir die van Dordrecht bevrest - woorden’ doorgehaald; met een andere hand in de plaats daarvan: ‘waervoir dieselve steden beduecht wesende is aldaer een grote vrese onder het volck gecomen, soedat die gemeente aldaer begonsten te ropen: die Spaengaerts hebben ons Geus gemaeckt, zy sullen ons nu weeder papist maecken’.

1) Vgl. over de krijgsbedrijven van Hierges aan de Lek en de IJsel: Bor, II, fol. 125; van de beroering in Dordrecht vermeldt Bor evenwel niets.

2) Evenzoo bij Bor, II, fol. 123.

e) ‘ter groter - Amsterdam’ met een andere hand later bijgeschreven.

3) Deze bijzonderheid niet bij Bor.

[p. 243]

grote costen af gehadt heeft van schansgelt, waghens ende pyonierengelt^a), opdat die passaige te water tusschen Utrecht ende Amsterdam bevrijt soude zijn van de roveryen, excurtiën ende affsettinghe van de schuten ende waghens, die die van Worden dagelicx aldaer doende waren, daerdeur zy veel coopluyden ende anderen personen gevanckelick medenamen; twellic zy daernae noch alevenwel deden, nietjeghenstaende aldaer die schanschen laghen^b); daer zy zeer groote somme van penninghen by maniere van rantsoen dagelicx aff^c) genietende waren, soe die Commandeur geresolvert was (mit advis van den^d) Spaenschen Raedt) voir dat jaer ende somer^e) gheen (fol. 211.) steden meer te beleggen ofte geschut daervoir te doen brenghen, willende hem contenteren mitte victorie, die hy........^f) vercreghen hadde, sorghende, dat anders die fortune ende victorie (die nu soe schoen stondt) haer soude moeghen verkeren, nietjeghenstaende die Commandeur eerst^g) belast hadde die stadt van^h) Woerden te beleggen ende het geschut daervoir te brengen, soe het nochⁱ⁾ vroch genoch int jaer was als, alsdoen noch^j) wesende in de^k) maent van Augusto. Twellic jammer was, dat zulcx niet en geschieden, overmits het sedert

a) ‘daer het lant - pyonierengelt’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘twellic - laghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘dagelicx aff’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘den’ veranderd in: ‘zijn’.

e) ‘in den somer’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) Hier volgen eenige onleesbaar gemaakte woorden.

g) ‘eerst’ later bijgeschreven.

h) ‘die stadt van’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

j) ‘alsdoen noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

k) ‘de’ later bijgeschreven.

[p. 244]

het innemen van Schoenhoven tot lang naer^a) Alderheylighen alsulck schoen, droech weder was, alst by menschegedencken in veel jaren geweest hadde, oic soe die van Woorden niet van meninghe en waren het geschut te hebben willen verwachten (als men uuyt sommighe gevangen verstaen hadde), voir ooghen gesien hebbende het exempel van die van Buren^b), Oudewater ende Schoenhoven, die deen^c) ongelijck dandere^d) getracteert waren geweest. Ende zijn die schanschen aldaer blyven leggen totten 24 Augusti anno 1576, sonder eyt uuyt te rechten, anders dan dat zy tlant van Utrecht dagelicx ommenselick bedervende waren mit ruyten ende roven, soedat die huysluyden haer hoofsteden ende ackeren hebben moeten verlaten, sonder die hebben bewonen ofte besayen cunnen, soe haer perden hemluden benomen worden, als zy ten velden brochten, die zy weder hebben moeten rantsoenneren van de hoopluyden ende enechten, in de schansche van Worden leggende, al off het vianden geweest waren; twellic al omgestraft bleeff, wat clachten men daer oic over dede, userende die hoopluyden ende cnechten van alsulcke vryheyt, dat zy, met die van Woorden verstandt hebbende, hemlieden uuyt ende in die stadt vrylicken lieten passeren, latende hemluden al dat zy wilden, oic haer gevangen in die stadt brengen sonder hemlieden dat te benemen off tontsegghen, twellic zy wel bequamelick hadden cunnen doen; in somma daer het pertiën tsamen eens zijn, daer moeten die naebueren, die men met opset wil bedienen, dat ontschelden, als die overicheyt, die haer helpen

a) ‘lang naer’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘Buren’ later bijgeschreven.

c) ‘deen’ later bijgeschreven.

d) ‘dandere’ later bijgeschreven.

[p. 245]

souden, haer ten besten geven, als men aldaer wel opentlick sach, daer die heer van Hierges een goet roervinck aff was^a)1).

(fol. 211.) Rijksdag te Regensburg.

(fol. 211.) Den 19 September zijn uuyt Utrecht naer Crimpen gebrocht drie grote stucken geschuts mit veel munitie van cruyt, loot ende clooten; zijn mede uuyt het leger van Woerden derwers gethogen 7 vendelen Spaengaerts ende 7 vendelen Hoochduytschen van het regiment van den Foocker²⁾. Welcke Hoochduytschen gecomen wesende in Jutfaes, hebben aldaer gemutinert, willende niet voirtstrecken, voir ende aleer zy gans op betaelt waren, soedat zy aldaer voir een tijt^b) stil zijn blyven leggen, willende Juliaen Romero niet volghen, soe hy hemlieden zeer vilainicken toegesproken hadde, alsoff zy honden waren geweest^c); wesende Juliaen Romero van meninghe^d) (die alsdoen die superintendentie over tleger hadde^e) in de plaetse van den heer van Hierges, die binnen Utrecht cranck lach^f)) ende hem die nature van (fol. 211^v.) den landen niet en verstonde^g), te

a) ‘Ende zijn - aff was’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Vgl. over het beleg van Woerden: Bor, II, fol. 123.

2) Fugger. (Vgl. boven blz. 218, 220.)

b) ‘voir een tijt’ veranderd in: ‘totten 29 November’.

c) ‘soe by hemlieden - geweest’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘van meninghe’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘over tleger hadde’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘cranck lach’ veranderd in: ‘van Crimpen cranck gecomen was’.

g) ‘ende hem - verstonde’ doorgehaald; daarvoor: ‘over tleger hadde van meninghe’, dat later weer is doorgehaald.

[p. 246]

willen innenemen jeghens tadvis van een eygelick, soe hy niet uuytrechten en soude^a), mit assistentie van meer volcx, dat tot Crimpen ende daeromtrent legghende was, het eylant van Ryderwert, gelegen jeghens Crimpen over; daer die huysluyden mit assistentie van die van Dordrecht ende Rotterdam alsdoen^b) in het dorp te Ryderkerck een geweldighe schansche geleyt hadden, daer oic ettelicke vendelen cnechten inne laghen^c), tot bevrydinghe van den strom tusschen Dordrecht, Den Briele^d), Rott[erdam] ende Der Gouwe, die mit het innemen van deselve werdt van den anderen geseparert soude woorden. Hebbende Juliaen Romero, die alsdoen binnen Utrecht was ende veel apparaets dede maecken, derwerts doen gaen^e) veel samoureusen¹⁾ ende anderen grooten schepen, omme alsoe een brugge te maecken ende mit een smoeck ende gedruys van Crimpen^f) aen het eylant te vallen, daer een grote schat van koyen ende beesten inne was; dan siende, dat die schansche te geweldich was, is daernae mit het volck weder van daer vertrocken, affbrandende ettelicke dorpen tusschen Roterdam ende Der Gouwe. In twellic doende ettelicke Spaengaerts ende Duytschen by de rebellen verslegen zijn gewoorden. Ende heeft die Commandeur daernae die Spaengaerts weder gesonden binnen Amersfort, Wijck, Culenborch ende

a) ‘jeghens tadvis - soude’ met een andere hand later bijgeschreven; ‘soe hy - en soude’ doorgehaald.

b) ‘alsdoen’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘daer - laghen’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘Den Briele’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘gaen’ veranderd in: ‘brengen’.

1) Zie boven blz. 129 noot 1, blz. 237 noot 1.

f) ‘van Crimpen’ later bijgeschreven.

[p. 247]

Vianen, om aldaer in de steden haer winterleger te houden^a)1).

In dese maent van September is zeker poste van den Commandeur Major, gaende naer Utrecht, op die wech affgeworpen, die veel brieven by hem hadde, die den Prince van Ouraengen, alsdoen tot Dordrecht wesende, gelevert woorden. Uuyt sommighe van dewelcke die Prince verstaen heeft zeker verraet, dat op die stede van Dordrecht ende Zirixce geconcipieert was, ende oic die namen van denghenen, die tselve verraet te weghe gebrocht souden hebben. Welcke brieven die Prince openbairlick in zijn presentie doen lesen hebbende in jeghenwoordicheyt van den Magistraet van Dordrecht, zijn aldaer sommighe van den presentten bevonden gewest, die van de complicen waren ende in de brieven by namen ende toenamen geëxprimert stonden. Waerdeur die Prince zeer vergramt zijnde ende hem in colere stellende, geprotesteert heeft voir God ende die werldt, dat hy tot haerluyder ernstelycker versoucke ende tot zijnder grote coste, schade, moete, arbeyt ende achterdeel^b) hem in Hollant begeven hadde, omme haerlieder protector ende beschermer te wesen jeghens die ongoddelycke ende onverdrachgelicke regieringhe der uuythemschen^c) ende Albanisse tyrannie, daertoe zy

a) ‘dan siende - te houden’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze tocht van Romero wordt door Bor niet vermeld. Hij zegt alleen (II, fol. 125), dat Requesens na het beleg van Schoonhoven een gedeelte van Hierges' troepen naar Brabant ontbood, o.a. het regiment van Romero. Dit moet dan zijn geschied na den tocht, dien onze kroniek beschrijft.

b) ‘ende tot zijnder - achterdeel’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘der uuythemschen’ met een andere hand later bijgeschreven.

[p. 248]

oic den anderen eedeplechtich waren. Versoeckende (fol. 212.) acte, soeverre sy hem niet langher en begeerden, wel bereyt ende oic van meninghe sijnde hem terstondt weder uuyt Hollant te willen begeven, wel wetende, dat zy selfs^a) hem ten laesten souden verraden, zulcx dat hy hemlieden voirtsaen niet veel goets toebetrouwen en conden, mit meer anderen diergelycken proposten. Twellic die voirs. complicen hoorende ende haer faulten terstont bekennende, hebben op haer knyen vallende gratie ende misericorde versocht. Ende zijn dieselve mitterdaet gevankelicke gestelt ende sommighe van hemlieden (onder diewelcke die heer van Papendrecht, Oom, mede was^b)) daernae^c) geëxecuteert, als van gelycke oic gedaen is binnen Zyrixe¹⁾.

(fol. 212.) Tocht der Spanjaarden naar Zeeland.

(fol. 213.) Beleg van Zieriksee. Engelsche gezanten in Antwerpen en in Holland.

(fol. 215.) Den 26 November heeft die stadt van Utrecht den heere van Hierges moeten beloeven ende geven 20 dusent gulden, ofte hy soude binnen die stadt gebrocht hebben deur ordonnantie van den Commandeur Major (als hy seyde), daer hy hemlieden mede dreychden, hoewel sulcx onwarachtich was, seven vendelen Hoochduytschen van des Foeckers²⁾ regimente, die van den 29 September in Jutfaes gelegen

a) ‘selfs’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘onder - was’ doorgehaald.

c) ‘daernae’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Deze episode, die zeker uiterst merkwaardig is, is niet bij Bor te vinden. Vgl. echter Res. Holl. 23 Sept., 12 Oct, 8 Nov. 1575.

2) Fugger. (Vgl boven blz. 245 noot 2.)

[p. 249]

hadden ende Juliaen Romero naer Crimpen niet volghen en wilden. Ende die van Utrecht dieselve 20 dusent gulden beloeft ende daervan 10 dusent gereet opgebracht hebbende, die zy uuyt den gemeente soe geestelick als werlijck by leninghe gecollectert hadden, soe heeft die heere van Hierges op den 29 November dieselve seven vendelen uuyt Jutfaes doen vertrecken naer Gelderlant, leggende die aldaer in garnisoen tot Zutfaen, Grool, Dueticom ende Lochum¹⁾.

1) Volgens Bor (II, fol. 130) droeg deze zaak zich eenigszins anders toe. De Staten van Utrecht hadden al geruimen tijd gedeputeerden gezonden naar Antwerpen, waar zij bij den landvoogd de belangen van hun door den oorlog zwaar geteisterd en zeer verarmd gewest hadden voor te staan; vooral drongen zij aan op vermindering van lasten en protesteerden in ieder geval tegen alle nieuwe belastingen. ‘Maer in plaetse van henluiden te verlichten, werde dese vertoninge so qualyk by den Groot Commandeur genomen, dat hy de stad Utrecht boven alle de garnisoenen, daerbinnen en ten platten lande leggende, noch dreigde en schreef te willen beswaren met seven vaendelen Duitse soldaten, ten ware sy in promptis en metter daed opbrochten by forme van leninge de somme van 20,000 guldens; maer also hen 't selve onmogelyken was, hebben sy moeten versoeken d'intercessie van de Heere van Hierges, haren Stadhouder, en den Grave van Barlaymont, zijnen vader, om surcheance te krygen en middelretijd hare geallegeerde schaden met goede suffisante documenten te doen blyken’. De genoemde 20,000 gulden waren Utrechts aandeel in een bede van 1,200,000 gulden, door Requesens geëischt en waarvan Brabant 350,000 zou moeten betalen. Het verschil tusschen Bor en de kroniek is in hoofdzaak dit, dat bij den eerste Requesens de 20,000 gulden als leening eischt, en Utrecht zich om verlichting tot Hierges en Barlaymont wendt, terwijl in onze kroniek juist Hierges Utrecht de leening afperst. Een ander verschil is, dat volgens Bor het geld niet, volgens onze kroniek wel, zij het dan slechts voor de helft, is opgebracht. Mij dunkt, dat in zulke financieele zaken, die onzen kroniekschrijver zeer van nabij moesten aangaan - ongetwijfeld was hij een man van stand en vermogen - deze zeker volledig vertrouwen verdient. Ook kon hij gemakkelijk controleeren, dat de Duitsche soldaten, die bij Jutfaas lagen en die in geval van niet-betaling in Utrecht zouden worden gelegerd, niet daar, maar in Gelderland werden ingekwartierd.

[p. 250]

Den 8 December hebben die van Der Gouwe opgeslegen zeker schansche tot Haestrecht, daer zy twee vendelen cnechten van den regimente van den grave van Boussu gesleghen ende uuyt verjaecht hebben.

Den 26 December is die ambassadeur uuyt Engelant weder vertrocken uuyt Antwerpen naer Engelant.

Int laeste van December soude sommighe Spaengaerts het castel van Vrendenborch verraden ende des Princen volk van achteren opgelaten hebben; waervan die capitain kennisse gekregen hebbende, zijn sommighe van den complicen gevangen ende al heymelick aldaer geëxecuteert gewoorden, die deur inductie van den heere van Aldegonde, die langhen tijt aldaer gevangen geseten hadde, sulcx te weghe gebroocht souden hebben¹⁾.

(fol. 216.) 1576. Zieriksee ontzet. Jubileum te Mechelen. Champagney naar Engeland gezonden. 's Prinsen volk bezet Krimpen.

(fol. 217.) Muiterij te Brussel. Dood van Requesens. De Raad van State. Gezantschap aan den Koning.

(fol. 218.) Intrigues van den Spaanschen gezant te Parijs. Pogingen om de Spaansche soldaten te doen vertrekken.

(fol. 219.) Spaanschgezinde Nederlanders. Oproeping aan Aerschot. Verschillende krijgsbedrijven.

(fol. 219^v.) Den 9 May hebben die van Waterlant, sterck wesende over die tweedusent personen²⁾, wel toegerust wesende, die gelycht waren uuyt Alckmaer, Hoorn, Enckuysen ende anderen Waterlantschen plaetsen ende steden, daer overste aff was

1) Dit verhaal niet bij Bor.

2) Bor geeft (II, fol. 144) geen getal op.

[p. 251]

Dirrick Snoy, gouverneur van Enckuysen, in den morghenstondt innegenomen die stede van Muyden, daer zy mit schepen ende ettelicken galeren mit een stercken noordenwint voir gekomen waren, daer doen ter tijt binnen lach een vendel Hoochduytschen cnechten, die, haren comst vernemende, tsamen^a) daeruuyt verlopen waren. Soedat die heere van Hierges, binnen Utrecht die tydinghe ontfanghen hebbende, terstont derwerts doen comen heeft alle die schutten, soe van Spaengaerts, Walen als Duytschen, die tot Amersfort, Wijck, Renen, Culenborch, Vianen, die Nyport ende in anderen omlegghenden steden ende^b) plaetsen in garnisoen leggende waren; daer hy hem by gevonden heeft op den 10 May aen S^te. Mertensdijck, daer hy hemlieden tsamen verscheyden hadde; mitten welcken hy ten selven daghe gecommen is tot Muyerberch, omme dieselve Waterlanders te verjaghen uuyt die stede van Muyden ende tonsetten tcastel, daer Harman van Linden¹⁾, hopman van (fol. 220.) een vendel cnechten van den regimente van den grave van Boussu, doen ter tijt op was, by hem aldaer gesonden wesende omme ordre van als te stellen, soe die bailliu van thuys van Muyden in Hollant gevanghen sat ende men oic al over langhe vrese gehadt hadde, dat die Geusianen aen die quar-

a) ‘tsamen’ veranderd in: ‘meest’.

b) ‘steden ende’ later bijgeschreven.

1) Bor noemt als drost van Muiden en baljuw van Gooiland, jonkheer Pouwels van Loo en doet het, zonder het rechtstreeks te zeggen, voorkomen alsof deze op het slot aanwezig was. Onze kroniek zegt evenwel, dat de drost in Holland gevangen zat en dat het slot werd gecommandeerd door hopman Herman van Linden. Evenmin als dezen persoon noemt Bor zijn buitensporigheden in het Utrechtsche, die op den tijdgenoot, onzen kroniekschrijver, blijkbaar grooten indruk hebben gemaakt.

[p. 252]

tieren van der Zuyderzee op den landen van Utrecht een invasie souden hebben moeghen doen; hebbende die heere van Hierges denselven van Linden altijt gebruyckt gehadt voir een van zynen principaelsten raedt, als van gelycke gedaen hadde die heere van Lanoy, grave de La Roche, voirgaende gouverneur van Utrecht; wesende dieselve Linden een van de principaelste hopluyden, die den huysluyden ende dorpen van den landen van Utrecht altijt mit grote, onsprekelycken exactien ende concussien van leninghe^a), brantschattinghe ende roveriën gequelt ende getravailleert hadde, soe mit gewelt als dreygementen, hem niet ontsien hebbende den huysluyden ende dorpen by zyne missiven te sommeren te veur ende te swerde omme ter ordinantie van de stadthouder (als hy seyde) grote somme van penninghen te furneren. Ende die heere van Hierges, wesende tot Muyerberch, is op den 11 May mit zijn volck voirts gethoghen naer Muyden. Ende dairvoir doen stellen hebbende twee metalen stucken geschutz, die hy mede van Utrecht doen brenghen hadde, daer hy mede in de galeren dede schieten, daervan terstondt een in de gront ende een in brant geschoten worden, ende ettelicke Spaengaerts van achteren deur het water by den schout van Muyden op het huys¹⁾ gebrocht wesende, soe zijn die Spaengaerts die stadt mit gewelt aengevallen, zulcx datter by de vijffhondert personen²⁾ binnen die stadt versleghen worden ende over die hondert gevangen, nemende die reste die vluchte naer haer schepen, werpende van hemlieden int lopen

a) ‘leninghe’ later bijgeschreven.

1) Nam. het Muiderslot.

2) Bor spreekt van een verlies ‘van omtrent 200 goede soldaten, die daar dood bleven en sommige gevangenen.’

[p. 253]

haer roeren, harnas ende geweer; van dewelcken by (fol. 220^v.) de tweehondert personen noch verdroncken, die by de schepen (overmits het leghe water, dat mitten oostenwindt verlopen was) niet commen en conden, soedatter by de 1100 roeren¹⁾ soe binnen als buyten die stadt gevonden zijn geweest, mit veel stormhoyen, harnassen, spiesen ende ander diergelijck geweer. Hebbende die Geusianen voir die compste van den heere van Hierges die kercken ende beelden gescheent ende gebroecken ende die stadt genoech geplondert gehadt. Indien die Geusen soe haest van daer niet verdreven en hadde geworden, als men uuyt den gevangenen verstaen heeft, soe souden uuyt Waterlant daer noch by gecommen hebben ettelicken vendelen enechten onder den coronel Bartelent²⁾, die voir een tijt op den eylanden van Tessel, Vlielant, Schellinck ende Amelant geleghen hadden³⁾ ende van oosten tot dienste van den Prince van Ouraengen gecommen waren, die gepast hadden den landen van Utrecht geheel te plonderen ende gans te verbranden ende inne te nemen Diemermeer ende Sparrendam, omme alsoe Haerlem ende Amsterdam weder van den anderen te scheyden⁴⁾.

(fol. 220.) Vrede in Frankrijk.

(fol. 221.) Barthold Entens in Groningen en Fries-

1) Dit groote verlies van wapenen niet bij Bor, die alleen spreekt van een vlucht ‘met grote desordre’. Daarover heeft Sonoy zich dan ook later zoowel voor de Staten van het Noorderkwartier als voor den Prins moeten verantwoorden; hij heeft zich evenwel kunnen rechtvaardigen.

2) Natuurlijk Bartold Entens, de bekende Ommelander Watergens.

3) Zie daarover: Bor, II, fol. 144.

4) De beschrijving van de verovering van Muiden door Sonoy en de herovering van de stad door Hierges wordt door Bor ongeveer op dezelfde wijze beschreven als door onze kroniek, met eenige afwijkingen, die boven zijn aangegeven.

[p. 254]

land. Krijgsbedrijven in Zeeland. Terugkomst van den afgezant van den Raad van State uit Spanje.

(fol. 222.) Zieriksee geeft zich over. Groote muiterij der Spanjaarden.

(fol. 223.) Vervolg. Benoeming van don Jan tot landvoogd. Voornemens van den Koning tot pacificatie van de Nederlanden.

(fol. 224.) Pogingen van den Raad van State tot stuiting van de muiterij.

(fol. 225.) Voortgang van de muiterij. Onderhandelingen met de muiters.

(fol. 226.) De muiters bezetten Aalst.

(fol. 227.) Spaansche wreedheden.

(fol. 228.) Vergadering der Staten-Generaal te Brussel bijeengeroepen.

(fol. 229.) Don Jan in Spanje.

(fol. 229^v.) Den 24 Augusti in den morghenstont is die leger voir Woorden¹⁾ (die aldaer vant beginsel van September anno 1575 gelegen ende gans niet uuytgerecht en hadde) opgebroken, verbrandende alle haer hutten ende schansen. Treckende alle die vendelen, soe Duytschen als Walen, die daervoir gelegen hadden, deur ordonnantie van den heere

1) Woerden was in Maart 1576 op bevel van den Prins door den commissaris Jan Vos, die zich door den vijand heen had geslagen, van krijgsvolk en proviand ruim voorzien. Bovendien belemmerden de gestelde inundatiën een geregelde beschieting der stad en dus nog veel meer een bestorming. In Mei mislukte een nieuwe poging tot proviandeering der stad. Woerden bleef evenwel nauw omsingeld en zou vermoedelijk hebben moeten vallen, zoo de troepen, die de stad belegerden, niet door den Raad van State naar Brabant waren ontboden om tegen de muitende, te Aalst gevestigde Spanjaarden te strijden. (Bor, II, fol. 145.) Uit onze kroniek blijkt evenwel, dat onze troepen niet naar Brabant zijn getrokken, maar in Utrecht op de dorpen zijn blijven teren. Vermoedelijk heeft men hen niet vertrouwd en gevreesd, dat zij in Brabant gemeene zaak met de muiters zouden maken.

[p. 255]

van Hierges tsamen, deen hier ende dander daer op die dorpen doir het gansche lant van Utrecht, dat zy jammerlick zeer beschadichden, soe het recht midden in den bouwe was ende die Staten van Gelderlant niet lyden en wilden, dat die stadthouder aldaer enighe enechten zeynden soude, als hy oic niet en dorste doen. Indien die leger noch een weynich tijts voir Woerden hadde blyven leggen, soude die stadt haer van armoede, hongher ende commer op hebbe moete geven, als men uuyt die borgheren naederhant verstaen heeft, die deur het opbrecken vant leger verlost zijn gewoorden ende groote blyscap gemaeckt hebben. Heeft oic die heere van Hierges omtrent terselver tijt alle die sterckten ende schanschen, die in Waterlant geleyt waren, op doen brecken ende verlaten, doende alle die vendelen mede voir die vier porten van Utrecht commen tot onsprekelicke grote coste ende schade van den landen van Utrecht ende inwoenderen van dien. Twellic al mit opsette wil gedaen worden om die van Utrecht ganselick te bederven ende hemlieden geheel arm ende mat te maecken in recompence van den goeden dienst, die zy altijts bewesen ende gedaen^a) hadde, daervan den danck zeer sober was¹⁾.

(fol. 231.) Rassinghem naar Spanje gezonden. De Raad van State gevangen genomen.

(fol. 232.) Justificatie der Staten van Brabant, 8 Sept. 1576. (Bor, II, 169 vlg.)

(fol. 234.) Den 12 September des avonts te seven

a) ‘ende gedaen’ met een andere hand later bijgeschreven.

1) Dit beklag van den Utrechtschen kroniekschrijver is niet billijk. Ongetwijfeld hing het samentrekken der troepen in en om Utrecht samen met de muiterij in Brabant en Vlaanderen, waarvoor men ook in het noorden op zijn hoede moest zijn.

[p. 256]

ure zijn binnen Utrecht gecommen ende mit gemack innegelaten^a) drie vendelen cnechten, die die heere van Hierges als gouverneur van Utrecht mit gewelt daerbinnen hebben wilden, nietjeghenstaende wat goede remonstrantiën ende presentatiën hem gedaen werden^b), ofte hy soude die over Vredenborch mit gewelt^c) dien nacht daerbinnen gebrocht hebben, als hy mit grammen moede verclaerden^d), mit assistentie van ettelicken anderen vendelen, soe van zijn regimenten als van grave van Boussu ende Meghen, die tot dien eynde^e) voir die vier porten alsoic^f) omtrent die stadt legghende^g) ende by hem aldaer doen commen waren, hebbende haren leger opgebrocken voir Woerden, als insgelicx mit assistentie van de Spaengaerts, tot Amesfort, Wijck, Culenborch, Vianen ende Schoenhoven noch^h) in garnisoen legghende ende by hem ontboden sijndeⁱ⁾, die al op den tocht gereet ende al^j) eensdels by hem^k) omtrent die stadt gecommen waren, meynende die alsoe inne te gecryghen, mits in de stadt mit groff geschut van Vredenborch schietende; twellick hy geerne gesien hadde, belastende zulcx^l) den capitain sulcx te doenne, die daervan in weygeringhe was, hebbende die saecke

a) ‘ende - gelaten’ met een andere hand later bijgeschreven.

b) ‘nietjegenstaende - werden’ met een andere hand later bijgeschreven.

c) ‘mit gewelt’ met een andere hand later bijgeschreven.

d) ‘als hy - verclaerden’ met een andere hand later bijgeschreven.

e) ‘tot dien eynde’ met een andere hand later bijgeschreven.

f) ‘oic’ met een andere hand later bijgeschreven.

g) Hs. ‘legghende waren’; ‘waren’ doorgehaald.

h) ‘noch’ met een andere hand later bijgeschreven.

i) ‘ende by - sijnde’ met een andere hand later bijgeschreven.

j) ‘al’ met een andere hand later bijgeschreven.

k) ‘by hem’ met een andere hand later bijgeschreven, en doorgehaald.

l) ‘zulcx’ doorgehaald.

[p. 257]

wat wyder innegesien dan die heere van Hierges, die seer vergramt was, uuyt oirsaken (als te vermoeden is) dat hy bedeucht was, dat die gemeente van Utrecht hem hadden moeghen vanghen ende (fol. 234.) naer Brussel by zynen vader¹⁾ brenghen, soe hy int zeker wiste, dat die Staten van Brabant die Staten van Utrecht zeer versoeckende waren, dat zy haer mede in haerlieder confederatie begeven souden ende gheen garnisoen van den heere van Hierges ontfanghen, soe zy haer by hem bedroghen souden vinden, als wesende dieghene, die gepast hadde die quartieren daeromtrent legghende^a) mit garnisoenen te besetten ende inne te houden tot behoeff van den Spaengaerts ende haren aenhanck, omme alsoe Hollant ende Zeelant uuyt Utrecht te becrachtighen ende den pays, die voirhanden was²⁾, te beletten ende die zaeken van den landen weder in een nyewe beroerten te stellen, als sulcx sonder twyfel zijn meyninghe was, indien God die Heere tselve naederhant deur zijn Goddelicke gratie^b) niet versien en hadde³⁾.

Den 14 September zijn alle die Spaengaerts, die tot Amersfort, Wijck, Culenborch, Leerdam, Vianen, Schoenhooven ende Haerlem den gansen somer in garnisoen gelegen hadden, uuyt den landen van Utrecht, daer die^c) heere van Hierges hen^d) tsamen

1) De oude Berlaymont, destijds lid van den Raad van State, den 4 September 1576 bij den coup d'état van de Hèze c.s. met zijn medeleden gevangen genomen.

a) ‘legghende’ later bijgeschreven.

2) De Pacificatie.

b) ‘deur - gratie’ later bijgeschreven.

3) Deze bijzonderheden niet bij Bor.

c) ‘die’ veranderd in: ‘zy by de’.

d) ‘hen’ doorgehaald.

[p. 258]

by den anderen doen commen ende vergaderen^a) waren, verthogen naer Brabant omme hemlieden te voeghen by den anderen Spaengaerts, die omtrent Antwerpen jeghens die Staten van Brabant veeltleger slaen wilden; denwelcken die heere van Hierges tenselven daghe mit die grave van Meghen ende die heere van Floyon, zijn broeders, gevolcht is tot Wijck, omme ordre onder hemlieden te stellen, wesende die heere van Hierges zeer versocht van Juliaen Romero, den president van den Troubelen Raedt Roda¹⁾, die op het castel tot Antwerpen mit meer anderen Spaenschen capitainen gevloden waren, als dat hy in Brabant mit hemlieden commen ende haer hooft ende generael wesen wilde, soe zy niemant en hadden, daer zy mede communiceren conde, die die nateure van den landen kende ende hare tale verstonden; dan die heere van Hierges en dorst alsdoen zulcx noch niet wel bestaen, hoewel die wille van hem anders daertoe goet was, sorghende, dat zijn.....^b)

a) ‘ende vergaderen’ later bijgeschreven.

1) Jeronimo de Roda, lid van den Raad van State.

b) Hier breekt de kroniek plotseling af.

5) = met gemak?

d) ‘Majesteyt’ veranderd in: ‘Coninck’.