Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 23

[p. 1]

De kroniek van het klooster Aduard,
Medegedeeld door Dr. H. Brugmans.

De kloosterkroniek van het eens zoo vermaarde Aduard, die hierachter is afgedrukt, is niet onbekend en, wat meer zegt, niet onuitgegeven. Reeds tweemaal werd zij ter perse gelegd; bovendien kwam zij éénmaal in Nederlandsche vertaling onder de oogen van het publiek. De eerste, die haar in druk uitgaf, was de bekende Van Heussen, die haar inlaschte in zijn beschrijving van het kortstondige Groningsche bisdom¹⁾. Een vertaling daarvan gaf Van Rijn in zijn Oudheden en Gestichten van Groningen²⁾. Met dezen tekst en deze vertaling heeft men zich ruim honderd jaren gered. In 1850 gaf echter dr. F. Koppius een

1) Historia seu Notitia Episcopatus Groningensis (in deel II van de Historia episcopatuum Belgii. Lugduni et Bruxellis 1719), blz. 32-43. In de nova editio (I. Lugduni et Bruxellis, II. Antverpiae, 1755) op dezelfde plaats. Behalve deze beide bezit de Koninklijke Bibliotheek nog een nieuwe titel-uitgaaf van 1733.

2) Kerkelijke Historien en Outheden der Zeven Vereenigde Provintien V... In 't Latijn beschreven door den Heer H.v.H. In 't Nederduits overgezet... door H.v.R. (Leiden 1726. Fol.), blz. 325-353 - en Oudheden en Gestichten van Groningen en Groningerland, mitsgaders van het Land van Drent... Uyt het Latijn vertaald.... Door H.v.R. (Leiden 1724. 8^o.), blz. 211-322

[p. 2]

nieuwe uitgave: den 27 September van dat jaar werd hij te Groningen tot doctor in de godgeleerdheid bevorderd na verdediging van een proefschrift getiteld: Specimen theologicum continens Vitas ac gesta abbatum Adwerdensium¹⁾.

Wanneer ik niettemin een nieuwe uitgave aanbied, dan geschiedt dat om verschillende, naar het mij voorkomt overwegende redenen. Noch de uitgave van Van Heussen noch die van Koppius voldoen aan de eischen, die men aan een behoorlijke teksteditie mag stellen. De grondfout is, dat zij beide jongere, onnauwkeurige handschriften hebben gebruikt, gelijk beneden uit de beschrijving daarvan blijken zal. En de daaruit ontstane fouten hebben zij niet verbeterd door gelukkige conjecturen, zelfs niet waar die voor de hand lagen. Een enkel voorbeeld. Ten zuiden van de stad Groningen lag het Cistercienser nonnenklooster Yesse of Essen, dat in nauwe betrekking stond tot Aduard²⁾. Deze naam Yesse, die in de oudste handschriften natuurlijk juist voorkomt, is in alle jongere verhaspeld tot Teske en noch Van Heussen noch Koppius hebben dat verbeterd: de eerste is zelfs zoozeer het spoor bijster, dat hij, wat in de kroniek van Aduard over Yesse vermeld wordt, toepast op het Benedictijnerklooster Thesinge, waardoor natuurlijk een allerzonderlingste verwarring ontstaat³⁾. Van Heussen maakt zelfs door onbekendheid met de Groningsche plaats- en persoonsnamen fouten, die waarschijnlijk⁴⁾ geen handschrift hem aangaf.

1) Groningae, z.j. (1850).

2) Vgl. over dit huis: Reitsma, De abdij Essen, in den Groningschen Volksalmanak voor 1890, blz. 72 vlg.

3) Historia seu Notitia Episcopatus Groningensis, 45.

4) Waarschijnlijk, omdat het door Van Heussen gebruikte handschrift niet bekend is; over de vraag, welk handschrift hij heeft bezeten, zie beneden blz. 13.

[p. 3]

Zoo wordt Wyndesen (Winsum), wat alle handschriften juist hebben, door hem verknoeid tot Wyndelere; zoo worden de goede oud-Groninger namen Christophorus ab Ewsum, Rempt Jensema en Hieronymus Verrutius bij hem vervormd bijna tot onherkenbaar worden toe in Christophorus ab Erosum, Remt Gensema, Hieronymus Verratius. En op deze wijze is de tekst in beide uitgaven herhaaldelijk bedorven én tengevolge van de slechte hoedanigheid der gebruikte handschriften én door onnauwkeurigheid bij de bewerking.

Er is nog een andere reden, waarom ik tot een nieuwe uitgave besloot. De oudere handschriften, die ik heb gebruikt, gaven mij niet alleen een beteren tekst, vrij van onjuistheden en latere invoegsels, maar deden mij ook het middel aan de hand de kroniek in haar deelen te ontleden. Dit vraagstuk is, voor zoover ik weet, nog nooit behandeld. Van Heussen laat zich er niet over uit. Koppius is blijkbaar van meening, dat de kroniek omstreeks het midden der 16^de eeuw en later door een Aduarder monnik is geschreven en wel als een geheel: hij spreekt ten minste steeds van den ‘auctor libri’¹⁾. Dat de door hem bedoelde monnik slechts een continuator was, heeft hij niet opgemerkt. Ten slotte heeft mr. Nanninga Uitterdijk, die een monographie aan de abdij van Aduard wijdde²⁾, de kroniek wel als bron gebruikt, maar haar niet aan eenige kritiek onderworpen Door vergelijking der handschriften werd het mij mogelijk de kroniek in haar deelen te ontleden. Het bleek mij al spoedig onmogelijk dit punt duidelijk en afdoende uiteen te zetten zonder herhaaldelijk naar den tekst zelve te verwijzen. Ook

1) § 2 van de inleiding: De auctore libri.

2) J. Nanninga Uitterdijk. Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard. Groningen z.j. (1870).

[p. 4]

daarom was een nieuwe uitgave niet alleen gewenscht, maar zelfs beslist noodzakelijk.

Voordat ik echter de kroniek in haar deelen ga oplossen, zal het noodig zijn de onderlinge verhouding der handschriften vast te stellen. Daaraan dient evenwel een beschrijving der verschillende handschriften vooraf te gaan.

AG I. Handschrift van het Rijksarchief in Groningen en aldaar genummerd HS. folio n^o. 10¹⁾. Geschreven op perkament. Hoog 340, breed 230 m.M. 8 folia. 2 kolommen op iedere bladzijde. 45 regels in iedere kolom. Geschreven in het begin der 16^de eeuw. Katern van 8 bladen. Roode en blauwe beginletters. Roode opschriften. Het handschrift bevat op fol. 1^r-4^v de levens van den eersten tot en met den zevenentwintigsten abt (Bernhardus II, gestorven in 1506). Dezelfde hand schreef daarop nog twee regels van het leven van den achtentwintigsten abt Elbertus, maar liet daarna de pen over aan een andere, maar gelijktijdige hand, die verder het leven van Elbertus ten einde bracht (tot 1522). Deze tweede hand schreef ten slotte nog den naam van Elbertus' opvolger Lambertus neer, maar legde toen de pen neder, hetzij hij nog niets wist van den nieuwen abt dan dat hij verkozen was, hetzij ziekte, afwezigheid of iets anders hem belette voort te gaan. In ieder geval is dit tweede gedeelte niet lang na 1522 geschreven: het schrift is dat van dien tijd.

Het komt mij hoogst waarschijnlijk voor, dat dit handschrift in de abdij zelve is geschreven; waar elders toch zou men zulk een nauwkeurig en keurig uitgevoerd manuscript aanleggen dan daar? Het maakt dan ook geheel den indruk van een officieel exemplaar, mogelijk voor den abt zelven vervaardigd.

1) H.O. Feith, Register van het archief van Groningen. V, blz. 116.

[p. 5]

Is deze onderstelling juist, dan is het waarschijnlijk al spoedig na de te boek stelling uit het klooster geraakt. Zoo toch meen ik het feit te moeten verklaren, dat het niet is voortgezet: want dat de kroniek vervolgd is door een monnik der abdij, staat vast. Een andere mogelijkheid is deze, dat het vervolg door een monnik voor zichzelven is opgesteld: want dat de geschiedenis der verdere abten geen officieel karakter draagt, ten minste niet onder de oogen van den abt is opgesteld, blijkt wel b.v. uit de kritiek, door den kroniekschrijver op de buitensporigheden van den abt Arnoldus Lanth uitgeoefend. Maar ik begeef mij hier op het wijde veld der onderstellingen: keeren wij terug tot de vaststaande feiten.

Van de verdere geschiedenis van het handschrift is weinig bekend¹⁾. In 1851 werd het door den bekenden Frieschen geschiedkundige en jurist De Haan Hettema aan het toenmalige Provinciaal Archief van Groningen geschonken²⁾. Omtrent de afkomst van het handschrift zegt de schenker in een uitvoerige beschrijving, die met een met Van Heussen en Koppius gecollationeerde copie aan het stuk is toegevoegd: ‘Ik meen dat dit Handschrift voor eenige jaren door den toen te Groningen, doch thans te Leeuwarden wonenden boekhandelaar J. Swarts van eenen van de familie Bindervoet, met meer andere stukken is gekocht geworden.’ Verder is van de geschiedenis van het handschrift niets bekend. Er is misschien een band te leggen tusschen Aduard en de familie Bindervoet. Deze stamt langs de vrouwe-

1) Op fol. 8^r staat: 1809 (nummer of jaartal?). Op fol. 8^v is nog zoo iets als.... haepwille te onderscheiden.

2) Voorin ligt een copie van den brief van De Haan Hettema, waarbij hij dat doet, d.d. 27 Februari 1851, geverifieerd door den griffier der Staten van Groningen, d.d. 28 Februari 1851. Vgl. ook de bijgevoegde Provinciale Groninger Courant van 18 Maart 1851.

[p. 6]

lijke lijn af van de Clanten, die op hun beurt weer verwant waren met de Gaickinga's, wier burcht niet ver van Aduard stond en die, ook blijkens onze kroniek, in herhaalde betrekking tot het klooster stonden¹⁾.

B. Handschrift van de Koninklijke Bibliotheek te Berlijn en aldaar genummerd HS. Phillipps 1899²⁾. Geschreven op papier zonder watermerk. Hoog 124, breed 91 m.M. 57 gefolieerde beschreven en een groot aantal ongefolieerde onbeschreven folia. 15 regels op iedere blz. Geschreven in de eerste helft der 16^de eeuw. Katernen van 8 bladen. Roode beginletters en opschriften. Het handschrift bevat op fol. 1^r-47^v de levens van den eersten tot en met den achtentwintigsten abt (Elbertus, afgetreden in 1522). Dan volgt in een iets latere hand het begin (fol. 48^r) en in een hand van de tweede helft der 16^de eeuw het vervolg en slot van het leven van Lambertus Helt³⁾ (1522-1528, fol. 48^v-50^r) en het begin van dat van Johannes Reekamp (fol. 50^r-51^r). Bovendien voegde een andere hand dan deze laatstgenoemde, maar ook uit de tweede helft der zestiende eeuw, een aantal aanvullingen aan de kroniek toe, die in alle volgende handschriften in den tekst zijn opgenomen.

Het komt mij waarschijnlijk voor, dat ook dit handschrift in de abdij zelve is geschreven: ook van de toevoegsels meen ik dat te mogen aannemen.

1) Ik dank deze bijzonderheden aan de vriendelijke aanwijzingen van mr. J.A. Feith.

2) Valentin Rose, Verzeichniss der Lateinischen Handschriften de Königlichen Bibliothek zu Berlin. I. Die Meerman-Handschriften des sir Thomas Phillips. Berlin 1893, blz. 348 vlg. no. 156.

3) Deze tweede vervolger begon het leven van Lambertus Helt weer van voren af, zoodat dit een dubbel begin heeft, wat de latere handschriften door een ingevoegd ‘inquam’ trachten te bedekken.

[p. 7]

Want deze toevoegsels zijn deels onbeduidend, deels geven zij enkele bijzonderheden, waarmede men buiten het klooster wel niet bekend zal zijn geweest. Wat er later met het handschrift is gebeurd, is niet duidelijk. Op een voorschutblad zijn nog sporen van een wapen te constateeren, zonder dat evenwel het karakter daarvan duidelijk is aan te geven. In ieder geval behoorde het in de vorige eeuw aan Gerard Meerman, den bekenden bibliograaf en jurist (1692-1771). Hij toch was het¹⁾, die op fol. 52 tot 57 een volledige abtenlijst tot 1578 schreef, dus naar een ander HS. dan dit, en daaraan dan ook de volgende aanteekening toevoegde: ‘Haec strictim anotavi ex libello alio MS. cui titulus est: Vitae Abbatum omnium qui Coenobio Adwerdiano praefuerunt.’ Hij zal dus een der latere handschriften in zijn bezit of ten minste onder de oogen hebben gehad In 1824 werd ons manuscript met de bibliotheek-Meerman onder den hamer gebracht²⁾ en gekocht door den bekenden verzamelaar Sir Thomas Phillipps, van wien Pertz in 1827 een notitie er van ontving³⁾. Toen in 1887 de collectie-Phillipps op haar beurt verspreid geraakte⁴⁾, werden de Meerman-handschriften aangekocht door de Berlijnsche Koninklijke Bibliotheek. Zoo heeft ons handschrift na minstens drie landen te hebben bezocht en tweemaal de zee te zijn over-

1) Volgens vriendelijke inlichting van dr. Bijvanck.

2) Bibliotheca Meermanuiana. IV. Catalogus codicum manuscriptorum, blz. 142 no. 824.

3) Pertz, Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichte VII, 99. Daaruit werd het overgenomen door Muller, Lijst van Noord-Nederlandsche Kronijken (Werken van het Historisch Genootschap. Nieuwe Serie no. 31), blz. 79.

4) Zie daarover S. Muller Fz., De aankoop der Hollandsche handschriften van Sir Thomas Phillipps te Cheltenham, in Fruins Bijdragen, Derde Reeks V, blz. 104 vlg.

[p. 8]

gestoken ten slotte een vaste plaats gevonden. Habent sua fata libelli.

H. Handschrift der Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage en aldaar genummerd X 88 (oud nummer Th. 333)¹⁾. Geschreven op papier met watermerk: wapen van Amsterdam. Hoog 209, breed 164 m.M. 33 gefolieerde beschreven en eenige ongefolieerde onbeschreven folia. 24 regels op iedere bladzijde. Geschreven door Abraham Gronovius²⁾, den bekenden Leidschen bibliothecaris (1695-1775). Katernen van 8 bladen. Het handschrift bevat de geheele geschiedenis van het begin af tot 1578. De tekst is in het algemeen gelijk aan die der volgende handschriften. Maar later heeft Gronovius blijkbaar het bovengenoemde handschrift AG I of anders een daarmede zoo goed als geheel overeenstemmend in handen gekregen en daarnaar zijn afschrift gecollationeerd, d.i. aanzienlijk verbeterd. Daar het betere handschrift slechts tot en met het leven van Elbertus loopt, houdt ook daar de collatie op. Daar schreef Gronovius dan ook: ‘Hactenus MS. domi de Aduwert’, blijkbaar evenals ik van meening, dat het betere handschrift uit het klooster zelf afkomstig was. Dat blijkt ook uit de wijze, waarop hij heeft gecollationeerd. Regels, die moesten worden weggelaten, werden onderstreept met de opmerking in margine: ‘Verba subvirgulata in textu originali non reperiuntur’. Gronovius' verbeterd handschrift heeft dus ten slotte den tekst gelijk de beide vorige.

De geschiedenis van het handschrift is zeer eenvoudig. Blijkens zijn eigenhandig inschrift kocht de in alles belangstellende Bondam het op de auctie der

1) Vermeld bij Muller, Lijst, 79.

2) Volgens vriendelijke inlichting van dr. Molhuysen.

[p. 9]

Gronovii in 1785¹⁾. Na den dood van Bondam werd het in 1800 uit zijn bibliotheek²⁾ waarschijnlijk aangekocht door den Leidschen advocaat J. Romswinckel. Nadat deze bij de ramp van 1807 was omgekomen, werd zijn bibliotheek door Koning Lodewijk voor de zeer door hem begunstigde Koninklijke Bibliotheek aangekocht.

L. Handschrift der Universiteits-Bibliotheek te Leiden en aldaar genummerd Cod. lat. n^o. 180 c.³⁾ (oud nummer XVIII 180 c.). Geschreven op papier met watermerk: wapen van Amsterdam. Hoog 209, breed 164 m.M. 34 gefolieerde beschreven en eenige ongefolieerde onbeschreven folia. 24 regels op iedere bladzijde. Geschreven door Abraham Gronovius. Katernen van 8 bladen. Het is eenvoudig een copie van H in het net, met opneming van alle daarin aangebrachte verbeteringen. Aan het slot van het leven van Elbertus staat evenzoo: ‘Hactenus in M.S. Domi de Aduwert.’ Alleen enkele randopmerkingen zijn blijven staan, gelijk in H. Zoo merkt Gronovius in het leven van Eppo naar aanleiding van het in den tekst voorkomende: Menterna alias Termunt, op: ‘In alio exemplari legitur: in Menterwalt sive in Campis Silve.’ Zoo is de uitweiding, bij abt Fredericus onderstreept, blijven staan, met een opmerking als boven bedoeld in margine. Zoo staat bij abt Thybodus: ‘In alio exemplari legitur Thyboldus.’

Het handschrift is niet tot 1785 in het bezit der Gronovii gebleven. Waarschijnlijk heeft Abraham Gronovius zelf het aan Dumbar geschonken. Uit

1) Catalogus Bibliothecae Gronovianae. Codd. MSS. pag. 29 no 41.

2) Catalogus Bibliothecae Petri Bondam pag. 236 no. 97.

3) Geel, Catalogus librorum manuscriptorum qui unde ab anno 1741 Bibliothecae Lugduno Batavae accesserunt, blz. 186 no. 630 en daarnaar bij Muller, Lijst, blz. 79.

[p. 10]

diens boekerij werd het ten minste in 1746 door de Leidsche bibliotheek aangekocht.

BG I Handschrift der Universiteits-Bibliotheek te Groningen en aldaar genummerd n^o. 136¹⁾ (oud nummer AE 47). Geschreven op papier met watermerk: wapen van Amsterdam. Hoog 165, breed 150 m.M. 50 bladzijden. 26 regels op iedere bladzijde. Geschreven in de eerste helft der 17^de eeuw²⁾. Katernen van 8 bladen. Het handschrift bevat de geheele geschiedenis der abdij van het begin af tot 1578, met opneming van alle latere toevoegsels. Naar dit manuscript hoofdzakelijk bewerkte Koppius zijn uitgave³⁾.

Omtrent de geschiedenis van dit handschrift is alleen bekend, dat het in de vorige eeuw in het bezit was van den Groningschen jurist Hendrik Jan Nauta, door wien het omstreeks 1775 aan de Groningsche Universiteitsbibliotheek werd vermaakt.

BG II. Handschrift der Universiteits Bibliotheek te Groningen en aldaar genummerd n^o. 135⁴⁾ (oud nummer Bd. 42). Geschreven op papier met watermerk: de Hollandsche Leeuw in den tuin met devies: Pro Patria. Hoog 193, breed 155 m.M. 88 bladzijden. 18 regels op iedere bladzijde. Geschreven in het begin der 18^de eeuw door Theodorus Adriani, zijlrichter in Aduarderzijl⁵⁾. Katernen van 8 bladen.

1) Mijn Catalogus codicum manu scriptorum Universitatis Groninganae Bibliothecae, blz. 59. Ook vermeld hij Pertz, Archiv VIII, blz. 589 en daarnaar bij Muller, Lijst blz. 80.

2) Een oogenblik meende ik de hand van Emmius te herkennen, maar een vergelijking met ontwijfelbare autografen van dezen heeft mij van die meening teruggebracht.

3) Specimen theologicum etc. blz. XIV.

4) Mijn Catalogus blz. 59. Ook vermeld door Pertz, Archiv. VIII, blz. 589 en daarnaar door Muller, Lijst, blz. 80.

5) In mijn Catalogus t.a.p. staat: judex in Houwerderzijl. Naar een mij welwillend verstrekte inlichting van mr. J.A. Feith was Adriani in 1748 secretaris en fiscaal van Aduarderzijl: hij zal daar dus vroeger zijlrichter zijn geweest. Houwerderzijl is dus t.a.p. te verbeteren in Aduarderzijl.

[p. 11]

Het handschrift is een kopie van het vorige, zooals reeds door Koppius, die het mede gebruikte, is opgemerkt¹⁾. Dat wordt bewezen door eenige zeer aanstootelijke fouten. BG I heeft in het leven van Wigboldus: trans Emesara (voor Emesam): dit heeft BG II gedachteloos overgenomen. Nog erger: in het leven van Eggardus wordt een accusativus cum infinitivo terecht ingeleid door inquiens, geschreven inqens. Dit nu wordt door Adriani eenvoudig als ingens overgenomen, waardoor de zin geheel verloren gaat.

In 1736 schonk Adriani het handschrift aan de Groningsche Universiteitsbibliotheek.

P.E. Handschrift, toebehoorende aan het Groningsche Genootschap ‘Pro Excolendo Iure Patrio’, met de boekerij van dat genootschap gedeponeerd in de Universiteits-Bibliotheek aldaar en genummerd P.E. n^o. 93²⁾ (Oud nummer 4^o n^o. 27). Geschreven op papier met watermerk: fleschvormig vat met letters: F.F. Hoog 190, breed 145 m.M. 227 fol., waarvan fol. 125 tot 146 de kroniek van Aduard bevatten 22 regels op iedere blz Geschreven in het einde der 17^de eeuw. Katernen van 8 bladen. Het handschrift heeft ongeveer denzelfden tekst als de beide voorafgaande.

Het was in het bezit van den Groningschen archivaris mr. R.K. Driessen en is op de auctie van diens boekerij in 1832 door het Genootschap aangekocht³⁾.

A.G. II. Handschrift van het Rijksarchief in

1) Specimen theologicum, etc. blz. XIV.

2) Mijn Catalogus blz. 356.

3) Cat. HSS. 4^o no. 18.

[p. 12]

Groningen en aldaar genummerd HS. 4^o n^o. 2¹⁾. Geschreven op papier zonder watermerk. Hoog 208, breed 163 m.M. 172 bladzijden. 16 regels op iedere bladzijde. Geschreven in de eerste helft der achttiende eeuw door den bekenden Groningschen jurist Henricus Hofsnider, wiens naam op het titelblad voorkomt²⁾. Katernen van 8 bladen. Het handschrift heeft ongeveer denzelfden tekst als de voorafgaande. Het werd door Koppius voor zijn uitgave gebruikt³⁾.

Dit handschrift, hoewel berustende in het Rijksarchief en in den inventaris van dat archief opgenomen, behoort eigenlijk aan de gemeente Groningen⁴⁾, zooals blijkt uit een aanteekening van den archivaris mr. H.O. Feith Sr. van het jaar 1834. Wanneer het daar gekomen is en van wien het afkomstig is, is ten archieve te Groningen niet meer bekend⁵⁾.

Deze acht handschriften zijn mij bekend. Het is zeker, dat er nog andere hebben bestaan en mogelijk, dat er nog bestaan. Twee in ieder geval worden nog

1) H.O. Feith, Register van het Archief van Groningen V, blz. 178.

2) Hofsnider was van 1714 tot 1730 syndicus en in 1733/4, 1737/8 en 1741 raadsheer der stad Groningen. Vermoedelijk is hij in laatstgenoemd jaar overleden, daar hij in 1742 niet onder de gecontinueerde raadsheeren voorkomt. Vgl. Feith, Regeeringsboek der provincie Groningen I, op de genoemde jaren. Hij is de schrijver van: Kronyk van Groningen ende Ommelanden, die in 1731 te Groningen verscheen (vgl. Nijhoff, Bibliographie van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen no. 131), waarbij hij ook de afbeeldingen teekende en graveerde. Nog bestaat van hem: Benedicti Accolti de Bello a Christianis contra barbaros gesto pro Christi Sepulchro et Judaea recuperandis libri IV.... curavit Henricus Hofsnider. Groningae 1731.

3) Specimen theologicum enz. blz. XIV.

4) Daar de gemeente Groningen zich met haar oud-achief weinig bemoeit, heeft sedert jaren het Rijk der grootste gedeelte daarvan ‘in bruikleen’, een toestand, die met de eer van de derde koopstad des Rijks zeker niet in overeenstemming is.

5) Vriendelijke mededeeling van mr. J.A. Feith.

[p. 13]

vermeld. Van Heussen deelt mede, dat hij de kroniek afdrukte naar een ‘MS. hactenus abscondita, benigno Clarissimi Viri Domini N.C.J.C. studio Groninga nobiscum communicata’¹⁾. J.C. zal natuurlijk tot jurisconsultus moeten worden aangevuld; maar wie is N. C? Mr. Feith maakte er mij op opmerkzaam, dat, zoo men een drukfout mag aannemen, wat bij Van Heussen geoorloofd is, mogelijk bedoeld is Maurits Clant Dan zou deze familie dus twee handschriften van de kroniek hebben bezeten, want dat Van Heussen HS. AG I heeft gezien, is onmogelijk; immers dit loopt slechts tot 1522 en Van Heussen's tekst tot 1578. Maar afgezien daarvan, is zijn handschrift een der boven beschrevene? Blijkens den volledigen tekst kan het AG I, B, H of L niet zijn. Blijven dus de vier andere. Toen ik mijn catalogus der Groningsche handschriften bewerkte, was ik van meening, dat van Heussen BG I had gebruikt²⁾. Na nauwkeurig onderzoek ben ik daarvan teruggekomen. Wel hebben beide teksten natuurlijk groote overeenkomst, wel kunnen verder tal van verschilpunten door onjuist en onnauwkeurig lezen en afdrukken van Van Heussen worden verklaard, maar er blijven toch nog eigenaardigheden over, die bewijzen, dat de geleerde vicaris een ander handschrift voor oogen moet hebben gehad. Zoo ontbreekt b.v. in BG I de titel: Vitae ac gesta abbatum qui Coenobio Adoardio praefuerunt, die Van Heussen heeft. Zoo heeft het handschrift boven het leven van den eersten abt Wibrandus het opschrift: Vitae et nomina Abbatum, dat weer bij Van Heussen wordt gemist. Zoo is er meer. Hetzelfde kan van P.E. worden gezegd. Eerder zou ik aan AG II willen denken, zoo daartegen niet dit bezwaar bestond, dat

1) Historia seu notitia episcopatus Groningensis, 32.

2) Mijn Catalogus, blz. 59.

[p. 14]

dit handschrift waarschijnlijk na den tijd, dat Van Heussen het moet hebben gebruikt, door Hofsnider is geschreven. Ik geloof dan ook, dat wij het handschrift van Van Heussen niet meer bezitten: want zijn tekst vertoont afwijkingen van alle ons bekende handschriften, die niet alleen door onnauwkeurig lezen en afschrijven kunnen worden verklaard. Zoo verschillende afwijkingen in de volgorde der woorden, zoo de spelling Rigardus voor Richardus en meer andere. Wij zullen het verlies van Van Heussens handschrift wel te boven komen: in het algemeen is zijn tekst die der laatste vier bekende handschriften.

Een tweede handschrift, dat vermeld wordt, is niet verloren, maar heeft nooit bestaan. Koppius namelijk somt als n^o. 4 der hem bekende handschriften op een ‘Codex Bibliothecae Burgundicae Bruxellensis’, ‘quem tamen videre mihi non contigit’ naar hij zich beklaagt¹⁾. Wij gelooven dat gaarne: ook wij zullen ons het genoegen moeten ontzeggen met dezen codex kennis te maken. Immers mijn Brusselsche ambtgenoot, de heer J. van den Gheyn, conservator der handschriften, was zoo vriendelijk mij te berichten, dat hem geen handschrift der Aduarder kroniek in de aan zijn zorg toevertrouwde bibliotheek bekend was.

Nu wij dus de handschriften der kroniek hebben beschreven, kan hun onderlinge verhouding worden vastgesteld. Na wat ik boven mededeelde, is dat niet moeilijk. BG II is een copie van BG I, evenals L van H. Wat de betrekking van AG I en B betreft, zij komen zoo goed als woordelijk overeen: de vraag blijft, of zij beide afschriften zijn van één origineel, dan wel of B een copie is van AG I. Ik ben geneigd dit laatste te onderstellen, voor-

1) Specimen theologicum, blz. XV.

[p. 15]

namelijk omdat AG I een zeer officieel karakter draagt, dat men eerder voor een standaard-exemplaar dan voor een gewoon afschrift zou houden. Eenvoudigheidshalve neem ik dat dus aan. Verder staat het vast, dat alle andere handschriften met een onbekend aantal tusschentrappen van B afhangen. Bij de vergelijking der handschriften trof het mij onmiddelijk, dat alle handschrifien en uitgaven kortere en langere stukken hadden opgenomen, die in AG I allen ontbraken. De oplossing van dat raadsel werd gegeven door B. Hier toch zijn, gelijk ik zeide, in margine en op ingevoegde bladen door een latere hand verschillende toevoegsels bijgeschreven. Welnu, deze toevoegsels zijn juist die gedeelten, die alle handschriften geinterpoleerd hebben. Zoo is dus van B een thans verloren afschrift gemaakt, waarin alle bijgevoegde stukken in den tekst zijn opgenomen en deze geinterpoleerde kroniek is vervolgens voltooid tot 1578, den dood van den abt Arnoldus Kenninck. Wanneer wij dus de genealogie van onze handschriten zouden willen opmaken, zouden wij de volgende willen voorstellen:

Door x, y en z versta ik hier verloren gegane tusschenvormen; hoeveel handschriften ieder van deze letters vertegenwoordigt, is natuurlijk niet meer uit te maken.

[p. 16]

Hoe ik mijn uitgave moest inrichten was na de vaststelling van bovengenoemden stamboom niet twijfelachtig. Voor den tijd tot 1522 druk ik eenvoudig AG I af, telkens met vermelding in noten van de aanteekeningen van B, met toetsing harer waarde. Den tijd van 1522 tot 1528 geef ik uit naar B. Na 1528 heb ik naast elkander BG I, P.E., AG II en H gebruikt, maar toch P.E. tot grondslag genomen, daar dit mij het meest met den origineelen tekst scheen overeen te komen: bij de collatie toch van alle handschriften met AG I bleek mij, dat P.E. het meeste met het oudste manuscript overeenkwam en dus het nauwkeurigst was afgeschreven. Van Heussen heb ik niet vergeleken; hoewel ik meen, dat hij een afzonderlijk handschrift vertegenwoordigt, is het natuurlijk niet meer uit te maken, of wat hij in zijn manuscript vond staan, nauwkeurig door hem in den druk is weergegeven.

Na de verhouding der handschriften te hebben vastgesteld, kom ik tot de wijze, waarop de kroniek is samengesteld. De manuscripten zelven wijzen reeds uit, dat wij hier niet hebben te doen met het werk van één auteur, die uit allerlei bronnen in de zestiende eeuw de geschiedenis der abdij te boek stelde, maar, gelijk bij de meeste kronieken, met een verhaal, dat op verschillende tijdstippen is vervolgd. AG I loopt tot 1522, B tot 1528, de andere handschriften tot 1578. Al dadelijk moeten dus de afdeelingen 1192-1522, 1522-1528, 1528-1578 worden onderscheiden. Is de kroniek nog verder te splitsen? Minstens één grens staat nog vast. De kroniekschrijver eindigt het leven van abt Henricus II met de woorden: ‘Obiit autem altera die Andreae Apostoli anno currente 1485’. In dat jaar eindigde dus de monnik zijn kroniek. Was deze monnik de schrijver van de geheele kroniek van de stichting van het

[p. 17]

klooster af tot 1485? Het is wel waarschijnlijk. Dat in ieder geval een zeer groot gedeelte door een en denzelfden auteur is geschreven, staat vast. Van den 15^den abt Fredericus verhaalt b.v. de kroniek, dat hij te Rome is geweest om de heiligspreking te verkrijgen van S. Richardus en S. Emanuel, die vroeger in Aduard hadden gewoond, ‘de quibus supra mentio facta est’. Dit slaat terug op wat van den derden tot en met den twaalfden abt is gezegd: nu kan zulk een uitdrukking natuurlijk verwijzen naar wat een ander geschreven heeft, maar waarschijnlijk is het toch, dat de schrijver zijn eigen verhaal op het oog heeft. Andere aanwijzingen brengen ons nog verder, in ieder geval tot in de 15^de eeuw. Wanneer verhaald wordt van den tweeden abt dat hij begraven wordt ‘in praedicta capella, quae nunc Episcoporum camera vulgo dicitur,’ dan wijst dat in ieder geval naar veel latere tijden. Bij de beschrijving van den vloed van 1218, zegt de kroniek ‘ut invenitur in Dialogo Caesarii’. Caesarius van Heisterbach schreef zijn in de Middeleeuwen zeer geliefd boek ‘Dialogus miraculorum’ omstreeks 1230: ten minste hij leefde tusschen ± 1180 en ± 1240. En wordt men nu niet onmiddellijk herinnerd aan het verhaal, dat Wessel Gansfort, toen hij in de abdij was, de monniken aanried in het vervolg niet meer steeds in Caesarius te lezen, wat een onnut boek was, maar liever in de Heilige Schrift?¹⁾ Wessels verblijf te Aduard valt ongeveer tusschen 1475 en 1489. Zoo onze historieschrijver in 1485 zijn werk

1) Hardenberg, Vita Wesseli, 17, vóór de Opera omnia Wesseli, Groningae 1614. Hain vermeldt twee oude drukken van Caesarius: no. 4230, s.l. et a. (Keulen, Ulrich Zell) en no. 4231, Keulen, Johannes Koelhoff 1481. Beide kunnen door onzen kroniekschrijver zijn gebruikt. Maar even goed mogelijk is het, dat hij handschriften vóór zich heeft gehad.

[p. 18]

besloot, kan hij een der monniken zijn geweest, wien Wessel de lectuur van Caesarius ontried. Maar dat is een hypothese. Op vasteren bodem staan wij in het volgende. Abt Eppo (1257-1262) stichtte het klooster Menterwold¹⁾. Naar aanleiding daarvan verhaalt de kroniek, dat dit convent in 1299 wegens herhaalde overstroomingen van den Dollard verplaatst is en dat Boyngus, de 17^de abt, dit convent en nog vele andere kloosters heeft gereformeerd. Welnu: deze abt Boyngus komt voor in stukken van 1415 tot 1433: zijn optreden als visitator van de Benedictijner-kloosters valt van omstreeks 1410 tot 1424²⁾. In ieder geval moet dus de kroniek na ongeveer 1435 zijn opgesteld.

Er is nog een verhaal, dat een tijdsbepaling aan de hand kan doen. In het leven van den 17^den abt Thyboldus zegt de kroniek, dat de monniken van oudsher een afkeer hebben van alle slavernij, vooral wegens de wreedheid der vorsten, die zij als Friezen vroeger hebben ondervonden, ‘sicut invenitur in Chronicis Hollandiae’. Daar toch wordt vermeld, dat de Noorsche koning Godfried ten tijde van Lodewijk den Vrome de Friezen heeft onderworpen en allen boven de twaalf jaren dwong een strop om den hals te dragen. Maar na eenige jaren is deze koning wegens zijn groote wreedheid in Britannië met bijna al zijn soldaten in den oorlog gedood en werden de Friezen van de vernederende slavernij door Keizer Karel weer in vrijheid hersteld. Waar vinden wij nu dit phantastische verhaal in Hollandsche

1) Over deze zaak later.

2) Zie uitvoering over Boyngus: Reitsma, Twee hoofdstukken uit de geschiedenis van het Overijselsche klooster Sibkeloo, in: Historische Avonden, uitgegeven door het Historisch Genootschap te Groningen, 184 vlg.

[p. 19]

kronieken? Ik heb in geen kroniek uit de 15^de eeuw ditzelfde kunnen vinden, maar het is wel ontwijfelbaar, dat wij hier de verhaspeling voor ons hebben van de bekende geschiedenis van Godfried den Noorman, die in alle Hollandsche kronieken van de 15^de eeuw wordt gevonden. Ik blijf echter den moed niet opgeven: mogelijk brengt mij het toeval de kroniek in handen, waaruit de Aduarder monnik putte¹⁾.

Al deze aanwijzingen te zamen genomen wettigen mijns inziens de onderstelling, dat de kroniek oorspronkelijk in ieder geval in de 15^de eeuw is opgesteld. Daarop wijzen ook de levens der abten Menardus (1400-1421), Saccherus (1421-1423), Rodolphus (1423-1449) en ten slotte Henricus II (1449-1485), waarin bijzonderheden voorkomen, die aan berichten van oudere en jongere tijdgenooten doen denken. En wanneer wij dus de kroniek in ieder geval na het midden der 15^de eeuw moeten plaatsen, wat ligt dan meer voor de hand, dan dat wij het jaar 1485 voor haar eindpunt aannemen, het eenige, dat ons een aanwijzing in dien geest aan de hand doet. Ik erken, dat het doodsbericht van Hendrik van Rees later kan zijn toegevoegd, maar het is vrij uitvoerig en draagt toch allerminst het karakter van een aanhangsel. Ten overvloede geeft het daaraan voorafgaande tijdvers, zoo ik goed zie, ook het jaartal 1485.

1) Men zou nog geneigd zijn een aanwijzing te vinden in de ‘antiquiora hujus loci scripta et libri’ (in het leven van Albertus) en dit vertalen door handschriften en boeken. Maar, afgezien van het feit, dat in de 15^de eeuw die (gedrukte) boeken niet zoo oud kunnen zijn geweest, is mij deze tegenstelling van scriptum en liber in dezen zin nog nooit voorgekomen. Men onderscheidde nog veel later boeken en handschriften niet scherp. Ik zou dan ook liever bij scripta aan archiefstukken, bij libri aan boeken en handschriften uit de bibliotheek denken.

[p. 20]

Welke bronnen gebruikte onze kroniekschrijver? Ongetwijfeld bestonden er in het klooster lijsten van de abten, waarschijnlijk verrijkt met eenige biographische bijzonderheden, zoogenaamde annalen, zooals ze ons van vele kloosters bewaard zijn. Vanwaar anders die nauwkeurige data, die mogelijk onjuist zijn - dat is niet meer te bewijzen¹⁾ - maar die toch onmogelijk aan het vruchtbare brein van den kroniekschrijver zijn ontsproten? Aan zulke annalen ontleende de schrijver ongetwijfeld de enkele bijzonderheden, die hij omtrent het karakter der abten vertelt. Zoo berust het stichtingsverhaal zeker op een oude overlevering. Zoo vond de schrijver den ‘humilis et devotus pastor’ Wibrandus, Albertus ‘sanctissimae vitae’, Eylwardus ‘valde in aedificatione hujus ecclesiae laborans’, Rippertus ‘vir vitae venerabilis atque per omnia laudabilis’, zeker in oude aanteekeningen in de abdij. Dat wordt ook nog hierdoor bewezen, dat hij van den negenden abt Herebrandus mededeelt ‘de quo nihil constat ut aliquid annotatione dignum reperiatur’, maar er goedgeloovig aan toevoegt ‘quamvis laudabiliter praefuisse minime dubitatur’. Alsof nooit een onwaardig abt te Aduard den staf had gevoerd! De kroniek zelve wist het wel beter: abt Menardus, van wien overigens veel goeds wordt verteld, blijkt voor zijn wijding ‘simoniace’ 100 Philipsschilden betaald te hebben. Zijn opvolger Saccherus, hoewel op dit punt zuiver, verwaarloost het klooster en moet stekelige aanmerkingen van zijn bezoekers aanhooren. Natuurlijk heeft de schrijver de abtslijsten c.a. aangevuld uit zijn eigen ervaringen en uit wat anderen hem hadden medegedeeld. Zoo zijn dan waarschijn-

1) Er mag echter wel op worden gewezen, dat geen bewaarde oorkonde met de data der kroniek in strijd is.

[p. 21]

lijk de minder gunstige oordeelvellingen over eenige abten te boek gesteld, alle evenwel, opmerkelijk genoeg, uit de 15^de eeuw. Daarnaast moet de kroniekschrijver echter ook uit het archief en de bibliotheek van het klooster hebben geput, hoewel uit het eerste betrekkelijk weinig: mogelijk heeft de abt hem slechts laten zien, wat hij oorbaar vond. Immers hoewel waarschijnlijk verreweg de meeste charters van het klooster door den brand van 1580 zijn verloren gegaan, onder de weinige resten, die wij nog over hebben, zijn er al, die de kroniek blijkt niet te hebben gekend.

Tweemalen haalt zij namelijk oude stukken aan. In het leven van den tweeden abt Albertus merkt de schrijver op, dat de abdij onder hem geleerde mannen telde, die geheel Friesland door hun wetenschap verlichtten, ‘ut patet in antiquioribus hujus loci scriptis et libris’. Dat hiermede bijna zeker geen oorkonden zijn bedoeld, ligt voor de hand: dergelijke bijzonderheden worden in den regel niet door zegel en brief geboekstaafd. Maar natuurlijk heeft de kroniek een charter op het oog, waar zij in het leven van abt Hoptatus (1350-1352) vermeldt, dat de Aduarder schippers vrijdom van tol te Stade verkregen ‘quemadmodum literae Stadensium quae apud nos sunt optime testantur.’ Inderdaad is daarover een charter bewaard, maar van 12 September 1342¹⁾, zoodat de kroniek zich een tiental jaren vergist. Zeer zeker heeft ze nog andere charters gebruikt: ik zal dat bij den tekst zooveel mogelijk aangeven. Dat de kroniekschrijver de bibliotheek van het klooster²⁾ tot zijn

1) Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, no. 372.

2) Alles wat over de helaas! verbrande boekerij van Aduard was te vinden, heb ik verzameld in Historische Avonden, uitgegeven door het Historisch Genootschap te Groningen, blz. 210 vlg. Sedert heb ik geen uit Aduard afkomstig boek aangetroffen.

[p. 22]

beschikking had, spreekt van zelf, maar zeer veel heeft hij er niet uit gehaald. Hij spreekt eenmaal van ‘antiquiora hujus loci scipta et libri’¹⁾, maar dat hij andere boeken dan Caesarius²⁾ en de Hollandsche kronieken³⁾ heeft gelezen, blijkt niet.

Een hoofdbron van onzen schrijver was evenwel het klooster zelf. De bouwgeschiedenis ervan verhaalt hij vrij uitvoerig en hij deelt allerlei mede omtrent de inrichting ervan, verbouwingen enz. Talrijk zijn de grafschriften en andere opschriften door hem vermeld: zelfs het vrij onbeteekenende grafschrift van Emanuel van Cremona wordt medegedeeld en het opschrift op een waschbekken niet vergeten. In het algemeen schijnt hij genoeg verstand van bouwkunst te hebben gehad, om de verschillende stadiën van den bouw en de uitbreiding van het klooster vrij nauwkeurig te kunnen beschrijven.

Is nu uit al die bronnen een belangrijke kroniek opgebouwd? Ja en neen. Wanneer wij wat meer documenten van en over Aduard bezaten, zouden wij de kroniek veelal wel kunnen missen; zoo overmatig belangrijk zijn haar mededeelingen in den regel niet. Maar nu wij juist van het grootste, rijkste en beroemdste klooster der Friesche Ommelanden zoo weinig origineele stukken over hebben, nu is de kroniek, vooral voor de oudste tijden, een onwaardeerbare bron. Zonder haar zouden wij zelfs de namen der meeste abten niet kennen: de meeste zijn niet van elders bekend. Van de inrichting van het klooster zouden wij slechts een zeer vaag denkbeeld hebben. Enkele typische bijzonderheden, die een eigenaardig licht werpen op de kloostertoestanden

1) Vgl. boven blz. 19, 21.

2) Vgl. boven blz. 17 vlg.

3) Vgl. boven blz. 18 vlg.

[p. 23]

zouden wij missen. Verschillende belangrijke gebeurtenissen zouden ons minder duidelijk zijn. Maar daartegenover staan ook onvervulde wenschen. Wij zouden gaarne eenige wonderverhalen hebben gemist, met hoeveel genoegen onze monnik ze blijkbaar ook neerschreef, als wij daarvoor in ruil andere zaken hadden ontvangen. Over Aduards roem als kweekplaats van wetenschap, over de bekende school, die reeds in de 13^de eeuw beroemd, nog in de 16^de door niemand minder dan Melanchthon werd geprezen, over het wetenschappelijk leven der monniken, over hun methode van onderricht, over de inrichting der school, over de bibliotheek en haar schatten en nog veel meer, waarover wij zoo gaarne iets zouden weten, vermeldt onze kroniek uiterst weinig. Het is waar, hij zegt in het leven van abt Albertus (1205-1216), dat de school destijds druk werd bezocht; ‘vandaar kwam het, dat hier mannen woonden, in alle wetenschappen bekwaam, die geheel Friesland met hun kennis verlichtten.’ Maar vooreerst ontbreken hier bijzonderheden en bovendien vermoed ik, dat de plaats hier eigenlijk niet thuis hoort: dat de school twintig jaren na de stichting der abdij reeds zoo zou hebben gebloeid, is niet waarschijnlijk: mogelijk heeft de kroniek den lateren toestand voor een vroegeren genomen.

Bovendien deelt de kroniek veel mede over het verblijf van Emanuel van Cremona en Richardus de Busto, zoodat de schrijver daarover vrij uitvoerige bronnen voor zich moet hebben gehad. Maar dat is zoo goed als alles. Als hij van de bibliotheek iets mededeelt is het om te vertellen, dat het dak ervan werd vernieuwd. En wat wel het zonderlingste van alles is en bewijst, hoe weinig de schrijver oog had voor werkelijk belangrijke gebeurtenissen: van den grooten bloei op wetenschappelijk gebied van zijn klooster

[p. 24]

in de 15^de eeuw, toen Aduard nog meer een hoogeschool dan een convent was, weet hij weinig te zeggen. Van den beroemden abt Hendrik van Rees (1449-1485), door Gosewinus van Halen als den nooit genoeg geroemden geprezen¹⁾, een man uitblinkende in wetenschap, heet het, dat hij veel hervormde in wereldlijke en geestelijke aangelegenheden, dat hij matig was, een voortreffelijk zanger, een vrijgevig schenker van aalmoezen, begaafd met zin voor studie, een voortreffelijk prediker: verder omgaf hij de abdij met een muur, groef twee vischvijvers, vermeerderde de bezittingen van het klooster, stichtte drie altaren en herstelde de kerk. Dat is alles. Maar dat onder dezen abt zijn geestverwant, de groote Wessel Gansfort, jaren lang in het klooster heeft gewoond en er waarlijk geen kluizenaarsleven leidde, maar zijn geleerdheid en practische vroomheid de broederen ten goede deed komen, daarvan weet onze schrijver niets. Dat is te opmerkelijker, daar hij bijna zeker Wessel persoonlijk in het klooster moet hebben gekend, in ieder geval veel van hem moet hebben gehoord. In 1489 stierf Wessel: in 1485 is de kroniek voltooid. Men zou haast zeggen, dat deze monnik een vijand der nieuwe denkbeelden was; maar elders blijkt dat toch niet.

Een ander punt, waarover de kroniek uiterst onvolledig is, zijn de politieke twisten, waarin Aduard herhaaldelijk is gewikkeld geweest. Zij vermeldt natuurlijk wel een en ander: zij weet wel iets van twisten met Groningen en met de Friezen, maar het verband daartusschen en met de gebeurtenissen buitenslands ontgaat haar. Zeker was de schrijver niet ingewijd in de rol, die de abt van Aduard als een der vermogendste en invloedrijkste heeren der Omme-

1) Vita Wesseli vóór zijn Opera Omnia 1614, p. 16 vlg.

[p. 25]

landen in de politieke verwikkelingen telkens speelde. Er bestaan voor hem vijanden der abdij, die het haar soms zeer lastig maken; maar veel dieper gaat zijn blik niet. Dankbaar zijn wij voor het staaltje van de weerbaarheid der Aduarder monniken, dat hij geeft, nam. het verhaal van dien magister der conversen, die zich kleedde om de mis te lezen, maar op het bericht, dat de vijand voor de poort stond, zijn miskleed onmiddellijk uittrok en naar buiten ijlde, waar hij den dood voor het vaderland vond. Zoo moeten wij ons inderdaad deze Ommelander monniken voorstellen: bij alle wetenschappelijke verdiensten uiterst weerbaar.

Evenmin weet de kroniek veel te zeggen van den uitgestrekten handel, dien het klooster dreef, wat te Groningen altijd grooten naijver verwekte. Zoo goed als het eenige is het boven reeds aangehaalde bericht van de tolvrijheid der schepen der abdij te Stade¹⁾. Nog minder weet de kroniek over de waterstaats-aangelegenheden, waarin de abdij natuurlijk herhaaldelijk betrokken was. De abt van Aduard was van rechtswege hoofd van het Aduarder zijlvest, een der groote zijlvestenijen, waarin destijds de Ommelanden waren verdeeld, de voorgangster van het tegenwoordige waterschap ‘Het Westerkwartier’²⁾. Verreweg de meeste oorkonden, waarin de abt van Aduard optreedt, betreffen waterschapszaken.

1) Vgl. boven blz. 21.

2) Geertsema, De zijlvestenijen in de Groninger Ommelanden, 18. Reeds in 1312 komt het Aduarder zijlvest voor. Namens den abt nam altijd de keldermeester van het klooster den post van hoofd der zijlrechters waar. Ook in het Winsumer zijlvest had Aduard een belangrijken, hoewel middellijken invloed. Hier toch was de opperste zijlrechter de Hofmeester van het Uyterhuis of de Roode School, die aan het klooster Aduard toebehoorde. (Geertsema t.a.p.)

[p. 26]

Van al deze aangelegenheden, die dan ook het klooster slechts als deel van een staatsrechterlijk geheel - als men het zoo noemen mag - aangingen, heeft de kroniek met geen enkel woord melding gemaakt. De moeilijkheden van de afwatering, die nog altijd tot de gewichtigste behooren, waarover onze provinciale besturen hebben te beslissen, hebben voor den leek weinig aantrekkelijks: ongetwijfeld was onze monnik zulk een leek.

Zoo was de kroniek, zooals zij in 1485 werd voltooid. Het is aan te nemen, dat daarna telkens een der monniken, mogelijk ook dezelfde, die de kroniek schreef, haar vervolgde. Ik onderstel, dat eerst het leven van Wolterus I (1485-1494), daarna de levens van Wolterus II (1494-1500) en Hermannus (1500-1504), ten slotte die van Bernhardus I (1504-1505) en II (1505-1507) zijn toegevoegd. Ik maak dat hieruit op, dat de levens van Wolterus II, Hermannus en Bernhardus II alle eindigen met de woorden: ‘Requiescat in pace. Amen,’ of een dergelijke slotformule. Op zichzelf is dat niets opmerkelijks, maar het wordt het hierdoor, dat zulk een formule in onze kroniek niet dan uiterst zelden voorkomt¹⁾. Deze toevoegingen, ten minste de tweede, moeten dan geschied zijn na 1516: want aan het slot van het leven van Hermannus wordt opgeteekend, dat hij in dat jaar stierf. Er moet nog op worden gewezen, dat de levens der vijf bovengenoemde abten alle uiterst onbeduidend zijn: zij dragen geheel het karakter van aanhangsels van een bestaande kroniek.

1) Van alle levens van abten vóór 1485 heeft slechts dat van den vierde, Eylwerdus, de slotclausule: ‘Obiit.... ad laudem Dei, qui est benedictus in secula. Amen.’ Maar hier kan natuurlijk geen sprake zijn van het aannemen van een scheiding.

[p. 27]

Tot zoover loopt de eerste hand van handschrift AG I. Het vervolg der kroniek liet niet lang op zich wachten. Een bijna gelijktijdige schrijver voegde het leven van Elbertus (1507-1522) toe en wel na 1528, - want aan het slot vermeldt hij den dood van dien abt in dat jaar - misschien zelfs eenige jaren na 1528¹⁾. Ook Elbertus' leven eindigt met het bekende slot: ‘Cujus anima requiescat in pace Amen.’ Het onderscheidt zich gunstig van de voorafgaande korte, droge levensbeschrijvingen: de schrijver verhaalt meer de geschiedenis der provincie in die dagen dan die der abdij, wat zijn ruimeren blik bewijst, daar de abt destijds op den voorgrond stond bij de politieke verwikkelingen. Maar dat hij gaarne het kwaad, dat in de abdij voorviel, voor de nakomelingschap verzweeg, bewijst wel het feit, dat hij met geen woord melding maakt van het groote schandaal, dat daar in 1520 plaats greep, den moord, op Hendrik en Frederik Gayckinga door monniken der abdij binnen de gewijde muren gepleegd²⁾.

Twee nieuwe vervolgen heeft ons handschrift B bewaard. Een latere zestiende eeuwsche hand begon het leven van Lambertus Helt (1522-1528) te beschrijven, een tweede voltooide het³⁾ en begon het

1) De schrijver van het leven van Elbertus beroept zich eens op het Boeck der partijen van Jancko Douwama. Deze schreef dit boek in de gevangenis te Vilvoorde, waar hij in 1529 overleed, (vgl. de uitgave van het Friesch Genootschap, blz. 56.), in 1526 (t.a.p. blz. 10). Geen der bestaande handschriften klimt hooger op dan tot ± 1540. Maar zelfs verondersteld, dat onze Aduarder monnik Douwama's autograaf heeft gebruikt, wat mogelijk, maar niet waarschijnlijk is, dan kan hij dat toch niet eerder dan 1530 tot zijn beschikking hebben gehad.

2) Vgl. Nanninga Uitterdijk, Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard, 88 vlg.

3) Of liever: begon het opnieuw; want het blijkt duidelijk uit de bewoordingen, dat de tweede voortzetter geen acht sloeg op wat zijn voorganger had geschreven.

[p. 28]

leven van Johannes Reekamp, maar liet na de woorden: ‘id est (ut explicator sim) plane simulandi dissimulandique nescius,’ de pen uit de handen glippen. De schrijver van dit gedeelte heeft Lambertus Helt niet persoonlijk gekend; hij zegt veel aangaande dezen abt van diens tijdgenooten te hebben vernomen, zoodat hij misschien ongeveer vijfentwintig jaren na diens dood schreef, wat ook wel met de hand is overeen te brengen. Om welke reden hij zijn werk staakte, is onbekend.

Maar gelukkig werd Reekamps leven en daarmede de kroniek vervolgd door iemand, die ons verder onbekend is, maar die ongetwijfeld in Aduard woonde en daar veel merkwaardigs zag gebeuren. Het komt mij zoo goed als zeker voor, dat wij voor het vervolg met één en denzelfden schrijver te doen hebben: ten minste bij het lezen ontvangt men zeer sterk den indruk, dat alles door dezelfde hand geschreven is. Het is dezelfde, die door Koppius voor den schrijver der geheele kroniek werd gehouden¹⁾. Ziehier wat omtrent zijn persoon en leeftijd blijkt. Ongetwijfeld heeft hij Reekamp persoonlijk gekend: de beschrijving van diens karakter verraadt den tijdgenoot en ooggetuige; maar even zeker heeft hij steeds op den grijsaard in zijn latere jaren het oog²⁾. Zijn bewondering voor den eerwaardigen abt is groot: waarschijnlijk is hij onder zijn bestuur en wel in zijn laatste jaren in het klooster opgenomen. Hij bleef daar in ieder geval tot 1578: want met den dood van den abt Arnoldus Kenninck besluit hij zijn ver-

1) Koppius, Specimen theologicum, XI vlg.

2) ‘Ut illi numerus annorum non solum eorum (sc. vires judicii atque memoriae) nihil abstulerit, sed auctoritatem ei multo majorem pepererit: unde factum est, ut sexagenarius, vel aetate etiam provectior, exercuerit singularis ingenii vim atque praestantiam.’

[p. 29]

haal. Hij schijnt kort daarna te zijn gestorven: dat mag men hieruit opmaken, dat hij den nieuwen abt Johannes Greven, die reeds den 18^den Februari 1578 als zoodanig voorkomt, niet eens noemt. In ieder geval blijkt het duidelijk, dat hij den jammerlijken val der abdij in 1580 niet meer heeft beleefd. Immers in het leven van Johannes Reekamp zegt hij: ‘Gebouwen storten of door verloop van tijden in of worden door het vuur verteerd; maar wat ik nog zal toevoegen, zal nooit vergaan, zoolang dit klooster ongerept staat’¹⁾. Dat schrijft zeker niet iemand neer, die den brand van het klooster had beleefd, en wist, dat daarmede het einde was gekomen. Bovendien blijkt overal aan zijn geheele manier van zeggen, dat onze monnik het klooster in zijn volle pracht heeft gezien, toen hij zijn kroniek opstelde. Hij is uiterst voldaan, wanneer onder den abt Johannes Reekamp de meiers der abdij worden gedwongen meer huur te betalen dan tot dusverre. Hij juicht in den strijd der abdij met den Groningschen bisschop Johannes Knijff, die krachtens de hem toegekende bevoegheid Aduard voor zijn bisdom wilde annexeeren. Hij beschrijft de veranderingen, nog onder den abt Johannes Lanth in het klooster aangebracht, zonder dat hij van de bijgedachte blijk geeft, dat al dat schoons spoedig ten ondergang gedoemd was. Bij den dood van den abt Godefridus van Arnhem verhaalt hij, dat deze in het kapittelhuis in een graf, een abt waardig, is gelegd²⁾, zonder er in het minst op te zinspelen, dat dit graf zoo spoedig zou worden verstoord. Iets dergelijks verhaalt hij van Arnoldus Lanth: ‘Zijn lijk

1) ‘Nam aedificia aut intervallis temporum collabuntur aut incendio absumuntur: verum haec quae nunc adjiciam, donec hoc quidem steterit monasterium, peritura nunquam.’

2) ‘In capitulo nostro conditus in sepulchro Abbate digno.’

[p. 30]

werd echter naar Aduard vervoerd en in het kapittelhuis, bij zijn voorganger aan den schoot der aarde toevertrouwd, rust het nu’¹⁾. En alsof hij deze gebeurtenis onder zijn oogen ziet geschieden, beschrijft hij de uitvaart van Arnoldus Kenninck: ‘Zijn lijk wordt niet alleen uitgeleverd, maar ook met gewapend gevolg buiten de poort naar een schip vervoerd en komt daarna in Aduard: het wordt, wat ongewoon is, tegen de gewoonte der abten, in het koor voor het hoogaltaar bij het grafmonument van bisschop Emanuel van Cremona begraven’²⁾. Ongetwijfeld is dat onmiddellijk na de begrafenis zoo opgeschreven.

Er is echter een plaats, die er voor schijnt te pleiten, dat de schrijver onzer kroniek den val der abdij nog heeft beleefd. Sprekende van de hebzucht van bisschop Knijff, zegt hij, dat deze het er op had toegelegd het klooster te vernietigen: ‘Dat was de wensch en het werk der Geuzen, zooals wij helaas met onze eigen oogen hebben gezien’³⁾. Heeft de schrijver hier het oog op de verwoesting van het klooster in September 1580? Ik geloof het niet. Had hij dat droevige feit beleefd, hij zou ongetwijfeld zijn kroniek er mede hebben besloten en in ieder geval er herhaaldelijk op hebben gezinspeeld, niet eenmaal ter loops. Ik onderstel, dat hij meer in het algemeen aan het verwoesten van kloosters denkt: en onze monnik had waarlijk ook vóór 1578

1) ‘Corpus nihilominus relatum in Adwert et in capitulari domo terrae mandatum juxta praedecessorem suum quiescit.’

2) ‘Corpus nihilominus libere non modo dimissum, verum etiam milite non inermi sequente extra portam ad navem deductum venit in Adwert: atque, quod insolens est, contra consuetudinem Abbatum, in choro ante summum altare, juxta tumulum D. Emanuelis Episcopi Cremonensis sepelitur.’ Men lette op het praesens, dat anders niet wordt gebruikt.

3) ‘Geusiorum hoc erat desiderium ac opus, sicut nostris heu oculis percepimus.’

[p. 31]

gelegenheid genoeg om op te merken, dat het plunderen van kloosters tot de geliefkoosde ontspanningen der Geuzen behoorde¹⁾.

Wat de persoon van den kroniekschrijver betreft, na het bovenstaande is het duidelijk, dat hij monnik in de abdij zelve was. Dat hij een of ander aanzienlijk ambt daar bekleedde, is onwaarschijnlijk en blijkt in ieder geval nergens. Dat hij een Franschman zou zijn geweest, gelijk Koppius vermoedt, is onwaarschijnlijk: de door hem aangehaalde bewijzen zijn deels getrokken uit deelen der kroniek, die niet door onzen auteur zijn geschreven, en in ieder geval van geen beteekenis. Wat hij aan Franschen invloed toeschrijft²⁾, is niet anders dan vulgair Latijn, zooals dat in de vroegere en latere Middeleeuwen door duizenden monniken, die Cicero nooit tot model namen, is geschreven. - Wat het karakter van onzen schrijver betreft, men kan zeggen, dat hij een middenslagsman was, zonder hooge roeping als kloosterling, maar zijn plicht doende met overtuiging, zonder hevige gemoedsbewegingen, tenzij wanneer de belangen der abdij door den Groningschen bisschop werden bedreigd; dan is geen woord hem te scherp: van den bisschop is letterlijk niets goeds te zeggen:

1) Ik wijs er nog op, dat Rengers aan zijn kroniek extracten uit die van Aduard heeft toegevoegd. Vgl. uitg. Feith II, 275. Het opschrift daarboven is mij niet duidelijk, ook niet nadat ik het vergeleken heb met het autograaf. Mogelijk schuilt er de naam van den schrijver der Aduarder kroniek in. Rengers uittreksels loopen tot 1578 toe, zoodat in zijn tijd de kroniek geheel voltooid was, zooals wij haar kennen, wat ik trouwens ook niet betwijfel. Rengers schreef zijn kroniek na 1585.

2) ‘Sic e.g. saepius scribit suis, ubi Latini scripsissent ejus; loco rei gestae vel factae dicit passagium; loco legionis vel cohortis Germanicae de garda Germanica loquitur; ubi Romani dixissent publico juramento vel sacramento dominum agnoscere, dicit homagium praestare; et hujusmodi plura habet.’ ‘Hujusmodi plura’ kan men bij zoo goed als alle middeleeuwsche kroniekschrijvers aantreffen.

[p. 32]

zelfs de Geuzen zijn beter dan deze herder, die zijn schapen niet hoedt, maar tracht te verslinden. Onze monnik is bovendien geestelijke genoeg, om een asceet als Johannes Reekamp te waardeeren, al blijkt het nergens dat hij het tot daadwerkelijke navolging van den vereerden abt heeft gebracht. Tafelgenot trekt hem aan en is in ieder geval niet strijdig met een godvruchtigen wandel. Maar een abt als Arnoldus Lanth vindt hij berispelijk, al pleit hij verzachtende omstandigheden en al vergoelijkt hij zooveel mogelijk: nergens vaart hij tegen hem uit als tegen den bisschop. Tegenover dezen wordt zelfs Lanth's houding geprezen: de abt krijgt zelfs een lof¹⁾, gelijk de tegenwoordige Duitsche Keizer ze voor zijn voorouders ten beste heeft. Het onoordeelkundig optreden der visitatoren, die het kwaad, welks bestaan en omvang door de kroniek niet wordt geloochend, verkeerd aanvatten, wordt door hem in een helder licht gesteld. De eer en vooral de onaantastbaarheid der abdij gaan den schrijver boven alles: hij kan het niet verkroppen, dat een vreemde abt als Arnoldus Kenninck haar als heer en meester wordt opgedrongen, hoewel hij de voortreffelijke hoedanigheden van dezen abt moet erkennen: maar zelfs de plaats, waar hij begraven wordt, vindt geen genade in zijn oogen.

Resumeerende verdeelen wij dus de kroniek in de volgende deelen:

1^o. Van Wibrandus tot en met Henricus II	1192-1485.
2^o. Wolterus I	1485-1494.
3^o. Wolterus II en Hermannus	1494-1504.
4^o. Bernhardus I en II	1504-1507.
5^o. Elbertus	1507-1522.
6^o. Het begin van het leven van Lambertus Helt	1522.

1) ‘Murus aëneus’, vgl. de rocher de bronze van Wilhelm II.

[p. 33]

7^o. Lambertus Helt en het begin van Johannes Reekamp	1522-±1530.
8^o. Vervolg van Johannes Reekamp tot en met Arnoldus Kenninck	± 1530-1578.

Van deze zijn dus n^o. 1 en 8 de voornaamste.

In deze uitgave heb ik, zooals ik zeide, AG I tot 1522 afgedrukt, met opneming in de noten van de bijvoegsels van B. Dit handschrift heb ik verder gevolgd zoover het liep, tot ± 1530. Ten slotte heb ik P.E. ten grondslag gelegd, daar het mij bij de collatie van alle handschriften met AG I gebleken was, dat dat handschrift het meest met het oudste overeen kwam en dus de beste lezingen had. Waar dit dus voor het eerste gedeelte van P.E. vaststond, meende ik het ook voor het tweede te kunnen onderstellen. Ik heb daarbij zooveel mogelijk de varianten der andere handschriften opgenomen (AG II, BG I en II en H): ook hier bleek menigmaal P.E. een aannemelijker lezing aan te bieden. Bij het eerste gedeelte was de opneming van varianten natuurlijk overbodig: tegenover AG I en B hebben de andere handschriften geen gezag.

Ook nog in een ander opzicht wijkt mijn uitgaaf af van die van Van Heussen en Koppius. Ik heb er verklarende aanteekeningen aan toegevoegd, die de waarde der kroniek in het licht kunnen stellen. Wat verduidelijking noodig had, heb ik zooveel mogelijk opgehelderd: zooveel mogelijk, want er blijft nog veel duisters over; ik betreur dat meer dan het mij genoegen doet eenige punten te hebben verklaard. Bronnen zijn waar noodig en mogelijk aangegeven. Voor de oudste tijden heb ik de charters vermeld, waarin de abten voorkomen, tot staving van de betrouwbaarheid van de jaartallen der kroniek: voor de latere abten, wier bestaan historisch voldoende

[p. 34]

vaststaat, scheen mij dat onnoodig. Voor de zestiende eeuw heb ik hier en daar plaatsen van den ooggetuige Sicke Benninge aangehaald, ter kenschetsing van de waarde van de berichten der kroniek. Zooveel mij bekend was heb ik de litteratuur betreffende verschillende onderdeelen opgegeven. De data zijn door mij opgelost.

Zoo hoop ik den toekomstigen geschiedschrijver van de beroemdste abdij der Ommelanden het pad te hebben geëffend. Daarmede wensch ik niets te kort te doen aan de verdiensten van het boek van mr. J. Nanninga Uitterdijk, Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard (Groningen 1870), maar er is in verloop van tijd zooveel gevonden en beschreven, dat de geschiedenis der Cisterciensers kan toelichten en waaruit ook voor Aduard veel is te putten, dat de schrijver zelf ongetwijfeld in een nieuwe uitgave veel te veranderen zou hebben¹⁾. Maar voordat de geschiedenis kan worden geschreven, dienen de bronnen verzameld. Een nieuwe uitgave van een der hoofdbronnen voor de geschiedenis van Aduard, de kroniek, was dus noodig. Ik heb daaraan als bijlagen eenige onuitgegeven stukken toegevoegd en daarbij een lijst der abten, die tevens als inhoudsopgave der kroniek kan dienen, benevens een lijst der onbekende Aduarder stukken afgedrukt.

Verder meende ik voorloopig niet te moeten gaan, Een algemeene nalezing op Nanninga Uitterdijk was minder met den aard van deze uitgave overeen te brengen: men kan nu eenmaal niet alles in aanteekeningen aan den voet der bladzijde samenkrimpen. Zoo zou over de bouwgeschiedenis, over den handel,

1) Het zegel der abdij, dat tegenover den titel staat, is veel beter afgebeeld in het Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, plaat IX no. 2.

[p. 35]

over de waterstaatsbelangen, over het wetenschappelijk leven van Aduard veel meer te zeggen zijn geweest, dan ik in de aanteekeningen heb kunnen ter sprake brengen. Toch hoop ik menig punt te hebben opgehelderd, waardoor de geschiedenis onzer beroemde abdij, het licht van het Noorden, ons weer meer gemeenzaam zal zijn geworden¹⁾.

Het is ten slotte niet meer dan mijn plicht, wanneer ik aan mijn vriend mr. J.A. Feith, rijksarchivaris in Groningen, mijn hartelijken dank betuig voor den krachtigen steun, dien deze uitgave bij hem heeft gevonden.

H.B.

1) Het is hier wellicht de plaats er op te wijzen, dat van de abdij nog verschillende voorwerpen zijn bewaard gebleven: een mis schel, een vijzel, de zegelstempels, een knop van een abtsstaf, een paar prachtige tegels, een stukje beeldhouwwerk in zandsteen, alles aanwezig in het Groningsch Museum, vermoedelijk een paar schilderijen in het Rijksmuseum te Amsterdam, en ten slotte een marmeren beeld uit de 15^de eeuw, een mater dolorosa, die vermoedelijk in een gothieke nis boven den ingang van de ziekenzaal heeft gestaan. Dit beeld is opgegraven ter plaatse ongeveer van het klooster en is het eigendom van pastoor Veling Smale te Den Hoorn (gem. Leens). In het Museum te Assen is nog aanwezig een gladde zilveren ring, van binnen met het randschrift: ‘Sanctus Bernardus’, misschien dus van een der abten van Aduard.

Kroniek van het klooster Aduard²⁾.

Anno Domini MCXCII Nonis Junii³⁾, ipso videlicet

2) Noch AG I noch B heeft een titel. De gewone titel (Vitae ac gesta abbatum qui coenobio in Adwert praefuerunt) komt alleen boven de latere handschriften voor en is dus niet origineel. De meeste HSS. voegen bovendien achter abbatum nog omnium toe, waardoor het opschrift bovendien onjuist wordt, daar de kroniek slechts tot 1578 loopt. BG I en dus ook BG II hebben nog den tweeden titel: Tempus et occasio fundandae Abbatiae Adwerdiensis, die om dezelfde reden als de eerstgenoemde is weggelaten.

3) AG I en B hebben Julii, wat in de jongere HSS. verbeterd is in Junii. S. Bonifacius valt op 5 Juni.

[p. 36]

Sancti Bonifacii episcopi et martyris sociorumque ejus die, fundata est abbacia in Frisia ad Sanctum Bernardum in Adwerth Monasteriensis diocesis, filia Claricampi secunda¹⁾, tricesimo octavo anno²⁾ post obitum Beati Bernardi. Cujus causa fundacionis fuit crebra in eodem loco plurimorum nocturno tempore luminum apparitio, praesagium ut pie creditur futurorum. Quare fideles devocione accensi pro monasterii constructione unanimiter laborarunt, sperantes³⁾ hoc ipsum⁴⁾ Omnipotenti Deo gratum fore, qui predictum locum tam evidenti preostendit indicio. In eo enim loco sanctissimi viri fuerunt, ut patet in scriptis hujus loci, qui nulli labori neque sumptibus pepercerunt, ut dignum Deo habitaculum prepararent; et cum muros erigerent, sanctos mores nequaquam dereliquerunt. Nam penuriam ipsimet sepe paciebantur, ut exinde pauperes reficerent⁵⁾. Et infrascripti fuere abbates istius loci vel monasterii, et hec nomina eorum secundum ordinem.

1) Het oudste dochterklooster van Klaarkamp was Bloemkamp bij Bolsward, gesticht in 1191.

2) AG I en B. Alle jongere handschriften hebben: octavo anno wat onjuist is, daar S. Bernard in 1153 stierf.

3) AG I en B. Sperantes ontbreekt in de jongere handschriften BG I en II hebben achter fore autumantes ingevoegd.

4) AG I en B. De jongere HSS. hebben hoc ipsum id potenti. Id is waarschijnlijk onjuist gelezen uit de verkorting of voor omni.

5) AG I. B en de jongere handschriften hebben reficerentur, wat natuurlijk op hetzelfde neerkomt.

Wibrandus abbas primus.

Primus siquidem abbatum dominus Wibrandus, hujus monasterii humilis et devotus pastor, cum parvo grege, videlicet XII monachis, habitavit juxta portam aquilonarem in duabus domibus, quarum una capella altera

[p. 37]

dormitorium fuit, que usque hodie inconcusse persistunt, in quibus utriusque sexus homines modo hospitantur, utque primum pauperes monachos susciperent, postea pauperes recrearent¹⁾. Huius sancti abbatis anno quarto incepit ordo Sancte Trinitatis²⁾. Anno autem ejus septimo incepit ordo Praedicatorum³⁾. Hic itaque venerabilis pater obiit anno Domini MCCV postquam prefuit XII annis, et sepultus est in eadem capella ipso die Thome Canthuariensis episcopi et martyris⁴⁾.

1) AG I en B. De jongere handschriften hebben recrearentur. Bij recrearent heeft B in een jongere hand in margine: ‘Siquidem ecclesia tunc erat, ubi nunc est camera episcopi in hospitali virorum.’

2) 1198. De berekening der kroniek is dus onjuist.

3) 1215, door den Paus bevestigd 1216. Deze berekening is dus nog onjuister.

4) 29 December 1205.

Albertus abbas secundus.

Post eum rexit sanctus vir nomine dominus Albertus⁵⁾. Iste claruit miraculis et sanctissime vite fuit. Quapropter dilatavit monasterium hoc et gentem suam, multos ad conversionem⁶⁾ suscipiens. Unde necessitate compulsus aliam maiorem capellam edificavit, que vocatur schola. Nam processu temporis illic novitii iunioresque⁷⁾ fratres, postquam in Rubea Schola⁸⁾ juxta Wyndesen grammaticalibus⁹⁾ competenter essent

5) In een charter van 12 September 1211, waarbij Otto, bisschop van Munster, de kerk te Maarhuizen tot een parochiekerk verheft, komt deze abt (Aldbertus abbas sancti Bernardi) onder de getuigen voor. (Oorkondenboek van Groningen en Drenthe no. 51).

6) Conversio = monachismus (Ducange), dus niet op te vatten als convers zijn.

7) AG I en B. De jongere handschriften hebben alle minoresque, palaeographisch zeer verklaarbaar. Maar van Minderbroeders is natuurlijk geen sprake.

8) De Roode School bij Winsum of liever bij Bedum, want daar lag zij dichter bij.

9) Natuurlijk Latijnsche grammatica.

[p. 38]

imbuti, studium in hac schola sive auditorium¹⁾ frequentabant, artes et canones²⁾ solemniter andientes. Unde accidit ut hic habitarent viri in omni doctrina expediti, qui totam Frisiam sua scientia illustrabant, ut patet in antiquioribus hujus loci scriptis et libris³⁾. Hujus abbatis anno quinto incepit ordo Minorum⁴⁾. Et anno X inchoata est abbatia in Yesse⁵⁾ Cisterciensis ordinis iuxta Groningen⁶⁾. Hic abbas sanctus rexit annis XI et mortuus est anno MCCXVI ipso die Katherine virginis⁷⁾, et sepultus cum antecessore suo in predicta capella que nunc Episcoporum camera vulgo dicitur⁸⁾, quorum tamen ossa in domum capitularem postmodum honorifice sunt translata.

1) AG I en B. De jongere handschriften hebben, waarschijnlijk verleid door in hac schola, auditorio.

2) Vrije kunsten en kanoniek recht.

3) Wij moeten dit op het woord van den kroniekschrijver gelooven, maar zelfs de namen van deze groote mannen zijn voor 't overige onbekend.

4) Gesticht 1209, bevestigd door den Paus 1219, statuten bekrachtigd 1223.

5) AG I en B. De jongere handschriften hebben hier Teske. Vgl. de inleiding blz. 2.

6) AG I. In B staat hier in margine: ‘Propterea vehementer errant, qui dicunt vel potius somniant Jesse esse antiquissimum monasterium ordinis Cisterciensis in Frisia et a beato Bernhardo patre nostro constructum vel visitatum.’ Deze periode is door alle andere handschriften in den tekst opgenomen. Wie de bedoelde stoute bewering hebben geuit, is mij niet gebleken. Vgl. verder over Jesse het in de inleiding genoemde artikel van prof. Reitsma.

7) 25 November 1216.

8) AG I. In B staat in margine: ante majus altare, wat door alle andere handschriften is overgenomen.

Wigboldus abbas tercius.

Post quem huic monasterio laudabiliter prefuit dominus Wigboldus abbas tercius annis XXV et XI septimanis. Tempore cuius, scilicet anno Domini

[p. 39]

MCCXVIII, mare in partibus Frisie terminos egrediens, ut invenitur in dyalogo Cesarii¹⁾, propter irreveren-

1) Caesarius Heisterbacensis, Dialogus miraculorum, dist. VII cap. 3: ‘Parvo post haec emerso tempore, anno videlicet gratiae millesimo ducentesimo decimo octavo, mare in partibus Frisiae terminos suos egrediens, multarum provinciarum terras occupavit, villas delevit, ecclesias lapideas deiecit, tantam hominum extinguens multitudinem, ut summa centum millia transcenderet. Ita exaltati sunt fluctus eius, ut turrium altitudines operire viderentur et, procella procellam impellens, generale diluvium terris minaretur. Et sicut dictum fuit Abbati nostro, cum eodem anno visitationis gratia Frisiam intrasset, quod fluctus furentes etiam usque Coloniam pervenissent, si non is, qui eos excitaverat, Genetricis suae, ut postea dicetur, precibus compescuisset. Novicius. Nosti causam tantae plagae? Monachus. Novi. Friso quidam arte pugil in eadem provincia exstitit, qui quotiens de taberna ebrius rediit, totiens uxorem verberibus et plagis satis tribulavit. Tempore quodam timore mariti infirmitatem simulans, ne simulatio eadem possent notari, corpus Domini sibi dare postulavit. Venienti sacerdoti pugil cum scypho cervisiae ebrius occurrens, bibere eum monuit. Et cum ille responderet: Corpus Domini porto, non modo bibam; iratus Friso cum scypho pixidem percussit, et omnes hostias de illa excussit, ita ut per pavimentum dispergerentur. Matronae vero, quae consolationis gratia convenerunt, super singulas hostias tanquam stellas radiantes viderunt. Quas sacerdos gemens ac dolens in pixidem recollegit et abiit. Friso vero a Decano provinciae citatus, excommunicatus est, sed non curavit. Qui tandem ad hoc compulsus est, ut cruce pro tanto sacrilegio signatus cum iam dicto sacerdote etiam cruce signato veniret Romam. Cui dominus Honorius Papa culpam confitenti pro poenitentia iniunxit, ut mare transiret, ibique tribus annis in armis Christo serviret. Quid plura? Mare transierunt ambo, et ante Damiatam mortui sunt ambo. Quibus defunctis, cum anno eodem Dominus provinciam terribiliter, ut supra dictum est, plagasset, et causa plagae populum lateret, matronae cuidam valde religiosae, Domino ieiuniis, orationibus, vigiliis et eleemosynis servienti, materterae videlicet domini Wicboldi Abbatis sancti Bernardi, beata Dei Genetrix, lacrimis eius mota populique miserta, apparens sic ait: Propter iniuriam filii mei in sacramentum corporis eius factam, submersa est Frisia, et adhuc amplius plagabitur, si condigna poenitentia non fuerit subsecuta. Ex quibus verbis colligitur, quod non solum pugilis, sed communibus populi peccatis exigentibus hoc evenerit. Moxque adiecit mater misericordiae: Leva oculos tuos contra mare. Quod cum fecisset, contemplata est pixidem a pugile percussam, in summitate fluctuum natantem. Quae cum in tantum approximasset, ut posset cognosci, ait: Ecce corpus filii mei. In loco enim ubi dispersum est, aedificanda est ecclesia, et debet ei tanta exhiberi reverentia, quomodo sepulchro Dominico. Hoc etiam noveris, quod ambo mortui sunt, pugil scilicet et sacerdos. Sed pugil, eo quod sine contritione obierit, sepultus est in inferno; sacerdos vero adhuc tenetur in purgatorio. Retulit tamen nobis Theodericus Prior de Yesse, eundem pugilem, quantum ad signa exteriora, cum proficisceretur, satis magnum habuisse contritionem; sed credendum est beatae Dei Genetrici. Hac visione cognita, dominus Theodericus Episcopus Monasteriensis, ad cuius Dioecesim maxima pars Frisiae pertinet, missis litteris suis per Ydidam sancti Bernardi cellerarium, sicut nobis ipse retulit, solemnem provincialibus poenitentiam iniunxit. Quod autem insufficiens fuerit, ex hoc probatur, quod anno praeterito denuo punita est Frisia, multis millibus per aquarium inundationes submersis. Matrona quaedam praedives ex praedicti pugilis domo ecclesiam aedificavit. Ex his quae dicta sunt considerare potes, quam sollicita sit circa hominum salutem beata Virgo Maria, cui tanta cura exstitit de poenitentia.’ Uit dit verhaal heeft de kroniek het begin, de geschiedenis der overstrooming, woordelijk overgenomen. Het overtge is sterk bekort. Een opmerkelijke afwijking is deze, dat in de kroniek het verhaal, dat de golven bijna tot Keulen waren doorgedrongen, wordt toegeschreven aan de tante van abt Wigboldus, terwijl het bij Caesarius eenvoudig een gerucht is. De genoemde tante is bij dezen evenwel de rijke dame, die de oorzaak van alle ongevallen ontdekt en ten slotte aan Maria een kerk wijdt. Waarschijnlijk heeft de kroniek door al te groote beknoptheid hier twee zaken verward. Dat zij een zelfstandige overlevering volgt, is onwaarschijnlijk: daarvoor is de navolging van Caesarius te duidelijk. Caesarius en dus ook de kroniek plaatsen den vloed in 1218 (16 Januari, S. Marcellus), waarschijnlijk met gebruik van den Maria Boodschapstijl. Want dat zij in 1219 moet zijn voorgevallen, is bewezen door Wijbrands (De abdij Bloemhoff te Wittewierum, 200 vlg.). Aan twee overstroomingen (1218 en 1219), zooals Nanninga Uitterdijk wil (Geschiedenis der abdij te Aduard, 9 vlg.), behoeft men niet te denken: de twee stijlen verklaren, zooals Menco zelf trouwens al aangeeft, voldoende de verwarring. Eigenaardig is het, dat Emo van de geschiedenis van den pugil niets weet: Caesarius is de eerste en eenige zegsman. In een charter van 5 Mei 1228 komt een Godescalcus pugil voor (Oorkondenboek no. 89, uit Emo). - Een andere beschimping van het H. Sacrament, nog wel door een Frieschen priester gepleegd, vermeldt Caesarius, Dist. IX cap. LV.

[p. 40]

tiam venerabili Sacramento factam in domo cuiusdam

[p. 41]

Frisonis ebriosi nomine Pugil¹⁾, ubi nunc monasterium Wytwert²⁾ situm est, multas provinciarum terras occupavit, villas integras delevit, ecclesias lapideas evertit, tantam extinguens hominum multitudinem ut summa centum milia transcenderet. Ita enim exaltati sunt fluctus ejus, ut turrium altitudines operire viderentur et procella procellam impellens generale diluvium imminere videretur³⁾. Et uni devotissime matrone, matertere scilicet domini Wigboldi abbatis, revelatum fuit fluctus usque Coloniam pervenissent, si non Maria mater Dei intervenisset. Ecce irreverentia venerabili Sacramento facta quanta

1) Ongetwijfeld is Caesarius juister, waar hij pugil als appellativum opvat.

2) Er zijn in de Ommelanden twee dorpen van dezen naam, één ten Z.O. van Usquert, één ten Z.O. van Appingedam. Bij het eerste lag een kommanderij der orde van St. Jan, bij het tweede had de kommanderij derzelfde orde van Oosterwierum een grangium. De kroniek bedoelt ongetwijfeld met het monasterium de eerstgenoemde kommanderij. Het is mogelijk, dat deze kommanderij omstreeks 1220 is gesticht - in 1239 bestond zij blijkens het charter Oorkondenboek no. 97 -, maar nergens wordt de stichting in verband gebracht met den door onze kroniek vermelden gruwel der Sacramentsonteering. Mogelijk is het een traditie geweest, die onzen vijftiende-eeuwer ter oore kwam en die hij aan Caesarius' verhaal toevoegde. Ik ben het dan ook volkomen eens met den Heer B.P. Velthuysen, waar hij waarschijnlijk maakt, dat het bewuste feit niet te Wytwert is gepleegd en geen verband houdt met de stichting der kommanderij (Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, XXVI, 1 vlg.). Maar nog minder waarschijnlijk is zeker zijn onderstelling, dat het te Hasselt is voorgevallen. Daarvoor is zelfs geen later getuigenis voorhanden. Ik ga zelfs verder en betwijfel de historische juistheid van het geheele verhaal. Waar Emo niets van de schanddaden van den kampvechter weet, hoewel ze onder zijn oogen zouden moeten zijn voorgevallen, daar komt het gezag van een lichtgeloovig causeur als Caesarius in het geheel niet in aanmerking. Terecht heeft dan ook de Heer Jan Kalf de muurschildering in de kerk te Westerwytwert niet in verband gebracht met onzen pugil. (Vgl. Gron. Volksalmanak 1899 blz. 95 vlg.).

3) Et procella - videretur ontbreekt in de jongere handschriften.

[p. 42]

severitate punitur. Iste Wigboldus fundavit monasterium Schole Dei, primam filiam nostram, que alias Yle dicitur, trans Emesam anno creationis sue XIII¹⁾. Hic etiam posuit fundamentum ecclesie nostre et claustri, in summa paupertate aggressus opus anno creationis sue XXIII, videlicet anno Domini MCCXL, per manus cuiusdam conversi ad similitudinem ecclesie Clarevallensis, quam Sanctus Bernardus pater noster edificari fecit²⁾. Fuerat siquidem idem conversus

1) 1228, vgl over het klooster Ihlo: Suur, Geschichte der ehemaligen Klöster in der Provinz Ostfriesland, 40 vlg. De daar aangevoerde argumenten, dat dit klooster een stichting zou zijn van Bloemkamp, schijnen mij van weinig gewicht. Ongetwijfeld heeft de schrijver onzer kroniek de bewijzen van zijn bewering in het archief gevonden; bovendien wist men ook zonder schriftelijke bewijzen zeer goed, welke de dochterkloosters waren, aangezien er steeds betrekkingen tusschen moeder en dochter bleven bestaan.

2) Emmius, die Aduard wel verwoest, maar nog lang niet met den grond gelijk gemaakt heeft gekend, beschrijft de kerk aldus: ‘Operis sane substructio admirabilis non solum magnitudine, sed etiam arte ac specie, spectabili et praecelso fornice, et super eum fastigiato tecto clausa, subnixa columnis ingentibus XVIII, porrecta in longitudinem ad passus L, lata passus XV, dein transverso quoque aedificio, qua media longitudo, ampliata in modum crucis, fastigii altitudine pari, in longum patente passus XXV, in latum passus XIV, in quo aliae etiam columnae similes VIII. Et praeter has dimidiata utroque in aedis latere non paucae numero, sublimis structurae parietes, quibus fornix incumbit, sustinentes. Ara summa, in cella fani intima semicirculari, cincta columnis minoribus teretibus uno lapide excisis, binis et binis, numero XII. quibus cellae interioris tergum clauditur, modico inter aram et columnas relicto intervallo: cellamque ipsam exterius forma eadem ambientia, sacella XI cum aris totidem: cuncta intus supra fidem sumptuoso opere nitentia. Et haec aedes in latere alterius, eadem in area exstructa, quae etiam nunc cum hac majore superest, qua ante dedicatam hanc coenobitae et tota vicinia sunt usi.’ (Rerum Frisicarum Historia XI, 164). Het zou zeker een dankbare arbeid zijn, met behulp van de gegevens van de kroniek en van Emmius de kerk van Aduard ten minste weer op papier op te bouwen. Mogen wij dit onderwerp onder de aandacht brengen van onzen rijksbouwmeester, den Heer Peters, die reeds zooveel voor de bouwkundige geschiedenis van Stad en Lande heeft gedaan?

[p. 43]

missus ad Claramvallem cum filio suo ob huiusmodi causam ut illam consideraret. Dicebatur enim artificiosissime facta. Quapropter meruit idem conversus sepulturam in ecclesia, quod nulli abbati usque in presens concessum est nisi episcopis. Iacet autem sepultus in introitu ecclesie partis occidentalis, habens petram sepulchro suo superpositam¹⁾. Hic etiam abbas gloriosum nostrum Richardum, natione Anglicum vere magistrum et sanctum, ad professionem suscepit eique primus pater extitit. Eo tempore magna hic viguit religio. Nam ut fertur, nonnulli eorum tante simplicitatis fuere, ut nonnunquam super solares radios cucullas suspenderent arbitrantes perticam esse²⁾. Unde fama sancte conversationis eorum longe lateque diffusa multis huius vite fallacias penitus declinandi

1) AG I. B heeft hier in margine: ‘Hic abbas fundavit monasterium Scholae Dei primam filiam nostram anno suo 13. Cujus fundationis causa fuit Abbas de Meerhuysen.’ Deze bijvoeging, een vermeerderde herhaling van wat reeds vroeger hierover was gezegd, is natuurlijk ook door de jongere handschriften overgenomen. Meerhuizen was een nonnenklooster tusschen Aurich en Esens. (Vgl. Suur t. a. p. 46 vlg.). Het is in denzelfden tijd als Ihlo gesticht, maar bleef altijd van geringe beteekenis. Onwaarschijnlijk is het, dat de abt van dit klooster de bewerker van de stichting van Ihlo zou zijn geweest. Het omgekeerde is veel waarschijnlijker. Ik werp ten slotte de vraag op, of het volgende bericht op Meerhuizen kan slaan, zonder haar te kunnen beantwoorden. In 1219 werd op het Generaalkapittel der orde het volgende besloten: ‘Petitio abbatis nigri de Marasa (Merusa?) in Frisia de abbatia sua incorporanda ordini exauditur, ita tamen, quod diocesani voluntas interveniat super hoc et assensus. Porro abbati de S. Bernardo (d.i. Aduard) conceditur, ut eam sibi assumat in filiam lege expressa superius observata.’ (Statuta capituli generalis ordinis Cisterciensis, bij Winter, Die Cistercienser des nordöstliche Deutschlands III, 214).

2) In de 12^de en 13^de eeuw komt in de Friesche gouwen het geloof aan de wondergave om zijn kleederen aan een zonnestraal te kunnen ophangen meer dan eens voor. Vgl. Wybrands, Gesta abbatum Orti Sancti Marie, blz. XXII noot 2.

[p. 44]

incentivum prebuit. Quorum Sanctus Emanuel¹⁾, episcopus Cremonensis et comes, de Italia veniens unus fuit. Obiit autem iste abbas anno Domini MCCXLII altera die Agathe virginis et martyris et in capitulo nostro sepultus²⁾.

1) Vgl. over Richardus de Busto en Emanuel van Cremona: Van Heussen, Historia Episcopatus Groningensis, 43 vlg. Nanninga Uitterdijk, De abdij Aduard, blz. 11, 14, 18 vlg. 24 vlg. en over Richardus de achter de kroniek door Koppius uitgegeven Vita beati Richardi.

2) 6 Februari 1242. Deze abt Wigboldus moet de niet bij name genoemde kloosteroverste zijn, aan wien paus Honorius III den 16 December 1220 met zijn ambtgenooten van Norden en Feldwerd opdroeg den vrede in de gouwen Federga en Hineta te herstellen. (Oorkondenboek no. 65). Hij moet het ook zijn, die met de abten van Bloemhof en Rottum op een in 1225 te Luik belegde vergadering is verschenen, waar over den bisschop van Munster zou worden gericht. (Emo en Menko, uitg. Feith en Acker Stratingh blz. 114).

Eylwardus abbas quartus.

Huic quoque mortuo successit dominus Eylwardus abbas quartus, qui rexit XII annis et XV septimanis, valde in edificio hujus ecclesie laborans, adjutus ducentorum auxilio conversorum, cunctis rite pro diversitate operum dispositis atque ordinatis. Sed non minus pro debita observantia regularis discipline quam parietum erectione sollicitus. Sed et hoc mirabile quia lapides non portabantur ad structuram nec vehebantur, sed conversi in ordine stantes in loco quo cocta fuerant projiciebant a primo usque ad ultimum et ille ultimus juxta ecclesie structuram deponebat³⁾. Obiit autem quinto kalendas Junii⁴⁾,

3) Ditzelfde verhaal komt ook voor bij de stichting van het klooster ter Apel. In later tijd bezat Aduard een eigen steenbakkerij te Legemeeden, op ongeveer 20 à 25 minuten afstands. Of deze onder Eylwardus reeds bestond, is onzeker.

4) 28 Mei 1254.

[p. 45]

centum quasi pater monachorum ad laudem Dei, qui est benedictus in secula.¹⁾

1) Deze abt komt zonder naam voor in Oorkondenboek no. 104 (28 September 1245 over het patronaatrecht van Stedum) en no. 114 (20 October 1250, waarbij de elect Hendrik van Vianden aan den pastoor van Anloo schrijft, dat hij abt en convent van Aduard verlof heeft gegeven om in al zijn landen, inzonderheid te Groningen, handel te drijven). In 1252 teekent Eylwardus abbas als getuige de keuren van Hunsingoo, t.a.p. no. 118.

Egbertus abbas quintus.

Post Eylwardum prefuit venerabilis vir Egbertus, qui anno ejus secundo consecrari fecit XV altaria, XVI anno post inchoationem ecclesie. Huic predixit sanctus Richardus noster, quod futurus esset abbas sed non diu viveret, sicut contigit, quia tantum tribus annis prefuit. Et obiit VII Idus Junii²⁾ in senectute bona, non minus virtutum quam plenus dierum.

2) 7 Juni 1257. Juist op dezen dag kende paus Alexander IV aan Aduard de kerk van Stedum toe. (Oorkondenboek no. 125).

Eppo abbas sextus.

Hoc quoque mortuo prefuit dominus Eppo, abbas sextus loci istius, quinque annis minus XV septimanis. Hic fundavit monasterium sanctimonialium in Assen³⁾, anno creationis primo, anno vero incarnationis domini MCCLVIII⁴⁾, et abbatiam filiam nostram secundam anno ejus secundo ad Sanctum Benedictum in Menterna

3) B heeft hier in margine: ‘Campo Sancte Marie’, wat de jongere HSS. hebben overgenomen.

4) Letterlijk genomen is dit onjuist. In 1228 stichtten de Drenten een klooster te Ane als zoenoffer voor den op die plaats in 1227 door hen gedooden bisschop Otto II. Dit klooster is omstreeks 1258 naar Assen verplaatst. Vgl. Magnin, De voormalige kloosters in Drenthe, 164 vlg.

[p. 46]

alias Termunt¹⁾. Ipso autem die translationis Benedicti emissus est Eltatus abbas cum XII fratribus, quorum nomina sunt hec: frater Eppo de Menterwalt oriundus,

1) In Menterna alias Termunt is in AG I doorgehaald en in margine vervangen door: in Menterwalt sive in Campis Silvae. B en alle andere HSS. missen deze glosse, die waarschijnlijk uit het verdere bericht omtrent de verplaatsing van het klooster is overgenomen. Zie ik goed, dan is de tekst hier juist en de verbetering onjuist. Men moet onderscheiden een Cistercienser-klooster Menterwold en een ander Menterne of Termunten. Dit laatste is volgens onze kroniek, die op dit punt door niets weersproken wordt, gesticht in 1258 en van uit Aduard bevolkt. Wanneer het klooster Menterwold is gesticht, is onbekend. Maar het bestond reeds in 1247. Wij vinden toch in de Statuta capituli generalis ordinis Cisterciensis op het jaar 1247: ‘Inspectis loci de Montrevalt in Frisia, in quo tot sunt monachi quot mulieres habitum monialium gerentes, qui volunt incorporari ordini et ab vicem separari, ita quod fiant duae abbatiae, una monachorum et altera monialium, de Claro Campo et de Schola Dei abbatibus committitur, ut ad locum etc., et sint filiae sancti Bernardi in Frisia’ (d.i. Aduard). (Winter, Die Cistercienser der nordöstlichen Deutschland III, blz. 224). De in den tekst genoemde broeder Eppo kwam van daar: het is echter ook mogelijk, dat deze eenvoudig uit het landschap Menterwold (het Wold-Oldambt) afkomstig was. Ik vind het eerste het waarschijnlijkst: er is toch niet de minste reden om alleen van dezen Eppo op te geven, vanwaar hij geboortig was, terwijl het noodig was te vermelden, dat hij uit een ander klooster dan Aduard kwam. Dit klooster Menterwold, dat in de buurt van Midwolde in het Oldambt lag en waarvan nog de grondslagen bewaard zijn, is in 1299 verplaatst naar Menterne of Termunt, of liever het is er mede vereenigd, wat ook blijkens de Aduarder kroniek meer voorkwam. Wat de reden van het verlaten van Menterwold is geweest, blijkt niet. Dat herhaalde overstroomingen van den Dollard de oorzaak van den ondergang der abdij zijn geweest, zooals de kroniek vermeldt en Stratingh en Venema (De Dollard, blz. 41 vlg.; het jaartal 1399 aldaar is onjuist) op haar gezag aannemen, is onwaarschijnlijk. Prof. Blok (Gron. Volksalmanak van 1890, blz. 36 vlg.) heeft bewezen, dat de Dollard eerst in de 15^de eeuw zijn grooten omvang heeft gekregen en eerst toen voor de plaats, waar het klooster Menterwold had gelegen, gevaarlijk begon te worden. Het vlak bij Menterwold gelegen nonnenklooster der Grijze-vrouwen liep toen nog zelfs geen gevaar. Mogelijk is Menterwold in 1299 door armoede, onderlinge verdeeldheid of waardoor dan ook verlaten, niet ter wille van overstroomingen. Aan mr. J.A. Feith mijn hartelijken dank voor de bereidwilligheid, waarmede hij mij het notulenboek van het Historisch Genootschap te Groningen afstond, waar deze zaak in den breede is besproken (vgl. Historische Avonden, blz. 14). Na toetsing der daar te boek gestelde uiteenloopende gevoelens ben ik tot bovenstaand resultaat gekomen.

[p. 47]

frater Tytardus, frater Hayko, frater Wigboldus, frater Hylcko supprior, frater Ludolphus cellerarius major, frater Heyko succentor, frater Syardus prior, frater Fredeburnus vestiarius, frater Embeko cantor, frater Rodolphus magister noviciorum, frater Sicco diaconus. Nomina autem conversorum scripta sunt in libro vitae. Item anno domini MCCC minus uno translatus est conventus de Menterwalt sive de Campis Silve ad locum, qui dicitur ad Sanctum Benedictum in Menterna, in festo Sancti Stephani pape et martyris, sepultis tribus abbatibus in priori fundatione in quadam capella Campis Silve, jam sub aquis Dullardi salsissimis. Longo post tempore dominus Boyngus abbas XVII illius monasterii reformavit non solum ipsum monasterium in temporalibus, verum etiam totam Frisiam in spiritualibus, eo quod esset visitator et commissarius tocius provincie auctoritate capituli generalis. Et monasterium canonicorum regularium in Sybekeloe fecit monasterium ordinis nostri. Et monasterium monialium in Yesse, quod fuit sub nostra visitatione, ordinavit ut esset sub regimine et visitatione de Sibbekeloe, volens eis prestare gratiam ut et ipsi aliquam haberent filiationem¹⁾. Et hic venerabilis pater abbas dominus Eppo obiit anno Domini MCCLXII ipso die Albini episcopi²⁾.

1) Vgl. over abt Boyngus de inleiding boven blz. 10, het daar aangehaalde artikel van Reitsma en van denzelfde, De abdrij Essen in den Gron. Volksalmanak voor 1890, blz. 72 vlg.

2) 22 Juni 1262.

[p. 48]

Geyko abbas VII.

Post Epponem electus est dominus Geyko abbas septimus hujus monasterii, qui rexit quasi sex annis et resignavit parvoque post tempore. Obiit sicut illi predictum fuerat a Sancto Richardo prefato, cujus ipse prius oculos clauserat¹⁾. Si quis autem scire voluerit vite ipsius Richardi sanctitatem, insuper et miracula, que Dominus per eum tam in vita quam post mortem operari dignatus est, legat tabulam imagine ipsius depictam metro prosaque conscriptam et inveniet luce clarius eundem (quum longum est hic omnia inserere) in omnibus tocius sanctitatis exemplar perfectissimum et in omni facultate non mediocriter eruditum. Legerat quippe Parisiis publice ante conversionem suam. Obiit autem, postquam triginta et eo amplius hic in monasterio Domino die noctuque in omni humilitate servivit, senex et plenus dierum anno Domini MCCLXVI. Cujus corpus ante introitum ecclesie juxta imaginem beate Virginis est sepultum. Et postmodum ossa ejus in domo capitulari in ipso altari pro reliquiis honorifice collocata sunt²⁾. Et item dedicata est sub eodem venerabili patre Geycone ecclesia nostra ad Sanctum Bernardum in Adwerth anno Domini MCCLXIII et majus altare cum quinque altaribus. Emit preterea predia grangie

1) AG I.B heeft hier in margine de volkomen overbodige toevoeging: ‘Siquidem iste S. Richardus praedixerat duobus monachis, quod essent futuri abbates et quod neuter esset habiturus gratiam fratrum, sicut etiam contigit,’ wat door alle jongere HSS. is overgenomen. De kroniek vermeldt, dat Richard aan Egbertus en Geyko den abtsstaf had voorspeld, maar dat zij spoedig daarop zouden sterven. Van Egbertus wordt niet vermeld, dat hij bij de monniken niet in aanzien was: Geyko deed afstand, maar zijn spoedig daarop gevolgde dood zal op zwakte of ouderdom wijzen, zonder dat een andere reden voor zijn terugtreden behoeft te worden gezocht.

2) Vgl. over Richardus de Busto, Van Heussen, Historia episcopatus Groningensis, blz. 43 vlg.

[p. 49]

in Everswolt¹⁾ a communitate civium in Zwtlaren. Cui grangie postmodum episcopus²⁾ in dedicatione nove capelle propter amenitatem loci nomen Hortus Sancti Bernardi imposuit, conferens XL dies indulgenciarum ita locum nominantibus³⁾. Obiit postremo in profesto Viti martyris⁴⁾ anno Domini MCCLXVIII.

1) Dat Everswolt de streek is, waar nu Zuidlaarderveen en Annerveen liggen, is bewezen door mr. S. Gratama in Historische Avonden. Bundel uitgegeven door het Historisch Genootschap te Groningen, blz. 295 vlg. In 1262 verkochten de ingezetenen van Zuidlaren aan de abdij van Aduard de venen en weiden, aan de Hunze tusschen Gronesbeke en Prumesleke gelegen (Oorkondenboek no. 131). Twee jaren daarna sloten de beide partijen een nadere overeenkomst over de venen en weiden tusschen Gronesbeke en Prumesleke, over de were (het ongescheiden deel eener marke) bij Everdeswolde en het vischrecht van Gronesbeke tot aan het Zuidlaardermeer (t.a.p. no. 135). Naar aanleiding van de afwatering dezer bezittingen kreeg Aduard later moeilijkheden met de ingezetenen van Osterwalda en Gha (het Goorecht), die den 8 April 1285 werden bijgelegd (t.a.p. no. 168). Het klooster heeft deze bezittingen, zooals uit het vervolg der kroniek blijkt, tot het einde toe behouden.

2) Natuurlijk de bisschop van Utrecht, waaronder Drenthe ressorteerde.

3) Sic. Schrijffout voor visitantibus? Vgl. echter blz. 56.

4) 14 Juni 1268.

Eggardus abbas octavus.

Mortuo Geycone electus est Eggardus abbas octavus, qui rexit conventum suum XIX annis. Hic anno suo primo dormitorium monachorum edificari fecit. Quo consummato abbaciam quoque noviter construxit. Fecit praeterea fundi lavachrum eneum ante refectorium, quo fratres manus abluerent antequam altare vel mensam accederent. In quo lavachro Romana littera hi versus reperiuntur conscripti:

Sordes mentales magis ablue quam manuales.
Inficiunt tales quia plus quam materiales.
Hoc non carnales sapiunt sed spirituales⁵⁾.

5) Vgl. mr. J.A. Feith in Gron. Volksalmanak voor 1892, blz. 216.

[p. 50]

Hic eciam erexit crucem in choro conversorum cum maximis reliquiis, que fertur locuta ad quendam conversum, dum nimis affligeretur, inquiens se multo maiora perpessum quam ipse pateretur in temptacionibus, ut eum ab eterna morte eriperet. Tandem ipso die Ambrosii¹⁾ obiit anno Domini MCCLXXXVII²⁾.

1) 4 April 1287.

2) Den 18 Maart 1276 deden eenige abten en andere geestelijken uitspraak in een geschil over kerkelijke boeten en inkomsten tusschen bisschop Everhard van Munster en de vier Friesche landen van zijn diocees. Onder deze is E(ggardus) de Sancto Bernardo (Oorkondenboek no. 147). Verder verklaren E(ggardus) abbas monasterii in Aduwart en zijn klooster met den bisschop van Munster eenig goed te hebben geruild (25 November 1281, t.a.p. no. 155).

Herebrandus abbas nonus.

Quo defuncto dominus Herebrandus abbas nonus rexit quatuor annis, de quo nihil constat nec aliquid annotacione dignum repperitur, quamvis laudabiliter prefuisse minime dubitatur. Obiit autem anno Domini MCCXCI tertio nonis Decembris³⁾ et in capitulo nostro sepultus.

3) 3 December 1291.

Rippertus abbas decimus.

Post hunc dominus Rippertus abbas decimus rexit uno anno minus octo septimanis. Hic vir vite venerabilis atque per omnia laudabilis fuit. Consummatusque in brevi (ut scribitur), explevit tempora multa et intempestiva morte preventus, plura mente proposuit, que suis posteris facienda reliquit. Obiit autem altera die Mauritii sociorumque ejus anno Domini MCCXCII⁴⁾.

4) 23 September 1292.

[p. 51]

Albertus abbas undecimus.

Post istum vero dominus Albertus abbas undecimus prefuit tantum XIII septimanis. De isto fertur, quod etiam miraculis claruit; nam leprosum quendam ante portam sanavit. Preterea de eodem reperitur in Schola Dei monasterio scriptum, quod tempore transitus ejus quedam sanctimonialis in Meerhusem¹⁾ in extasin rapiebatur, sicut nonnunquam solebat. Cui cum multa secreta panderentur in visione Domini, cepit eciam sciscitare de isto domino abbate in Adwerth. Cui mox divinitus responsum est: Quid de illo interrogas, qui hodie celestibus civibus adiunctus coronam suorum recepit meritorum? Que mox suscipiens vidit illum in choro angelorum exultantem. Et post pusillum venit fama, quod dominus iste iustus et rectus corde obisset, scilicet decimo Kalendas Januarii, hoc est altera die Thome apostoli eodem anno quo suus predecessor obierat²⁾.

1) Vgl. over Schola Dei, Ihlo en Meerhusen boven blz. 40.

2) 23 December 1292. B. heeft hier in margine: ‘Dicitur autem quod primo fuit abbas Scholae Dei et inde electus sit’, wat door alle jongere handschriften is overgenomen. Suur, Geschichte der ehemaligen Klöster der Provinz Ostfriesland, blz. 40 vlg vermeldt dezen abt onder Ihlo niet.

Henricus primus abbas XII.

Tunc post istum in regno celorum absque dubio coronatum Henricus abbas duodecimus circiter novem annis. Hic magnum infirmitorium extruxit monachorum cum capella sua et altari anno Christi MCCXCVII. Unde hi versus sequentes parieti ejus reperiuntur inscripti:

Abbas Henricus, virtutum verus amicus,
Hanc infirmorum fecit cellam monachorum,
Ad laudem Christi, pia virgo, quem genuisti,
Semper et ad sancti Bernardi seu Benedicti.

[p. 52]

Que quidem capella consecrata est ab antistite magnifico domino Emanuele, Dei gratia episcopo Cremonensi et comite ac juris utriusque doctore¹⁾. Qui Emanuel procurantibus emulis propter parcialitates Italie cum amicis expulsus a civitate sua et patria, solo amore justitie exiens de terra sua, venit ad monasterium nostrum Adwerdense, tunc religione et personis potentissimum, in quo tribus annis humanissime tractatus est. Qui ductus ad orationem, locum sepulture baculo designavit dicens: ‘Hec requies mea in seculum seculi, hic habitabo, quoniam elegi eam.’ Et in eodem loco sepultus est, habens petram imagine suo insculptam hoc quoque epitaphium continentem: ‘Hic jacet Emanuel, Dei gratia Episcopus et comes Cremonensis, juris utriusque professor, qui obiit anno Domini MCCXCVIII ipso die Remigii episcopi et confessoris²⁾. Cujus anima per misericordiam Dei requiescat

1) Nanninga Uitterdijk heeft (Gesch. der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard 25 vlg.) reeds er op gewezen, dat de chronologie van Emanuel in onze kroniek geheel in de war is. Onder Wigbold (1216-1242) moet hij in de abdij zijn gekomen, dus op zijn laatst in 1242. Hij sterft in 1298. Toch zegt de kroniek boven, dat hij ‘tribus annis’ in Aduard heeft gewoond. Waarschijnlijk moet hier triginta worden gelezen, maar zelfs dan komt men nog slechts tot 1268; immers het sterfjaar staat vast. Maar vanwaar dan de bepaalde mededeeling, dat hij onder Wigbold te Aduard aankwam? Een verwarring met de namen kan niet worden aangenomen; in 1268 stierf Geyko en werd Eggardus abt, wat geen verwisseling met Wigboldus kon veroorzaken. Maar aan den anderen kant moet Emanuel, zoo hij van voor 1242 tot 1298 in de abdij heeft vertoefd, na in Italië reeds bisschop te zijn geweest, zeer oud zijn geworden. Stel zijn geboortejaar op ± 1210, dan kan hij volgens het kanoniek recht niet voor ± 1240 bisschop van Cremona zijn geweest, terwijl hij vóór 1242 in Aduard reeds was. Stelt men zijn geboortejaar ± 1200, dan wordt alles waarschijnlijker, maar een leeftijd van 100 jaar mag men toch ook niet zonder nadere aanwijzing aannemen. Dit punt eischt nog nader onderzoek. Mogelijk daagt uit Italië zelve het licht.

2) 1 October 1298.

[p. 53]

in pace. Amen.’ Cujus meritis plurima miracula facta sunt etc.¹⁾. Sed redeundo ad venerabilem dominum Henricum abbatem, scire convenit quod miraculum maximum, de quo in passione Sancte Barbare legitur, scilicet quod caput cujusdam amputatum sibi loquebatur et ad corpus repositum confitebatur meritis precibusque beatissime Barbare²⁾, dum cum duobus abbatibus - videlicet abbate de Clarocampo et Floridocampo - ad capitulum pergeret generale³⁾. Obiit altera die Albini episcopi anno Domini MCCCI⁴⁾.

1) Vgl. over Emanuel van Cremona Van Heussen, Historia episcopatus Groningensis blz. 44.

2) De Heilige Barbara gold als schutspatrones tegen het sterven zonder absolutie. Bovendien wordt haar passie beschreven als een onthoofding. Waarschijnlijk verklaren beide eigenaardigheden vereenigd het verhaal der kroniek, waaromtrent in het leven der Heilige niets is te vinden. Het is zeker onnoodig er op te wijzen, dat de bovenstaande zin niet goed loopt: de bedoeling is echter wel duidelijk.

3) De Friesche abten behoefden het generaalkapittel der orde slechts om de twee jaar bij te wonen. Zoo werd in 1198, waarschijnlijk wel om den verren afstand van hun kloosters van Citeaux besloten. (‘Abbates de Frisia secundo anno ad capitulum veniant’. Statuta capituli generalis ordinis Cisterciensis bij Winter, Die Cistercienser des nordöstlichen Deutschland III, blz. 208.) In 1266 werd hun zelfs toegestaan om de drie jaar om beurten te verschijnen, onder voorwaarde, dat van hen minstens twee zouden opkomen. (‘Abbatibus Frisiae conceditur auctoritate capituli generales quod tertio anno vicissim veniant ad capitulum generale, ita tamen quod duo ipsorum ad minus singulis annis venire personaliter non omittant’, 1. c. III, blz. 231.) Maar in 1321 werden zij weer verplicht jaarlijks minstens twee abten te zenden (‘Et ideo abbatibus de Dacia et Frisia sub depositionis poena injungitur ut de qualibet praedictarum provinciarum duo abbates veniant quolibet anno ad capitulum, alioquin contra eorum contentum durius procedetur’, l.c. III, blz. 276.)

4) 23 Juni 1301. Onder dezen abt viel dus het geschil over de erfenis van den Aduarder monnik Johannes Pluckrose voor. Vgl. Oorkondenboek N^o. 203, 207, 211, 213.

Eyboldus abbas decimus tertius.

Eyboldus abbas XII post eum rexit quatuor annis

[p. 54]

minus sex septimanis. Iste dedicari fecit altare Undecim milium virginum a domino Wydone episcopo et monacho ordinis nostri¹⁾. Obiit autem ipso die Anthonii confessoris anno Domini MCCCV²⁾.

1) Guy van Henegouwen, bisschop van Utrecht (1301-1317). Eigenaardig is, dat dit altaar door dezen bisschop en niet door dien van Munster, waaronder Aduard ressorteerde, werd gewijd. De verklaring is mogelijk in het ‘monachus nostri ordinis’ te zoeken. Bisschop van Munster was in dezen tijd Otto III (1301-1308).

2) 17 Januari 1305. Het is dus Eyboldus, die in 1304 mede optrad als scheidsrechter in een geschil over tienden tusschen het klooster Assen en Rotger van Eelde, schulte van Drente.

Eylardus abbas XIIII.

Ipso vero mortuo Eylardus XIIII rexit XXIIII annis et XXIIII septimanis. Temporibus cujus facta est fames valida per omnes inferiores terras, ita ut inopia plerique deficerent³⁾. Quod considerans benignus pater ollam mire magnitudinis conflari fecit anno Domini MCCCXV, in quo olla quotidie pulmentaria sive legumina pro pauperibus coquebantur, ne fame miserabiliter interirent. In cujus rei testimonium usque hodie reservatur et multis ostenditur⁴⁾. Hic eciam erexit crucem in altari Sancti Bernardi, que multis claret miraculis usque in hodiernum diem. Item dedicari fecit altare in infirmitorio conversorum, quod modo translatum est in ecclesia ad aquilonem. Quam quidem domum conversi tempore intermedio, dum idem abbas pergeret ad capitulum generale, infra

3) Emmius vermeldt op het jaar 1315 een groote hongersnood, maar mogelijk alleen op grond van onze kroniek.

4) Deze ketel bevond zich in Van Heussen's tijd nog in het Heilige Geestgasthuis te Groningen, ten minste daar bevond zich een ketel, die voor den Aduarder van 1315 werd gehouden. Vgl. Historia episcopatus Groningensis blz. 34. Thans is in genoemd gasthuis, zooals mr. Feith mij welwillend inlichtte, geen spoor meer van een ouden ketel te vinden.

[p. 55]

sex ebdomades multo sudore¹⁾ fabricarunt. Negaverat autem eis licentiam edificandi antequam pergeret, veritus magnitudinem sumptuum. Hic etiam venerabilis pater monasterium sanctimonialium in Tribus montibus²⁾, cum esset ordinis Sancti Benedicti et ad extremam devenisset paupertatem et desolationem, sub cura sua suscepit. Obiit anno Domini MCCCXXIX undecimo Kalendas Maii³⁾.

1) Multo sudore is zeker aannemelijker dan nullo sudore, dat alle jongere handschriften hebben.

2) Het klooster Trimunt bij Marum.

3) 21 April 1329. Den 11 Juli 1326 regelde dominus Elardus dictus abbas in Aduwerth met eenige anderen de opvolging in het redgerschap van Huizinge. (Oorkondenboek n^o 300.)

Fredericus abbas quintus decimus.

Fredericus abbas XV rexit XXI annis. Iste nobilis capitaneus, natus juxta monasterium hoc ex domo Gaykemannorum⁴⁾, multas fecit elemosinas multaque instituit de numero monachorum, conversorum, famulorum et candelarum in ecclesia. Multas reliquias exaltavit et honeste collocavit precipue in cruce deaurata. Hic dedicari fecit capellam animarum in capitulo cum altari suo et constituit, ut ibi semper lampas ardeat. Capellamque juxta portam edificavit propter mulieres et pauperes, necnon capellam in Longawert⁵⁾ et in Holmis⁶⁾ et ecclesiam in Me-

4) Het geslacht Gayckema of Gaaikinga is eeuwen lang in de Ommelanden bekend. Eltetus Gaikinga komt in 1283 (Oorkondenboek van Gron. n^o 162) en 1285 (t.a.p. n^o 168) in oorkonden voor, Liudo Gaikinga in 1301 (t.a.p. n^o 210). In welke betrekking abt Frederik tot deze heeren heeft gestaan, blijkt niet, ook niet uit het door mr. H.O. Feith uitgegeven Nobiliarium van Coenders, blz. 43. Zie verder beneden onder Elbertus.

5) Langeweer, een kwartier ten Zuiden van Aduard. (Nanninga Uitterdijk, De abdij Aduard, 34.)

6) Het refugium der abdij op het Munnekenholm te Groningen, waarover vgl. mr. J.A. Feith in den Gron. Volksalmanak voor 1890, blz. 101 vlg.

[p. 56]

dis¹⁾. Ipse etiam fundavit anno Domini MCCCXL monasterium sanctimonialium Parve Adwerth, cujus novam ecclesiam episcopus dedicans ad Sanctam Annam vocavit, conferens omnibus sic illud monasterium nominantibus XL dies indulgenciarum²⁾. Fuit preterea Rome pro canonizatione Sancti Richardi nostri et Sancti Emanuelis, de quibus supra mentio facta est, sed nimietatem expensarum veritus, infecto negocio rediit. Cui tunc summus pontifex pro labore suo et honore brachium Sancte Margarite dedit, quod impresentarium est in Medum³⁾ et a Christi fidelibus summa veneratione colitur. Item eodem anno, quo idem venerabilis dominus Fredericus⁴⁾, videlicet anno Domini MCCCL ipso die Felicis episcopi et martyris⁵⁾, obierunt cum eo in peste⁶⁾ Alerdus prior cum XLIIII monachis, item conversi centum et XX. Sed numerus aliorum pre multitudine scribi non poterat. Qui omnes requiescant in pace. Amen⁷⁾.

1) Lagemeeden bij Aduard. Vgl. t.a.p.

2) Het klooster Klein-Aduard of St. Annen lag bij ten Boer. Met Assen en Essen was dit convent het eenige Cisterciensernonnenklooster, waarvan het hoofd den titel abdis voerde.

3) Lagemeeden.

4) Abt Frederik was in 1338 een der scheidslieden in het geschil tusschen de Friezen en de stad Groningen. (Oorkondenboek n^o 354.) Ook sloot hij in 1346 een overeenkomst met Groningen over de verhouding van het kloosterhuis aldaar tot de stad. (Oork. n^o 385.)

5) 30 Augustus 1350.

6) Bedoeld is natuurlijk de Zwarte Dood, die in 1347 en volgende jaren geheel Europa teisterde. - Zie over het merkwaardige testament van Frederik, waarover de kroniek geheel zwijgt, beneden onder Elbertus.

7) In B. zijn hier twee bladen ingeschoven, waarop met een andere hand het volgende verhaal is geschreven: ‘Hujus Frederici tempore tanta fuit strages Frisorum, ut etiam religiosi quoque ad arma sumenda cogerentur. Illa vero strages a comite Hollandiae facta cognoscitur, ut patet ex scriptis. Hujus quoque Frederici tempore est factum illud nobile passagium inter praelatos ac domicellos tam Frisiae quam Drenthiae, in quo summa pax et concordia fuit propter incursum aliegenarum gentium in Frisiam. At Groningenses promiserunt libertatem Frisorum contra quoscunque tueri dominos et ob honorem Frisorum murum suae civitatis ab Ebbinga porta inclusive Groningenses destruxerunt funditus neque ad turrim proximum ad occidentalem partem Buttringae portae etiam inclusive cum omnibus suis intermediis, ut ligneus murus cum portis ligneis repararetur. Et alia plura conclusa tunc fuerunt praesentibus omnibus praedictis superioribus spiritualibus et secularibus apud Selwert. Cujus temporis literae apud S. Bernhardum in Adwert conservantur cum sigillis terrarum Frisiae, Hunesgoviae, Fivelgoviae, Drentiae, Groningae, Fredewolt, Langewolt, Hummersee et octo parochiarum. Nam et antea saepe comites Hollandiae, infesti Frisonibus, aliquando victores aliquando devicti fuerunt, quia et comes Gulielmus in Frisia interemptus est. Hic in glacie durissima cum equo cecidit et a Frisonibus in uligine et fossa lutis hinc inde obtectis occiditur inermis, Hollandorum acie penitus prostrata A^o 1255. Postea autem a^o 1272 quidem Lotharingiae dux nomine Gothofridus pugnavit cum Frisonibus occidentalibus, assistente sibi Gulielmo Episcopo Trajectensi, et obtenta victoria cum ingenti praeda Alcmariam intravit Quo audito Frisii Orientales cum ingenti exercitu novem septimanis Alcmariam obsederunt, sed Episcopo praefato evertente in subsidium Ducis, obsessi octo millia Frisorum et ultra perierunt bello anno.... Item dux Gothefredus utriusque Frisiae dominus factus est: postea vero anno 1276 Theodoricus septimus Comes Hollandiae, comitis Florentii filius, duo bella cum Frisonibus gessit hyeme in glacie durissima. In primo bello 40,000, in secundo 53,000 Frisonum utriusque sexus ceciderunt, tam feminae quam viri; postea ad tempus aliquod sub dominio Comitum Hollandiae fuerunt usque ad annum 1345. Tum Comes Hollandiae Wilhelmus a Frisonibus est interemptus et in Florido Campo sepultus.’ Dit verhaal is natuurlijk door alle andere handschriften overgenomen. Het zonderlinge van het slot behoeft niet nader in het licht te worden gesteld. Dat Godfried met den Bult (+ 1076) en bisschop Willem van Utrecht (+ 1076) in 1272 gezamelijk de Westfriezen met succes bevechten is even verrassend als dat Dirk VII (+ 1203) in 1276 twee zware oorlogen met hen heeft gevoerd. Maar vanwaar heeft onze kroniek deze verhalen? Ik heb dat niet kunnen opsporen. Mij is geen Hollandsche kroniek uit de 15^de eeuw - en aan zulke moeten wij toch wel denken, vooral omdat in dien tijd allerlei verwarde geschiedverhalen de ronde beginnen te doen - onder de oogen gekomen, waar ketterijen als de bovengenoemde zijn te vinden Ik acht het waarschijnlijk, dat onze interpolator vroeger wel eens in een Hollandsche kroniek had gelezen en nu uit zijn geheugen allerlei heeft neergeschreven, dat kant noch wal raakt.

[p. 57]

Hoptatus abbas XVI.

Post ipsum Hoptatus abbas XVI rexit duobus annis minus octo septimanis. Hic Friso natus multa

[p. 58]

bella cum suis conversis gessit. Qui quidem conversi tunc pauciori numero remanserant, sed et ipsi pauci libertatem Frisiae defensabant. Nam priscis temporibus fere CC conversos atque centum semper minus uno monachos regulariter vixisse, certa seniorum nostrorum relatione compertum est. Contigit aliquando Groningenses prevaluisse contra conversos nostros. Unde unus conversorum indignatus in crucem impegit, que adhuc ante portam aquilonarem conservatur, et statim corruens incurrit amenciam et tertia die expiravit. Sed tandem nostri prevaluerunt et Groningenses magna data pecunia nobiscum confederati sunt¹⁾. Invenitur etiam, quod propriam habuerunt monetam in conventu²⁾. Sed et rex Dacie Reynerus³⁾ per-

1) Deze strijd en dit verbond met Groningen is uit andere bronnen niet nader bekend. Vgl. Nanninga Uitterdijk, blz. 40.

2) Dit is niet zeer waarschijnlijk. Vgl. Feith, Het muntrecht der Ommelanden, 8.

3) Zoowel AG I en B als de jongere HSS. hebben hier ‘Dacie’. Van Heussen heeft daarvan waarschijnlijk ex mera conjectura ‘rex Daniae Regnerus’, gemaakt, welke lezing Nanninga Uitterdijk (Gesch. der abdij Aduard, blz. 40 vlg.) voor de juiste houdt, onder opmerking trouwens, dat er in dezen tijd geen koning Regner van Denemarken bestond. Dacia komt echter meer in de beteekenis van Denemarken voor: vgl. Gesta Abbatum Orti Sancte Marie, uitg. door Wijbrands, blz. 209 en dez., De abdij Bloemhof, blz. 216 vlg. Maar wie is dan ‘rex Daciae Reynerus’? In dezen tijd regeerde in Denemarken de bekende Waldemar III. Ook in Denemarken zelf kon men mij niet veel verder inlichten. Dr. Birket Smith, hoofdbibliothecaris der Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen, schreef mij: ‘Die von Ihnem citierte Stelle aus dem Leben des Abtes Hoptatus ist eigentlich ganz unverständlich, weil ein König oder Prinz Regnerus in Dänemark ganz unbekannt ist ausser in der Sagenzeit. Doch habe ich in dem bekannten Quellenwerke, Scriptores rerum Danicarum medii aevi t. 4 p. 502 eine Notiz über einen sonst unbekannten Regnerus gefunden, der im Jahre 1367 einiges Gut an das Marienkloster in Sorö (Seeland) geschenkt hat. Kann dieser der Reguerus des Hoptatus sein? Jedenfalls finde ich bei Sorö keine Lokalität oder Stiftung deren Name durch Silva monachorum übersetzt werden könnte. Es müsste in dänisch Munkestov oder Munkholt heissen.’

[p. 59]

cepta magnanimitate fratrum et sanctitate hujus monasterii, silvam nobis dedit in terra sua, que usque hodie Silva Monachorum dicitur, et phialam argenteam nomine suo insignitam. Sed et Hamburgenses nobiscum confederati sunt. Similiter apud portum que Staden dicitur, ubi omnes naute compelluntur exactiones dare, nostri libere et sine aliqua exactione transierunt, quemadmodum littere Stadensium, que apud nos sunt, optime testantur¹⁾. Obiit autem anno Domini MCCCLII quarto kalendas Junii²⁾.

1) Deze vrijdom van tol te Stade voor Aduarder schepen en de verhouding tot Hamburg worden inderdaad door oorkonden toegelicht. De zaak is ongeveer, zooals de kroniek ze mededeelt, alleen is het onjuist ze in het leven van Hoptatus op te nemen: geen enkele der desbetreffende stukken is gedagteekend onder zijn bestuur. Den 12 September 1312 verleent Borchardus, aartsbisschop van Bremen, aan het klooster Aduard vrijdom van tol te Stade (Oorkondenboek n^o 372). Wat Hamburg betreft, den 23 April 1346 schrijft de raad dier stad aan den abt van Aduard om aan te dringen op bescherming der Hamburgsche kooplieden in de Friesche streken (Oork. n^o 388). In hetzelfde jaar verklaren burgemeesteren en raad van Groningen, dat door het klooster aan den wensch van Hamburg is voldaaa (Oork. n^o 389). Reeds 22 April 1347 geven de rechters van het Oldambt aan Hamburg bericht over genoegdoening, aan gevangen genomen Hamburgers verleend (Oork. n^o 396). Den 9 Augustus van hetzelfde jaar sluiten Aduard en Hunsingoo met Hamburg een verdrag (Oork. n^o 400 en 401). Den 2 Februari 1348 verklaart de abt van Bloemkamp, dat Aduard Hamburger kooplieden nimmer vijandig heeft behandeld, wat door den abt van Foswerd wordt bevestigd (Oork. n^o 405). Ten slotte sluit Hamburg den 11 Augustus 1355 met Aduard en een aantal Friesche kloosters een verdrag betreffende de schade, in 1346 aan Hamburger schepen toegebracht (Oork. n^o 440). Aan de hand dezer stukken kan men zich den loop van zaken eenigszins voorstellen.

2) 29 Mei 1352.

[p. 60]

Thybodus abbas XVII.

Quo defuncto Thybodus abbas XVII rexit XIX annis, et duobus annis ante mortem sponte resignavit. Tempore cujus fuerunt in tota Frisia multa bella, unde et conversi se victores exhibebant magnanimes. Magister autem conversorum, stans ante altare et preparans se ad celebrandam missam, ut audivit hostes adventare, ornamenta sacerdotalia exuens, animaturus conversos ad portam processit, ibique pro libertate patrie occubuit. Fuerunt autem tunc animosi Frisones libencius mortem sustinentes, quam libertatem amitterent aut alicui ingressum tribuissent, precipue conversi hujus monasterii, qui plerumque quingenti ad bella procedebant ex hoc monasterio, quando simul congregati erant de grangiis. Nam servilem condicionem nimis exhorrebant propter seviciam principum, quam antea experti fuerant, sicut invenitur in chronicis Hollandie, quod tempore Ludowici Imperatoris quidam Gothefridus, Norwegiae rex, subjugatis sibi Frisonibus coegit eos, ut singuli duodecimum etatis annum nacti et ultra funiculos in collis gererent. Sed post aliquos annos propter nimiam crudelitatem idem rex in Britannia cum omnibus ferme militibus suis prostratus bello interiit. Et Frisones per Karolum Imperatorem ab illa servili mancipacione restituti libertati¹⁾. Obiit autem iste

1) Ik heb in geen enkele Hollandsche kroniek het verhaal in dezen vorm gevonden. Beka (vgl. Buchelius, blz. 30) heeft het volgende over Godfried den Noorman: ‘Novissime vero Gotfridus Nordmannorum Rex ad interloquendum de pace perductus et hac sequenti conditione Christianus effectus est, ut Ghisela Lotharii Regis filia sibi traderetur in uxorem, insuper et Fresiensis provintia sibi daretur in dotem, quod ita factum est. Et idem Gotfridus Rex exinde Fresones sibi rebellantes redegit in vile servitutis improperium ita, quod omnes circa collum circumastrictum bajularent laqueum, ut unumquemque sine mora suspenderet, qui contra Majestatem suam aliquo modo rebellare praesumeret. Sed ecce jam dictus Gotfridus Rex post quaedam annorum curricula cum infinitis Danis in Batua Deo vindicante peremptus et sanguis multorum Christi fidelium sufficienter ultus est.’ Ongeveer ditzelfde verhaal, waarschijnlijk wel uit Beka geput, vinden wij in de latere Hollandsche kronieken (Hollandsche Beka, Goudsch kroniekje, Clere uten laghen landen, Johannes a Leydis, Chronica de Hollant, Chronicon Belgicum magnum), maar ook daar niet met de eigenaardige veranderingen der Aduarder kroniek, die Godfried tot een koning van Noorwegen maakt, hem onder Keizer Lodewijk den Vrome laat regeeren en in Britannië doet sneuvelen. Waarschijnlijk schreef onze monnik naar een slordig handschrift af, waardoor hij Norvegiae voor Nordtmannorum, Ludovici voor Lotharii en Britannia voor Batua las.

[p. 61]

venerabilis dominus Thybodus abbas¹⁾ anno Domini MCCCLXXI Idibus Maii²⁾.

1) In een charter van 25 Augustus 1360 (Oorkondenboek N^o. 1234) komt als abt van Aduard Syabbo voor. Men vergete evenwel niet, dat dit charter slechts uit een afschrift van 1633 bekend is. Er kan in het origineel b.v. Thyabbo hebben gestaan, waarvan Thybodus de verlatiniseering kan zijn.

2) 15 Mei 1371.

Rippertus abbas octavus decimus.

Tunc isto defuncto prefuit Rippertus abbas XXIX annis. Iste studens Parisiensis³⁾ fuit, vir bonus, pacificus et in temporalibus satis providus, natus ex Fredewolt de Mydwolda. Multas inimicicias et guerras aut parcialitates contra conventum istum excitatus, mari terraque sedavit. Quare tunc tota Frisia cepit pacifice vivere in libertate, que antea multis annis quasi continuis variisque attrita erat bellis et adversitatibus. Iste pius pater multos thesauros pro con-

3) Of dit juist is, heb ik niet kunnen controleeren. In ieder geval komt zijn naam niet voor in het Auctarium chartularii Universitatis Parisiensis edid. H. Denifle, Aem. Chatelain I. Liber procuratorum nationis Anglicanae (Alemanniae) 1333-1406, waarin anders de namen van tallooze Nederlanders, o.a. ook Groningers, zijn te vinden.

[p. 62]

ventus sui utilitatibus studiose cumulavit, quos successori suo largiter immo prodigaliter dereliquit exponendos. Erat autem multum dilectus omnibus capitaneis et domicellis totius Frisie, ideoque illi prospere successit; siquidem hoc requirit timor Dei in religiosis, ut temporalia accrescant, sicut e contrario contemptus religionis ut annihilentur et decrescant, quod luce clarius pene in omnibus religiosis quotidie cernitur. Tandem obiit¹⁾ anno Domini MCCCC quinto Idus Februarii²⁾.

1) Den 18 October 1371 geeft Rippertus ad Sanctum Bernardum in Adwerth met andere abten regels voor de waardeering van munten (Oorkondenboek N^o. 593). ‘Her Rippert abbet’ oorkondt 22 September 1387, 10 Mei 1388 en 21 Maart 1389 (Oork. N^o. 775, 783, 793).

2) 9 Februari 1400.

Mennardus abbas XIX.

Post hunc Mennardus³⁾ abbas XIX rexit XXI annis. Iste fuit tempore concilii Constantiensis in consilio domini Papae et aliorum episcoporum, eo quod omnes prelati Alemanie illic adesse preciperentur⁴⁾. De quo eciam qui aderant referebant, quod

3) Mennardus heet in een charter van 30 April 1402 ‘her Menne abt.... des conventes van Adewart’ (Oorkondenboek N^o. 1110).

4) De tegenwoordigheid van Mennardus op het concilie van Constanz is mij niet uit anderen hoofde gebleken. Ulrich von Richental vermeldt hem in zijn Chronik des Constanzer Concils (hrsg. von M.R. Buck. Bibl. des litt. Vereins von Stuttgart N^o. 158) niet, hoewel daar de aanwezige abten op blz. 172 vlg. opgesomd staan. Het is echter de vraag, of Ulrich volledig is; hij zelf zegt op blz. 214: ‘Und hett ich darinn üntz vergessen, das sol man miner unwissenhait zulegen und miner vergessung.’ Ook bij Finke, Forschungen und Quellen zur Geschichte des Konstantzer Konzils, en in de door dezen uitgegeven Acta concilii Constanciensis (waarvan dl. I verschenen is) zocht ik onzen abt te vergeefs. Maar daarom behoeft het bericht onzer kroniek niet te worden betwijfeld. Er waren zoovele duizenden te Constanz, dat een abt van Aduard licht vergeten kon worden. Daarentegen was voor het klooster zulk een reis een zaak van gewicht, waarvan men aanteekening hield en die in het geheugen bleef.

[p. 63]

non erat ei similis in toto concilio in stature elegancia, formositate, eloquentia vocisque sonoritate; habuit namque vocem tubalem resonantem dum loqueretur. Habuit nihilominus sermonem coram omnibus, quia fuit vir doctus et litteratura magnus. Quare ad reverentiam suam summus pontifex episcopalia sibi concessit insignia, quibus tamen uti noluit ulla precum instancia in tota vita sua. Fuit proinde multum largus atque dapsilis. Et cum frequenter ac libenter in civitate Groningensi moraretur, ibidem in pestilencia obiit anno Domini MCCCCXXI 3^o kalendas Augusti.¹⁾

1) 30 Juli 1421. Het is weer opmerkelijk, dat onze kroniek met geen woord melding maakt van het geweld, waaraan in 1417 het klooster heeft blootgestaan. (Vgl. Bijlage III.)

Sacherus abbas vicesimus.

Et huic domino Mennardo successit Sacherus abbas XX. Hic rexit duobus annis et XVIII septimanis. Qui cum venisset ad episcopum Monasteriensem²⁾,

2) De Munstersche bisschop, wien hier het misdrijf der simonie wordt aangewreven, is Otto IV van Hoya (1392-1424). Er zijn evenwel omstandigheden, die het aannemelijk maken, dat onze kroniek hier zich of vergist of schromelijk overdrijft. Want juist voor dezen prelaat heeft de Munstersche bisschopskroniek veel lof. Zij zegt van hem: ‘Iste venerandus pater diocesim invenerat angustatam, castra et cetera bona ecclesie pro maiori parte obligata et inpignorata. Que omnia collegit et reunivit ac magnifice dilatavit. Insuper quam strenue quamque viriliter et gloriose rexit, et quomodo Octavianum Augustum in terra sua faciendo pacem imitatus est, patebit in sequentibus.’ Vgl. Die Münsterschen Chroniken des Mittelalters hrsg. von J. Ficker (Die Geschichtsquellen des Bisthums Münster I), 78. Nu kan Otto juist voor het inlossen van verpande goederen veel geld noodig hebben gehad en daardoor den rijken abt van Aduard wat hebben geknepen. Maar vreemd is het dan, dat Sacherus zich daarna heeft gewend tot den bisschop van Osnabrück, die hem zonder bezwaar pro Deo wijdde; want in dezen tijd was deze stoel bezet door denzelfden Otto van Hoya, tevens bisschop van Munster (1410-1424). Vgl. t.a.p. blz. 85: ‘Ipse preterea ordinavit seu procuravit, quod Henricus de Holsacia in Osnaburgensem electus est episcopum, post cujus renunciacionem ipsam Osnaburgensem ecclesiam a papa in commenda ad vitam habuit.’ Men zou kunnen vragen, of soms ook Otto's opvolger als bisschop van Osnabrück, Johan III van Diepholt (1424-1407), kan zijn bedoeld, maar daartegen kan worden opgemerkt, dat Sacherus na Otto's dood dan nog waarschijnlijker diens opvolger als bisschop van Munster, Hendrik II van Meurs (1424-1450) om de wijding zou hebben gevraagd.

[p. 64]

petens humiliter (ut ordinis est¹⁾) benedictionem, respondit episcopus, nisi tantum daret quantum predecessor suus dominus Mennardus dederat (centum videlicet scuta Philippi regis Francorum, quemadmodum in annalibus repperit), minime obtineret. Respondit Sacherus: ‘Et nunc asscribatis quod venit unus, qui penitus nihil dare voluit.’ Et sic absque episcopali benedictione recessit. Postea tamen perrexit ad episcopum Osanaburgensem, a quo facile impetravit quod alter symoniace dare voluit. Fuit autem studens Coloniensis²⁾, dictator et scriptor egregius, in omni pene instrumento musicali psallere sciens, letus et bonus conviva, temporalis nihil. Quapropter monasterium hoc ad extremam pervenit paupertatem, ita ut fratres in refectorio serum vel lac acidum biberent

1) Een voorbeeld van een abt, die door een anderen bisschop dan dien, waaronder hij ressorteert, wordt gewijd, is Ethelger van Mariengaarde, die in 1240 door den bisschop van Minden werd gewijd, maar - een belangrijk verschil met Sacherus - met dispensatie van den bisschop van Utrecht. (Wijbrands, De abdij Bloemhof, 39, noot).

2) De waarheid van dit bericht heb ik niet kunnen controleeren. Sacherus komt echter niet voor in: Die Matrikel der Universität Köln, 1389-1559, bearbeitet von H. Keussen I, 1389-1466, waarin overigens talrijke Nederlanders zijn te vinden. Maar de registers zijn onvolledig en beginnen eerst met 1389; mogelijk ook heeft Sacherus zich niet laten inschrijven.

[p. 65]

pro cervisia, butirumque et alia cibaria meciebantur eis. Contigit aliquando, ut cum quibusdam honestis viris hospitibus deambularet per monasterium, ostendens mirabilem structuram hujus monasterii atque varios antiquorum labores, tunc unus illorum ceteris sapientior dixit ei: ‘Domine abbas, ad vestram profecto confusionem hec nobis ostenditis; cum patres vestri hec in paupertate tam sumptuose fundaverint, vos autem sinitis constructa cadere et non potestis in pristino vigore retinere.’ Hec pauca sufficiant, nam plura supersunt, que non edificant. Obiit XVI kalendas Januarii anno Domini 1423¹⁾.

1) Letterlijk is dit 17 December 1422, maar door vergelijking met den duur van Sacherus' bestuur (2 jaar en 18 weken) blijkt, dat 1423 is bedoeld.

Rodolphus abbas XXI.

Et isto defuncto prefuit dominus Rodolphus cognomento Vriese de Groningen abbas XXI²⁾, qui rexit XXVI annis et una septimana. Vir pulchra facie et, ut fertur, venusto aspectu; sed hec gratia vana est, nisi etiam virtutibus adornetur. Idcirco pauca ejus facta subnectimus, quatinus prudens lector ex parvis magna conjiciens, facile intelligat, quanti boni causa et origo fuerit, qui hoc monasterium primo reformavit, quoniam, ut supra dictum est, cum monasterium nostrum ad extremam venisset paupertatem, non³⁾ tam in temporalibus quam in spiritualibus

2) In 1469 was Albertus Vriese secretaris der stad Groningen (Reg. Arch. Gron. 1469 N^o. 29). Mogelijk behoort ook Clawes Vrese, die in een charter van 1455 voorkomt (t.a.p. 1455 N^o. 2), tot dezelfde familie. Bij gezet onderzoek in het Groningsche archief zouden ongetwijfeld nog meer Vriesen voor den dag komen; hier volsta de mededeeling, dat het een bekend Groningsch geslacht was.

3) Non ontbreekt in de jongere handschriften. AG I en B hebben het echter beide, waarom ik het heb laten staan. Het is aannemelijker dat het later geschrapt, dan dat het in de oudere handschriften ingevoegd is. Wel was toch de abdij, gelijk uit het voorgaande blijkt, vervallen ‘in temporalibus’, maar een kloosterreformatie betrof toch meer den toestand ‘in spiritualibus.’

[p. 66]

et etiam defectu personarum, sane omnia per ipsum reformata sunt. O virum vere laudibus extollendum, immo omni veneratione dignissimum, qui non solum presentibus, verum etiam posteritati prodesse voluit! Hic anno Domini MCCCCXXXIII consecrari fecit altare Sancti Anthonii. Capellam juxta portam noviter reedificavit. Turrim ecclesie a fundamento ligneo usque ad summum erexit. Aqueductum construxit. Tectum totius dormitorii et bibliothece petris contexit. Et multa edificia turpiter colapsa non sine magno labore restauravit. Postremo anno Domini MCCCCXLIX ipso Sanctorum Innocentium¹⁾ sub prima missa obdormivit in Domino, habens lapidem baculo pastorali insignitum sepulchro suo superpositum.

1) 28 December 1449.

Henricus secundus abbas XXII.

Cui successit dominus Henricus de Rees²⁾ abbas XXII, qui laudabiliter rexit XXXVI annis minus

2) Ik wees er in de inleiding op, dat de kroniek zoo weinig mededeelt omtrent den geestelijken bloei der abdij. Het kenmerkendst is wel de schrale behandeling van het bestuur van Hendrik van Rees. Dat was de tijd, toen Wessel Gansfort zich daar bevond, wiens naam zelfs door de kroniek niet wordt genoemd. Als tegenhanger en aanvulling tegelijk van onze kroniek schrijf ik hier een gedeelte af van den brief van den Groningschen pater Goswinus van Halen, ‘olim Wesseli famulus’, aan Albertus Hardenberg d.d. die Clementis (23 November) 1528: ‘Deinde gratulor tibi etiam et toti monasterio Adwerdensi, cui spero honori eris, et pristinam eruditionem per te ac tui similes restitui. Novi Adwerdam ante annos quadraginta, et eo plures: tum doctum virum si quaesivisses, hunc in Adwert invenisses, aut alibi nusquam in tota Phrisia. Erat ea tempestate Adwert non tam monasterium, quam academia. Horum mihi testes essent, si superessent, Rodolphus Agricola, Wesselus Groningensis, Guilhelmus Fredericus, pastor, Joannes Oestendorpius, qui adhuc superest, canonicus Daventriensis et idem praeceptor meus, Rodolphus Langius Monasteriensis, Paulus Pelantinus, Alexander Hegius, ibidem praeceptor meus, Joannes Canter Groningensis, pater Jacobi Canter poetae laureati, Lambertus Frylingus Groningensis, et quem pene praeterieram, eques auratus Onno ab Ewsum, item Arnoldus Hildesimensis, et alii, qui totos hebdomadas ne dicam menses, in Adwert diversari soliti sunt, ut vel audirent vel discerent, unde et doctiores et meliores quotidie efficerentur. Quid dicam de nunquam satis laudato Patre Henrico a Rees? Cujus pectus nihil aliud fuit quam armarium Spiritus Sancti et divinarum literarum; cujus omnis sermo doctrinam et Spiritus Sancti suavitatem spirabat, ut saepenumero ex praedecessore meo, Joanne a Veteri Ecclesia, audivi. Verum quorsum haec? Ut laudentur, quorum nomina sunt in libro vitae. Neque etiam a me laudati sunt illi viri, sed mirati sunt a me, et a longe sequens libenter eorum vestigia exosculor. Deus bone, quantus amicus mihi fuit, qui alioqui nihil sum, Arnoldus Grijp, Bernhardus de Doesborch, postea Abbas, Henricus Edammis, longe majoris eruditionis quam credebatur, et Rodolphus Hilbrandus alias Boleus, cui infinita negotia ademerunt ut non omnium esset doctissimus? Is cum mortem suum obiret, arbitrabar fore, ut nullum inquam talem amicum in Adwert adsequerer.’ (M. Wesseli Gansfortii.... Opera. Groningae 1614, in de ongepagineerde Vita Wesseli Groningensis conscripta ab Alberto Hardenbergo) In een anderen brief zegt Goswinus: ‘Anni fere quadraginta sunt, quod fui cum praedecessore meo Adwert, tempore Wolteri Hilbrandi, qui tum post prandium totum conventum fecit in Abbatiam convenire et differre fere ad horam pulsam ad vesperas. Spero me ante mortem semel adhuc Adwert ita visurum, si Domino placet..... Emi ante annos aliquot haec ab Antonio, filio Antonii Liberi Susatensis. Hunc Adwertenses suis sumtibus aluerunt in Universitatibus....’ Verder vertelt Hardenberg omtrent Wessels verblijf te Aduard: ‘Venit Adwerdiam famatissimus quidam Doctor Parisiensis. Nomen non certo teneo, puto tamen Martinum fuisse adpellatum. Cepit in mensa Abbatis, Henrichi Reess, multa mox interrogare, dum omnes cibum sumerunt. Wesselus nihil respondebat: fiebat magna exspectatio omnium: putabatur, nihil esse quod responderet. Facto prandio dixit Wesselus: ‘Nunc, si quid placet, oppone.’ Opposuit ille multa; sed talia a Wesselo accepit responsa, ut Doctor ille de mensa desiliret et abiecto bireto suo, inque illud genibus procumbens, admirabundus dixit: ‘Aut tu alter es Alanus, aut Angelus de coelo, aut aliud quod dicere nolo. Benedictus Deus, non sum fraudatus a desiderio meo: non frustra te quaesivi: non frustra Magistrum contradictionis et admirati sunt et oderunt Sorbonistae.’ Mansit ille ad tempus cum eo fere ad exemplum Reginae Austri; retulit justa ad quaestiones suas responsa. Haec narravit mihi, qui vidit et audivit, Andreas Munterus, Philosophus Stoicus Adwerdie. Habet Ordo Cisterciensis librum Dialogorum Cesarii, valde ineptum, qui in coenobiis ejusdem Ordinis solebat ad mensam legi: nam novitas delectabat monachos parum peritos. Ad illum auscultabat Wesselus et subinde suave ridebat. Rogatus causam, dicebat: ‘Rideo crassa mendacia; praestaret sacras literas et Bernhardi devotalia Fratribus proponi: nam hec preter ineptiam etiam multa periculosa continent.’ Solebat autem Wesselus mensae Fratrum libenter interesse, quae nunquam est sine lectione sacrarum literarum, aut aliorum scriptorum. Adwerdiae autem post illam admonitionem cepit contemni Caesarius et jam omnino obsoletus est..... Semper die Caenae Dominicae in coetu Fratrum vesperi pro collatione, ut illi vocant, legebat sermonem Domini in coena habitum, a capite Joannis 13 usque ad 18. Sed cum senex esset et alioqui male videret, aberrabat frequenter a textu, ut a monachis rideretur. Hebraica plerumque legebat, idque edita voce, ut monachi quasi stupentes et admirabundi ad voces ignotas auscultarent. Qua de re Joannes Gallus, quem de Valeta vocabamus, mihi frequenter narrabat. Exponebat junioribus Fratribus Adwerdiae Psalterium, conquerebaturque, translationem vulgarem nimium esse obscuram. Et mox, ut Fratres aliquid interrogabant, jussit adferri Hebraïcum codicem, ex quo et Fratrum quaestionibus respondebat et multa alia erudite explanabat. Erat autem Adwerdiae quasi academia quaedam, ad quam nobiles et docti ex tota Phrisia turmatim accurrebant; et multa multorum vestigia meo tempore exstabant, fortasse adhuc exstant, qnae nolim perire proter coenobii celebritatem et Wesseli gloriam in Deo. Conabatur restituere veterem illam Scholam Adwerdensem, in quam solebant totius Phrisiae studiosi recipi. Erant scholae duae: altera erat intra septa coenobii, quae nunc est domus sartoria et adhuc scholae nomen retinet. In ea adolescentes instituebantur primis literarum rudimentis. Altera erat ad pagum Bedum, quae hodieque Rubra Schola vocatur. In ea docti erant professores, qui juventutem in Philosophia et Sacris literis erudiebant. Annales Adwerdenses dicunt ibi una aliquando aestate ad nonaginta studiosos cum aliquot magistris esse mortuos. Ad illam scholam pertinebant omnes coloni, quos nunc vestiarius Adwerdensis habet. Eas Wesselus conabatur restituere in integrum: sed impediebatur a quibusdam, cum mortuus esset Henricus abbas, qui Wesseli conatum adjuverat. Praelegerat in illa schola Richardus de Busto, homo doctissimus, cujus in bibliotheca Adwerdensi multa praeclara scripta adservabantur meo tempore: nam scripsit in omni genere doctrinae et philosophiae. Erat et Emanuel episcopus Cremonensis ibi professor aliquando, homo doctus et nobilis familia: nam comes natus erat. Sed propter seditiones Italicas profugit et Adwerdiam intravit, ubi supra triginta annos vixit. Ingressus pulcherrimum templum Adwerdense, et pedo episcopali, quod manu gerebat, solum feriens clamabat: ‘Hec requies mea.’ De nauwlettende lezer van onze kroniek zal hebben opgemerkt, dat Hardenberg het laatste gedeelte van zijn verhaal daaruit heeft geput, een bewijs te meer, dat de kroniek ongeveer 1520 reeds als zoodanig bestond. Vgl. nog over Wessels verblijf te Aduard het korte bericht, door dr. J.B. Kan uit een Weener HS. medegedeeld in den Gron. Volksalmanak, 1899, blz. 66.

[p. 67]

uno mense et multa reformavit in temporalibus et spiritualibus. Fuit sobrius, cantor egregius, largus

[p. 68]

elemosinarum distributor, et studiosus predicator egregius. Dominus quippe dederat sibi linguam eru-

[p. 69]

ditam, ut sciret quem debebat proferre sermonem. Pomerium abbatiale extruxit; ab altera parte monasterium muro circumdedit, quem quidem murum Groningenses jam penitus everterunt¹⁾. Duas piscaturas effodit. Agros et predia multa comparavit. Et tamen semper erat plus spiritualibus intentus quam temporalibus²⁾. Erexit preterea in maiori ecclesia tria altaria, scilicet Trium Regum, Anne et Eligii. Ecclesiam eciam intus renovavit et desuper tectum induxit. Unde hi versus in laudem ejus in eadem ecclesia scripti sunt, quos fecit dominus Arnoldus Grijp, tunc temporis supprior:

Luminis hoc templum stat nobiliter renovatum,
Virgineum claro post partum scilicet anno
MCCCC quater semel L septenaque lustra gerente,
Sub domino Henrico de Rees, abbate benigno.
Huic pater insignis claustro qui pluribus annis
Prefuit, haut aliter radians quam stella valenter,

1) De jongere handschriften hebben hier contiverunt of conterunt, wat palaeographisch wel te verklaren, maar natuurlijk onjuist is.

2) De jongere handschriften hebben hier corporalibus.

[p. 70]

 

Non secus ac cedrus vel in alto monte cupressus,

 

Tum sermone potens, tum vir pietate refulgens,

 

Tum fama redolens, tum digna laude quiescens,

 

Quem favor Excelsi iubeat nunc luce foveri,

 

Perpetua summique frui dulcedine regni¹⁾.

Hic itaque venerabilis pater, cernens sibi mortem pre foribus stare, advocato domino abbate de Clarocampo sponte coram cunctis dignitatem resignavit, ut et ipsius consilio bonum et idoneum sibi fratres eligerent successorem. Quibus peractis tres septimanas supervixit et felicem (ut speramus) resolutus est in mortem. Cujus corpus in sarcophago lapideo positum, domus capitularis medio requiescit in pace. Obiit autem altera die Andree Apostoli anno currente LXXXV²⁾.

1) De dichter van dit vers, Arnoldus Grijp, werd in 1454 als student in het album der Keulsche Universiteit ingeschreven: Arn. Grijp profess. in Aedwaert. o. Cist., d. Mon., art.; i, et s. Juli 27. Vgl. Keussen, Die Matrikel der Universität Köln 1389-1566. I, 435. Grijp is de eenige, die in het register als afkomstig uit de abdij Aduard is te vinden.

2) 1 December 1485. Hier eindigde oorspronkelijk de kroniek.

Wolterus primus abbas XXIII.

Post ipsum Wolterus abbas XXIII, ex Drenthia oriundus, huic monasterio novem annis minus quinque septimanis tam in temporalibus quam spiritualibus laudabiliter prefuit. Vir vite profecto venerabilis et magni consilii, vehemens zelator ordinis, humilis, sobrius, nulla curiositate notabilis ac pro pauperum monasteriorum reformatione³⁾ laborator indefessus. Hic eciam ampliavit possessiones nostras. Novam

3) De jongere handschriften hebben hier utilitate of sustentatione. Blijkbaar was reformatione in hun origineel onduidelijk geworden en verstond men het eigenaardige begrip reformatio niet meer.

[p. 71]

coquinam conventus extruxit. Duo altaria, unum in ecclesia, alterum in Nigra Camera consecrari fecit. Novam eciam capellam in grangia nostra juxta Roden (in loco qui Infernus dicebatur, nunc autem Paradisus¹⁾) edificavit. Et alia quam plurima, que brevitatis gratia sunt omissa²⁾. Obiit autem anno etatis sue LVI, anno vero Domini MCCCCXCIIII ipso die gloriosi Hieronimi³⁾, sepultus sub lapide nomine suo intitulato juxta predecessorem suum, cum quo idem, dum viveret, cor erat unum et anima una in Domino, ut collateralis et vicina sepultura uniret quos amor Christi antea conjunxerat, qui est benedictus in secula. Amen.

1) Het Huis de Helle tusschen Leek en Roden komt nog in 1552 als zoodanig voor (Reg. Gron. Arch. 1552 n^o 25). In de 17^de eeuw heet het nog in de rekening der kloostergoederen Adwerderhelle of Roder Helle. Het is dus een monnikenaardigheid het als Paradisus om te doopen.

2) Deze zin ontbreekt in de jongere HSS.; in P.E. en AG. II met de bijvoeging: hic est lacuna.

3) 30 September 1494.

Wolterus secundus abbas XXIIII.

Mortuo isto successit secundus Wolterus de Rees abbas XXIIII. Rexit quinque annis et IIII mensibus. Tempore cujus, videlicet anno Domini M.CCC.XCVIII tercia feria Pasche, que erat ipso Georgii die⁴⁾, venit Nythardus Fouyx⁵⁾ cum garda germanica sive cum

4) 23 April 1498.

5) Na eenige jaren strijds had Groningen met behulp der Vetkoopers in 1495 zoo goed als geheel Friesland onderworpen. Maar weldra keerde de kans. De Schieringers boden Albrecht van Saksen de opperheerschappij aan, die deze afsloeg: maar hij zond zijn bendehoofd Neithard Fuchs met eenige duizenden woeste krijgers. Met behulp van deze gelukte het de Schieringers de Groningers in 1497 uit Friesland terug te drijven. Als hij dat heeft verhaald, vervolgt Benninge: ‘Item in 't Jaer ons Heeren MCCCCXCVIII was Paeschedags den 15. dagh Aprilis; des Dinghsdaeghs in den selfde Paeschen Heilige dagen quam doe die selfte Nittert Focx ofte Jr. Focx mitten hoop van den knechten omtrent 4000 vremde knechten van Overlansche en Nederlansche knechten, de soo lange in Westerland hadden geleegen, en toogh hyr in Groninger gebiede over Gereskesbrugge, en deeden aldaer onmanierlijcken schaden en veele quaedes en geweldes, vermits rooven, barnen, vangen en doodslaen booven recht en reeden, sonder ontseggen liggen in Aduart.... en des Saterdags toe Paeschachten zanden de Groningers en Prelaten en Hovelingen der Ommelanden in Groningen gebeeden mit deesen selste Capiteinen en knechten, soodat se weder solden ruimen uit Groninger verbund, en doen daer geenen meer schaden, en wat se geroovet en gevangen bij em hadden, soldense moogen meedenemen en solden em daerenboven geven 33 dusent rinsgulden; daerop ruimeden sij, en daervoor wort em gijsele gesat.... dat men em de voorgenoemde summa van penningen binnen acht dagen solde betalen; binnen de vergenoemde termijn en tijdt booven der soene voerden se de voergenoemde gijselaers uit Aduart toe Doccum, en daer wort em oer geld betaelt.... en alsoo reyseden se omtrent Ons Heeren Heemelvaertsdach uiten lande nae den Hartog van Geller, dese doe alle weder int solt nam.’ Het verhaal van den tijdgenoot Benninge komt dus ongeveer met dat van onze kroniek overeen; er kan in het getal Bijnsche guldens bij den een of den ander een schrijffout zitten. Alleen onze kroniek kent het wonder, waardoor Fuchs de abdij heeft ontruimd. Het moge waar zijn, dat het zweet van den H. Bernard hem tot den aftocht heeft bewogen, de 32.000 Rijnsche guldens zullen hun uitwerking ook wel niet hebben gemist. Vermoedelijk heeft de ruwe krijger meer voor dit laatste motief gevoeld. (Brouerius, Analecta, blz. 23 vlg.)

[p. 72]

tumultuariis militibus multis, qui plurima damna nostro monasterio intulerunt, ut summa octo milia florenorum Renensium excederet. Sed ne plura mala contingerent, XXXII milibus florenorum receptis a Groningensibus et eorum subditis placati sunt. Et nona tandem post ingressum hujus monasterii die via qua venerant redierunt cum preda magna. Nec mirum; nam idem Fouyx, caput et ductor omnium aliorum satellitum, quemadmodum ipsemet fatebatur, nocte preterita adeo exterritus fuerat, ut amodo manere in monasterio minime auderet. Imago etenim beati Bernardi juxta altare ipsius in ecclesia admodum

[p. 73]

miraculose sudasse visa est, sicut a veridicis hoc ipsum videntibus et sudorem extergentibus audivimus. De quo nulli dubium, quin permaxime loco suo condoluit, in quo tam dissimiles fratres tunc temporis habuit. Item anno sequenti ipso die Marie Magdalene¹⁾ occurrerunt idem Groningenses armato milite eidem in Kroepswolda, ubi interfectus est cum trecentis electis viris, qui cum ipso venerant²⁾, et facta est letitia magna in populo. Fuit autem venerabilis pater

1) 22 Juli 1499.

2) Inmiddels nam Albrecht de heerschappij over Friesland aan, waar hij werd gehuldigd. Maar de strijd, thans tegen den vreemden heer, duurde voort. Edzard van Oost-Friesland sloot zich bij Albrecht aan. Fuchs kwam weer in Saksischen dienst. Benninge verhaalt op deze wijze zijn uiteinde: ‘Op St. Maria Magdalenen dagh Anno 99, soo quam Nittert Focx, des Hartog van Sassen opperste Hovetman, uit Leeuwarden, ontrent 250 starck, mit drie karbussen en uitgelesen overlantsche krijgesknechten, door dat lant van Drente toe Croppeswolde toe, en wolde bij den Grave wesen in den Dam; dat worden de van Gronnungen wijs, ende leeten haestelijck oer schutten en knechten vallen in torfschuiten, en voeren haestelijcken nae Wolde, en een deel liepen toe voete, een deel toe peerde, en Jr. Focx de loysde ende teerde int Hof toe Colham; en de Gronningers treeden in den Oorden Onse Leve Vrouwe Laene langes, voorbij de Roode poorte na den Ham; en als Focx den Gronningers sagh mit oer fanekens, sette he sijn volck in den orden, en quam em toe moete, en sloegen sich koenelycken onder malkanderen; en de Groningers hildent velt, en versloegen Jr. Focx daer doot, en daer toe doodt van sijnen volcke omtrent dartich, en vingen omtrent 125, soo datter omtrent bleeven toesaemen anderhalf hondert gevangen en geslaegen; en de ander ontliepen in 't meer na Broecke en int holt; en daer wort een goet man mede gevangen van den Grave Hooftluiden, geheeten Fictoor Freese, de lange sat gevangen in Poelpoorte, ende wort gerantsonneert op twaelff hondert goltgl.; en de Gronningers brochten de drie karbussen mede toe Gronningen, en brochten Jr. Focx doot mede in de stadt, en wort ter Minnebroederen in de kercke begraven bij des Hilligen Cruys olter; en dit was dese Focx, de des jaers te voren mitten vremden knechten in Aduart was, en dat gewelt daer dede....’ (t.a.p. blz. 32 vlg.) Vgl. ook het grafschrift van Fuchs bij Sybe Jarichs, t.a. pl. blz. 451 en T.A. Romein, Nittert Fox, in den Gron. Volksalmanak voor 1839, blz. 40 vlg.

[p. 74]

iste, forma egregius, maturus moribus, litteratura mediocriter eruditus, sed in temporalibus maxime expertus. Unde fenestras per claustrum monasterii sectis lapidibus reparavit. Aulam etiam australem abbatie cum fenestris suis renovari fecit. Fecisset nihilominus et alia, si licuisset pre valetudine. Nam a principio regiminis sui usque ad finem vite adversa crurium valetudine laboravit, illud sepe commemorans: ‘Hic ure, hic seca, ut in eternum parcas.’ Obiit altera die Scolastice virginis anno Domini M. quingentesima¹⁾, sub lapide nomine suo intitulato sepultus.

1) 11 Februari 1500.

Hermannus abbas XXV.

Post ipsum anno Domini M²⁾ quingentesimo ipso die Petri ad cathedram electus³⁾ est Hermannus de Vreden, vir honeste vite, morigeratus et zelator ordinis eximius. Quapropter a quibusdam minus dilectus, resignavit abbacialem dignitatem in presencia omnium abbatum Frisie ordinis nostri, servata sibi annuali pensione, postquam (quatuor) annis et tribus septimanis sollicite prefuit. Item anno ejus primo Albertus, illustris dux Saxonie, obsedit magno exercitu civitatem Groningen octo septimanis⁴⁾. Et tandem facta inter eos treuga discessit et parvo post tempore in Emedam usque deveniens, diem clausit extremum⁵⁾. Anno

2) 22 Februari 1500.

3) Heussen en Koppius hebben hier evectus(!)

4) De jongere HSS. hebben hier eenvoudig: obsedit Groningen et tandem facta enz.

5) Na in Friesland te zijn gehuldigd, trachtte Albrecht ook Groningen te onderwerpen. Benninge verhaalt: ‘Als hie des Vrieslanden dus weldigen was, keerde hy weder nae Gronningen en ginck liggen in Aduart, en leet al sijn gereetschap van oorloge mit scheepen naekoomen op 't Reitdiep en op St. Peter Vinckelsdagh, de doe op een Saterdagh was, so quam he voor Gronningen en beleede de stadt’ enz. ‘Als de Hartoge Gronningen dus belecht hadde en op den voorbenoemden Saterdach voor de stadt quam, des Dinghsdages daernae quam de Bisschop van Utrecht.... in Aduart mit de Ridderschap en Staten des Landes en Raden der drie steden Overijsele.... om peys en vreede te maecken; en daer wort van den Bisschop met sijnen hoogen raede alsoo in verarbeit, soo datter toe daege en stonde ter vrientschap tusschen de Hartoge en de stadt geset wordt.... en des Vryedages voor S. Bartholomeus en daarnae wordt de soene in schriften overgegeven onder zegull en brieve naebeschreeven’ (volgt het verdrag). (Brouerius, Analecta, blz. 49 vlg.)

[p. 75]

istius abbatis quarto appensa est imago beate Marie Virginis in medio chori, ante cujus imaginem lampas cum tribus cereis jugiter dependens semper ad completorium de Domina¹⁾ accenditur, ut fratres tanto devotius postmodum Salve regina decantent. Vixit autem iste venerabilis pater post resignationem suam annis XII et duobus quasi mensibus in omni humilitate et intima cordis devotione, de nullo se intromittens acsi ultimus fuisset in congregatione, soli Deo et sibi vacans. Pro cujus²⁾ amore decretum electionis suae annualemque pensionem resignavit, volens pauper mori monachus, quod et factum est anno Domini M quingentesimo sexto decimo in profesto Silvestri pape³⁾. Cujus corpus in capitulo nostro sepultum est ad australem partem⁴⁾.

1) De jongere HSS. hebben ten onrechte Domino.

2) De jongere HSS. hebben hier prossus amore, palaeographisch een te verklaren leesfout.

3) 30 December 1516.

4) Van dezen Hermannus bezitten wij een merkwaardigen brief, die ook voor de kennis der toestanden in het klooster van gewicht is. Zie bijlage IV.

Bernardus primus abbas XXVI.

Post resignationem domini Hermanni abbatis prefuit Bernardus abbas, de Groningen oriundus, tantum uno anno minus quinque septimanis, cujus corpus in capitulo jacet sepultum cum predecessoribus suis.

[p. 76]

Bernardus secundus abbas XXVII.

Cui successit Bernardus Doesborch abbas XXVII, vir grandevus sed totus pacificus, optimus dictator et filiorum spiritualium suorum indefessus amator. Tempore cujus civitas Groningen iterum fuit obsessa a regentibus ducis Saxonie, qui etiam non parvum monasterio nostro damnum intulerunt, pro quo gloriosissimus et illustris Georgius dux Saxonie mille postmodum florenos Renenses nobis reddi jussit, quos et in prompta pecunia recepimus in quinque annis, singulis annis ducentos¹⁾. Rexit autem idem vene-

1) Van een bepaald beleg van Groningen door de Saksers in dezen tijd heb ik niets kunnen vinden. Wel kwelden beide partijen elkander zooveel mogelijk en plunderden b.v. de Saksers dikwijls tot voor de poorten van Groningen en hielden zij den toevoer zooveel mogelijk op. Mogelijk ook bedoelt de kroniek het beleg, dat graaf Edzard van Oost-Friesland in 1506 voor de stad sloeg en dat de onderwerping van Groningen aan dezen vorst tengevolge had. Maar dat is aan den anderen kant niet waarschijnlijk, omdat de kroniek uitdrukkelijk spreekt van een beleg door de regenten van hertog George en daarop van zijn komst te Aduard en de aan het klooster verleende schadeloosstelling (1505). Aduard was in dezen tijd het hoofdkwartier der Saksers. Benninge zegt: ‘Als de Regenten der Sassische Heeren in Westvrieslant vernamen, soo senden se van stonden an op St. Bonifacius dagh omtrent 300 Overlantsche krijgesknechten in Aduart, om dat daernae bet toe bewaeren; en hadden se Aduart alsoo in konnen krijgen, soo solde de meeninge geweest hebben de poorten en muiren onder voeten te werpen, en de graft gedempet, en bysuimich de heele clooster soo distrueerden, en onder voeten brengen; hetwelcke Godt en St. Beerent hebben voorgeweest, en hebbent alsoo beschamt, soodat soo heerlijcken religieusen clooster soo jammerlichen niet solde worden destrueert, en toe niete gemaeckt; soo riepen sij, jonck en olt, geestlijck en warlijck in Gronningen: “Och Aduart, Aduart, wat bistu Gronningen een eeuwig verdarffenisse; uyt dy wort Gronningen een eeuwig verdarffenisse, uyt dy wort Gronningen en Vrieslant verdorven.” Och neen, 't is alsoo niet, oer onnutte, quaede voornemen en raet hevet se verdorven; want hadden se Westvrieslant niet angenoomen in 't verbundt, het hadde hyr nummermeer toe gekoomen, daer Groninngen en Vrieslant mede in peryckel sint geset, dat se besuimicht eeuwelycken onder Heeren sullen moeten staen, door de oorsaecken voor in desen Chronycken meer van is geschreven. Op welck articul voorgeroert, dat Aduart Gronningen en Vrieslant krencken willen, de willen wall soo starck koomen, dat se des wal al gewegen vindt, wat ghij van aller uwer macht cunnen uitbrengen, Godt geve 't is em even voele dan of se liggen in eenen vesten ofte dorp.’ (Brouerius, Analecta, blz. 86 vlg.)

[p. 77]

randus pater duobus annis minus tribus mensibus, et mortuus est ac sepultus in domo capitulari, habens¹⁾ lapidem ad caput nomine suo intitulatum²⁾. Cujus anima requiescat in pace. Amen.

1) BG I en II en P.E. hebben hier subtus, AG II sub.

2) Ik haal aangaande dezen abt, die herhaaldelijk in deze veelbewogen dagen een rol speelde, het volgende uit Benninge aan: ‘Daer was een Abt toe Aduart gehieten Heer Beerent ter Hoefstede, gebooren van Doesborgh uitten lande van Gelre, de hadde eene suster toe Gronningen woonachtich, geheeten Alyt Huinge; soo weeren daer voele gevangenen uyt Gronningen in Aduart van borgeren en inwooneren, soo wordt dese daer hen gesant om de gevangene mit hulp oeres broeders den Abt daer hen uitter vanckenisse toe helpen quyten; soo quam se vaecke mit Jr. Vyt, de in Aduard doe regent was, van der Sassischer Heren ter sprake, alsoo datse mit em vercalde wolden, de van Gronningen sich redelijck vinden laten, he wolde dat mitten Vursten van Saxen alsoo welle voorhandelen, se solden onderlinge in vrundlijckheit well vereenight worden; dat welck Alijt dan van Gronningen soo voorgaff, en dat belevede em beyde, soo wort daer een dagh op beraemt tot Hoytingh-huys in des Hilligen Geestes Voor-warck by den Woltgroff; daer quemen vier Heeren van den Sassischen Heeren wegen uit Aduart mit 20 starck, desgelyx quemen de van Gronningen oock soo starck elck op seecker vastgelegde enz.’ (Brouerius, Analecta, 127 vlg.) Deze onderhandelingen hadden geen verder gevolg.

Elbertus abbas XXVII.

Anno Domini M. quingentesimo sexto³⁾ ipso die Quatuor Coronatorum rursum electus est dominus

3) De jongere HSS. en ook Van Heussen en Van Rijn hebben 1507, maar dat moet onjuist zijn. Hermannus wordt abt 22 Februari 1500 en regeert vier jaren en drie weken, dus tot half Maart 1504: Bernardus I een jaar min vijf weken, dus tot begin Februari 1505: Bernardus II twee jaar min drie maanden, dus tot begin November 1506. Elbertus wordt dan 8 November 1506 gekozen.

[p. 78]

Elbertus de Rees¹⁾ abbas XXVIII, qui vir divina quadam dispensatione huic monasterio concessus fuisse videtur, ut necessitatibus nostris subveniret pro temporum illorum conditione varia ac periculosa. Nam veluti Aioth quidam ambidexter²⁾, in religionis disciplina et spiritualibus diligentissimus observator et custos erat. Ac in rebus seculi ab otio Marie se transferens ad Marthe negotium, mira quadam gratia et nobis utilissima ac necessaria valuit apud principes, optimates, bellique duces, ceterosque hospites, omnes affabilitate quadam sua jocundus et liberalitate simplici gratissimus Pauperes fovens eleemosinis datis et consolatione, delinquentibus fatribus castigator clemens, et penitentibus semper benignissimus, quatenus tamen ordinis disciplina non flaccesseret. Ipse enim visitationis officium, sibi a reverendissimo domino Cisterciensi commissum, diu sollicitis studiis et cum laude religionisque fructu per totam Frisiam exercuit. Dive Virginis matris cultor et amator studiosissimus fuit. Altare ejus ante valvas aquilonis in oratorio reponi curavit. Et aulam abbatialem a pavimento ad summum renovari fecit. Suis temporibus, anno scilicet M.CCCCC.XIIII³⁾, illustrissimus dux Georgius potentissimo ac egregie instructo exercitu Groningam frustra oppugnavit⁴⁾, et Frisiam comitis

1) Hier begint in AG I de tweede hand.

2) Zoo wordt de richter Ehud in Richteren III, 15 genoemd.

3) De jongere HSS. hebben 1513, maar uit het vervolg blijkt, dat 1514 het juiste jaartal is. De belegering van Appingedam, die ‘eodem anno’ heeft plaats gehad, valt in 1514.

4) Dit beleg duurde met allerlei tusschenpoozen en andere krijgsbedrijven het geheele jaar 1514. George van Saksen begreep, dat zijn Friesche bezittingen hem nooit zeker zouden toebehooren, zoolang het machtige Groningen zich tegen hem verzette. Vandaar, dat hij alles in de waagschaal stelde om de weerbarstige stad, die in 1506 Edzard tot heer had aangenomen, te bedwingen. Maar Groningen gaf het niet op. Eerst na den val van Appingedam begon het met George te onderhandelen: maar de hooge eischen van dezen maakten overeenstemming onmogelijk. Ten einde raad riep nu Groningen de hulp van Karel van Gelder in, wien ook Edzard bereid was zijn rechten af te staan. In 1514 nog huldigde de stad dan ook Karels veldheer Van Ooy. Nu was het einde der Saksische heerschappij spoedig daar. Onder leiding van Jancko Douwama verschenen de Geldersche benden in Friesland, waar George's gezag met den dag slonk. Een gevolg daarvan was ook het opbreken van het beleg van Groningen. George verliet in 1514 Friesland voor goed, en stond het volgende jaar zijn rechten af aan Karel V. (Vgl. Benninge passim.)

[p. 79]

Emdensis Orientalem; ubi in obsidione arcis, que den Oert¹⁾ vulgo dicitur, illustrissimus princeps Henricus dux de Bruynswiick senior, pila craneum trajectus ex bombarda occubuit vigilia Joannis Baptistae²⁾. Militabant enim cum Georgio Saxonum duce duo Henrici³⁾, pater scilicet et filius, Ericus quoque de Bruynswiick et Philippus de Grobbenhaghen⁴⁾ duces, omnes preter Henricum seniorem in monasterio nostro multis mensibus conversantes, quibus omnibus, precipue tamen ipsi Georgio principi, acceptissimus fuit semper Elbertus noster, apud eos in multis sepe causis personarum et rerum Frisie oppidique Groningensis non utilis modo, sed et necessarius intercessor. Eodem anno ipsa die Sancti Dominici confessoris, que est quinta Augusti, expugnaverunt duces predicti oppidum Dam armata manu, occisis ibidem mille trecentis viris, quorum major pars in templo parochiali, ad quod confugerant, cesa est, ut ad

1) De burcht van het machtige geslacht Ewsum bij Middelstum.

2) 23 Juni 1514.

3) Vgl. hierover het hoofdstuk bij Benninge, getiteld: ‘Van dat Hartogh Hindrick van Brunswijck den Oort belede. Ende daervoor doot bleeff, en woese weder afgetoogen ende quamen by den Vursten van Sassen toe Adewart.’ (Brouerius, Analecta, blz. 235 vlg.) Ook in dezen tijd was Aduard nog het Saksische hoofdkwartier, zooals ook trouwens uit de kroniek blijkt. De jongere HSS. hebben hier dux Henricus, waarschijnlijk het gevolg van een leesfout.

4) Vgl. de kroniek van Benninge (Brouerius, Analecta, blz. 213).

[p. 80]

talos usque in sanguine vaderetur¹⁾. Eadem quoque estate pestis inguinaria grassata est in monasterio nostro, non inter seculares modo et milites stipendiarios, quorum sexcenti fere mortui sunt, sed etiam inter nostros sacerdotes, quorum decem et octo cum priore Wychero de Zwollis sublati sunt e vivis²⁾. Hyeme sequenti illustrissimus dux Gelrie etc. Carolus, valido exercitu Groningensibus veniens in auxilium, coegit Saxones obsidionem solvere: et ob hoc Groningensium³⁾ dominus factus est, recepto ab eis juramento et homagio publico in se et heredes suos perpetuo⁴⁾. Arx diruta funditus, quam Edzerdus comes Emdensis ad portam oppidi orientalem extruxerat⁵⁾.

1) Vgl. hierover de uitvoerige beschrijving daarvan bij Benninge in het hoofdstuk: ‘Van den anslagh dat den Hartogh van Sassen tooch voor den Dam, en den stormenderhandt innam.’ (Brouerius, Analecta, blz. 241 vlg.)

2) Van deze pest spreekt Benninge niet.

3) Veniens - Groningensium ontbreekt in de jongere HSS., een gevolg van een leesfout (Groningensibus, Groningensium).

4) Eigenaardig genoeg spreekt de kroniek niet van de huldiging van Edzard van Oostfriesland als heer van Groningen (1506), maar hier toont hij met het feit bekend te zijn, wat trouwens ook natuurlijk is. Zie over het kasteel van Edzard bij de Oosterpoort te Groningen: Feith in den Gron. Volksalmanak voor 1896, 106 vlg.

5) Al deze zaken worden natuurlijk weer uitvoerig bij Benninge vermeld in het hoofdstuk: ‘Van dat de Hartogh van Geller sande sijnen Maerschalck mit volck om Gronningen toe ontsetten.’ (Brouerius, Analecta, blz. 257 vlg.) Karakteristiek is Benninge's oordeel daarover: ‘Dit is nu de darde huldinghe, plicht en Eedt, de die Gronningers gedaen hebben, elcken eenen sonderlingen Heeren, waellicht se moegen noch waellt cortelycken een Heeren hulden, plicht en Eede doen; nu ist vollentoogen dat de Grave mitten Vursten van Geller verhandelde, doe he in den verleeden Somer was by den Vursten in 't Landt van Geller, daer he van den Roomschen Rijcke sich gaff en ginck onder de Croone van Vranckrijck, dat welcke de van Gronningen nu hyr oock soo hebben achtervolget en gedaen; nu mogen se mit recht den Dubbelden Arent, den se booven oere wapenen voeren van den Keyser en Rijcke, affleggen, en setten daervoor drie lelien van wegen des Coninges van Vranckrijck.’ (Brouerius, Analecta, blz 259.)

[p. 81]

Frisiam quoque Occidentalem eodem mense alio exercitu idem Gelrie dux magna ex parte occupat, per mare invadens propter Frisonum dissidium, authore Janneke Douwens¹⁾. Tum etiam in die festo divi Thome Apostoli²⁾ Groningenses, quia Saxones eos ex monasterio nostro expugnaverunt nulla nostra voluntate aut culpa, tamen invadunt monasterium nostrum, spoliantes ac diripientes omnia ad minimum usque quadrantem³⁾. Prefatus itaque pater venerabilis anno sui officii sexto decimo mensibus quasi tribus, cum jam non sine magna omnium laude summaque industria, virtute ac diligentia ornatus prefuisset, corporis imbecillitate gravatus, senioque fractus, regimini et oneri amplius preesse non valens, sed exonerari cupiens, dictam abbatiam matura deliberatione prehabita resignavit, annua nihilominus pensione sibi reservata. Sic Deo optimo maximo ac sibi vacans annis IIII, cum jam oculorum lumine fuisset orbatus, pacientiam Tobie imitabatur. Quem fratres sepenumero consolantes, hoc quoque retulerunt illi de Didimo Alexandrino, cui amisso visu Deus pro visibilibus oculis intelligibiles condonavit, quem consolans divus Anthonius fertur dixisse: ‘Non te conturbet, o Didime! amissio sensibilium oculorum; tales non oculi tibi desunt, quibus et musce et culices nocere possunt. Sed gaude potius, quoniam habes oculos, quibus etiam angeli contuentur, per quos videtur Deus

1) Deze gebeurtenissen zijn uitvoerig beschreven door Jancko Douwama, zelf een der hoofden van de partij, die Karel van Gelder in Friesland had gehaald, in zijn Boeck der Partijen (uitg. van het Friesch Genootschap), blz. 201 vlg.

2) 21 December 1514.

3) Ook dit beleg is uitvoerig door Benninge beschreven: ‘Van woe dat de Grave van Oostvrieslant en de Groningers Adewart belegden met groot volck.’ (Brouerius, Analecta, blz. 226 vlg.)

[p. 82]

et ejus lumen inspicitur’¹⁾. Ipso die Eligii episcopi et confessoris²⁾ nature Deoque concessit; appositus est patribus suis in domo capitulari, habens lapidem suo nomine insculptum. Cujus anima requiescat in perpetua pace. Amen.

1) Didymus werd ± 310 te Alexandrië geboren, waar hij langer dan 50 jaren aan het hoofd der catecheten stond. Reeds als kind had hij het gezichtsvermogen verloren. Hij was een aanhanger van Origenes en liet dogmatische en exegetische geschriften na. Hij bestreed Arius in zijn werk De Trinitate; van hem bezit men nog: De Spiritu Sancto en: Contra Manichaeos. Vgl. Herder's Kirchenlexikon in voce. De desbetreffende plaats uit het leven van S. Antonius luidt: ‘Quodam tempore cum B. Antonius a S. Athanasio Alexandrie Episcopo propter confutationem haereticorum in urbem esset adductus, perrexit ad eum Didymus, vir eruditissimus, captus oculis. Cumque multa de Scripturis Sanctis loquerentur inter ceteras sermocinationes, quas de sanctis voluminibus habebant, cum Antonius miraretur ingenium eius et acumen animi collaudaret, sciscitum ait ad eum: ‘Non tristis es, quod oculis carneis careas?’ Et cum ille prae pudore reticeret, secundo retroque eum interrogans Antonius, tandem clicuit, ut moerorem animi simpliciter fateretur. Cui Antonius ait: ‘Miror prudentem virum eius rei dolere damnum, quam formicae et muscae et culices habent, et non potius laetari illius possessione, quam Sancti et Apostoli meruerunt. Melius enim multo est spiritu videre quam carne et illos oculos possidere, in quos peccati festuca non possit incidere, quam illos, qui solo visu per concupiscentiam possunt hominem in interitum gehennae mittere.’ (Acta Sanct. Boll. Jan. II, blz. 145 vlg.) Het is duidelijk, dat onze kroniekschrijver deze plaats voor zich had.

2) 1 December 1522.

Lambertus abbas XXIX³⁾.

Interea⁴⁾, dum hec agerentur, electus est dominus Lambertus Heelt, qui vivo adhuc domino Elberto ad

3) Hier eindigt AG I en begint in B een eenigszins latere hand. Hier ook heeft H. de opmerking: ‘Hactenus in MS. domi de Aduwert.’

4) Dit begin van het leven van Lambertus Helt is geheel overbodig, sluit niet aan bij het vorige en is bovendien zeer verward en slecht gesteld. Ik vermoed, dat het bestemd is geweest om bij de definitieve vaststelling van den tekst te vervallen. Daar het stuk evenwel in B wordt gevonden, heb ik gemeend het te moeten opnemen: al dadelijk bemerkt men hier het gemis van het zorgvuldig geschreven HS. AG I.

[p. 83]

quadriennium pene summa cum laude officium administravit. Oriundus ex nobiliori Groningensium civium¹⁾ (quos vere nobiles ac generosos oportuit fuisse parentes, qui tam generosam aediderunt prolem) prosapia²⁾, qui, quum apud suos in non minima existimatione nec minore deliciarum delectu vivere potuisset, statuit omnem potius facultatem, copiam, exuberantiamque contemnere, quam animum hisce dedere ac mancipare, eum vere divitem existimans, qui divitias spernere didicerit, quique sua sorte contentus sit, eum vero nobilem.

Lambertus Helt³⁾, cui totius ordinis consensu functio, ab Elberto deposita, delegata erat, abbas creatur. Nam cum haud dubium probitatis specimen per id tempus edidisset, quo superstite adhuc Elberto per quadriennium prudentissime cumque omnium laude res monasterii administraverat, non diu ambiguis votis de successore controversum est. Cujus virtutes rerumque gestarum decus, consilii morumque promptitudinem et reliqua, quae in commendando homine considerari solent, quia dignis encomiis prosequi difficile est, placuit summa rerum fastigia paucis perstringere et brevitati consulere. Natus est Groningae parentibus civitatis nobilissimorum civilitate ac familiae decore florentibus⁴⁾, qui etiamsi ignobiles vixissent prius, tamen ex illo laudabili filii

1) De jongere HSS. hebben: ex nobilibus Groningensibus.

2) Prosapia ontbreekt in de jongere HSS.

3) Hier begint de tweede latere hand in B. Het HS. geeft geheel den indruk van opnieuw te beginnen. De jongere HSS. hebben dan ook gemeend dat duidelijk te moeten maken en hebben: ‘Dominus inquam Lambertus Helt.’

4) De familie Heldt of Helt was een bekend Groninger geslacht. In 1509 draagt Arend Helt aan voogden der St. Walburgskerk een jaarrente van 3 Arnhemer guldens uit een huis en hof in de Heerestraat op (Reg. Gron. Arch. 1509 no. 8). In 1533 komt hij nogmaals voor (t.a.p. 1533 no. 5). Hij is dezelfde als Arend Wigger Helt, die met een ander in 1519 nogmaals een jaarrente van 1½ Arnhemer guldens uit een huis in de Heerestraat aan de St. Walburgskerk opdraagt (t.a.p. 1519 no. 5). Gheert Helt bezat in 1507 een huis in de Ebbingestraat (t.a.p. 1507 no. 16). Over den koopman Claes Helt, die in 1549 te Gent voor schulden der stad Groningen in gijzeling zat, vgl. Rutgers in den Gron. Volksalmanak voor 1892, blz. 131 vlg. In 1565 verkreeg hij van de Hoofdmannenkamer mandaten ter invordering van achterstallige huur (Reg. Gron. Arch. 1565 no. 23). Nog in 1571 had hij een vordering tegen Claas van Bouman (t.a.p. 1571 no. 13). In 1595 sluit een Claes Helt (dezelfde of een ander) een overeenkomst met vele anderen over land bij Garsthuizen (t.a.p. 1595 no. 75). Hendrik Helt was in 1563, 1564 en 1565 pastoor der Akerk (t.a.p. 1563 no. 31, 1564 no. 101, 1565 no. 3 en 94). Herinneren wij ten slotte nog aan den beroemden Uvo Helt, die als student Leuven mede tegen Maarten van Rossum verdedigde en zijn dapperheid met zijn dood betaalde (vgl. Gron. Bijdragen V, 37 vlg.). Uit alles blijkt, dat wij met gezeten burgers te doen hebben, al moet worden erkend, dat de Aduarder kroniek het geslacht van den abt wat in de hoogte steekt. - Een naam- en tijdgenoot van onzen abt was Lambertus Helt, die tusschen 1531 en 1535 ‘in scenobio (sic) Werphum’ een handschrift met Friesche wetten schreef (vgl. mijn Catalogus cod. mss. un. Gron. bibl. no. 254). Ook het origineel van HS. P.E. 35 (aldaar blz. 323) is door hem geschreven. Hij eindigde deze HSS. met het voor een monnik wel wat scabreuse rijmpje: ‘Datur pro penna scriptori pulcra puella.’

[p. 84]

officio, quod certissimum erat virtutis veraeque nobilitatis indicium, non potuere non esse famatissimi. Est vero magnum in primis pietatis ac religionis argumentum, quod valedicto omni voluptatum genere, quibus per fortunam affluere licuisset, solitariam hanc vivendi rationem elegerit, malueritque omnem in Christianae philosophiae exercitatione aetatem consumere quam mundi sequi praestigias. Hunc autem in religionem praecipuum amorem adeo factis expressit, ut, quemadmodum ab ejus aequalibus accepimus, cum morbus aliquando subito proficiscentem corripuisset,

[p. 85]

cohiberi non potuerit, ut corpus curaret, quin maximo itinere properaret, adfuturus ad eam horam, quae cantandis D. Virgini hymnis destinata ex consuetudine erat. Remissiore paulum fuit ingenio, ut nonnullis in contemptum abierit, quidam etiam ad res novas animum adjicerent, facilitate ipsius abusi. Quorum studium cum se videri intelligeret, quia austerius represserat, aliam in se tragoediam excitavit, multa passus convitia propter subitam eamque acriorem disciplinae monasticae correctionem. Eam domicilii partem, ubi tonstrina est, magnis impensis instauravit, picturisque diversi argumenti intus ornavit concameravitque. D. Emanueli episcopo Cremonensi monumentum ex candido lapide extruxit. Ad summi altaris gradus duas columnas statuit, imagunculis atque acantho incrustatas. Pauli quoque apostoli simulachrum, quod in medio choro est, eadem prorsus arte fabricari curavit ut et illas columnas, quae ab oriente sacrificaturis objectae sunt. Plura monumenta, quibus suam posteritati memoriam consecrasset, procul dubio relicturus erat, si vita diuturnior suppeditasset. Moritur anno supra millesimum quingentesimo vigesimo octavo 8^o Cal. Maji¹⁾. Gubernavit annis propemodum sex patrumque antecessorum tumulis illatus est. Lapidi, quo ossa teguntur, pedum ex aenea²⁾ lamina impositum est³⁾.

1) 24 April 1528. De jongere HSS. hebben 6^o Cal. Maji (26 April).

2) De jongere HSS. hebben hier het dwaze aerea.

3) Het is zeer opmerkelijk, dat de schrijver van Lambertus' leven met geen woord melding maakt van den strijd, die nog steeds in Groningen en de Ommelanden gestreden werd tegen de dreigende Bourgondische overmacht; een bewijs te meer, dat wij hier met een anderen schrijver te doen hebben, dan in het voorafgaande. Het was ook onder dezen abt, dat de moord der gebroeders Gaickinga in het klooster voorviel, waarvan onze kroniek als een voor den goeden naam van het convent al te bedenkelijk feit met geen woord melding maakt, (Vgl. Nanninga Uitterdijk, 88 vlg. en bijlage V en VI.)

[p. 86]

Johannes Recamp abbas XXX.

Quo anno e vivis Lambertus excesserat, Johannes Recamp abbas paribus omnium suffragiis eligitur eo die, qui Philippo ac Jacobo apostolis¹⁾ sacer est. Vir haud dubium, qui unus superiores omnes longe antecelluerit et naturae dotibus et eruditione, quaeque res in gubernando plurimum possunt, gratia et eloquentia, naturae quodam privilegio adeo eximius ut quae praestantissima universo hominum generi dona erogari a summo Deo solent, in hunc unum velut augustissimum quoddam sapientiae adytum collata, omnes uno ore affirmarent. Patriam habuit Groningam, parentes plebejos²⁾, quibus tamen studium in filio honeste cum educando tum instituendo nullum defuit. Cujus rei testimonium summa cum honestate pietateque acta vita omnis esse poterit, et nobis, quibuscum familiaris ejus consuetudo fuit, et aliis, apud quos virtutum commendatio citra hominis notitiam per se abunde valet. De concionibus autem quid dicere attinet et de mirabili in dicendo artificio, in quam³⁾ promptissimam naturae vim cum arte, quam assidua exercitatio⁴⁾ orandi confirmavit, acerrimo conflictu pugnare videre⁵⁾. Nec⁶⁾ vero tam

1) 1 Mei 1528.

2) Dat is wel waarschijnlijk. De naam Reecamp is mij ten minste in geen enkel stuk van het Groningsche archief voorgekomen. Hij voerde evenwel als abt een wapen, zooals blijkt uit twee gekleurde tegels in het Groningsch Museum, afkomstig uit het refugium van Aduard op het daarnaar genoemde Munnekenholm, thans het Academisch Ziekenhuis en het Aduarder Gasthuis. Vgl. Verslag van het Museum van Oudheden te Groningen, 1892 blz. 31.

3) De jongere HSS. hebben hier quo.

4) De jongere HSS. hebben hier exercitatione.

5) Deze zin is niet zeer duidelijk; een voorslag tot verbetering durf ik evenwel niet doen.

6) De jongere HSS. hebben hier minder goed hic.

[p. 87]

dicendi magister erat quam eorum omnium, quae ad vitae ac morum institutionem pertinent, vivum velut exemplar, unde tanquam ex ore aliquo sibi vitae quisque exempla puriora¹⁾ fingere potuit. Quam ingenii solertiam orationisque gravitatem²⁾ non certis clausit terminis, neque aut privato studio et velut solitario ornamento ac lucro astrinxit, sed in stabilienda patriae imprimis ac monasterii concordia pene omnem absumpsit. Quae res fecit, ut quamquam tacitis votis omnium judicio dignus haberetur, cui quam plurimum authoritatis et gloriae et in rebus civilibus tribueretur. Animi is candor erat, ut missis ambagibus protinus profiteretur, quid verum aut secus esset³⁾, id est (ut explicator sim) plane simulandi dissimulandique nescius⁴⁾.

Tam promptus de omnibus bene merendi, ut aliquoties indignis etiam suam opem non negaret. Liberalis quidem in omnes, sed maxime in bonarum literarum studiosos ac eos domesticos, quibus domi res erat angusta et curta supellex. Fide tam candidus et incorruptus, ut in neminem verius quam in ipsum competeret vulgare illud dictum: Dignus qui emices⁵⁾ in tenebris. Ad ejus laudem hoc accedit, quod ad mediocrem eruditionem mirabilem morum attulerit innocentiam, sapientiamque singularem cum eadem stupenda eloquentia conjunxerit,

1) De jongere HSS. hebben hier purioris.

2) B, P.E. en AG II hebben gravitatem, H, BG I en BG II suavitatem.

3) H, BG I, P.E. en AG II hebben hier in margine: ‘videtur glossema’, dat in BG II zelfs in den tekst is opgenomen.

4) Hier eindigt B.

5) P.E. heeft: cum mices; BG I en II, H en AG II hebben ongetwijfeld juister: qui emices. De schrijver van P.E. heeft blijkbaar de e voor de verkorting cum (con) aangezien.

[p. 88]

ut qui non modo vitam ab omni dedecore conservarit immunem, verum etiam famam, quae pene nusquam non celeberrima de ipso percrebuerat¹⁾, nulla unquam sinistri rumoris asperserit²⁾ nubecula. Porro quam civium Groningensium amator, quam Reipublicae communisque utilitatis studiosus, nemo ignorat: sincerae religionis censor, concionator egregius et ab omni superstitione alienissimus, cui tanta omnium virtutum concordia, tantusque omnium laudum gloriaeque concentus contigerit, ut nihil ejus severitati hilaritas³⁾, nihil gravitati simplicitas, nihil denique majestati detraxerat humanitas. Porro vere pius et maxime colendus pater tam habebat aetatem susceptis laboribus parem viribus, judicio atque memoriae, ut illi numerus annorum non solum eorum nihil abstulerit, sed authoritatem ei multo majorem pepererit, unde factum est, ut sexagenarius vel aetate etiam provectior exercuerit singularis ingenii vim atque praestantiam. Post ergo egregias dotes, virtutes atque officia, quibus omnes juvare studebat, aedificavit in monasterio nostro aulam aestivalem in horto abbatis, domo non imparem parietibus optimis tabulis adornatis; coenaculum, in quo monachi nostri carnibus vescuntur, fecit renovari, historiis utriusque Testamenti in depictis⁴⁾ tabulis adfixis parietibus. Summum etiam altare, quod tempore Lamberti Heldt praedecessoris inchoatum erat, eadem industria et arte ad perfectionem deduxit: item D. Virginis in septentrionali parte templi pictoris arte decoravit; sicut et illius sacellum cum aeratis altaribus, quod est sacrario

1) P.E., BG I en II hebben percrebuerat, H en AG II onjuist perexhibuerat, maar palaeographisch wel te verklaren.

2) AG II heeft hier aspersit.

3) BG II heeft hier onjuist hilaritati.

4) BG I en II hebben (natuurlijk onjuist) inde pictis.

[p. 89]

vicinius¹⁾, quam ornatissimum reddidit²⁾. Praeclarissima quoque organa non renovavit solum, sed etiam vario musicae artis genere cumulavit: neque enim contentus fuit ex veteri opere constituisse novum, sed si quid elegantius aut fingi aut excogitari queat, novo quodam additamento auxit, ut pene nihil in eo desiderare posses. Praeterea domum capitularem a solo usque ad summum restauravit, tabulis ex aere optimo ad latus sinistrum adjunctis, dextrum eodem modo exornaturus, nisi alia incommoda institutum impedivissent. Majorem insuper abbatiae aulam necnon et abbatis cubiculum a calce usque ad verticem elegantibus tabulis appositis renovavit. Bibliothecam nostram ornavit non tantum variorum librorum magna copia, verum etiam ipsas aedes eleganter fulcivit. Ad haec Groningae in arce nostra studio magno non pauca reparavit: majus videlicet atrium picturis ornatum reliquit; gradus item illos lapideos, quibus ad domini abbatis cubiculum ascenditur, ipsum quoque abbatis

1) H, BG I en II en AG II hebben vicinum.

2) Van andere zijde, namelijk van Karel van Mander, weten wij, dat de beroemde Jan van Scorel voor Aduard een altaarstuk met deuren heeft gemaakt met een voorstelling van het Laatste Avondmaal met levensgroote figuren, allen portretten. Dit stuk is helaas! spoorloos verdwenen. Mogelijk zijn beide doeken, die in 1879 (jammer genoeg!) uit het Provinciehuis te Groningen naar het Rijksmuseum te Amsterdam zijn overgebracht (het bezoek der koningin van Scheba en David en Bathseba), uit Aduard afkomstig. (Vgl. Gron. Volksalmanak, 1893 blz. 24.) Een derde doek van Jan van Scorel, dat sedert onheugelijke jaren in Groningen is bewaard geweest en dus misschien ook uit Aduard afkomstig is, is in 1899 voor den dag gekomen. Het stelt voor een vader, moeder en vier kinderen, starende naar het lijkje van een op een tafel liggend kindje, de vader met een opengeslagen boek voor zich: de achtergrond vormt een half Duitsch, half Romeinsch landschap. Het stuk zal eerlang in het Museum te Groningen een plaats verkrijgen. (Vgl. Bull. v.d. Ned. Oudh. Bond, 1899/1900, blz. 124; Verslag v.h. Mus. v. Oudh. te Gron. 1899, blz. 8, 12.)

[p. 90]

cubile summa commoditate ac diligentia restituens. Haec omnia quamvis magna, ideoque perpetua memoria digna, nemo negaverit; attamen minora, si cum sequentibus conferantur. Nam aedificia aut intervallis temporum collabuntur aut incendio absumuntur, verum haec, quae nunc adjiciam, donec hoc quidem steterit incolume monasterium, peritura nunquam. Quia enim libertate nimia fuissent usi coloni nostri, factum est, ut libertas in licentiam aut potius contemptum¹⁾ sit mutata: negabant etiam²⁾ se parituros nostro imperio ac ceu dominos legitimos agnituros, sed se potius dominos ac heredes possessionum nostrarum futuros. Nam quantum volebant dabant; nullum praeterea patiebantur imperium. Quod cum nostris ferendum non esset, res³⁾ ad judices⁴⁾ delata fuit, qui tandem rem plene cognoscentes, praesidente judicio personaliter ipso domino Georgio Schenck, gubernatore generali Frisiae, Drenthiae et Groninganae ditionis, locumque tenente nomine Regis Hispaniae⁵⁾, hujusmodi tulere sententiam, ut abbas optimum quemque caballum simulque vas aureum praestantissimum in domibus eorum deprehensum a colonis auferret pro contumacia: nec ulli colonorum

1) H en AG II hebben hier: in contemtum aut licentiam.

2) AG II heeft hier wel juister enim.

3) BG I heeft res, maar met zulk een haal vóór aan de letter, dat er ongeveer pes staat, wat dan ook door den schrijver van BG II is gelezen.

4) In verband met het volgende zijn hiermede klaarblijkelijk Luitenant en Hoofdmannen, het hoogste rechtscollege in Stad en Lande, bedoeld.

5) George Schenck, heer van Toutenburg, was van 1536 tot 1540 stadhouder van Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel en Lingen. Het is vreemd, dat de kroniek Karel V Koning van Spanje noemt en hem dus den Keizerstitel onthoudt. Verder verdient het opmerking, dat de kroniek de onderwerping van Groningen en de Ommelanden aan Karel V in 1536 met geen woord vermeldt.

[p. 91]

supra sexaginta jugera seu mensuras¹⁾, idque non nisi in sexennium colendas et usurpandas, traderet. Quo factum est, ut sexto quoque anno eosdem agros a nostris²⁾ jam porro redimere sunt³⁾ coacti: unde quantum emolumenti nostro monasterio accreverit in annos singulos, vir prudens levi negotio perspexerit⁴⁾. Sub finem vitae in Tribus Montibus⁵⁾ duo aedificia

1) H heeft mensiones.

2) A nostris ontbreekt in BG I.

3) AG II heeft wel juister: fuerint coacti.

4) Geen enkel officieel document in het Groningsche archief bevestigt de waarheid van het hier te boek gestelde, maar het feit zelf schijnt onbetwistbaar. Het ligt voor de hand, dat dit bericht reeds herhaaldelijk in verband is gebracht met het beklemcontract en zelfs aanleiding heeft gegeven tot de veronderstelling, dat het recht van beklemming bepaaldelijk uit het beheer der kloostergoederen zou zijn ontstaan, een onderstelling, waarvan Feith op afdoende gronden de onhoudbaarheid aantoonde. Wat de uitlegging van het vonnis betreft, mr. S. Gratama schrijft daarover (Het Beklemrecht in zijne geschiedkundige ontwikkeling, blz. 107 vlg.): ‘(Het) springt in het oog, dat kennelijk de gebruikers der landen zich slechts verplicht achtten tot het betalen van den door hen verschuldigden huurprijs, maar niet tot het vragen van toestemming voor beschikkingen over hun recht en wat daarmede in verband stond, en tevens, dat zij allerminst gebonden waren, wat den duur der rechtsbetrekking betreft, aan den wil van den eigenaar. Op dit punt heeft het vonnis met zooveel woorden hen tot de orde teruggeroepen, in dien zin, dat de termijn uitdrukkelijk op zes jaren werd bepaald en daarmede de vernieuwing van de verhouding tot den eigenaar, van den grondslag van hun recht tegen een bepaalde retributie verplichtend werd gesteld. Aan een willekeurige weigering daarvan door den eigenaar schijnt niet te zijn gedacht, althans er wordt niet over gesproken. Toch was door deze uitspraak de zelfstandigheid der meiers vrij wat ingekrompen, hun recht van den eigenaar weder tamelijk wel afhankelijk gemaakt. Dit was echter niet de hoofdzaak uit het oogpunt der kloosteroverheden, maar het meerdere geldelijke voordeel. Geen wonder, dat bij die beschouwing, zoolang slechts het verschuldigde iedere zes jaar werd betaald, de voortduring der rechtsbetrekking gewoonte en langzamerhand gewoonterecht werd.’

5) Het nonnenklooster Trimunt in het Westerkwartier was onder abt Eylardus onder Aduard's hoede gekomen. (Vgl. boven onder genoemden abt.)

[p. 92]

noviter ab integro construxit, refectorium sanctimonialium et domum earum capitularem, eam item domum, in qua familiares hospites accipiuntur¹⁾ atque benignius tractantur, et coquinam sub uno tecto. Anteriori templi structurae sacellum adjecit; quo vix ad finem perducto jam annis 21 et mensibus 4 completis, ibidem extremum Deo spiritum reddidit tertio Nonas Septembris anno 1549²⁾. Unde in proximum domicilium curru vectum³⁾ corpus sepulturae traditum jacet in domo nostra capitulari ad dextram ingredientibus, supposito lapide nominis sui charactere insignito. Anima ejus omniumque fidelium defunctorum requiescant in pace. Amen.

1) H, AG II en BG I hebben excipiuntur.

2) 3 September 1549. H. heeft 1562, wat zeker onjuist is.

3) BG I heeft victum.

Godefridus Arnhemiensis abbas XXXI.

Eligitur mox inque demortui locum substituitur dominus Godefridus, ex Arnhem Gelriae oppido oriundus, vir, ut sacrarum literarum ac prophanarum non omnino expers, sic artis musicae peritissimus. De salute sibi commissi gregis domi forisque sollicitudinem gerebat non modicam, ne scilicet aliqua ovicula vel errore vel propria petulantique malitia periret. Delinquentium quippe fratrum castigator quidem acerrimus, sed amator tamen. Peccantes⁴⁾ enim non Heli⁵⁾ more corripiendo lenibus, sed acrioribus verbis pariter ac verberibus studebat in rectas justitiae religionisque reducere⁶⁾ vias: sic tamen, ut

4) Koppius heeft hier op grond van zijn handschriften peccantis en dit gevoegd bij den vorigen zin, zoodat bij studebat reducere het voorwerp ontbreekt.

5) Samuel II, 12 vlg.

6) P.E. De overige HSS. hebben minder juist deducere.

[p. 93]

zelo bono cuncta, propriis autem¹⁾ affectibus tribueret nihil. Poenitudine namque ductos non modo poena liberabat, sed etiam ut filios charissimos paterno fovebat²⁾ amore, volens nimirum eo modo praedecessoris sui laudibus ac virtuti in regimine respondere. Quod quidem nihilominus ei fuit haud³⁾ facile factu. Quippe cum nec eadem omnibus dona concedantur divinitus nec unum sit idemque omnium mortalium ingenium, prorsus aliorum sese moribus accommodare, quis non rem difficilimam esse judicet? Fecit tamen, ut non inglorius viveret. Deum namque timens, divinas leges sacris voluminibus assidue invigilans, ex oculis nedum e corde removit nullatenus: unde fervens in officiis divinis persolvendis, ipse suggestum, populo Dei semen illud Evangelicum seminaturus, multoties magna cum gravitate auditorumque fructu conscendit. Et quoniam ipse libenter studiis inhaerebat honestis, omnes artium liberalium studiosos singulari benevolentia complectebatur munera largiendo indigentibus.

His breviter de pietate illius erga Deum et benevolo in studiosos honestos animo dictis transeamus ad ea, quibus suum monasterium nullis sumptibus parcens exornavit. Excelsam enim illam atque magnificam cochleam, per quam in abbatiam ascenditur, cum gradibus e candidis lapidibus, similiter et alteram, qua e culina fit ascensus, inde et tertiam, qua ad penuvinarium ex atrio majori descenditur, miro ornatu construxit. Deinde tres claustri ambitus magnis elegantissimisque vitreis fecit renovari et ltransitum aquilonarem aedi sacrae proximum polito apide struxit. Hinc egregium illud horologium cum

1) P.E. en BG I en II. Autem ontbr. in H en AG II.

2) P.E., H en BG I; BG II en AG II hebben favebat.

3) P.E., BG I en II. Haud ontbr. in H en AG II.

[p. 94]

praeludio concentus musices ad exemplum illius operis, quod est Groningae in turri ecclesiae D. Mariae ter Ae¹⁾, ab eodem magistro fieri fecit. Aulam abbatialem picturis novis atque tapetis decoravit. Porro grangiam seu Paradisum prope Roden²⁾ novo aedificio, cui aediculam sacram cum ara conjunxit, sumptibus haud minimis omnium Sibyllarum figuris et vaticiniis de Salvatore ac Domino nostro Jesu Christo parietibus appensis ornatissimum non modo, sed et jucundissimum fecit. Et, quod dictum oportuit, bibliothecam nostram multis probatissimorum authorum voluminibus auxit. Denique summi Romani Pontificis implorato diplomate, Regis Hispaniae consensu voluit conventuales seu sanctimoniales Trium Montium ad collegium virginum Vestalium in Assen transferre, eo quod hoc tunc temporis numero pauciores, illae vero fortunae tenuioris essent, quam ut commode et pro sua dignitate sese sustentare possent: sed voti sui compos fieri non potuit, utrimque simul nonnullis conatui ac bono illius desiderio obsistentibus. Attamen tres transiere: una Mechtildis nomine, aetate matura, et juniores duae, quarum altera sacellana loci illius facta est. Bulla Pontificia nihilominus apud nos est in Adwert, qua permittitur abbati pro tempore licentia eas de Tribus Montibus in Assen transferri, quando utriusque consensus intercesserit conventus. Cum vero usque ad unnum 1561 satis graviter nec minus

1) De hier bedoelde klokkenmaker is mr. Vyt, van wien de uurwerkmakers Johan van Zwolle en Peter Jorys van Leeuwarden den 26 Maart 1557 getuigden, dat het door hem gemaakte klokkenspel in den Atoren een ‘oprecht meisterwarck’ was. (Reg. Arch. Gron., vervolg, 1557 no. 98. Vgl. Acker Stratingh in den Gron. Volksalmanak voor 1846, blz. 115 en Nanninga Uitterdijk, De abdij Aduard, blz. 134.) Geen wonder dus, dat men in Aduard hem de vervaardiging van een klokkenspel opdroeg.

2) Het huis Ter Helle, door de monniken herdoopt in het Paradijs. (Vgl. boven blz. 75).

[p. 95]

pie suos pascendo¹⁾ protexisset, propter valetudinem, immo lethali, ut omnes metuebant, correptus morbo diuque detentus²⁾, in praesentia Frisiae praelatorum maluit se magistratu abdicare quam tot onera molestiasque resumere, licet restituta post aliquot menses pristina sibi corporis valetudine, easdem tolerare potuisset. Accepta proinde pensione annua, in suam sese Paradisum prope Roden³⁾ contulit, Deo sibique vivens. Tandem cum Regius eques per Drenthiam rusticorum sumptibus aleretur⁴⁾, at ille mores atque tumultus eorum non ferret, rediit in Adwerth. Ibi paulo post, scilicet anno 1574 ipso S. Catharinae⁵⁾ die, hominum quidem ereptus sed coelestium associatus consortio, in capitulo nostro conditus in sepulcro abbate digno. Quiescat in pace. Amen.

1) P.E., H en AG II hebben pavendo; BG I en II pascendo vitam.

2) Diuque detentus ontbr. in H en AG II.

3) Vgl. boven blz. 49.

4) Bedoeld zijn natuurlijk Spaansche ruiters. Wij kunnen hier denken óf aan den tocht van Alva naar het Noorden in 1568, óf aan de in 1572 in het Noorden, vooral în Friesland, uitgebroken troebelen. Daarheen trokken herhaaldelijk Spaansche troepen. (Zie daarover A.J. Andreae, Het ‘wonderlyck Jaer 1572’ in den Frieschen Volksalmanak voor 1899, blz. 74 vlg.)

5) 25 November 1574.

Arnoldus Lanth abbas XXXII.

Hoc resignante Godefrido, clavibus gubernationis anno 1561 in profesto S. Gregorii Papae⁶⁾ acceptis, Arnoldus Lanth a Peyse et, ut in Adwert haberet domum, ad quam diverteret, quoties e Paradiso huc ei transire⁷⁾ libuerit, Nigram illam cameram, quae est e regione culinae⁸⁾ abbatialis, disjecto ex ea altari, roboreis tabulis atque picturis, lectis et vitreis

6) 11 Maart 1561.

7) P.E. De andere handschriften hebben transmigrare.

8) BG I en II hebben curiae.

[p. 96]

fenestris instructam, abbateque dignam mox a principio suae creationis habitationem fecit. Hic quidem propter¹⁾ in orando pro concione ad populum linguam non eruditam, morum modestiam atque affabilitatem apud complures²⁾ fuit vir non illaudatus. Sed ubi ad clavum jam sedit, mutatus est, at non uti Saul³⁾, in virum alterum. Erat enim vir animo sincerus, pacis amans⁴⁾, mitis benevolusque: immo bonus totus nec ulli nisi sibimet ipsi malus. Latine mediocriter doctus, gratus civibus pariter atque colonis: nulli enim gravis unquam. Sed, heu! vinum et mulieres apostatare faciunt etiam sapientes. Quapropter tepidus paulatim et acediosus⁵⁾ cum fieri occiperet, perexigua divini cultus cura tangebatur, caballos saginando, cum canibus venaticis et dissolutius ipse vivendo; quid mirum, si praebuit⁶⁾ ansam fratribus vitae liberioris, praesertim cum tam mitis atque propitius delinquentibus castigator exstiterit, ut nullum paulo maturioris⁷⁾ aetatis publice vel in os sit ausus redarguere: cum tamen a tergo cavillando quoslibet praeter suum officium morderet. Metuebat nimirum⁸⁾, ne a correptis audiret: ‘Medice, cura te ipsum.’ Quae ejus nimia levitas⁹⁾ facile ei contemptum peperit, quem magis etiam auxit cum levitate animi volubilitas¹⁰⁾, tanto utique abbate indignissima: rarus in choro, sed

1) BG I en II hebben prope.

2) Apud complures ontbreekt in H en AG II.

3) Paulus, de apostel.

4) Pacis amans ontbreekt in BG I en II.

5) In margine wordt dit verklaard als: incuriosus, negligens a Graece αϰηδία.

6) P.E. Maar H, BG I en II hebben praebuerit. AG II tribuerit.

7) P.E. De andere handschriften hebben majoris.

8) BG I en II hebben nimium.

9) H heeft lenitas.

10) P.E. In H. en AG II ontbreekt volubilitas. BG I en II hebben voluptas.

[p. 97]

frequens in commercio, res conventus nimium atterendo dilapidans, grave aes alienum conflavit atque contraxit. Sed ut quae nulla laude sunt silentio tegens, multa paucis complectar, mali patris mala exempla mali filii, sed tamen haud omnes sunt imitati. Sub hoc nempe abbate cepit omnino irregularis vita inter nostros conventuales, qui negligentes rerum¹⁾ coenobii et liberioris vitae studiosi, otio tantum et libidini vacabant. Quamobrem Occidentalis Frisiae praelati, malis istis ut occurrerent, crebrius quidem nos, ut non sine dedecore, sic quoque non sine detrimento conventus nostri, visitaverunt, gregarios fratres acrius quidem castigantes, hos abducendo secum, alios²⁾ alio ablegando et carceribus mancipando, abbatem etiam verbis acrioribus, immo sub poena dejectionis³⁾ admonendo, ut omnem turpitudinem fugiens in omni virtutum genere suis praeiret⁴⁾ discipulis, forma factus honestatis gregi suo. Sed quoniam Scriptura loquitur, quod stultus verbis non corrigitur⁵⁾, actum egerunt. At satis, ut est in proverbio de quercu⁶⁾: ad jucundiora magisque utilia transeamus. Nam pro ingenio et simplici candore animi sui in monasterium nonnulla memorata dignissima praestitit. Fossam enim orientalem ab aquilonari ad australem portam oblimatam pene colonorum opera et impensis detergendo perpurgavit. Ex agro deinde frumentario, ubi etiam tum holera cum herbis domesticis utrique culinae, domini abbatis scilicet et conventus, necessariis et sufficientibus serebant⁷⁾, magnum

1) BG II heeft hier aerum (sic).

2) BG II heeft hier alius (sic).

3) BG I en II hebben dijectionis.

4) P.E. proiret.

5) Een dergelijke Bijbelplaats heb ik niet kunnen vinden: de monnik citeert waarschijnlijk uit het geheugen.

6) Wat dit spreekwoord is, heb ik niet kunnen vinden.

7) P.E. In BG I en II ontbreekt serebant. AG II heeft ferebant.

[p. 98]

illum et sumptuosum deliciarum hortum, in quo et labyrinthus¹⁾ est, non sine magnis impensis construxit, arboribus cujusque generis Trajecto²⁾ allatis. Aedificavit etiam conventui refectorium hyemale, cui cochleam cum gradibus ex candido lapide, per quam fit ascensus in dormitorium, conjunxit³⁾. Laminam tum ferream, in quam ignis conjicitur, ante annos aliquot a cellario emptam invenit. Item magna artificiosa nec minus sumptuosa illa in choro summi⁴⁾ templi sedilia, biennium integrum laborantibus praeter ipsum operis magistrum duodecim operariis peritissimis, construxit, chorum ipsum novis lapidibus exornans. Anno 1566 in vigilia Dominicae Invocavit⁵⁾ ultima manus operi addita fuit. In Tribus Montibus⁶⁾ fossam triginta pedes latam fodit, conventum porta quoque muniturus adversus erroneos illos nebulones, nisi alia incommoda propositum impedivissent. Everswoldt novis⁷⁾ duobus aedificiis restauravit. Anno 1568 die lunae ante Pentecosten⁸⁾ circa horam duodecimam, cum comes Ludovicus de Nassovo, Orengii frater, Dammonam cum finitimis agris⁹⁾ occupans, urbem Groningam cum duobus castris obsideret, turris nostra Adwerdiensis de coelo tacta, aliquot cubitus e parte superiori conflagravit. Sed idem abbas eandem postea sic reparavit, ut nulla laesionis in ea vestigia appareant, pinnaculum quoque deaurans. Argentea vasa multa

1) Nog in 1743 komt in een stuk (R.A. Groningen no. 25) de ‘dwaalhof’ van Aduard voor.

2) In en bij Utrecht werden dus destijds boomkweekerijen gevonden.

3) P.E., BG I en II. H en AG II hebben construxit.

4) P.E., BG I en II. H en AG II missen summi.

5) 2 Maart 1566.

6) Trimnnt.

7) BG I en II hebben nobis.

8) 31 Mei 1568.

9) H heeft agros.

[p. 99]

mutavit et nova constituit: nam duos cantharos e puro argento tantae magnitudinis finxit¹⁾, ut altitudo viri foemur immo lumbos contigeret. Annulorum aureorum gemmarumque pretiosarum magna illi copia erat. Et quamvis a superbia erat alienissimus, tamen illis apprime delectabatur. Hoc vero tempore sub D. Francisci festum²⁾ Franciscanus monachus, Pater Joannes Knijff, primus episcopus Groningensis, venit in urbem ac postridie ad nos in Adwerth, ubi praeter alia collegia etiam nostri monasterii abbatiam ad se trahere modis omnibus laborabat³⁾. Hic Hermannus Cornelii, abbas in Wittewerum, ordinis Praemonstratensium, episcopo monasterium tradit ea lege, quod ipsius fratres canonici, ipse vero summae aedis foret

1) H en AG II hebben fecit.

2) 4 October 1568.

3) Het spreekt van zelf, dat de strijd om het bestaan, dien Aduard tegen den bisschop van Groningen heeft moeten voeren, door onze kroniek verre van onpartijdig is te boek gesteld. Johannes Knijff is voor haar een hongerige wolf, zoekende wien hij zal verslinden, begeerig naar het geld en goed der brave en vrome kloosterlingen; voor hem is geen goed woord te vinden. Het ligt voor de hand, dat deze beschouwing ten zeerste onjuist is. De Groningsche kerkvorst had een moeilijke positie in een gewest, waar niemand zijn komst had gewenscht, integendeel. Maar hij moest toch zijn bisdom als een goed herder organiseeren en daartoe was in de eerste plaats geld noodig. Zonder de inkomsten, die hem krachtens Pauselijke bul en Koninklijk besluit uit Aduard waren toegelegd, kon het bisdom onmogelijk bestaan. Zoo er van schuld in dergelijke aangelegenheden sprake kan zijn, ligt zij bij Paus en Koning, of liever bij hun raadgevers, die aan den Groningschen stoel de zeer welvarende en machtige abdij van Aduard hadden toegewezen. Hoe zij daartoe zijn gekomen, is niet duidelijk. Waarschijnlijk is hun het onmiskenbare verval van het klooster met al te helle kleuren afgeschilderd en meende men het daarom zonder tegenstand te kunnen annexeeren, gelijk het verlaten Esens en het zoo goed als uitgestorven Wittewierum. Vgl. over de geschiedenis van het Groningsche bisdom en zijn strijd met Aduard: Reitsma, De laatste dagen van de heerschappij der Roomsch-Katholieke Kerk, in het Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1591, blz. 139 vlg.

[p. 100]

praepositus acceptis annuatim 300 daleris¹⁾. Conventus ordinis Praedicatorum Dammonae, tum quidem vacantis, reditus ad se traxit²⁾. Domum item Fratrum Groningae (hi erant regulae S. Francisci) in suum usum convertens, multa aedificia adjiciendo et immutando in coemiterio S. Walburgis, in aulam suam episcopalem convertit³⁾. Et licet a Regia Majestate

1) Hermannus Cornelii was de laatste abt van het eens zoo beroemde Wittewierum. Hij werd bereid bevonden zijn klooster aan den bisschop af te staan. Er waren trouwens nog slechts drie of vier monniken in Emo's aloude stichting aanwezig, die bovendien den regel hunner orde niet meer genoegzaam onderhielden. (Vgl. Reitsma, t.a. p. 146.) De abt begaf zich eerst in het Praemonstratenser klooster te Dokkum, maar keerde later naar Groningen terug en eischte de hem beloofde kapittelplaats op. Hij verkreeg die en werd door het kapittel verstandig genoeg belast met het beheer der aan den bisschop gekomen Wittewierumer goederen; hij nam dat ambt nog waar, toen deze goederen aan Rennenberg waren toegekend. (Vgl. Reitsma t.a. p. 151; Boeles, Geestelijke goederen, 44 vlg.; Wijbrands, De abdij Bloemhoff, 177 noot.)

2) Het Dominikanerklooster te Appingedam was eigenlijk den bisschop niet toegewezen. (Vgl. Reitsma t.a. p. 145.) Maar op bevel van Alva werden de inkomsten van dit klooster, dat geheel verlaten was en korten tijd als Jezuietenschool was gebruikt, bestemd tot onderhoud van de seminaristen. De bisschop had namelijk te Groningen in het refugium van Wittewierum een seminarie opgericht voor zijn diocees. (Vgl. Reitsma t.a. p. 147.) Het is dus onjuist, wanneer onze kroniek den bisschop ook deze annexatie ten eigen bate aanwrijft.

3) Op last van Alva werd in Januari 1568 het fraterhuis van de Broeders des Gemeenen Levens aan het Martinikerkhof (destijds St. Walburgskerkhof) te Groningen den bisschop tot verblijf aangewezen. (Vgl. Reitsma t.a. p. 147.) De tusschenvoeging: ‘hi erant S. Francisci’ is natuurlijk niet anders dan de randglosse van een wijsneuzigen lezer der kroniek, die de Broeders des Gemeenen Levens met de Minderbroeders verwarde. Het Franciscanerklooster stond in de daarnaar genoemde Broerstraat. (Vgl. Hofstede de Groot, De Broerkerk, passim.) Vgl. over de geschiedenis van het merkwaardige huis, dat eerst de zetel der Groningsche praefecten, daarna Fraterhuis, vervolgens Bisschoppelijk paleis, toen Prinsenhof was en ten slotte thans gedegradeerd is tot militair ziekenhuis en nachtleger-magazijn: G. Acker Stratingh, Het Huis of Hof Groningen, in den Groningschen Volksalmanak voor 1838, blz. 40 vlg.; dez., Het oude Selwerder Hof, vermoedelijk ook het Hof der Prefecten. in Gron. Bijdragen, VI, 25 vlg.

[p. 101]

quotannis ei duo millia ducatorum, praeter nominata collegia illa tria, in honorabilem suae dignitatis sustentationem numerarentur, his tamen (ut avarus nunquam satiatur pecuniis) non contentus¹⁾, Adwerdiam quoque devoraturus erat, si voti sui compos fieri potuisset. Habebat quidem Pontificium diploma, Regis Hispaniae sigillo munitum, quo permittebatur ei post sessum (sic enim loquebatur) vel discessum abbatis moderiri jus ac reditus abbatiae nostrae ceu abbas usurpare. Sed Deus hoc illi non permisit. Is enim²⁾, qui religionis antistes, monasteriorumque protector esse debebat, tam nobilis atque laudatissimi conventus personas ac bona (Geusiorum hoc erat desiderium ac opus, sicuti nostris, heu! oculis percepimus) diripiendo atque faucibus mendicantium escas extorquendo, disturbare satagebat. Tametsi vero noster abbas facilis erat³⁾ in annuendo nec petentibus se viriliter denegando resistere noverat, hic tamen se non virum modo verum etiam murum ahaeneum praebuit: cum nimirum ab episcopo multoties et quidem eximiis promissis tum vero minis acrioribus impeteretur, in nullo se Reverentiae illius (quantum quidem concernebat causam tradendae abbatiae) cessurum vel assensurum, licet in periculum quoque vitae propterea foret adducendus⁴⁾, saepius affirmavit. Ut autem in

1) De kroniek is hier weer zeer onbillijk tegen den bisschop. Deze toch genoot voorloopig slechts 2000 ducaten uit de koninklijke kas, totdat de kwestie van de tafelgoederen met Aduard enz. zou zijn geregeld. (Vgl. Reitsma t.a.p. blz. 145.) Het moet echter worden erkend, dat de bisschop bijna eenstemmig van gierigheid en schraapzucht werd beticht. (Vgl. Reitsma t.a.p. blz. 150.)

2) Deus - enim ontbr. in BG I en II.

3) AG II fuerit.

4) H heeft abducendus.

[p. 102]

pio isto atque laudabili animi sui proposito constantior esset, invenerunt¹⁾ Frisiae praelati prudens consilium. Nam Munterna²⁾ tum a pyratis Geusiacis³⁾ pene devastata coenobitas in tutiora loca secedere compulit. Quapropter ipsius⁴⁾ loci abbatem, dominum Arnoldum Kenninck, propter⁵⁾ ingenium boni consilii ferax, addunt nostro in regiminis administratione socium atque coadjutorem, qui comes ei individuus actuumque omnium ejus oculatus testis, impugnantis episcopi vires mirum in modum attrivit: unde non par modo abbati factus, sed etiam authoritate superavit eum. Sicque⁶⁾ per coadjutorem res nostrae dirigebantur⁷⁾, ut praeter nomen ac sedem ipse abbas retinuerit, nihil exauthorandus haud dubie (postquam tres e diversis liberos sustulisset) a praelatis, nisi conventum tribus abbatibus onerare timuissent⁸⁾. Anno 1570 quarta feria ante Pentecosten⁹⁾ venit in Adwert venerabilis pater visitator generalis omnium collegiorum

1) BG II heeft inceperunt.

2) Over Menterne (Termunten) zie boven blz. 46 noot.

3) H en AG II Geusanis.

4) P.E. De andere HSS. hebben istius.

5) BG I en II prope.

6) AG II heeft: superavit. Cum sicque etc.

7) Bij een charter van 1 Mei 1576 verkoopen ‘Arnoldus Kenninck abt thoe Munthe end administrator in Aduwerth’ en de conventualen van Aduard aan kerkvoogden, pastoors en priesters van St. Maarten en St. Walburg te Groningen een jaarrente van 14 Emder guldens uit een heerd land onder Wierum. (Reg. Gron. Arch. 1576 no. 7. Nanninga Uitterdijk, blz. 142.) Hier was dus van den abt geen sprake meer.

8) Wanneer Arnoldus Kenninck als coadjutor te Aduard is opgetreden, blijkt niet. Het is dus mogelijk, zelfs waarschijnlijk, dat met deze drie abten worden bedoeld Arnoldus Lanth, Arnoldus Kenninck en Godfried van Arnhem, die eerst in November 1574 is gestorven. Nanninga Uitterdijk (blz. 139) gist, dat met den derden abt bedoeld wordt de eventueele opvolger van Lanth. Maar dat kan toch in de gegeven omstandigheden moeilijk een ander zijn dan Kenninck.

9) 10 Mei 1570.

[p. 103]

ordinis nostri, dominus Joannes a Murimundo abbas¹⁾, missus a generali synodi, a Pontifice Summo et Majestate Regia, literas habens credentiae, qui post exquisitissimam singulorum fratrum de rebus omnibus monasterii, officiariorumque actibus et moribus indagationem, abbatem quidem in officio reliquit, sed cum emendationem continuamque cum sobrietate castimoniam sancte polliceretur. In aliquos nihilominus (quorum nomina honestatis causa silentio tegenda censui) poena carceris animadvertit. Postquam multa ordinis disciplinam concernentia in chartam charitatis nobis²⁾, cum episcopo de remittendo coenobio agere cepit, offerens ei quotannis de bonis nostris sex millia carolinorum. Quibus tamen placari non potuit; sed ipsum monasterium esuriens, instantius res suas in Curia Regis per suos agere institit; neque nostri e contra negotium in annos differendo procrastinantes. Visitator autem, ubi octo dies continuos apud nos haesisset, de rebus omnibus monasterii nostri jam certior factus, ad Occidentalis Frisiae collegia pervexit, inde ad sua remeaturus, sed vacuis interim haud manibus. Et quamvis vir doctus ac pius satis videbatur, munera tamen non est aspernatus. Porro quam verum sit vetus illud atque commune proverbium: ‘Qui semel scurra, nunquam bonus paterfamilias’, nostro malo didicimus. Quia cum irregularitatis atque vitae dissolutioris nota labesque nobis est inusta, difficulter nos hac suspicione liberare potuimus. Quamobrem sexta jam vice nos visitaturi

1) Johannes Coquaeus, abt van Morimond, was als zoodanig bekleed met de waardigheid van ‘capitali generalis necnon abbatis Cistercii vicarius generalis cum potentate substituendi.’ In de lente van 1570 deed hij een bezoekreis door de Noordelijke gewesten van ons land. Zie daarover Reitsma in Historische Avonden. Bundel uitg. door het Hist. Gen. te Groningen, blz. 193 vlg.

2) Hier is blijkbaar een werkwoord uitgevallen.

[p. 104]

Frisiae praelati convenerunt; multo certe austerius an prudentius ignoro, res nostras tractaverunt, addentes hoc figmentum, quod per literas a Marimundo abbatis hoc facere jussi fuerunt. Sub Calendis igitur Julii anno 1571¹⁾ Allardum Arnhemium priorem, paulo ante ab ipsis creatum, vinctum compedibus (nam ab officio detrusisse non sufficiebat eorum libidini) et brachio seculari in carcerem Claricampensem avexerunt: mitius paulo cellarium majorem Joannem Daventriensem, prudentem²⁾ oeconomum, tractantes ablegarunt praeter depositionem in Hierusalem³⁾, ubi, cum dies aliquot cum conventualibus libere⁴⁾ egisset, tandem carceribus est inclusus. Haec tum erat rerum nostrarum deploranda mirabilisque metamorphosis. Nam Joannem scribam, qui dux et instigator omnium harum turpitudinum exstiterat⁵⁾, non modo non puniunt, verum etiam ipsius prioris titulo et authoritate sublimatum exornant. Ipse tamen male sibi conscius, remordente nimirum et atterente conscientia metuensque se aliquando justas suae impuritatis poenas daturum, mature sibi fuga consuluit Embdam abeundo: ubi non multo post cum ecclesiastica, quae secum bona abstulerat⁶⁾, pessum ire cerneret, dolore tabescens emoritur. Coadjutor ergo nostri abbatis, dominus Arnoldus Kenninck, bursarii et cellarii onera et munera⁷⁾ in se recipiens, solus nummos accipiebat et exponebat, abbate nostro Arnoldo Lanth nominetenus permanente. Quamvis autem eorum, quae hoc tempore contigerunt,

1) 1 Juli 15.

2) H en AG II hebben prudenter.

3) Jeruzalem of Gerkesklooster tusschen Buitenpost en Augustinusga, een in 1240 gesticht Cisterciencer mannenklooster.

4) Libere ontbr. in H.

5) H: extiterant.

6) H, BG I en II hebben attulerat.

7) Et munera ontbr. in BG I en II, H heeft a munera.

[p. 105]

multa volens omitto, illud tamen narrationi inserendum putavi, quod abbas Munternensis cum suis conventualibus (qui praeter ipsum duntaxat numero tres erant), cum pistore uxorato et filium habente cum ejus uxore et liberis cum praedario nummoso et annoso sit eo facilius admissus, quia bona seu reditus illius conventus nobis cederent in sublevamen nummorum Episcopo quotannis numerandorum. Quod attinct ad bella in his regionibus exorta propter¹⁾ Geusianismum, singulari alias tractatu²⁾ complexurus sum. Hic obiter attingo, quod anno 1566 novi Evangelici imaginibus et aris templo Minoritarum ejectis suis novae doctrinae evangelistis ibidem fecerint potestatem praedicandi³⁾. Anno 1566⁴⁾ dominus Joannes de Ligny, comes ab Arenberch, hujus terrae gubernator, in conflictu adversus Ludovicum Nassovium prope Hilligerlee fortiter dimicando occubuit⁵⁾: quem Ludovicum mox eodem anno duobus castris urbem cingentem don Ferdinandus, dux Albanus, cum copiis militaribus adveniens, profligavit urbemque praesidarii militis signis sex munitam in Brabantiam rediit⁶⁾.

1) BG I en II hebben prope.

2) Van dit andere tractaat van den schrijver der kroniek is mij, ook na langdurig onderzoek, niets naders bekend geworden.

3) Anno 1566 - praedicandi ontbr. in BG I, maar opmerkelijk genoeg niet in BG II, waar het dus uit een ander HS. moet zijn ingevuld. Vgl. over de ingebruikgeving van de Broerkerk te Groningen aan de Hervormden: Hofstede de Groot, Geschiedenis der Broederenkerk te Groningen, 33 vlg.

4) Deze schrijffout is door alle HSS. overgenomen. Dat onze kroniekschrijver zeer goed wist, in welk jaar Lodewijk van Nassau in Groningen was gevallen, bewijst zijn verhaal boven blz. 98.

5) Vgl. over den slag bij Heiligerlee vooral Franz, Ostfriesland und Niederlande zur Zeit der Regentschaft Albas, 17 vlg., 282 vlg.

6) Opmerkelijk genoeg spreekt de kroniek niet van het kasteel, op Alva's bevel ten Zuiden van Groningen aangelegd. (Vgl. Feith in den Gron. Volksalm. 1897, blz. 111 vlg.)

[p. 106]

Anno deinde ipsa nocte Sanctarum Animarum¹⁾ mare inundans, his in terris maximam jumentorum et hominum stragem edidit²⁾. Sequuntur et alii duo cataclysmi sed non tam nocentes. Sed finem facturus, ad abbatem nostrum Lanth redeo, qui post multas calamitatum pressuras morbo difficili corripitur atque aerem puriorem quaerens, secedit in Assen, ubi tandem vitam cum morte mutavit anno Domini 1576 Nonis Junio³⁾. Corpus nihilominus relatum in Adwerth et in capitulari domo terrae mandatum, juxta praedecessorem suum quiescit: animam vero ejus omniumque fidelium ut Omnipotens Dominus in aeterna secum tabernacula recipiat, humiliter oremus. In laudem nihilominus mei abbatis tale qualecunque carmen subjungere visum fuit:

Finis hic abbatis; fatorum hic exitus illum
Sorte tulit, corpus crudelibus occubat umbris:
Attamen Elysiis aeterna luce beatus
In campis vivat cum Christo⁴⁾ spiritus. Amen.

Quid porro post ejus discessum⁵⁾ reverendissimus episcopus egerit, paucis aperiam. Sicut morte illius plurimum consternati sumus⁶⁾, sic episcopus eadem⁷⁾ juxta bullae suae tenorem obtinuisset, nisi tres Frisiae praelati ceu tutores fidelissimi una cum coadjutore res nostras adversus illum animis imperterritis

1) Bekend is het, dat deze vloed gewoonlijk de Allerheiligenvloed (1570) wordt genoemd. Het is mogelijk, dat zij in Groningen haar hoogtepunt eerst een dag later, op Allerzielen, heeft bereikt.

2) H en AG II hebben addidit.

3) 5 Juni 1576.

4) Het is zeker een echt renaissance-denkbeeld en men behoeft niet te vragen in welke sfeeren onze kroniekschrijver in Aduard leefde, wanneer hij den abt Arnoldus Lanth in de Elyseesche velden Christus laat ontmoeten.

5) AG II heeft decessum.

6) BG I en II: fuimus.

7) Eadem ontbr. in H en AG II.

[p. 107]

ac heroico plane spiritu fuissent tutati: donec tandem licet cum ingenti difficultate ad certas pacti leges obsistendo, perpulerunt eum spondentes nimirum in singulos annos, ut et superius est notatum, ei quatuor millia dalerorum. Atque istud pactum missum fuit in Curiam Regis Hispaniae, ut illius Majestatis ac Summi Pontificis sigillis confirmaretur¹⁾. Quod cum spe tardius obsignatum rediret, anxius²⁾ animi episcopus varia secum cogitare³⁾ multaque mente volutans, intimisque praecordiis Adwerdiae possessionem magis⁴⁾ esurire cepit; cujus memoriam ac desiderium nec ultima quidem spiranti suspiria⁵⁾ extorserunt nec adimere potuerunt. At fortuna, quin potius ipse misericors Deus, clementer nos respiciens, maximo nos metu exsolvit, ipsum episcopum eodem illo anno sub festum D. Francisci⁶⁾ peste tollendo. Hic paululum respicantes animisque resumptis calente immo ardente adhuc bello Geusiaco⁷⁾, cum in locum non remitteretur⁸⁾ a Regia Majestate episcopus alter, nostri paulatim de restituendo abbate secum deliberare⁹⁾ constituunt: nihilominus et praedicti praelati suis collegiis¹⁰⁾ a belli furore male¹¹⁾ metuentes, non admodum festinarunt. Caruimus igitur abbate proprio sesqui fere annum, coadjutore illo Kenninck¹²⁾ interim res nostras administrante.

1) H en AG II: signaretur.

2) Anxius ontbr. BG I en II; anxius - volutans ontbr. in AG II.

3) H: cogitans.

4) Magis ontbr. AG II.

5) H: suspicia.

6) 4 October 1576.

7) H en AG II: Geusiano.

8) AG II: mitteretur.

9) BG II: deliberans.

10) AG II: collegis.

11) AG II: male ontbr.

12) Illo Kenninck ontbr. BG I en II.

[p. 108]

Arnoldus Kenninck abbas XXXIII.

Qui tandem anno 1577 in vigilia Undecim Millium Virginum¹⁾ non tam²⁾ suffragiis ac voluntate fratrum coenobitarum, quam praelatorum Frisiae authoritate procerumque agri precibus in officio sic³⁾ continuatur, ut et nomen abbatis Adwerdiensis consecutus sit. Et quanquam seculares omnes nullius habito respectu portis⁴⁾ monasterii solent excludi, minus vero⁵⁾ ad consilium electionis novi abbatis⁶⁾ admitti, hic tamen propter⁷⁾ nimis vehemens ac diuturnum inter urbanos et proceres agri de privilegiis, quae illi praetendunt, dissidium, sic sunt admissi, ut petitionem conventui proponerent, nihil interim imperiosius adferentes, sed submisse deprecantes, ut ipsorum voluntati pavendo⁸⁾, ipsum Kenninck nomine deinceps abbatis Adwerdiensis dignaremur et honore, et quod vir ille consiliis actibusque suis futurus esset utilissimus. Vicissim illi, Christophorus ab Ewsum⁹⁾, Rempt Jensema¹⁰⁾, Hieronymus Verrutius¹¹⁾ syndicus, totius agri deputatorum nomine legati, non tantum datis dexteris receperunt, sed etiam literis, quae apud

1) 20 October 1577.

2) AG II: tamen.

3) H, BG II en AG II: suo.

4) BG II: partis.

5) BG II: viro.

6) Abbatis ontbr. in H.

7) BG I en II: prope.

8) BG I en II, AG II: parendo.

9) Vgl. over hem T.P. Tresling in den Gron. Volksalmanak, 1844, blz. 117 vlg.; Veldman in den Gron. Volksalmanak, 1897, blz. 2 vlg.

10) Rempt Jensema komt in stukken van het Rijksarchief in Groningen tusschen 1563 tot 1590 herhaaldelijk voor. (Vgl. alphabetisch register, in voce.)

11) Hieronymus Verrutius, de syndicus der Ommelanden, komt in stukken van het Rijksarchief in Groningen tusschen 1575 en 1600 herhaaldelijk voor. (Vgl. alphabetisch register, in voce.)

[p. 109]

nos in Adwerth diligenter asservantur, agrestium sigillo munitis¹⁾ spoponderunt, si aliquando Regiae Majestati placuerit alterum episcopum his nostris ordinare terris, sese nos ab ejus gravedine liberaturos, neque solius Adwerdiae sed communi agrorum collegiorumque eundem sumptum fore sustentandum. His itaque rationibus voluntati eorum est satisfactum. Fuit ille autem dominus Arnoldus Kenninck Osnaburgensis natione, vir statura procerus, animo magnus, audax, ingenio acutus, consilii prudens, verumtamen Teutonica quam Romana in lingua facundior, ideoque non parvae authoritatis et aestimationis apud nobiles plerosque. Agrestibus primoribus (quod eorum partes mirum in modum contra Groningenses fovendo²⁾ tutaretur) quam oppidanis et propriis utriusque monasterii, Munternensis scilicet et Adwerdiensis, fratribus gratior. Quam porro vir fortis exstiterit ad bibendum vinum, sed tamen apud suos in symposiis facetus, oenopolis est notius, quam ut a me prolixiore debeat³⁾ oratione referri. Cum ergo jam biennium integrum, postquam praelati ad sua redissent, abbatis nomen habuisset, concessit in urbem, vocatus nimirum literis comitis de Laleyn⁴⁾ et magistratus civilis, omnesque eodem conveniunt agrorum deputati, ut ibi inter sese de communi Reipublicae patriaeque salute consultarentur; in qua quidem consultatione, cum male inter partem utramque conveniret, agrestes sibi comitem magis faventem opinantes⁵⁾, importunius sese et contumeliose satis oppidanis opposuere, qui mox clanculum portis suis conclusis agrestium primores, tum ecclesiasticos quam seculares

1) BG II: maritis.

2) BG I en II: favendo.

3) BG II debent.

4) De andere HSS. hebben a Laleyn. Natuurlijk Rennenberg.

5) H, AG II: existimantes.

[p. 110]

apprehendentes, primum in suis quemque aedibus, deinde vero in una domo congregatos, nocte dieque civibus armatis custodierunt¹⁾. Atque in hac detentione novus ille spei tam amplae famosissimusque abbas, nescio an magis poenitentia ductus an potius dolore tabeque exanimatus, 29 Januarii die anno 1578 vitae valedixit, suos complices in magno moerore constitutos suo non tantum consilio verum etiam corporali ac nunquam reditura praesentia destitutos relinquens. Corpus nihilominus libere non modo dimissum verum etiam milite non inermi sequente extra portam ad navem deductum, venit in Adwerth atque, quod insolens est contraque consuetudinem abbatum, in choro ante summum altare juxta tumulum D. Emanuelis episcopi Cremonensis sepelitur, grandi lapide cum nominis inscriptione sepulcro ipsius super imposito. Anima ejus omniumque fidelium requiescant im perpetua pace. Amen.

1) Zie over deze gewelddadige handeling de studie van mr. C.P.L. Rutgers, De gevangenschap der Ommelander Heeren in 1577, in den Gron. Volksalmanak voor 1896 blz. 192 vlg. In het Aduarder refugium werden behalve de abt van dit klooster die van Selwerd, Thesinge, Rottum en Oldenklooster bij den Dam opgesloten. De hoofdzaak, die Stad en Lande destijds verdeelde, was het stapelrecht der stad, dat deze met hand en tand zelfs gewelddadig handhaafde. De stad werd steeds door de Koning begunstigd, waardoor de Ommelanden hoe langer hoe meer naar de zijde der Staten werden gedreven. Zelfs zeiden zij het verbond met de stad van 1482 formeel op. Van het Aduarder huis, waar de abten sedert 1 November 1577 zaten, werden zij met de gevangen edelen den 12 December overgebracht naar het huis van dr. Westendorp naast den Martinitoren. Daar is Arnoldus Kenninck evenwel niet overleden. Toen deze namelijk tengevolge van de onvoldoende luchtverversching en de slechte behandeling ziek werd, werd hij naar het refugium overgebracht, waar hij den 29 Januari 1578 is gestorven. Eerst den 22 December van dat jaar werden de laatste gevangenen in vrijheid gesteld.

[p. 111]

Bijlage I.

Lijst der abten van Aduard.

Wibrandus	1192-1205.
Albertus I	1205-1216.
Wigboldus	1216-1242.
Eylwardus	1242-1254.
Egbertus	1254-1257.
Eppo	1257-1262.
Geyko	1262-1268.
Eggardus	1268-1287.
Herebrandus	1287-1291.
Rippertus I	1291-1292.
Albertus II	1292-1292.
Henricus I	1292-1301.
Eyboldus	1301-1305.
Eylardus	1305-1329.
Fredericus	1329-1350.
Hoptatus	1350-1352.
Thybodus	1352-1371.
Rippertus II	1371-1400.
Mennardus	1400-1421.
Sacherus	1421-1423.
Rodolphus	1423-1449.
Henricus II	1449-1485.
Wolterus I	1485-1494.
Wolterus II	1494-1500.
Hermannus	1500-1504,

[p. 112]

Bernhardus I	1504-1505.
Bernhardus II	1505-1507.
Elbertus	1507-1522.
Lambertus	1522-1528.
Johannes I	1528-1549.
Godefridus	1549-1561.
Arnoldus I	1561-1576.
Arnoldus II	1576-1578.
Johannes II	1578-1580^1).

1) Deze laatste, Johannes Greven, wordt niet meer in de kroniek genoemd. In een acte van 18 Februari 1578 komt hij voor het eerst als abt van Aduard voor (Nanninga Uitterdijk, 153 vlg.). Met de verbranding der oude abdij op 9 September 1580 (N.U., 166) nam zijn bestuur natuurlijk een einde. Desniettemin bleef hij het refugium te Groningen bewonen en de nonnenkloosters Trimunt en Assen besturen. Zelfs heeft Johannes Greven nog een opvolger (men zou bijna zeggen: in partibus infidelium) gehad. In 1595 werden de goederen van Aduard bestuurd door den abt Willem Emmen (N.U., 169). Hij is de stichter van het Aduarder gasthuis op het Munnekenholm, dat een gedeelte van het oude refugium van het klooster vormt. In 1613 moet hij reeds zijn overleden (N.U., 172).

[p. 113]

Bijlage II.

Lijst van stukken, aanwezig op het rijksarchief in Groningen, betreffende het klooster Aduard, die niet zijn opgenomen in:

Driessen, Monumenta Groningana.

Feith, Register van het Archief der provincie Groningen.

Nanninga Uitterdijk, Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard.

Het oorkondenboek van Groningen en Drente^1).

1426 n^o. 11.	Koopbrief, waarbij Ditmaer Renghers, burgemeester in Groningen, verkoopt aan abt en convent van Aduard eenig land op Aldyngahuzer-uiterdijk. Op Sente Petersdach ad cathedram (22 Februari).
1437 n^o. 16.	Grondscheiding tusschen het convent Aduard (abt Roleff, kelner Bartholomeus) en de markgenooten van het Zuytholt onder Rhoden. z.d.
1460 n^o. 19.	Verzegeling, waarbij Alta Focken verkoopt aan het convent van Aduard

1) Ik dank deze lijst aan de welwillendheid van den archivaris mr. J.A. Feith. Zij is genomen uit het geschreven vervolg op het gedrukte register van mr. H.O. Feith.

[p. 114]

	eenig land en uiterdijk, bezegeld door Ghert, kerkheer op den Ham, en Heyddo, kerkheer in Oostwold. St Gregroriusdag (12 Maart).
1472 n^o. 22.	Quitantie voor den raad van Groningen wegens bij dat lichaam gedeponeerde en teruggegeven gelden in een geschil tusschen den abt van het klooster van der Munten^1) ter eene en Johannes, kerkheer te Feerwert en Johan Backer, burger te Goch ter andere zijde, over een geldsom van wijlen Johan van Goch. Vrijdag na Sixti mart. et pont. (7 Augustus).
1488 n^o. 31.	Verklaring van Wolterus, abt van Aedwerth, dat bij den koop van land aan Johan Wyntynck deze laatste het recht heeft behouden, gedurende zekeren tijd des jaars vrij zijn turf over dat land te mennen. St. Petri ad Cathedram (22 Februari).
1493 n^o. 29.	Transfixverzegeling, waarbij eene nader omschreven rente wordt verkocht aan den abt van Aedwerth ten behoeve des kloosters van Trimonte, zoo daar een klooster gesticht wordt, anders van dat te Aedwerth Up des hilligen Crucis avent inventionis (2 Mei).
1504 n^o. 51.	Koopbrief, waarbij Andreas, kelner te Thrymonte, met verlof van Elbarig^2), abt van Aduard, verkoopt aan Albert Hindrickss ‘Op die torne’ eene rente

1) Menterne bij Termunten; het stuk is hier wegens zijn nauwe betrekking tot Aduard opgenomen.

2) Bedoeld is natuurlijk Elbertus. Het stuk is slechts in afschrift voorhanden.

[p. 115]

	van vier gouden rijns gl. uit het erf ‘Op die torne.’ St. Calixtus (14 October). (Afschrift).
1531 n^o. 35.	Verzegeling, waarbij Otte Aukema, Henrick Wijnssche, volmachten van Lothyngewoldt, Egberth Wylhems, Ghese Reyners van Foxwolde, Sycko Synnynghe, Egbert Eels van Lyveren, Johan Wyltens van Steenbergen, Henrick Hoffemans, Barrynck Wynsschen van Roden, volmachten van het kerspel Roden, verhuren aan Johan Recamp, abt van Aduard, het recht om ‘cley offt potteerde’ te graven in de mark Roden. St. Matthyas apostol (24 Februari).
1545 n^o. 48.	Uitvoerig betoog van rechten, opgesteld door den abt en kelner van het convent in Aduard met Gheert Lewe in de Marne in hun proces tegen Luell Panser over het strandrecht van het eiland Bosch voor den rechter Abell Tammyngha, hoveling te Hornhuizen^1). z.d.
1551 n^o. 37.	Het convent van Aduard staat aan Karel V af, ter voorkoming van een proces, de gerechtigheid op het eiland Bosch, waarvan de titels verbrand of verduisterd zijn. 25 Augustus.
1553 n^o. 75.	Acte, waarbij de abt van Selwerd en Focko Ripperda van Winsum verklaren, dat de abt van Aduard en de andere zijlvesten van Aduarder-zijlvest hun

1) Vgl. daarover Nanninga Uitterdijk, blz. 105 vlg, waar een dupliek over deze zaak is afgedrukt.

[p. 116]

	hebben toegestaan een pomp te leggen door den dijk van het Reitdiep ten behoeve der landen tusschen den dijk, den Paddepoelster weg en de ‘Gruutzyll’, onder eenige voorwaarden. 1 November.
1556 n^o. 112.	De abt van Aduard verzoekt aan de Gedeputeerden van Stad en Lande de bemiddeling in het geschil tusschen het convent voornoemd en de gilden van Groningen. z.d. (Afschrift).
1558 n^o. 121.	Johannes Staell, pastor te Roden, Hinrick Hoffman, schulte, benevens de overige volmachten der markgenooten geven consent aan Godefridus Aernhem, abt in Aduard, en zijne kloosterlingen tot het graven van klei of potaarde onder Roden voor hun pan- of tichelwerk aldaar. Zondag voor Mei (30 April).
1567 n^o. 75.	Arnoldus Lanth, abt, Stephanus Rees, prior en kleedmeister, Johannes Daventrie, keller, en Teodorus, ‘junge keller’, met ‘de senioren en gemene conventualen’ van Aduard, verklaren te hebben verpacht voor 6 jaren aan Jacob Derxen en echtgenoote te Zuidhorn tien grazen land. 30 Januari. Met een transfix, handelende over die pacht.
1567 n^o. 71.	Arnoldus Lant, abt van Aduard, en de overige volmachten der markgenooten van Roder Zuidholt en Noortholt verkoopen een stuk land uit die marke aan Burgemeester Johan Thedema. 20 Juli.

[p. 117]

1582 n^o. 104.	Pachtbrief, waarbij Johannes Greven, abt van Aduard, Cecilia Benninge, priorin, Grete Janssens, subpriorin, Geese van Overhagen, keldersche, enz. van Trimunt verlengen ten behoeve van Alyt wed. Claes Torringa en haar tweeden man Luytien Geerts de pacht van Torringelant. Allerheiligen (1 November). (Afschrift).
1612 n^o. 56.	Verzegeling, waarbij Johan Jantzen anders Backer en zijne echtgenoot, wonende aan de Vischmarkt zuidzijde, waar de Drie gouden roemers voor in den gevel staan, verkoopen aan den gewezen abt tho Aduard eene jaarlijksche rente uit hun hof buiten de Heerepoort, door hen gekocht van Jacob Cuba alias Roeber. 5 Mei.

[p. 118]

Bijlage III.

Verklaring van abt en convent Aduard over het geweld, hun in 1417 door de Westerlauwersche Friezen aangedaan, niettegenstaande zij dezen een brief van 13 Juni van dat jaar hadden getoond, waarbij Hunsingoo, Fivelgoo en Groningen de neutraliteit der abdij beloven te handhaven en die in het charter is ingelascht. Op Sunte Pauwels avent conversio (24 Januari) 1419.

Wij her Meynart, bij der ghenaden Godes abbet, ende ghemene oldermans des convents Adewert, doen kundich allen luden mit desen openen breve, dat in der tijt, doe men schreef dusent vierhondert ende soventien des Soendages voer Sunte Vitus daghe¹⁾, vergadert weren die Westfresen mit oeren hulperen te Horm ende bij onsen convente ende daerommetrynt. In derselver tijt doe senden die Westfresen²⁾ benoemde lude an ons, begherende of wij em ende oeren hulperen onse cloester ende convente mit willen yet overleveren ende updreghen wolden, dat sie daeruut oerloghen mochten teghens die van Gronyngen. Wij gheven em to antworde, dat ons dat yn gheenre wijs en stonde te doene, van enen

1) 13 Juni 1417.

2) De Friezen van Westerlauwersch Friesland.

[p. 119]

Godeshues een roefhues te makene, men dat sie omme Godes willen also wal deden ende bleven oere schelinge bij goeder lude woerden, want die van Groningen dat wal doen wolden, als wij hadden verstaen. Sie segheden ende antworden ons, dat en konde niet gheschien, maer sie weren anstaende ende begherende van ons dat cloester yn oer macht te hebben, als vorsz. is. Also dat wij alse bedrovede lude van em scheyden ende een myddel an onse zijt zochten, ende quemen weder an em ende beden em, ofte wij mochten van den van Groningen ende den Ommelanden, als Honseghen- ende Fyvelghen-landen, ende oeren hulperen verwerven, dat sie onse cloester niet besetten en wolden teghens de Westfresen ende oere hulperen ende gheven ons des enen openen beseghelden brief, of sie ons des ghelikes om Godes wille oec jet doen wolden, updat wij an beyden zijden rostelike ende vredenlike daerto mochten sitten. Sie segheden, sie en weren niet machtich ons allene daerop to antworden, maer sie wolden sich mit den alinghen here beraden, wes sie daerto doen wolden; bynnen desen berade soe hadden wij onse truwe boden an die stad van Groningen, begherende van em yn manieren als vorsz. is. Daer sie ons op antworden, sie wolden sich bespreken mitten ghenen, die uut Honseghe- ende Fyvelghe-lande daer weren. Als sie sich besproken hadden, gheven sie ons weder to antworde, sie en wolden onse convent niet beschadeghen noch besetten, daer schade yn of uut te doene, inden dat wij oec also bewisset ende versekert worden van den Westfresen ende de mit em daer weren; ende daerup soe gheven sie ons oeren beseghelden brief, sprekende van woerden to woerden aldus: ‘Wij hovelinge, rechters ende mene meente van Honsegheende Fyvelghe-lande, borghermeistere ende raet der stad van Groningen doen kundich allen luden mit

[p. 120]

desen openen breve, dat wij omme Godes wille ende bede willen des eersamen vaders yn Gode, heren Meynard, abt tot Adewert, ende sijnre ghemeenre broderscap hebben ghelovet ende loven vastelike mit desen openen breve, dat wij oer convente niet beschadeghen noch besetten en willen yn of uut schade te doene, dewijle dat de Westfresen mit oeren hulperen vergadert sijn to Horm ende daeromtrynt, inden dat den vorsz. abbate sijnen broderen ende convente ons ende onsen hulperen desghelikes wedervaren mochte van den Westfresen ende oeren hulperen, dat sie dat vorsz. cloester onbeset ende onbeschadighet wolden laten, nyemant daeruut te beschadighen. In orcunde beseghelt mit der stad secreet, daer ons anderen landen vorsz. tot deser tijt an ghevoghet. Ghegeven in den jare onses Heren dusent vierhondert en soventien des Soendaghes voer Sunte Vitus dach.’ In aldusdaner forme weren wij begherende enen breef van den Westfresen ende oeren hulperen, updat wij ende onse brodere rostelike ende vredelike des onses mochten hebben ghebruket, des ons van em leyder niet geschien en mochte, maer sie makeden enen vrede mit onsen prior ende mit denghenen, die met em daer weren, ende loveden den mit upgerichten vyngheren zeker ende vast te holdene, al want ter tijt dat hie weder an em qaeme ende em ene guede antworde seghede op die zaken, de sie begherende weren. Ende als de vorsz. prior van em ghenc sich mit ons te besprekene ende een antworde em weder te brenghene, soe quemen sie onontseghet ende onverwaert buten onsen schulden ende breken neder onse ghewelffde steenbrugge, de ghelegen is tusschen onsen cloester ende der stad van Groningen¹⁾, updat ons onse vrende niet to

1) De Aduarder-til.

[p. 121]

hulpe comen en solden, ende belegheden onse cloester terstont mit groten volke desselven Soendaghes vorsz.¹⁾ en vochten dat an mit groten storme an beyden zijden ende ghengen onse vorsz. cloester yn mit machte, mit ghewapender hand bynnen den gueden vrede ende boven den gueden gheloven, den sie onsen vorsz. prior toegheseghet ende gelovet hadden, ende deden ons groten jamerliken schaden mit rove, mit brande, mit wondigen, mit brekinge van husen, kameren ende glasvynsteren. Des naesten Vrijedaghes daerna²⁾ ghesciede de strijd bij Horm up den velde van desen vorsz. Westfresen mit oeren hulperen ende van desen vorsz. landen ende oeren hulperen, van welken schaden, onrechte ende mysdaet ons ende onsen convente noch ter tijt gheen beschiet gheschiet en is van desen vorsr. Westfresen ende oeren hulperen, dat wij Gode ende allen gueden lude niet to vollen claghen en konnen. In oerkunde deser vorsz. punten soe hebbe wij her Meynard abt vorsz. onse seghel beneden an dessen breef doen hangen, doer ons anderen oldermans vorsz. to deser tijd an ghevoghet. Ghegeven yn den jare onses Heren dusent vierhondert ende neghentien up Sunte Pauwels avent conversio.

Rijksarchief in Groningen, Register, 1419, n^o. 4. (Vgl. Nanninga Uitterdijk, blz. 50 vlg.)

1) 13 Juni 1417.

2) 18 Juni 1417.

[p. 122]

Bijlage IV.

Brief van Hermannus. abt van Aduard, aan Henricus, abt van Altenberg, over een citatie om te compareeren te Munster. Altera die Sancti Thome confessoris de Aquino (8 Maart) 1503¹⁾.

Reverendo in Christo patri ac domino domino Henrico, abbati Veteris Montis Cisterciensis ordinis²⁾, frater Hermannus, dictus abbas ad Sanctum Bernardum in Aedwert ejusdem ordinis, obsequiosi amoris promtitudinem et jocundo pacis munere perpetuo gaudere. Intelleximus ex literis jam pridem acceptis a dignis-

1) Munster, en dus waarschijnlijk ook de daaronder ressorteerende abt van Aduard, begon het jaar met 1 Jauuari. Vgl. Grotefend, I, 205. 1503 is dus het juiste jaartal.

2) Het klooster Vetus Mons (Altenberg) lag bij Rijnberk. Vgl. Miraeus, Chronicon ordinis Cisterciensis blz. 93, 117 en 185. Op deze plaats zegt hij: ‘Adolphus, primus comes de Altena, fratrem habuit Gerardum, cui in divisione patrimonii cessit castrum Aldenbergense ad Dunum fluvium. Gerardus postea factus monachus in Morimundo: quo petente castrum Aldenbergense in Cistertiensis ordinis coenobium commutavit, quod Vetus Mons nuncupatur, apud Rhenobercam, sepulcris Ducum Montensium olim nobile. Factum id tradit Cratepolius et alii temporibus Brunonis III Archiepiscopi Coloniensis, qui relicto archiepiscopatu in dicto monasterio pie vivens, defunctus ac sepultus est. Visitur ibidem tumulus Adolfi fundatoris.’ Bruno III was aartsbisschop van Keulen van 1191 tot 1193. Op een andere plaats (blz. 11) zegt Miraeus echter, dat Vetus Mons in 1142 is gesticht. Het ligt te ver buiten ons bestek, dit vraagpunt hier op te lossen.

[p. 123]

simo p.v. peremptorie, nos esse citatos ex commissione reverendissimi ordinis Cisterciensis ac verius auctoritate tocius capituli generalis in civitate Monasteriensi ad proximam feriam quintam post Reminiscere proxime venturam¹⁾ hora vesperarum cum ceteris eque venerabilibus coabbatibus nostris Hinc est, quod legitimis ex causis impediti commode et oportune comparere nequimus juxta prefatam citationis formam in propria persona, tum ab aeris inclementiam subito in dies invalescentem, que revera itineri jam prope accinctos propter immeabiles accedendi vias nos quodammodo contra voluntatis propositum domi detinuit quamquam invitos, cum presens brumale hibernum tempus intensum magis magisque cotidie inhorruerit, tum etiam propter quoddam exortum disturbium inter generosissimum dominum episcopum Monasteriensem et personam nostram pro exoptate benedictionis munere obtinendo, qui quidem contra sacri nostri ordinis libertatem plus solito exigere visus est quam rationi sit consonum juxta antiquorum patrum traditiones. Si quidem hujusmodi ex racionabilibus causis quam aliis prepediti, ad presentandum nos in presenciam distulisse non immerito cernimur, ne igitur nimium egre ferat optima placabilis d.v. absenciam nostram, presertim pro nunc, humillime magna precium instancia supplicando expetimus Nam in omnibus possibilibus, quantum facultas nostra exilis suppetit, ipsi generali capitulo vel ejus commissario in factilibus obtemperare, nec in aliquo ab ipsius mandatis umquam intendimus exorbitare. Suscipiat idcirco prememorata venerabilis d.v. hanc juxte excusacionis nostre missivam, cui plenaria fides potest adhiberi, prout religiosus N., presentium exhibitor,

1) 16 Maart 1503.

[p. 124]

enucliaceus absque fucato colore declarabit, quantis videlicet jam fere sex vel septem annis elapsis continuis et diversis gravaminibus innumerosisque vexationibus a superveniente hostili manu noster conventus Aedwerdensis fuerit supra modum afflictus, nedum in temporalibus, verum et permaxime in spiritualibus, cum predilecti fratres nostri ob ingruentes bellorum perturbationes jam diu fatigati a proprio cenobio jam tercio exulare sunt compulsi residere alienis in sedibus, demptis duntaxat quatuor vel quinque curam sollicitam nostri monasterii habentibus, ita quod bonis pene temporalibus exspoliati et devastati una cum nostris colonis, quorum domos in cineres usque vorax flamma consumpsit, ut ex annua pensione minime nobis satisfacere queant. Quo actum est, dampnum nostrum, quod perpessi sumus, ultra communem estimationem excedere videatur circiter XII millia florenorum etc. Ceterum visis et auditis tantis ferocium hostium incursibus, quos etiam annuis exactionibus nostre miserabili egestati pocius ex pietate foret succurrendum, quam aliquid inconsulte ultra vires extorquendum, nicholominus ex annua contributionum solucione pro hoc anno mittimus septem florenos justi et aequi ponderis et septem florenos ducis Philippi, pro et cum ipsis instructissime exorantes, ut quitancias super his recipere mereamur et de aliis retroactis nostram precipue personam reddere dignemur excusatam, donec mutuis aspectibus in unum convenerimus. Datum sub nostro abbatiali sigillo in premissorum evidens testimonium, ex Aedwerth anno currente tercio altera die sancti Thome confessoris de Aquino qua citatis. (?)

L.S.

[p. 125]

Et ego Wilhelmus Frederici, curatus ecclesie Sancti Martini in Groningen, quia majorem partem prenarratorum scio esse veram, ideo ob rogatum supradicti venerabilis domini abbatis in Aedwert hec manu et sigillo propriis signavi. Datum ut supra.	Ego Everhardus Jarghes, curatus ecclesie Sancti Martini in Groningen, quia majorem partem prenarratorum scio esse veram, ideo ob rogatum supradicti venerabilis domini abbatis in Adwert hec manu et sigillo propriis signavi. Datum ut supra.
L.S.	L.S.

Rijksarchief in Groningen. Register, 1503, n^o. 31. Afschrift uit het begin der 19^de eeuw, genomen naar het origineel. (Verz. van stukken, II, blz. 221).

In uittreksel bij Nanninga Uitterdijk, blz. 77 vlg.

[p. 126]

Bijlage V.

Uitspraak van scheidslieden in het geschil van het klooster Aduard en de erfgenamen Gaykinga, over den doodslag, aan Hendrik en Frederik Gayckinga in het klooster gepleegd. Des Maendaghes nae Simonis et Jude Apostolorum (29 October) 1520.

Wij Wilhelmus Frederici, artium et medicine doctor, persona der personaetschap¹⁾, oeverman, Everardus Jarghes, legum doctor, pastoren der kercken to Sunte Merten in Groningen, Rodolphus Mepsche, utriusque juris doctor, pastoer der kercken to Beem²⁾, Coerdt Coenrades ende Reynt Duerts, borghemesteren in der tijdt in Groningen, arbitratoren ende segghesheren in der naghescr. saeken, bekennen ende doen kondt myt dessen openen breve, dat naeden die weerdighe ende relligiose heren Elbertus, van der lijtsamheit Godes abbet, Rodolphus prior, Theodericus Hoerencken cleetmester, Johannes Rees senior, Jacobus Rees cappellaen, vulmachtich van den ghemenen conventslueden des convents to Aedwert Sunte Berndes

1) Vgl. over hem Reitsma, Willem Frederiks, in Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde, inzonderheid van de provincie Groningen, IV, blz. 157 vlg. en Zuidema, Wilhelmus Frederici, persona van Sint Maarten te Groningen (1489-1525) en de Groninger staatkunde van zijn tijd (Groningen 1888).

2) Bedum.

[p. 127]

oerde, soe wij desulve hoere vulmacht in hoerens convents ghenoechsame segel ende breve dairaff gesien ende ghelesen hebben, up de ene, ende de erberen ende vromen Johan Gaykema myt sijne vrunden, swaghers ende maeghen, nementlick Derck Schaffer, Luerdt Cather, These Cather, Focko Aykumma, Melle Aykumma, Eltet toe Lellens, Ffecko Ompteda, Eyse to Lellens, Remmert to Lellens, Allert Clant, Merten Vrijlincks, Johan Tedema, Johan Hoernken, Willem Wicheringhe, Johan Scatter, Menne ende Eyllert Doema, gebroderen, Jemme Alma¹⁾, up die ander zijde, alle hoere twyst ende schelinghe, de sie myt malkanderen hadden ende ghehadt hebben omme den doet ende nederslach saligen Hinrick ende Frederick Gaykumma ghebroederen, de God ghenade, deweleke bynnen Aedwert vurs. van enyghen conventslueden aldaer ende horen denaren nedergheslagen ende van den levende ter doet ghebracht sijn, an ons oeverman ende segghesheren vurs. wittelike compromittiert, ghestelt ende gans ende heel belevet hebben bij pene twe dusent golden Rijnsche gulden nae luede ende vermoeghe des compromisses, datwelcke dairup ghemaket is ghewest²⁾, soe hebben wij oeverman ende segghesheren vurs. deselve vurs. sake wettelike ende behoerlicke verhoert ende verstaen ende na behoerlike verhoer, examinatie ende deliberatie dairup ghehadt ene compositie ende guetlike dedinghe in vruntschap, naesten besten rechte in derselver vurs. sake ghemaket ende bij weten, wille ende

1) Hier is een waar buitenkansje voor genealogen: het zoude toch zeer hun moeite loonen, de familierelatiën van al deze Ommelander heeren met de Gayckinga's uiteen te zetten. Mij ontbrak daartoe de gelegenheid.

2) Deze overeenkomst is van 22 September 1520 en berust op het Rijksarchief in Groningen (Register Feith 1520 no. 15).

[p. 128]

consent beider parten vurs. uuytghesproken in navolghender maneren:

1. In den eersten sollen heer Sweder van Merwijck, de olde kelner, heer Johan van Steenwijck, beermester, ende Broder Gheert, hoeffmester, to ewighen daghen bliven uuyt den cloester van Aedwert ende alle den cloesteren, de onder Aedwert hoeren, alle hoere uythoven offte voerwarken ende anders uyt allen den steden, dair die van Aedwert to bidden offte to beden hebben, die in Vreeslandt ghelegen sijn tusschen de Eemze ende Lauwerzee; ende broder Jacob, de mulner, sal in dren jaren naestkomende, van datum van dessen an te rekenen, bynnen Aedwert neet wonen; ende Evert, des kelners vurs. knecht, sal in Aedwert neet wonen; neet dat hie in den doetslaghen schuldich ghevunden is, dan den vrunden vurs. to ghevalle sal hie in Aedwert neet wonen. Ende de twe brouwer- ende backersknechten, de daer mede ghewest sijn, sollen neet weder in Aedwert noch in Vreesslandt tusschen de Eemze ende Lauwerzee komen. Itke ende Cornelys moeghen wonen, daert hem belevet, want sie onschuldich ghevunden sijn.

2. Ten anderen sal dat cloester van Aedwert up sick nemen den onwillen, de gewest is tusschen heer Sweder, den kelner vurs., ende Johan Gaykumma, alsoe dat heer Sweder vurs. ofte nemant van sijner weghen up Johan Gaykumma vurs. offte up sijnnen erfgenamen tot ghene tiden myt ghenen rechte omme de onwille spreken sal; dede oick jemant, dat is her Sweder offte anders wel, van heer Sweders offte de Abbetes offte convents vurs. weghen dairenthegen, dat is de up Johan Gaykumma offte sijnen erffgenamen vurs. myt rechte spreke, dat sal dat cloester van Aedwert affdoen buten Johans ende sijne erffgenamen vurs. schade. Ten derden sal dat cloester van Aedwert overgheven

[p. 129]

ghelick sye overmytz dessen breve overgheven, alle hoer heerlickheit, rechtinghe ende ius patronatus offte koir, de sie hebben in den kerspellkercken ende allen beneficien van Suethorn, to ewighen daghen tot behoeff ende in handen Johan Gaykumma ende sijnen erven¹⁾, ten weer dan sake, dat Godt Almachtich saligen Hinrick Gaykumma natuerlike erffgenamen verleende²⁾, up denwelke dat dan vallen sal ende up nemant anders; beholden dat de meyeren van Aedwert in densulven kerspel sollen bliven na older ghewoente onder den redger van Aedwert.

3. Deghelicks sollen de van Aedwert oick overgheven, ghelijck sie oick myt dessen overgheven, ius patronatus offte koir, die sie hebben offte hebben moeghen to der kercken offte ander beneficien in den kerspel van Werum tot behoeff salighe Ffrederick Gaykumma vurs. erffgenamen to ewighen dagen³⁾.

4. Noch soll de van Aedwert funderen twe ewighe vicarien, elke vicarie voir dertich golden Rijnsche gulden van ghewichte jaerliker ende ewigher renten, de ene to Suethorn, de ander to Werum, myt dessen beschede, dat die vicarii der vurs. vicarien to ewighen daghen truweliken sollen bidden in allen hoeren missen, ghebeden ende godesdeensten voir salighe Hinrick en Ffrederick Gaykumma ghebroderen, de God ghenade. Ende sollen de vicarii vurs. geholden wesen in kracht desser fundacie eerlike ende rekkelike to leven ende des horen pastoren een hantschrift gheven; ende offte sie soe neet en leveden ende des

1) Sedert berustte de collatie van de kerk te Zuidhorn bij de familie Gaykema, van wie zij overging op de Clanten en hun erfgenamen, de familie Clant Bindervoet.

2) Hieruit blijkt dus, dat Hendrik Gaykema een zwangere weduwe had nagelaten.

3) Ook de collatie te Wierum kwam zoo aan de famile Gaykema.

[p. 130]

gherechtelike vermaent worden eens, ander ende derde mael, ende sick neet en beterden, sollen de collatoren dan de vicarie, dair dat van gheboerde, enen anderen gueden preester moeghen gheven. Oick sollen de vicarii alle weke ten minnesten elck dre missen doen; weren sie oick onghestelt, alsoe dat sie uuyt enigher oirsake de missen ter weken neet doen en konden offte mochten, sollen sie de van enen anderen gueden preester doen laten: des Sondaghes van der Hilligher Drevoldicheit offte van der tijdt nae ghelegentheit der kerken; des Vridaghes voir Alle Kersten-ghelovighe Zelen mitter collecten Animabus en mytter collecten van den hillighen vijff wunden Domini Jesu Christi filii Dei unici; de derde misse sal wesen eens ter weken, als den preester even kompt, van Onser Liever Vrouwen mytter collecten voir alle Kerstene zelen Animabus. Ende ummer soll beide vicarii in allen horen missen ende goedesdeensten truwelike voer salighen Hinrick ende Ffrederick Gaykumma ghebroderen vurs. bidden; dairto sal elck vicarius van den twen vicarien vurs. alle daghe voir den twen broders vurs. ende alle Kerstene-ghelovighe zelen lesen: de twee salmen Miserere ende De profundis myt een Pater noster, Et ne nos, Requiem eternam, A porta Inferi, Credo videre bona Domini, Domine exaudi orationem nostram, Dominus vobiscum, myt der collecten Animabus ende Fidelium Deus ende Requiescant in pace, uuytghesecht de Passye- ende Paescheweken ende de octava Nativitatis Christi. Dairto sollen beide vicarii gheholden ende verbunden sijn, elck in hoere kercke alle godesdeensten mede to doen, to singhen, prediken, bichte to horen, sacramenten to ministreren ende ander godesdeenste doen als hoer pastoir ende kerspellude van hem begheren; voert horen pastoer elck hoersam ende onderdanich wesen in gheboerliken ende kerkensaken.

[p. 131]

5. Dairto sal de vicarius to Suethorn alle jaer des eersten Maendaghes na Sunte Bernardi dach¹⁾ to ewighen daghen bidden den pastoir mytten anderen preesteren der kercken van Suethorn ende den pastoer ende den vicarium to Werum, de dan alle ghelick des morghens in der kercken te Suethorn sollen lesen ene vigilie ende daernae elck misse doen. Ende als die laeste misse uuyt is, sollen alle de voerg. pastoren ende preesters to den graven ghaen salighen Henricks ende Ffredericks ghebroderen vurs. ende lesen daer Miserere ende De profundis myt Pater noster versiculen ende Collecten vurs; ende dan soll sie samentlick to des vicarius vurs. hues ghaen, de hem dan een maeltijdt van dren gherichten gheven sal myt gueden Groningher beer; ende als de maeltijdt ghedaen is, sollen sie samentlick Gratias lesen myt Miserere ende De profundis pro defunctis; ende als de Gratias ghelesen is, sal die vicarius van Werum den twen pastoren voerg. gheven elck vijff stuver, als in der tijdt ghanck ende ghave synt, ende elken preester twe stuver ghelikes payments.

6. Van der vicarien, de to Werum wesen sal, hebben wij, oeverman ende segghesheren vurs., bij weten, wille ende consent der vrunden alle van Gaykummaluede vurs. ende bij consent heren Otten Doelinck, in der tijdt pastoer to Werum vurs., omme salicheit de zelen der van Gaykumma, de voirhen ghestorven sijn, gheordineert in stede den vicarien, de wandaghes van enen salighen Abbet Gaykumma in den jair dusent drehundert enentwintich²⁾ to Gaykumma-

1) 20 Augustus.

2) Frederik Gaykema was van 1329-1350 abt te Aduard. De kroniek vermeldt niets van deze vicarie, maar het stichten ervan komt wel overeen met het karakter van dezen abt, die een zeer devoot man was. De kroniek schijnt trouwens ook zijn testament niet te hebben gekend, ten minste ze spreekt er met geen woord over. Waarschijnlijk bestond het charter, waarbij Frederik deze vicarie stichtte, nog in 1520: ten minste de nauwkeurige opgave van het jaartal schijnt daarvoor te pleiten. Zoo 1321 dus het juiste jaartal is, wat wij mogen aannemen, dan stichtte Frederik de vicarie nog vóór zijn abtschap. Het is trouwens volstrekt niet onmogelijk, dat hij daar vóór dien tijd als kelner of wat dan ook werkzaam is geweest.

[p. 132]

capelle ghefundeert sijn ende overmyts verloep der tijden ende der lueden verkomen sijn, omme God, der kerken ende der zelen van Gaykumma-volck, voerhen sijn ende naemaels noch sterven moeghen, ghenoech te doen, soe dan desse sulve vicarie van den verghelde ende ghestorten blode salighe Frederick Gaykumma vurs. ghestichtigd is, gheordineert ende uyt dessen ordineren ende uuytspreken, dat men dat hues der vurs. vicarien tymmeren sal upt stede ende plaetze, daert salighe Frederick Gaykumma erffgenamen beleven ende bekomen konnen, dair die vicarius vurs. in woenen ende resideren sal. Ende sal van sijnen dren missen vurs. ter weken twe to Gaykumma capelle doen ende ene toe Werum, soeveer dat doenlijck is; ist oick uuyt redelike oersaken neet doenlick, sal hie de derde oick to der vurs. capellen doen; maer alle de principael ende grote hochtiden sal hie sijn missen ende godesdeensten to Werum doen ende den pastoer behulpelick ende bijstandich ende ghehoersam sijn als vurs. is.

7. Ende myt wederuprichtinghe desser vicarien ende capellen en sal dat principael hues bij Gaykummadijck, dair salighe Ffrederick Gaykumma up ghestorven is, van sijnen olden kerckenrecht toe Werum neet ghevrijet sijn, noch oick ghene van allen den anderen husen, de bij Gaykumma-dijck off daeromtrent staen ende to Werum van oldes to kerken

[p. 133]

horen, sal ghevrijet sijn van sijnen kerkenrechte; dan dat elck van oldes schuldich ghewest is, sal hie betalen.

8. Die vicarius to Suethorn sal sijn renten vurs. manen myt wat rechten hie wil, uuyt den erven der van Aedwert to Suethorn offte uuyt elck besunderlinghe, dair he best ghelevet, sunder oevelmoet der van Aedwert.

9. Die vicarius to Werum sal sijn renten manen van den meyeren der van Aedwert up Gaykummadijck, als vurs. is van den vicario to Suethorn.

10. Wylt de van Aedwert de renten der twyer vicarien afflossen, dat moeghen sie to allen tiden doen myt soe voele gheliker ghenoechsamer renten, de men neet sal moeghen lossen dan myt oick ghelike ewighe renten ende de vulle pacht, en soe voirt in ewicheit ende anders neet.

11. De collacie offte presentacie van der vicarien to Suethorn sal ewelick bliven by Gaykummahues to Suethorn, als vurs. is van der rechtinghe ende jus patronatus; ende de collacie offte presentacie van der vicarien toe Werum sal ewelicke bliven bij salighe Ffrederick Gaykumma vurs. hues up Gaykumma-dijck ende sijnen erffgenamen.

12. Item voir de stenen crucen, de bilix na gheleghentheit ende erberheit der personen de, Godt betert! gheslagen sijn, is gheordineert, dat de twe pastoren, als van Suethorn ende Werum, sollen uuyt bevell der van Gaykumma kesen enen van den junghen offte olden preesteren bynnen Aedwert, de gheen officinm en hefft, dat hyr hinderlick in is, wen sie wilt; den sal die Abbet dairto vermoeghen, dat diesulve altijdt, als hie misse doet, sal lesen ende misse doen voer Allerzelen-altaer, dat salighe her Ffrederick Gaykumma, wandaghes Abbet to Aedwert, in den capittelhues ghestichtiget hevet,

[p. 134]

ende sal truwelike bidden voir de vurs. gheslagene gebroders; ende desse misse sal neet gherekent wesen in de missen, de salighe heer Ffrederick voirg. up dat altair ghesath hevet; dan als de hoghe misse beghunt wordt alle daghe to ewighen tiden, sal desse preester ten altair ghaen; ende als hie neet gheschikket en is, sal hie een ander in sijn stede warven; ende de misse sal heten Gaykumma twyer broeder misse; ende als desulve preester sterfft offte enich bevel krijghet, dan solt de pastoren voirg. to enigher tiden enen anderen als vurs. is kesen, den de Abbet indertijdt als vurs. is, bewilligen sal; ende densulven preester den sal de kelner van Aedwert indertijdt altijdt up Sunte Bernardi-dach in eghener personen ter misse denen ende soe to zamen truwelick voir de zelen bidden; ende den eersten dach na Sunte Berent, de den convente moghelick is, solt sie des avendes vigilie holden ende des morghens elck preester in Aedwert een zeelmisse lesen; ende dan sal de kelner des middaghes elken broder gheven een halff menghelen Rijnsches wijns ende en wyt weitenbroet.

13. Ende to wat tijden enich van dessen punten versumet worden sonder redelike oersake, dat God verbede, sollen de van Aedwert to allen tiden ende soe vake dat ghescheghe, ghebroken hebben vijfftich golden overlantsche Rijnsche gulden van ghewichte, de de beide pastoren voirg. dan moeghen manen uuyt enich van Aedwerder arven, dairt hem alderbest ghelevet, myt wat rechte, gheestlick, warlick offte botbreven, hoet den pastoren bet ghelevet sonder oevelmoet der van Aedwert; ende noch sollen de van Aedwert allikewal geholden wesen de vurs. articulen bij der vurs. pene ende maneren to holden, ende so vake de pene ghebroken worde sonder redelike oirsake als vurs. is, sal men

[p. 135]

de pene keren tot verbeteringhe beider vicarien, dat is de ene helffte to Suethorn ende de ander helffte to Werum offte Gaykummacapelle.

14. Item, de van Aedwert sollen bewissen beide kerken in Groningen, t Sunte Merten ende ter Ae, den kerckheren ende ghemene preesteren aldaer ses golden Rijnsche gulden van ghewichte jaerlicker renten, van welcken ses Rijnsche gulden sollen vere to Sunte Merten ende twe ter Ae wesen, dair de vurs. salighe beide broeders in beiden kerken van beghaen sollen worden jaerlix myt twe punt wasses ende zeelmissen na ghewoente derselver kerken; ende dat dair dan overlopt, sal men den kerckheren ende ghemene preesteren der vurs. kercken ende oick den preesteren van Sunte Walburghe delen, omme truwelike to bidden voir die vurs. salighe beide broeders in missen ende vigilien, als dat behoerlick ende ghewoentlick is. Ende so langhe de renten vurs. onverwisset sijn, mach de procurator van Sunte Merten de vurs. ses ghewichtige gulden manen uuyt enighen van allen Aedwerder guederen, oick wair die ghelegen sijn ende hem best belevet, schadeloes ghelt, myt wat rechte gheestelick offte warlick hie wil; ende van dessen sessen den procuratori ter Ae twe van gheven, daer men dan in beiden kerken van doen sal als vurs is.

15. Item toe der vicarii husen sollen de van Aedwert gheven, tot elken hues vijffdusent steens, soevoele pannen als men dairto behoevet ende enen gueden oven kalckes.

16. De van Aedwert sollen to ewighen daghen to alle jair up Sunte Bernardi-dach vijff arme menschen in de ere der vijff wunden Christi in hoeren reventer de kost gheven ende dairtoe elck enen cruesden penninck.

17. Solle oick in jenighen tokomenden tiden duester-

[p. 136]

nisse offte swaerheit tusschen den parten vurs. van den articulen offte sake vurs., sollen altijdt staen ende bliven an verclaringhe offte interpretacie onser overman ende segghesheren vurs.; ende in ghebreke onser offte enich van onsen maeghen, de in den levende sijn, ander guede, onstrafber luede in der offte des stede kesen ende dan verclaren als vurs.

18. Ende hyrenboven hebben de werdighen ende relligiosen heren Abbet ende Prior vurs. in onser oeverman ende segghesheren tegenwordicheit Johan Gaykumma ende sijnen vrunden vurs. in naem ende van weghen des hantdadighen vurs. enen gheboerliken voetval ghedaen, dairup dan oick ende alle den vurs. articulen Johan Gaykumma ende sijne vrunden vurs. de bovengescr. nederslach Hinrick ende Ffrederick Gaykumma ghebroderen vurs., om dat bitter liden ende de leeffte Christi, den principalen, als naemlick heer Sweder van Merwijck, heer Johan van Steenwijck, broder Gheert hoffmeister ende de twe brouwer- ende backerknechten vurs., vergheven, desulve offte nemant voirtmeer omme deselve misdaet bet to haten offte to nijden off oick beth omme de vurs. sake to spreken up jemande myt rechte offte sunder recht, dan des myt al man, nemant uuytgenomen, verliket ende versoent sollen wesen ende bliven. Hebben oick dairup deselve Johan Gaykumma myt allen ende een itlick besonder sijner vrunden voers, voir hem ende hoeren erffgenamen, vrunden, swaghers ende maeghen, mannen ende vrouwen, gheboren ende ongheboren, ghegunt ende ghegeven en in kracht desses breeffs gunnen ende gheven ene stede ende vaste maeghesende moedeszoene denselven heren Sweder, olde kelner, heer Johan van Steenwijck, beermeister, broder Gheert hoeffmeister ende den twen brouwerende backerknechten vurs. ende elck besunder, als denghenen, de die misdad vurs. ghedaen, mede-

[p. 137]

ghedaen offte heten doen hebben. Dairenboven hebben oick desulve Johan Gaykumma myt alle sijne vrunden ende in maneren vurs. desulve moetende maechsone ghegunt ende toghestaen ende myt dessen breve tostaen den weerdigen ende relligiosen heren abbet, prior, supprior, kelner, bursario, cleetmeister ende voirt alle den broderen ende conventualen, klerken offte leken des convents van Aedwert ende elck besundere, de nun sint ende in ewicheit komen moeghen, myt alle hoere denaren ende inwoneren, alsoe dat alle ende een jewelick besunder in ende myt desser soene ende moetsoene ghesoent ende verenighet in ewicheit sollen wesen ende bliven. Breke oick jemant van beiden partien desse vurs. sone, de sal vervallen wesen in een pene van twedusent golden overlantsche Rijnsche gulden van ghewichte, een dusent tot des hoenden behoeff ende een dusent tot der fabrico van Sunte Merten in Groningen behoeff, sonder alle arch ende list.

In oirkunde der wairheit hebben wij, oeverman ende segghesheren vurs., elck onse seghelen witlick doen hanghen, ende omme de mere vestenisse, want wij Elbertus, abbet ende convent vurs. desse vurs. soene, dair sie ons ankumpt, ende wij Johan Gaykumma myt alle unsen vrunden desulve soene, dair sie ons ankompt, belevet ende toghestaen hebben, onse ende onse convents ende Dirck Schaffer ende Focko Aykumma segelen witlick beneden an desen breeff doen hanghen. In den jair Onss Heren dusent vijffhundert ende twintich des Maendaghes nae Simonis et Jude apostolorum.

Rijksarchief in Groningen. Register 1520 n^o. 15. Origineel. (Vgl. Nanninga Uitterdijk, blz. 18 vlg.)

[p. 138]

Bijlage VI.

Uittreksel uit de kroniek van Sicke Benninghe.

Van Hendrick Gaickinga ende Frederick gebroederen, de doodtgeslagen worden in Aduwardt.

In den jaere Ons Heeren duisent vijffhondert en twintich soo weeren daer twee gebroederen, (d)en eene geheeten Hindrick Gaickinga, die ander Fredrick Gaickinga, gebooren van Gaickingahuys; en weeren van oldes van ridderlijcken geslachte, en mede van den oppersten hovelingen tusschen Eemse en Lauwersche; de hadden seeckere summige heerlickheeden en privilegien in 't Clooster van Adewart van oldes, dat em nu seer weinich geholden wort; en die privilegien, vrijheeden en heerlickheeden queemen heer van eenen Abt, die gebooren was van Gaickingahuys, geheeten Heer Frederick Gaickinga, booven anderhalff hondert jaeren verleeden¹⁾; de lede sich weder tegen sijne waerlijcken gebroederen met oorloch en veide, en was den Gaickinga-volck overlegen mit macht en goedt, soodat he sijne gebroederen en vrinden mit macht afdranck en creegh een groot

1) Benninghe taxeert hier vrij juist. Zooals wij zagen, was Frederik abt van 1329 tot 1350.

[p. 139]

part van Gaickinga-landen¹⁾; doch ten laesten wort daer eene vrundschap tusschen beyden partijen gehandelt, als ick heb hooren seggen, wat elck van den landen hebben solden; en de van Gaickinga solden hebben jaerlyx in 't euwige van dat convent van Adewert alle jaer op S. Meertens avondt²⁾ eene witte swaen en een capuin en een kanne wijns, en solden in eeuwige eene misse holden in capittelhuys, en eene barnende lampe voor alle Gaickinge geslachte; en ofte begeerde een kindt van den geslachte, dat geestelyck wolde worden, solden se in 't Convent anneemen; en ofte ienich van den geslachte verarmenden, den solden se geeven en gunnen de cost sijn levent lanck; ende tot wat tijden, nacht ofte dach, dat se queemen mit oer dienaers, soo solde men oer Abdie openen en geeven em daer bier en cost en wijn; en op alle Sunte Berende daegen³⁾ solde men se bidden ter stacie in 't Convent en geeven em daer gebraeden en gesooden en op die taeffel. Soo woonde Frederick Gaickinga op 't principale huys, dat em ter scheidinge gevallen was; den nooden se en beeden den daer toe koomen op St. Bernardo dach 1520⁴⁾, meenende dat se daer genoch an gedaen hadden, en beeden Hindrick Gaickinga, en Johan, den jongsten broeder, niet; want se woonden toe Suidthorn op oer vaeders huys,

1) Of dit juist is, is niet meer uit te maken. Zooals reeds is gezegd, de kroniek zwijgt van dat alles, en andere stukken uit den tijd zelf staan ons niet ten dienste. Benninghe's grond ‘als ick heb hooren seggen,’ is wel wat vaag. Het eenige, dat vaststaat, is de ‘mundtschap tusschen beyden partijen gehandelt’, want de bepalingen daarvan werden ook later nog nageleefd en konden dus Benninghe bekend zijn.

2) 10 November.

3) 20 Augustus.

4) Er staat 1521, maar dit is natuurlijk een drukfout. Ik heb meer drukfouten van Brouerius stilzwijgend verbeterd.

[p. 140]

Allart Gaickinga geheeten; soo was dese Hindrick Gaickinga soo stolt en onversaegede coene man als tusschen der Eemse en Lauwersche eene woonde, en daerbij vrisch en wael van persoen, gestalt; en wort ontseen (ende) bevruchtet van geestelick en warlyck, de em ienich onrecht en ongelijck voorleede; en mocht oock van de huisluiden en buiren geen ongelijck en onrecht lijden, en conde soo wael verlijcken en toe vrede stellen; want elck ontsach em om sijn manheyt willen, soodat in mensche gedachte sijns gelijck in Langewoldt en Hommersee¹⁾ niet is geweest; en was dat hoovet van alle sijn geslachte, de doe leveden; sijn vader Allert Gaickinga was gebooren van Gaickingahuys, sijn moeder Vrouke was Claws Caters dochter, en he hadde eene huisvrouwe, geheeten Grietje, Geert Wicheringe dochter uit Gronningen; en olden Johan Tema was Grieten oldevader, soodat he was van grooten vrunden en geslachten binnen en buiten Gronningen²⁾. Als he nu niet gebeeden was als sijn vader voorgenoempt, soo tooch he en Johan de jongste broeder daerhen toe Cloester ongebeeden, en aten en droncken mede in 't reventer mit dat Convent en ander graften³⁾ als dat gewoontlyck was; nae der maeltijt gengen die drie gebroederen op die Abdie omme daer vroolyck toe maecken, als em dat toebehoorde; soo worden se daer niet getoevet en geleft, als em dat toebehoorde; soo wort Hindrick voorgenoemt quaet, en genck nae de poorte omme toe huis toe vaeren, ende Fredrick, sijn broeder, volgede em; dat was een sachtsinnich, braeff, goet man en geen vechter; en

1) Humsterland.

2) Hieruit kan reeds de verwantschap met eenige der in het charter van 29 October 1520 genoemde vrienden van Hendrik Gaickinga worden afgeleid.

3) Gasten?

[p. 141]

Johan, de jongste broeder, quam achternae, de heell droncken was; soo was de kelner op 't hoff tusschen die nie poorte en dat brouhuys, en desse kelner was een starck, wreet man, geheeten Sweer van Maerwijck, van hoveluiden uit den lande van Cleve gebooren, en daer was oock bij em beermester heer Hindrick van Steenwijck en welcke covelbroeders mit voelen knechten uit dat brouhuys en lanckhuys, de den Johan Gaickinga bespotteden en vechtelyck mit em worden; doe dat de andere twie gebroeders sagen, soo liepen se mit oer geweer tegen all dat conventsvolck, geestlyck en waerlyck; en de kelner starckeden sijn knechten mit woorden starckelyck an ter weer, soodat die twie gebroederen Hindrick en Frederick beide voor die nie poorte worden dootgeslaegen, dat jammer en schaede is soo toe hooren en toe schrijven, en in langen jaren soo grooten ongeluck en jammerlycken doodtslach van soodaene geestelycken luiden is geschiet in 't Convent van Adewart; en worden vermoort en dootgeslaegen als rasende honden, want Hindrick voorgenoemt wort op 't hoovet geslaegen mit eenen grooten stock, dat hoovet in allen stucken, dat he niet bet sprack; Frederick wort geworpen mit eenen backsteen voor sijn hoovet, dat se beyde doodt bleeven, Godt wese dese genediche.

Item corts daernae in denselven jaere vel de Abt van Adewart, Heer Elbert geheeten, an Mr. Willem Frederici en Mr. Evert Jarges, beyde kerckheere toe Sunte Meerten, omme eene soene te verhandelen en toe maecken van den gestorteden bloede desser tweer broederen, welcke dat de vrunden mit grooter swaericheyt en beede der beyder pastooren hebben believet; en sint van beyden partijen toe geraemet vier scheydesheeren ende dedingesluiden, entloos, steede ende vast, alse Mr. Evert Jarges,

[p. 142]

Doctor en kerckheere toe St. Meerten, Mester Roelof Mepsche, Doctor en kerckheere toe Bedum, Coert Coenerdes en Reindt Duerdes¹⁾, beide Borgemeesteren in Gronningen, en Mr. Willem Frederici, Doctor en kerckheere toe St. Meerten, als een overman, welcker overman en deedingesluiden desse voorbenoemde partijen stede, vast in euwige hebben verlijcket in maniere naebeschreeven.

(Volgt een resumé van het boven - bijlage V - medegedeelde charter. Van waar Benninghe evenwel de volgende bepalingen ontleent, die niet in het charter voorkomen, is niet duidelijk; mogelijk waren er nog mondelinge afspraken gemaakt, of heeft Benninghe misschien een concept gezien, waarin deze bepalingen waren opgenomen, die bij de definitieve vaststelling van den tekst weer werden geschrapt.)

Item oock sullen se (abt en convent van Aduard) koopen en bestellen op elck graft eenen grooten blauwen steen²⁾. Voort soo sullen dat convent bekostigen en senden eenen preester toe Roemen, eene bedevaert voor der beider broeder ziellen toe doende, en sall in elck kercke van den soeven kercke lesen ofte laeten lesen vijff missen.

(Brouerius van Nidek, Analecta medii aevi, blz. 321 vlg.)

1) Er staat Diverdes.

2) In de Provinciale Groninger Courant van 6 October 1877 deelde ds. G. Heeres mede, dat in het zuiderkruis der kerk van Zuidhorn nog een groote grafzerk lag met opschrift: ‘In den jare 1520 op Sint Bernardi dagh starf Frerick Gaikinga ende ligt alhyr begraven.’ Dit is dus de ‘grooten blauwen steen’ van Benninghe. (Vriendelijke mededeeling van mr. J.A. Feith).

[p. 143]

Bijlage VII¹⁾.

Rekeninge Johan Luttema van sijnnen ontfanck ende utgave, die hij als rentmeester van den gewezene convente van Aedwert, Trimunte, Cusemer, Selwert ende Winsum gehat heeft van den jare anno XV^c vijff ende tnegentich, gemaect yn carolusguldens, tstuck tot twintich stuvers Brabants gerekent, stuvers ende placken.

Ontfanck van de Corpus-landen van Aedwert voors.

Desen Rentmeester is van de Heren Gedeputeerde

1) Bij het ontbreken van geregelde rekeningen van het klooster zelf, die in den loop der tijden zijn verloren gegaan - het is evenwel zeker, dat zij de abdij hebben overleefd, - zal de volgende rekening welkom zijn, ten einde ten minste eenigszins een denkbeeld te verkrijgen van den rijkdom van Aduard. Eenigszins - want het is bekend (vgl. de volgende noot), dat lang niet alle kloostergoederen, waarvan de abdij in haar bloeitijd de opbrengst had genoten, in 1595 meer aanwezig waren. Maar deze rekening is de oudste volledige, die wij kennen, en dus de uitgave overwaard. Uitvoerige toelichtingen heb ik niet gegeven, daar mr. J.A. Feith voornemens is den rijkdom der Ommelander-kloosters tot een voorwerp van zijn onderzoek te maken en de resultaten daarvan mede te deelen in den Groninger Volksalmanak; daarheen verwijzen wij dus den belangstellenden lezer. Wat den overgang der kloostergoederen op het gewest Stad en Lande betreft, is het volgende op te merken. Volgens een uitspraak der Staten Generaal van 17 Februari 1595 kwamen deze goederen ‘tho dispositie van de Gedeputeerden deser Provintien, umme ad pios usus und insonderheit tho underholdt van schoelen und educatie van de jöget uth Stadt und Ummelanden vorschreven binnen Grönningen geappliceert tho worden’. Tot de ontvangst dier inkomsten en hun verdere administratie zouden ‘een ofte meer bequame ende gequalificeerde personen tot ontfangers geordonneert worden’. Van deze ontvangers zijn de hierachter volgende rekeningen der landerijen en der veenen afkomstig; zij berusten in het Rijksarchief te Groningen. Wat de waarde der in de volgende rekening genoemde geldspecien betreft, zij kan geen moeilijkheden opleveren, daar alles tot Carolusguldens is herleid.

[p. 144]

Staaten deser provincie gelevert zeker register, onder dwelcke die corpuslanden int generael, belopende omtrent vier hondert twaleff grazen lantz¹⁾, zonder specificatie, soewel van de grastalen als dhuyeringhe beyde van de corpuslanden ende oeck tmerendeel van de huyringe der meyerlanden, gelijck hem rentmeester oeck van de volgende conventen ende cloosteren geen pertinente register ofte specificatie gelevert zijn; doch gemerct dvoors. Rentmeester (als dlanden van Aedwert bekent sijnde) groote diligentie heeft gedaen, zoevoele mogelicken ware, dnavolgende specificatie van de huyringe tijde deser rekeninge gestelt, onder correctie van Mijn Heren, inde nije hueringe van de olde te verdragen, als mede van de navolgende cloosteren.

1) De corpuslanden zijn de landen om en bij het klooster gelegen, die voorheen door de kloosterlingen zelven en later voor hen door hun onderhebbenden werden bebouwd. Deze landen hadden in 1555 nog 669 grazen beloopen (vgl. het schatregister van dat jaar bij Boeles, De geestelijke goederen in de provincie Groningen, blz. 34); het verschil bewijst, hoezeer de vestiging van het Groninger bisdom en de troebele tijden van den Geuzenoorlog het grondbezit der abdij hadden verminderd.

[p. 145]

Corpus-landen voorscreven.

Berent Jansz., schoemaecker buyten die noorderpoort^1), heft int verzet^2) dartien grasen^3) lantz an diversche stucken; ergo hier gestelt by	- nihil.
Johan Fransz. heeft int verzet 29 grazen lantz; ergo hier	- nihil.
Johan van Winssum heeft int verzet 14 graezen lantz, solde darenboven thuyer gegeven hebben veertien daler, dwelcke hem geremitteert worden, vermitz dzelve landen an eenen anderen verhuyert zijn; ergo alhier	- nihil.
Juffrouwe Tetke Jarges heeft int verzet 29 graezen lantz, geeft darenboven te huyer, ende desen rentmeester untfangen heeft, thien daler; facit in Carolusguldens ter somme van	- 15- 0-0
Cornelis Cock heeft int verzet seven ende twintich graezen lantz, tgras twee Embder guldens, mitz cortende van wegen sijn geltzrenten vijff ende dartich Embder gulden; comt voor toverscot bij dezen rentmeester untfangen, veertien daler achtehalve stuvers Brabantz; facit	- 21- 7-4
Den E Borgemeester Melle Coenders^4) heeft achtien grazen lantz, boven tgene

1) Bedoeld is natuurlijk de noorderpoort van het klooster, een plaatsbepaling, die nog in de buurt van Aduard bekend is.

2) Int verzet beteekent in onderpand: vandaar dan ook, dat voor deze landerijen geen huur wordt berekend. Alleen als het ‘int verzet’ gegeven land meer waarde heeft dan de schuld, wordt er huur voor gegeven.

3) Een gras land was en is ongeveer een halve hectare.

4) Mello Coenders, uit het beroemde Groningsche geslacht.

[p. 146]

hij aen Auwerderzijl^1) als een eenjarich meijer^2) verschoten. Ontfangen vijfftien daler, comt	- 22-10-0
Abel Grevinck heeft 20 grazen lantz, facit	- 30- 0-0
Bronger Pieters heeft 10 graezen lantz, facit	- 15- 0-0
Claes Tonnis heeft 60 graezen lantz in de Collegio^3) gehuyert, den hoop voor 160 daler, comt	-240- 0-0
Popcke Alles heeft 35 graesen lantz, tgras een daler, facit	- 52-10-0
Johan Jacobs in Aedwert bruyct 55 graezen lantz, tgras een daler; noch 18 graezen, tgras een Embder gulden, tsamen 68 daler 15 Brab., facit	-102-15-0
Claes Jansz. Bloem heeft 25 graezen lantz, facit	- 37-10-0
Berent Hindericksz. bruyct 10 graezen lantz, facit	- 15- 0-0
Roeleff Cornelisz. ende Jan Cornelisz. hebben thien graezen lantz, facit	- 15- 0-0
Andries Andriesz. ende Dyje Wyertz bruycken tzamen 60 graezen lantz, tgras een daler, facit	- 90- 0-0
Summa totalis der verhuerunge der corpuslanden, in de voorgaende 2 sijden ende een post begrepen, bedraget tsamen ter summe

1) Aduarderzijl ligt aan het Aduarderdiep in de buurt van Ezinge.

2) Meijer of beklemde meijer is de gebruiker van onder beklemming uitgedaan land. Maar een eenjarig meijer kan bezwaarlijk iets anders zijn dan een huurder voor één jaar.

3) Onder collegium wordt doorgaans verstaan het college van Gedeputeerde Staten of het provinciehuis. Vermoedelijk wil ‘in de collegio’ zeggen, dat de verhuring is geschied door Gedeputeerde Staten, terwijl bij de andere posten de verhuring een voortzetting is van bestaande, nog door het klooster zelf uitgegeven huren.

[p. 147]

van seshondert sevenveertich gl. twalleff st. vier pl.

-647-12-4

Landen op de Hoge Meeden¹⁾.

Temme Cornelis gebruyct tachtich graezen lantz, tgras een daler, comt in car. gulden.	-120- 0-0
Jacob Dreuwers bruyct 76 graesen lantz, facit	-114- 0-0
Dreuwer Reintiens ofte haer zoon bruyct achtentzestich graezen lants, facit	-102- 0-0
Edse Bouwes bruyct sessentseventich graezen lantz, tgras een daler, comt	-114- 0-0
Eetke Stollinge-plaetse is 65 grazen lantz, tgras een daler; hiervan bruyct Abel Groeningh 9 grazen, comt.	- 97-10-0
Johan Knarsius weduwe, nu Johan Pietersz., bruyct 52 graezen, facit	- 78- 0-0
Johan Tijmens bruyct 84 graezen lantz, facit	-126- 0-0
Cornelis Thonis bruyct 38 graesen lantz, facit	- 57- 0-0
Jan Rempts bruyct 49 graezen hoochlant ende 25 graezen leechlant^2), tgras vant hogelant een daler, facit	- 73-10-0
Jijtien Louwes weduwe bruyct 50½ grazen lantz, facit	- 75-15-0
Koene Jansz., nu Egbert Dirricksz., bruyct 49½ graezen lantz, facit	- 74- 5-0
Gerrit Jouckes bruyct 34 graezen lants, tgras een daler, facit	- 51- 0-0

1) Hoogemeeden ligt een half uurtje ten zuidoosten van Aduard.

2) Waarschijnlijk bedoelt de rekening met hoogland kleiland, gelijk nog de Groningsche kleistreek tusschen het Rietdiep en Damsterdiep, behalve de gemeenten Bedum en Ten Boer, het hoogeland heet. Laagland zal dan veenland zijn, dat 's winters onder water loopt.

[p. 148]

Grete Datema bruyct 25 graesen hoochlant ende 16 graezen leechlant, tgras vant hogelant een daler, facit	- 37-10-0
Jan Gerritz bruyct 60 graesen lantz, facit.	- 90- 0-0
Pieter Jochums bruyct 46 graesen lantz, facit	- 69- 0-0
Gerrit Wolters bruyct 44 graezen lantz, facit	- 66- 0-0
Cornelis Duyertz bruyct 58 grazen lantz, facit	- 87- 0-0
Wolter Tonis bruyct 66 graesen lantz, facit	- 99- 0-0
Hinderick Claesz. up Cornelis Louwensplaets bruyct 60 graesen nylanster-lant^1), tgras een Embder gulden drie Brdts st 6 plac., also in der Collegio verdragen, comt.	- 78-15-0
Roeleff Cornelis, nu Jan Claesz., bruyct 73 grasen Fransemer-lant^2), tgras een Embder gl., facit	- 82- 2-4
Nannynck Cornelis bruyct 79 graesen, daeronder 12 graesen nylantster-lant, het ander Fransemer-lant, tgras vant Fransemerlant een Embder gl. ende tnyelanster-lant tgras een Embder gulden 3 Brab. st. 6 placken, facit	- 91- 2-4
Merten Jansz. up het Nylant bruyct 62 graesen nylanster-lant, tgras een Embder gulden 3 Brab. st. 6 plac., facit in Carolus-gulden	- 81- 7-4
Lijffko Zwager bruyct 44 graesen nyelantster-lant, tgras een Embder gulden 3 Brab. st. 6 placken, facit	- 57-15-0

1) Nijlansterland is waarschijnlijk nieuwgewonnen land bij Fransum.

2) Fransemerland is land bij Fransum, ten noorden van Aduard.

[p. 149]

Evert up het Lent bruyct 44 graesen nyelantster-lant, tgras als boven, facit	- 57-15-0
Lue up den Dijck bruyct 6 graesen mit de weyde bij den wech, tgras een daler, comt in Carolus-gl.	- 9- 0-0
Ariaen Hynnes ende Heynne Heynnes up Claes Tonnis-plaetz bruycken 75 graesen lantz, tgras 2 Embder gl., nae de nye huyeringe, facit	-168-15-0

Landen gelegen in den Ham¹⁾.

Bronger Brongersma heeft in de huyer 66 graesen lantz, ende noch 29 graesen in pacht ofte verset, tgras van de 66 graesen een ½ daler, facit	-148-10-0
Johan Harmansz. weduwe heeft 29 graezen lantz, tgras een daler, facit	- 43-10-0
Dubbeltbier ofte Meynert Isbrantsz bruycken 104 graezen lantz, tgras een daler, facit	-156- 0-0
Jurgen Claesz. bruyct 66 graesen lantz, facit	- 99- 0-0
Jacob Dirricksz. heeft int verset 44 graesen lantz, ergo hier	- nihil.
Arys Jansz. bruyct 66 graesen lantz, tgras een daler, facit	- 99- 0-0
Harmen Valcks bruyct 38 graesen lantz, tgras een daler, in munte deser rekeninge dsomma van	- 57- 0-0
Claes Jansz. bruyct 65½ graesen lantz, tgras een daler, in Carolus-gl.	- 98- 5-0
Anne Pieters, nu Koene Jansz., bruyct 65½ graesen lantz, comt	- 98- 5-0

1) Den Ham ligt niet ver van Fransum, ten noorden van Aduard.

[p. 150]

Telle Jansz. bruyct 54 graesen lantz, facit	- 81- 0-0
Pieter Berents bruyct 38 graesen lantz, facit	- 57- 0-0
Offke Jacobs bruyct 38 graesen lantz, comt	- 57- 0-0
Jan Allertz heeft int verset 68 graesen lantz, ergo hier	- nihil.
Mello Frericks heeft int verset 60 graesen lantz, ergo hier	- nihil.
Oltger Frericks bruyct vierentsestich ende een halve graesen lantz, tgras een daler, comt in munte deser rekeninge dsomme van	- 96-15-0
Cornelis Itkens bruyct 58 graesen lantz, tgras een daler, comt in Caroolus-gl.	- 87- 0-0
Cornelis Jochums heeft int gebruyck 70 graesen lantz, oft Sybrandt Menoltz, facit	-105- 0-0
Tonis Folckerts bruyct 51 graesen lantz, facit	- 76-10-0
Pieter Luytiens bruyct 15 graesen lantz; maer gemerct tzelve lant hem is streckende an den wech, derhalven onbegraven moet blyven leggen, nooyt meer als negen daler hiervan betaelt, in munte deser	- 13-10-0
Johannes Pieters bruyct 30½ graesen lantz, tgras 30 Brab. stuvers, facit	- 45-15-0
Johan Assiens bruyct 5 graesen lantz, tgras een daler, comt in Carolus-guldens dsomme van	- 7-10-0

Landen gelegen toe Fransum¹⁾.

Hans Claesz., nu Anna Thomas, bruyct

1) Fransum vgl. boven blz. 148 noot 2.

[p. 151]

39 grasen Hamsterlant^1) ende 10 grasen Framserlant, comt 46½ daler, facit in Car. gl.	- 69-15-0
Claes Vechters bruyct 70 graesen lantz; daeronder sijn 5 grasen ¼ Hamsterlant, dreste Framserlant; comt 53 daler 24 Brab. st. 3 placken, in munte deser	- 80-14-3
Syabbe Abberinge bruyct 82 graesen lantz, tgras een Embder gulden, in munte dezer	- 92- 5-0
Albert Hindericksz. bruyct 6 graesen lantz, tgras een Embder gulden, comt	- 6-15-0
Wabbe Jansz., nu Arent Jansz. ende Aybe Boeles, gebruycken tzamen 85 graesen lantz, daeronder zijn 44 grasen Hamsterlant; comt 74 daler 22½ stuver, facit in Carolus-gl.	-112- 2-4
Dirrick Cornelisz., nu Gabbe Garbrantz., bruyct 65 graesen lantz, tgras een Embder gulden, comt in Carolus-guldens	- 73- 2-4
Reynner Jansz. bruyct 52 graesen lantz, tgras een Embder gulden, comt in Carolusgl. dsomme van	- 58-10-0
Claes Grebers bruyct 51 graesen lantz Hamsterlant, tgras een daler, comt in muntes deses	- 76-10-0
Gerrit Symons bruyct 60 graesen Hamsterlant	- 90- 0-0
Pieter Luytiens weduwe bruyct 55 graesen, tgras een Embder gulden, facit in Carolus-gl.	- 61-17-4
Jonge Jan Geerts ofte den gebruyckers, als Ariaen Jacobs ende Eebe Sijpkes,

1) Hamsterland is land bij Den Ham, vgl. boven blz. 149 noot.

[p. 152]

bruycken hondert graesen lantz up Ferwerder-mieden^1), tzamen voor 50 daler, comt in munte deser	- 75- 0-0
Enne Jansz. weduwe bruyct drie en dartich graezen lantz, den hoop voor dartich Embder-guldens, facit	- 33-15-0
Jan Cornelisz. bruyct 70 graesen, daervan sijn 54 graesen Hamsterlandt ende 16 graesen Framsemerlant; comt tzamen 66 daler, in munte deser rekeninge	- 99- 0-0
Jan Brantz in Humsterlant^2) bruyct 54 graesen lantz; is metten heren Gedeputeerde Staten deser provintie veraccordeert, dat hij voor tgras betalen zall 15 st. Brab., comt in munte deser	- 40-10-0
Nanninck Pieters bruyct 22 graesen lantz Hamsterlant ende 17 graesen Fransemerlant; comt 33 daler 22½ st., facit in Carolus-gl.	- 52- 2-4
Melis Jacobs bruyct 77 graesen lantz, tgras een Embder gulden, facit	- 86-12-4
Jacob Eebels bruyct 54 graesen lantz, tgras een Embder gulden, comt in munte deser	- 60-15-0
Pieter Pieters bruyct 73 graesen lantz, tgras een Embder gulden, facit in Carolus-gl.	- 82- 2-4
Hubert Reynerts, nu Anna Claesz., bruyct 90 grasen, in de Collegio verhuyert voor 80 daler, comt.	-120- 0-0
Albertz Trijn, een weduwe, bruyct zes

1) Ferwerder-mieden bij Feerwerd aan het Rietdiep, ten noorden van Aduard.

2) Humsterland is het noordwestelijk gedeelte van Hunsingoo. De plaatsbepaling is nog al vaag en men zou in de verleiding komen om Hamsterland in plaats van Humsterland te lezen; dit laatste staat er echter duidelijk.

[p. 153]

graesen lantz, tgras een Embder gulden, in munte deser rekeninge	- 6-15-0
Huge Cornelis up Jan Fockes-plaetz bruyct 10½ grasen lantz, tgras int ansien vant gebruyck van de weyde up de wech 5 arentz gulden, facit	- 19-13-6

Dijcksters ofte Legemeetsters¹⁾.

Evert Fockes bruyct 22 graesen lantz hoochlantz ende 37 graesen leechlandt, tgras vant hoogelant voor een daler, comt in Carolus-gl.	- 33- 0-0
Claes Jansz. bruyct 23 graesen lantz hoochlant ende 25½ graesen leechlant, tgras vant hoogelant voor een daler, facit in munte deses	- 34-10-0
Heynderick Harmens toe Hoochkerck bij de cleyuve bruyct honderttwaleff graesen leechlant; maer also dese landen woest leggende, heeft desen rentmeester daervan nyet ontfangen; ergo hier	- nihil.
Jacob Temmes bruyct 36 graesen hoochlant ende 37½ graezen leechlandt, tgras vant hogelant voor een daler, comt	- 54- 0-0
Jacob Cornelisz. bruyct 22 graezen hoochlant ende 32 grazen leechlandt, tgras vant hogelant voor een daler, facit	- 33- 0-0
Jan Pietersz. bruyct 51 graezen hoochlant, ende in de gae^2) 4 grazen, tgras vant hogelant voor een daler, comt	- 76-10-0

1) Legemeeden ligt ten zuiden van Aduard tusschen Zuidhorn en Hoogkerk. Even benoorden dit dorp ligt een weg, de Munnekedijk. Zoo zal de benaming: ‘Dijcksters ofte Legemeetsters’ zijn te verklaren.

2) Ga of goa is laag land met ondergrond van veen en derrie. Nog bestaat de Noord- en Zuidhornerga ten westen van deze orpen, waar de kaart van Beckeringh enkel De Gaa heeft.

[p. 154]

Jan Dirricksz. bruyct 32 graezen lantz, is hoochlant, tgras een daler, facit	- 48- 0-0
Rijckert Jytkens bruyct 57 graezen lantz, daervan 2 graezen in de gae verbijstert zijn, respondeert alhier van 55 grazen, tgras een daler, facit	- 82-10-0
Hinderick Thonnis bruyct 12 grazen hoochlant ende 12 grazen leechlant, tgras vant hoochlant een daler, comt	- 18- 0-0
Frijck bruyct vier graezen hoochlant ende 24 graezen leechlant, tgras vant hoogelant een daler, comt	- 6- 0-0
Tomes Pieters bruyct 12 graezen hoochlant ende veertien graezen leechlant, tgras vant hoogelant voor een daler, facit	- 18- 0-0

Dnavolgende coeters en dijksters¹⁾ voorsz.

Cornelis Berentz heeft 30 graezen leechlant, leggende woest; ergo	- nihil.
Popcke Jansz. ofte Popcke Hil by de Matsloot, nu Jan Claesz., heeft 36 ofte 40 graezen leechlant, mede unbruyckbaer leggende; ergo hier	- nihil.
Pieter Fockens weduwe dardehalve graezen lantz, leggende onbeheert; ergo hier	- nihil.
Remke Jansz., nu Bernier Remkes, van een gras landes; is mede nyt van gecommen, ergo hier	- nihil.
Tamme Duertz bij Meedsterkerck^2) plach

1) Coeters zijn natuurlijk keuters of keuterboeren. Over Dijcksters zie boven blz. 153 noot 1.

2) De Meedsterkerk is de kerk van Legemeeden, die omstreeks 1860 is afgebroken. Hoogemeeden heeft, naar het schijnt, nooit een kerk gehad.

[p. 155]

20 Embder gulden en 12 Groninger stuver te geven; lecht mede woeste, ergo hier	- nihil.
Dat tichelwerk, daer Jan Engelberts op woont, groot 84 graezen met thien graesen; dese landen leggen meest onder twater, ende heeft desen rentmeester daervan niet meer koenen ontfangen als veertich Carolus-gulden tien stuvers, hier dzelve	- 40-10-0

Landen toe Suythorn ende Noorthorn.

Johan Geertz bruyct achtendartich grasen hochlant ende vier graesen leechlant, tgras vant hoochlant een daler, comt in Carolus-gulden, munte deser rekeninge	- 57- 0-0
Tymen Jansz. is van sijn gebruyck bij Jan Fransz. dorch wissel^1) afgetogen 6 grazen lantz, dwelcke up de landen van Abel Florisz. te Garnewert zijn geaddeert, vermogens die versegelinge an eenige heren getoont, blyvende in reste 40⅛ graezen ende noch 20½ grasen, tgras van deselve 40⅛ grazen een Embder gl., gerekent in munte deser	- 45- 2-6½
Jan Tymens, nu Jan Eppes ofte Wale Popkens, heeft vierentwintich grazen lantz in de gae ende noch veertich graezen, tgras van de 40 graesen een Embder gulden gerekent, facit in munte deser rekeninge	- 45- 0-0
Walle Popkensz., daernae Pieter Claesz., heft na de abtzlegger^2) 38

1) Verwisseling.

2) Hieruit blijkt, dat destijds nog de legger der landen van het klooster, die daar vroeger onder den abt zelf berustte, bestond. Trouwens de laatste abt, Willem Emmen, zal ten minste dergelijke stukken van waarde wel naar het refugium in Groningen hebben medegenomen. Hij woonde in Groningen nog lang na 1594, zoodat de Staten of hun rentmeester waarschijnlijk van hem de boeken, die hij nog over de administratie van de kloostergoederen onder zich had, zullen hebben overgenomen.

[p. 156]

grasen lantz, als woest gelegen, doch by dezen rentmeester van denzelven Pieter Claesz. tyde deser rekeninge unfangen in Carolus-gl.	- 4-10-0
Hinderick Louwens bruyct 26 graesen hoochlant, tgras gerekent een daler en na de abtzlegger 15¼ grazen galandt^1), die vuer 20 jaren verzet zijn an Campe Heddes, vermogens die versegelinghe daervan zijnde; facit die voorsz. 26 graezen hoochlant in munte deser	- 39- 0-0
Cornelis Claesz. bruyct 89 graesen lantz, waervan sijn 20 graesen binnen den Slachdijck^2), tgras een daler, ende 69 grazen buyten dSlachtdijck, alsoe in de Collegio verdragen voor dezen jare tgras een halven daler, comt tzamen 54½ daler, in munte deser	- 81-15-0
Gerrit Jansz. en Jan Garbrantsz. bruken 76½ graezen lantz, daervan 12 graezen in de gae, 15 grasen buten dSlachdijck, tgras een halven daler en 49½ grazen binnen dSlachdijck, tgras een daler, comt 57 daler, facit	- 85-10-0
Pieter Benningun Scholtes weduwe 44 grazen lantz, dhelfte buyten ende dhelfte

1) Galandt, vgl. boven ‘in de gae’ blz. 153 noot 2.

2) Een slachte is in de 15^de eeuw in het Westerkwartier een uitdrukking voor dijk. Later werd dit woord een eigennaam en verstond men onder Slachte de dijk, loopende van Noordhorn af in westelijke richting; dit zal wel de genoemde Slachdijk zijn.

[p. 157]

binnen dSlachdijck, comt driendartich daler, facit in munte deser rekeninge dsomme van	- 49-10-0
Lambert Pieters, nu Pieter Jansz., bruyct vijffenveertich graezen lantz, daervan zijn vierentwintich binnen ende eenentwintich buyten dSlachdijck, ider gras als voorsz., comt 34½ daler, in Carolus-guldens	- 51-15-0
Huige Cornelis, nu Harmen Frericks, bruyct 12½ graezen lantz; daervan zijn 5½ graezen in de gae, vijff grazen buyten ende twee graezen binnen die Slachdijck, comt 4½ daler, facit in munte deser	- 6-15-0
Johan Pietersz., nu Jan Claesz., bruyct vijftich graezen; daervan zijn 45 graezen buyten ende vijff graezen binnen dSlachdijck, comt 27½ daler, facit.	- 41- 5-0
Jacob Dirricksz. heeft in verzet thien graezen lantz, ergo hier	- nihil.

Coeters in de voorsc. karspelen.

Johan Syckens, nu Harryt Tyabbens, geeft na de abtzlegger thien Embder gulden; heeft verclaert te hebben vijftehalve graezen lantz in de gae ende elleftehalve graezen ander lant, daervan, zoo van garsthuyre ende anders, untfangen	- 7-16-2
Bartolmeeus Sickes, nu Jan Jansz., geeft na de abtzbouck thien Embder gulden; heeft verclaert te hebben 4½ graesen lantz in de gae ende 10½ grazen ander lant, daervan, zoo van garsthuyer als anders, untfangen	- 7-16-2
Harmen Fockes, nu Jan Lubbertz, geeft na de abtzbouck vijff oort daler, facit	- 1-17-4
Lubbert Harmens, nu Dirrick Frericks, geft na de abtzlegger 25 Embder gulden	- 28- 2-4

[p. 158]

Jan Meertens, nu Hinderick Engelbertz, geft na de abtzbouck 33 Embder gulden, facit	- 37- 2-4
Berent Roeloffs, Eylert Fransz., nu meester Albert Hensyngae, geeft na de abtzlegger thien Embder gulden, waervan twee graezen gaelant als woest zijn affgeslaegen, blijft negen Embder guldens, facit	- 10- 2-4
Pieter Geertz geeft na de abtzlegger een Embder gulden, facit	- 1- 2-4
Harmen Hemmes, nu Jan Garbrantsz., geeft nae de abtzlegger een ende twintich Embder gulden, comt in Carolus-gl	- 23-12-4
Floris Pouwels, nu Pouwels Floris, geeft na de abtzlegger 10 Embder gulden 12 Groninger stuver, facit	- 11-14-0
Crijn Berentz plach na de abtzlegger te geven 5 Embder gulden, bevonden van 2½ gras in de gae, die nu geheel woest leggen; ergo hier	- nihil.
Jacob Scoemaeckers-hiem geeft na de abtzbouck een daler; leyt als woest, ergo	- nihil.
Ede Wielmaecker, nu een smidt, geeft na de abtzlegger ½ rijcxdaler, facit	- 1- 3-0
Jan Moller toe Noorthorn geeft vijftien Groninger stuvers, facit	- -11-2
Johan van Winsum heeft in verzett 6½ graezen goet lant, ergo hier	- nihil.
Albert Backer toe Noorthorn, nu Jacob Backer, geeft 25 Groninger stuvers, facit	- - -18-6
Menolt Bouwens geeft twee Embder gulden; is noch nyet gefonden, ergo hier	- nihil.
Broercke Pieters, nu Pieter Broerkens, geeft 15 Groninger stuvers, facit	- - 11-2
Lubbe Smidtz to Noorthorn, nu Jacob

[p. 159]

Isbrantz, geeft 2 Embder gulden 20 Groninger stuvers, facit	- 3- 0-0
Doe Gerrits, nu mr. Johan Baertsceerder, geeft vier Embder gulden 15 Groninger st.	- 5- 1-2
Johan Pieters geeft 2 Embder guldens 20 Groninger stuvers, niet gefonden	- 3- 3-0
Harmen Scroer geeft een Embder gulden 5 Groninger stuvers, als woest der creditoren halven, ergo	- nihil.
Wicher Joriens te Suythorn, nu Albert Pieters, geeft na de abtzlegger 2 Embder gulden 20 Groninger stuver, facit	- 3- 0-0
Daete Decker geeft 20 Groninger stuver, woest, ergo hier	- nihil.
Wijbe Pouwels geeft een Embder gulden, noch niet gefonden, ergo	- nihil.

Landen toe Oestwolt¹⁾.

In Oostwolder-karspel legghen umtrent 350 graezen lantz, waervan in zestien voorleden jaren^2) alsmede tyde dezer rekeninge niets van gecomen zijn, daeromme hier

- nihil.

1) Oostwold bij het Leekstermeer.

2) Zeker een zeer duidelijke aanwijzing van de verwoesting, waaraan de Ommelanden in de jaren vóór de Reductie hebben blootgestaan, en van de verwaarloozing, waaraan het boerenbedrijt dientengevolge was overgeleverd.

Landen toe Garnwerd³⁾.

Eppe Hilbrantz geeft na de abtzlegger hondert graezen lantz, voor hondert Embder gulden gerekent

-112-10-0

3) Ten noorden van Aduard aan het Reitdiep.

[p. 160]

Berent Cleverinck, nu Reintien Berentz, bruyct 59 graezen lantz, tgras een Embder gl. gerekent, facit	- 66- 7 4
Cornelis Jacobs te Alingehuys^1) heeft 103 graesen lantz, comt	-115-17-4
Cornelis Jacobs heeft in verset 85 graesen lantz, ergo hier	- nihil.
Wirck Moma heeft 71 graezen lantz, tgras een Embder gulden, facit	- 79-17-4
Claes Jansz. heeft 79 graesen, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 88-17-4
Ubel Floris, nu Pieter Foppes, heeft 48½ graezen lantz na de abtzlegger ende dorch verwisselinge van Jan Fransz. 6 graezen, tgras een Embder gulden, comt.	- 61- 6-2
Temme Reinties heeft 58½ graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 65-16-2
Elle Willems heeft 53½ graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	- 60- 3-6
Albert Jansz. heeft 34 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	- 75- 7-4
Mente Claesz. heeft 67 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 75- 7-4
Renger Jansz. heeft 6½ graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	- 69- 3-6
Johan Ulffers te Aelingehuyzzen heeft 100 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	-112-10-0
Cornelis Claesz., nu Claes Cornelisz., heeft 69 graezen lantz; hiervan getogen 8 graezen, staende up Claes Mentesheer,

1) Alingehuis is een boerderij bij Winsum, toen ten westen, thans ten oosten van het Reitdiep.

[p. 161]

hier naerder verclaert, blyvende 61 graezen, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 68-12-4
Johan Goetiens, nu Abbe Annes, heft 57 graezen lantz, tgras een Embder gl. gerekent, facit	- 64- 2-4
Gerrit Lubbertz heeft 41 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 46- 2-4
Claes Mentes heeft 60 graesen lantz, ende acht graezen van Cornelis Claesz. hierboven, komt 68 grasen, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 76-10-0
Noch twee koeters van Auwerdersijll, D. Smidt ende De Weert, elcq drie daler, waervan deene plaetze tyde deser rekeninge woest gelegen heft	- 4-10-0
D'Olde Pastoor by de kerck heeft 10 grazen lantz, tgras een Embder gulden, comt	- 11- 5-0

Landen to Oestem¹⁾.

Tamme Lupkens, ofte nu Cornelis Symens ende Jan Hilbrantz, hebben 84 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 94-10-0
Focke Pieters heeft 74½ graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 83-16-2
Pieter Jacobs, nu Karstiaen Taeckens ende Gerrit Tonies, hebben 68 grazen landes, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 76-10-0
Hinderick Schulte heeft 65 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 73- 2-4
Claes Jansz. Decker heeft 20 grasen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 22-10-0

1) Oostum ligt hij Garnwerd.

[p. 162]

Hinderick Weeck heeft in verset 12 graesen lantz, ergo hier

- nihil.

Landen toe Werum¹⁾.

Johan Tyeertz heeft 68 graesen lantz, tgras tot een Embder gulden gerekent, facit in Carolus gulden	- 76-10-0
Albert Jacobs heeft 52 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 58-10-0
Harmen Lunsche heeft 35 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, is bij de certer van de abtz hant niet meer als 30 Embder guldens, facit	- 33-15-0
Reynner Nannens heeft 76 graesen lantz, volgende tcerter van den abtz hant jaerlicx te geven 42 daler, facit	- 63- 0-0
Pieter Delis heeft 55 graesen lantz, tgras een Embder gulden, facit	- 61-17-4
Roeleff Delis, nu Jacob Cornelis, heeft 62 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 69-15-0
Claes Symons, nu Hilbrant Bauckens, heeft 48 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 54- 0-0
Schulte Claesz., nu Ruert Jansz., heeft 80 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 90- 0-0
Luloff Deuyrtz, nu Jan Gerrits, heeft 71 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 79-17-4
Borgemeester Ubbena^2), nu Louwe

1) Wierum ligt aan het Rietdiep niet ver van Garnwerd.

2) Burgemeester Joachim Ubbena was in den Spaanschen tijd een der invloedrijkste regeeringspersonen in de stad Groningen. Hij was burgemeester in 1563/4, 1568-1576, 1580/1, 1584/5, 1588/9, 1592/3 en zat namens de stad in de Hoofdmannenkamer in 1577/78, 1582/3, 1586/7 en 1590/1. Hij was een der krachtigste hoofden der Spaansche partij en werd herhaaldelijk naar Brussel en zelfs naar Madrid gezonden om hulp voor het bedreigde Groningen te vragen. De Reductie van 1594 zette hem natuurlijk uit alle bedieningen, terwijl hij zich te Brussel bevond om nog een laatste poging te doen om de regeering tot het ontzet van Groningen te bewegen.

[p. 163]

Dellis, heeft 52 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 58-10-0
Pieter Jansz. ofte den weert up Steentil heeft 44 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit in Carolus guldens dsomma van	- 49-10-0

Landen toe Leechkerck¹⁾.

Cornelis Meertens, nu Roeleff Zwartwolt, heeft 33 graezen lantz, daervan elleff graezen leechlant zijn, tgras van de 22 graezen voor een Embder gulden gerekent, facit in Carolus-guldens	- 24-15-0
Jacob Claesz. heeft 45 graezen leechlant, daervan tyde deser rekeninge niet van is gecommen, ergo hier	- nihil.
Johan Gerrits, nu Luloff Diuerts, heft 30 graezen, daeronder wesende een gras leechlantz, tgras van de 29 grasen voor een Embder gulden, facit	- 32-12-4
Claes Jansz. up Gaeyckemadijck heeft 64 graezen lantz, daeronder zijn vier graezen leechlant, tgras van de 60 grasen gerekent tot een Embder gulden, facit	- 67-10-0
Hinderick ter Till heeft 60 graesen lantz, daervan een dardendeel leechlant zijn, tgras van de 40 graezen een Embder gulden, facit	- 45- 0-0

1) Leegkerk ligt ten zuiden van Aduard.

[p. 164]

Lippe Jansz. heeft 67 graesen lantz, daeronder zijn 50 graezen hoochlant, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 56- 5-0
Heynderick Jacobs, nu Melis Jacobs, heeft 15 grasen leechlant, ergo hier	- nihil.
Jacob Holl heeft 18 grasen leechlandt, ergo	- nihil.
Pieter Mertens heeft 44 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	- 49-10-0
Roeloff Jansz. heeft 53½ graesen lantz, daeronder zijn elleff grasen hoochlant, tgras een Embder gulden gerekent, facit.	- 12- 7-4
Johan Fockes heeft 32 graesen leechlant, ergo hier	- nihil.
Veyt Reyngers, nu Pieter Rengers, heeft 56½ graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 63-11-2
Willem Oldebuer heeft 12 graesen leechlantz, is in tyde deser rekeninge nyet van gecommen, ergo hier	- nihil.
Benedictus Taeckes heeft 3½ graezen leechlant, ergo hier	- nihil.
Daniël Rengers up het Washuys^1) heeft int verzet 20 graesen hoochlant ende 8 graezen leechlant, ergo hier	- nihil.
Berent Jacobs heeft 70 graesen leechlant, ergo hier	- nihil.

1) Het Washuys, thans nog als Waschhuis of De waschhuizen bekend, was een voorwerk (boerderij) van het klooster aan het Aduarderdiep. Het heette van oudsher Waseghhuisen (Oorkondenboek no. 938) en zal dan heeten naar het geslacht Wasinghe.

Landen toe Maerslacht ende Schilligeham²⁾.

Dirrick Reiners heeft 84 graesen lantz,

2) Maarslag en Schillingeham liggen even benoorden de groote kniebocht van het Rietdiep.

[p. 165]

tgras een Embder gulden gerekent, facit in munte deser	- 94-10-0
ende voor tswijn^1) zes dalers, facit.	- 9- 0-0
Berent Eppes heeft 80 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit in Carolus guld	- 90- 0-0
ende voor tswijn zes dalers, facit	- 9- 0-0
Jacob Tonis, nu Ruert Jansz., heeft 43 graesen lantz, tgras een daler, facit	- 64-10-0
Jacob Jansz. toe Maerhusen^2) heeft 60 graesen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 67-10-0
ende voor tswijn 6 daler, facit	- 9- 0-0
Frerick Claesz. heeft 131 graesen lantz, tgras een daler, facit	-196-10-0
ende voor tswijn 6 daler, facit	- 9- 0-0
Johan Menoltz, nu een weduwe genaemt Lieffke, heeft 3 graezen lantz, tgras een daler, facit	- 4-10-0
Pieter Hindericks bij de moelen, nu Claes Molner, heeft 6 graezen lantz, tgras een Embder gulden, facit	- 6-15-0
Goris Lambertz, nu Luel Jansz., heeft 104 graesen lantz, tgras een daler, facit in munte deser rekeninge	-156- 0-0
ende voor tswijn 6 daler, facit	- 9- 0-0
Hinderick Pieters up het Hooge-heem, ofte Hinderick Hindericksz., heeft 40 grazen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 45- 0 0
Eppe Hindericks toe Maerslacht^3) heeft

1) Ongetwijfeld zal dit land onder de verplichting hebben gelegen jaarlijks een varken te leveren, wat dan later door een uitkeering in geld is vervangen.

2) Maarhuizen is een dorpje ten westen van Onderdendam.

3) Maarslag. Zie boven blz. 164 noot 2.

[p. 166]

49 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 55- 2-4
Cornelis Wiersma te Rollingeweer^1) heeft 109 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	-122-12-4
ende voor tswijn 6 daler, facit	- 9- 0-0
Onne Sygers heeft 33 graessen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 37- 2-4
Roeloff Gerritz heeft 60 graesen lantz; noch 15 graezen, dwelcke hy sustineert begrepen toe zijn in de 60 daler huyer, facit die 60 daler	- 90- 0-0
ende voort swijn 6 daler, facit	- 9- 0-0
Johan Pieters heeft omtrent 42 grasen lants, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 47- 5-0
Johan Oltgerts heft int verset 67 graezen lantz, ergo	- nihil.
Claes Lambertz te Baffelt^2) heeft 32 juck lantz, geeft jairlicx 20 Embder gulden, facit	- 22-10-0
Pieter Onnes heeft 42 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 47- 5-0
Ewke Ennes heeft 94 grasen lantz, tgras een daler, facit	-141- 0-0
Johan Claesz. heft 45 graesen lantz; noch 35 graezen lantz, dewelcke hy sustineert begrepen toe zijn in de 45 graezen, tzamen maer voor te geven 20 daler, facit.	- 30- 0-0
Maritgen Tebbens heft 12 grasen lantz, tgras een daler gerekent, facit	- 18- 0-0
Taecke Ennes heeft 46 graesen lantz, tgras een daler, facit	- 69- 0-0

1) Rollingeweer is een boerderij bij Maarslag.

2) Baflo.

[p. 167]

Laurens Huysman, nu Evert Symons, heft int verzet 12 graezen lantz, ergo	- nihil.
Melle Hayes, nu Cornelis Ennes, heft int verzet omtrent 70 graesen lantz, ergo	- nihil.

Landen in de Roede Schoel¹⁾.

Lambert Syuwertz, nu Sywert Lambertz, heeft 70 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, in munte deser rekeninge dsomme van	- 78-15-0
Claes Tonis, nu Luytien Jacobs, heft 80 graezen lantz in plaetze van de 68 graezen, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 90- 0-0
Maertien, nu Gele, Sickens heeft hondert dartien graesen lants; vermitz eenige questie vant gebruyck tgras voor een daler angenomen; ende dewyle haer nabueren van nyeus niet gehuyert hebben, is haer tot naerder dispositie van de Heren dselve nabueren gelijck gelaten, tgras voor een Embder gulden gerekent, facit	-127- 2-4
Gerrit Dirricksz. heeft 80 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit in Carolus gulden	- 90- 0-0
Pieter Dorenbosch, nu Cornelis Dorenbosch, heeft 72 graezen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 79-17-4
ende heeft in versettinge omtrent 27 graezen lantz, ergo hier	- nihil.
Remke Reiniers, nu Pieter Janszoon, heeft 70 graezen lantz; sustineert nochtans maer 60 graezen toe hebben, tgras

1) Roodeschool ligt in het noordoosten der provincie Groningen ten oosten van Uithuizermeeden.

[p. 168]

een Embder gulden gerekent, facit die 70 graezen	- 78-15-0
Lambert Roeches, nu Jan Lambertz, heeft 80 graezen lantz; sustineert nochtans maer 70 graezen toe hebben, tgras een Embder gulden gerekent, facit de 80 graezen	- 90- 0-0
Teuwes Jansz. heeft 79 graesen lantz, tgras een Embder gulden, facit in munte deser rekeninge	- 88-17-4
Claes Jansz. heeft hondert graezen lantz, tgras een Embder ghulden gerekent, facit in Carolus gulden	-112-10-0
Albert Pieters, nu Warmolt Hilbrantz, heeft int verzet 26 grazen lantz, ergo hier	- nihil.
Luytien van Metelens weduwe, nu Theeus Jansz., heeft 15 grazen lantz, tgras een Embder gulden gerekent, facit	- 16-17-4

Landen toe Harsens, Padepoel ende Adorp¹⁾.

In den eersten tusschen Harssens ende Adorp, dat het convent solvest gebruyct heeft, vijffentzestich grazen lantz, nu derffgenamen van Jacob Hilbrantz ende Entes, staet tot verclaringe van de Heren, tgras up een daler gerekent, comt in Carolus gulden munte deser rekeninge dsomme van	- 97-10-0
Claes Gerritz heeft aldaer achtien grazen lantz aen sijnne rente, ergo hier	- nihil.
Die weduwe van Goesen van der Eem heeft 27 graesen lantz met vier dach-

1) Harsens, Paddepoel en Adorp liggen op geringen afstand van elkander, ongeveer een uur benoorden Groningen.

[p. 169]

werck^1) hooylantz achter Onnen^2) voor dusent gulden in versettinge haer levent lanck, ergo hier	- nihil.
Jacob Pieters heeft 99 graezen lantz, tgras een daler gerekent, facit in munte dezer rekeninge	-148-10-0
Borgemeester Harmen Clant^3), nu Johan Crul, heeft 33 graezen lantz, tgras een daler, facit	- 49-10-0
Reynner up den Dijck heeft 13 graezen lantz, tgras een daler, facit	- 19-10-0
Harmen Koertz, nu Geert Fransz., bruyct een heert landes, groot 47 graezen lantz, tgras een Embder gulden, facit	- 52-17-4
Frerick Moysteyn heeft int verzet negen graezen lantz, ergo alhier	- nihil.

1) Een dagwerk is oorspronkelijk zooveel als in een dag uitgeveend of gehooid kan worden; later is het een vaste maat geworden, waarmede nog heden in de veenkoloniën wordt gemeten.

2) Onnen ligt een uur ten zuidoosten van Groningen.

3) Burgemeester Herman Clant komt als zoodanig in 1566/7 voor.

Everswolt ende Wolffsbarge⁴⁾.

Angaende dguederen van Everswoldt ende Wolffsbarge, int Goorecht ende Drenthe gelegen, waervan dezen rentmeester geen register ofte specificatie is gelevert, vermitz den E. Clant by Mijn E. Heren daertoe is gecommitteert, ergo hier

- nihil.

4) Everswolt en Wolfsbarge liggen ten oosten van het Zuidlaardermeer. (Vgl. over het eerste: Historische Avonden van het Historisch Genootschap te Groningen, blz. 295 vlg. - en boven de kroniek passim.)

[p. 170]

Roen ende Helle in de Drenthe.¹⁾

Desen rentmeester heeft ter gueder rekeninge ontfangen van eenen Cristoffer Jansz. dardehalve dalers, facit in Carolus guldens	- 3-15-0
Item van eenen Albert Jansz. ter goeder rekeninge ontfangen anderhalve daler, facit	- 2- 5-0
Beroerende dwydere administratie, soewel van de busschen, veenen ende dergelicke guederen na de lantz gelegentheyt van Roen ende Helle voorsc., is den gemelten Clant dienangaende by Mijn Heren mede gecommitteert, ergo hier	- nihil.

1) Roden en Ter Heil. Vgl. boven de kroniek passim.

Landen tvorsz. convent van Aedwert behorende, gelegen op Collumer-nijlant²⁾, waervan in den abtzlegger geen eyntlicke staet verhaelt wordt, als hiervoeren naerder verclaert is³⁾.

In den eersten up Collumer-nylant, eertijtz bij Ile Jeltema gebruyct, nu Gerrit Willems, heeft achtentzestich pondematen^4) lantz, waervan by dezen rentmeester ter goede rekeninge ontfangen sessenveertich Carolus-guldens achtien stuvers Brab., is volgens by de Heeren Staten van Vrieslant in arrest gedaen, hier dselve tyde deser rekeninge dselve

- 46-18-0

2) Kollumer-nijland is het ingedijkte land aan de Lauwerzee benoorden Kollum.

3) Waar dit naarder verklaard is, heb ik niet gevonden.

4) Een pondemaat is ongeveer een derde hectare; deze maat was en is een speciaal Friesche.

[p. 171]

Dweduwe van Berent Wichers, nu Jan Jacobs, nae de legger 46 pondematen lantz ende nae tangeven an dezen rentmeester gedaen 50 pondematen, daervan ter goeder rekeninge ontfangen	- 33-12-0
Johan Pieterssz, nu Jurriaen Jouckes, heeft 67 pondematen lantz, dwelcke Abelius Franckena^1) in eigendom heeft becommen; ergo hier	- nihil.

1) Abel Frankena is de bekende Friesche predikant, later lid van Gedeputeerde Staten dier provincie, die o.a. een belangrijk aandeel heeft genomen in de stichting der hoogeschool te Franeker.

Stadt ende Stadtaeffel van Groningen.

In den eersten Aedwerderholm, dat huys, hoff ende hoffsteden^2) met sijnen annexen, dwelcke den abbet Wilhelm Emmen van Mijn Heeren gehuyert heeft, tyde deser rekeninge niet verscenen, ergo hier	- nihil.
Noch een ander nye huys met het hofke ende camers daerafter up Hollum, ende voortz bij de Rijpe langes nae de pastorie streckende ter Aa^3). Daervan nochtans Johan Geertz zijn eegen woninge ende noch een vrije getemmer op den Holm voor 500 gulden gepachtet ende aen hem drie jaren vercregen, ergo hier	- nihil.
Und is dat nije huys, dair die Erb.

2) Het refugium op het Munnekenholm, thans het Academisch ziekenhuis en het door Willem Emmen gestichte Aduarder-gast huis. Vgl. J.A. Feith, De refugia, in Gron. Volksalmanak 1890, blz. 102.

3) De pastorie van de Akerk stond ten zuiden daarvan op den hoek van het Schoolholm.

[p. 172]

Raetzheer Roeleff Battinck^1) in woont, oock voor vierhondert daler verpachtet, ergo hier	- nihil.
Item een camer, dwelcke vervallen is, daerinne pro Deo wonende een weduwe, genaemt Tiaucke, naest dvoorsz. pastorie, ergo hier	- nihil.
Item daernaestaen een camer, daerinne is wonende een arme vrouwe, genaemt Wytte Berens ofte Wytge-moer, staende tot dispositie van de Heren	- nihil.
Noch een camer daernaestaen, die bij Willem Scroer bewoont wort, vermitz syne pretensien tyde dezer rekeninge niet ontfangen, ergo hier	- nihil.
Item een camer daernaestaen, daer Pieter Cock inne woont, vermitz sijnne pretensien staet tot dispositie van Mijn Heeren, ergo hier	- nihil.
Item een camer daeraen, daer Jan Tromslager inne woont, waervan by desen rentmeester tyde desser rekeninge boven dreperatien an dezelve camer gedaen maer ontfangen	- 3- 0-0
Noch tegen den Hollem over een camer, daer Willem dolde rotmeester inne woont, heeft eenen tijt lanck om Godes wille gewoont, stellende mede tot dispositie van Mijn Heren	- nihil.

1) Roelof of Rudolf Battinck was een der Staatsgezinde leden van den Raad van Groningen. Hij komt in 1616 en 1619/20 als burgemeester, in 1617/8 als hoofdman, in 1595/6, 1600/1, 1603/4, 1608 en 1614 als lid van Gedeputeerde Staten, ten slotte in 1597/8 als lid van den Raad van State en in 1613 als curator der nieuw op te richten hoogeschool voor.

[p. 173]

Noch een camer, die ledig ende onbewoont staet, ergo hier	- nihil.
Noch twee camers ende een huys op Scholholm^1) gelegen; dat huys hebben za. Harmen Mensens erffgenaemen jaerlicx in die pacht ofte huyre voor twintich Embder guldens; ende die eene camer wort bewoont by Hauck Tonis jairlicx voor drie daler; die ander camer wort bewoont bij Nese Hindericks voor drie daler; tzamen ses daler, facit in Carolus-guldens	- 9- 0-0
Angaende dhuyre van de voorsz. huysinge is vermitz drenten daerop staende ende dreperatien daeran gedaen tyde deser rekeninge niets ontvangen, waer zal in de naestvolgende rekeninge daervan worden gerespondeert; ergo hier	- nihil.
Vlijt Pieters, een weduwe, drie pachtsteeden zes daler, facit	- 9- 0-0
Lambert Schuytemaicker van een pachtstede ende hofte, up de horn ean de drift neffens Aedwerder-huys over gelegen^2), doende jairlicx twee daler; maer alsoe deze zaeke in rechte questioes is hangende, ergo hier	- nihil.
Hinderick Oesewolt over dgrondtpacht van een hofte, jairlicx drie Embder gulden, facit	- 3- 7-4
Dat huys ende hofte, daer dconventualen

1) Schoolholm.

2) Dit zal het huis zijn op den hoek (horn) van het Munnekenholm en de tegenwoordige Schuitemakerstraat (de drift = straat). Naar Lambert Schuytemaecker en andere schuitemakers in de buurt zal dan de straat haar naam hebben gekregen. Dit is ten minste waarschijnlijker dan mr. Feiths verklaring in den Gron. Volksalm. 1892, blz. 61.

[p. 174]

van Trimunte inne plaegen to wonen ende jegenswoordelicken noch wonende zijn zonder huyre^1) te geven, ergo hier	- nihil.
Jan Jurgens schuytmaecker voor een camer in de Katrype^2) gelegen, jairlicx vijfftehalve daler, facit	- 6-15-0
Noch thien graesenl antz by Jacopynerwech^3), bij de officiael Krijt in pacht gehadt voor zijn gedaenen dienst; by den Heren afgehandelt, ergo hier	- nihil.
Noch negen graesen lantz buyten der Aa-poort, die Cleene hoeve genomt, aen Frerick Moysteyn verset, ergo hier	- nihil.
Drentmeester Fritema, nu Hayo Stapeert, heeft drie koegangen^4) buyten die Cranepoort ende negen grazen lantz by de Reydijck^5), geeft tzamen vijftien daler, comt	- 22-10-0
Noch volgende d abtzlegger 12 graesen lantz up Gaeyckema-dijck^6); is bij den heeren Staten deser provincie bevonden

1) Het refugium van het klooster Trimunt, dat met dat van Aduard gecombineerd was, bevond zich aan de oostzijde van het Munnekenholm, het vijfde huis van het Akerkhof. (Vgl. Feith in Gron. Volksalmanak 1890, blz. 118.)

2) De Katrijpe is de tegenwoordige Kleine der A. (Vgl. Feith in Gron. Volksalmanak 1892, blz. 60.)

3) De Jacobijnerweg liep van het Boterdiep naar het oosten, naar Noorddijk, waar hij zich bij den grooten weg naar Bremen aansloot. Thans is hij een straatje binnen de stad, van het Boterdiep naar de terreinen der gasfabriek, terwijl het verlengde ervan aan de overzijde der stadsgracht doodloopt in de landerijen. (Vgl. Feith in Gron. Volksalmanak 1892, blz. 217 vlg.)

4) Een koegang is het recht een koe in een weide van een ander te laten weiden.

5) De dijk van het Reitdiep.

6) De Gaaikemadijk of Gaaikingedijk is een weg of dijk van Leegkerk naar Oostum.

[p. 175]

maer vier graezen te sijn, Iselmuyden als gebruycker, tgras een Embder gulden, comt	- 4-10-0
Noch leggen ses graesen in Hummersche^1), aen Willem Hinderickszoon verset, ergo hier	- nihil.
Summa totalis des geheelen ontfanck des conventes Aduwert voer een geheel jaer van anno 95, in de voergaende vijffenveertich sijden^2) begrepen, bedraegen ter summa van twalleff duesent een hondert vier en tachtentig Car. gl. vijffthien st. veerdehalff plack	-12184-15-3½

1) Humsterland.

2) De origineele rekening heeft namelijk zooveel bladzijden.

[p. 176]

Bijlage VIII.
Register van alle vehnen en toerfflanden tot den closteren deser provincie behoerende, und wie sie na melckander ligen, ock wat van en ider vehn dit jaer anno 1595 vor toerff is gelevert worden.

Anno 1595 den 11 Aprilis hebben Min Heren die Gedeputeerde Staten der Stat ende Omlanden van Groningen und Taeko Haringius, in der tit Provest toe Schildwoldt, en Johan Klandt seekere commissie unde last geven, om over alle clostervehnen ende boschen deser provincie goede trouwe opsicht toe dragen. Welcke wij voert int warck gestelt unde onse utterste devoir unde vlijt sovoel ons moeglicken west angewendet, als wij verhopen ut volgent register van Min Heren doer lesen sal gespueert worden.

Adwert in Wolffsbargen.

Albert Alberts offt Month und Hindrick Harmens op het voerwarck¹⁾ van Adwert te Wolffsbarg²⁾ hebben verclaert, verleden jaren gelevert te hebben die prelat van Adwert 6 schuitte torff³⁾.

1) Het voorwerk van een klooster is een boerderij.

2) Vgl. boven blz. 169 noot 4.

3) In margine: 5 schuitte.

[p. 177]

Den 31 Julij op desen haer vehn gewest, ende navolgende torff bevonden gegraven te hebben. Ten eersten en sloet van 20 clampen, 3 clampen ruim en schuitte, facit 6 schuitte 2 clampen. Noch 6 kleine clampen, gereekent op een schuitte. Secht dat voer die vragt gegraven te hebben.

Noch een sloet van 48 clampen, die 3 clampen een schuit, facit 16 schuitt.

Dese meyeren hebben Min Heren den 5 Augusti gesettet up 5 schuitte torff.

Johan Lens hefft verclaert jaers te huire te geven 2 schuitte torff, ende secht, dat hij jaers plecht to geven 15 tag torff¹⁾.

Op dat vehn den 31 Julij gewest ende navolgende gegraven torff gevonden. Ten eersten een sloet van 12 clampen tot an die erst grope, die 4 clampen een schuitte, facit 3 schuitte. Noch een sloet van 30 clampen, 4 en schuitte, facit 7 schuitte 2 clampen.

Dese meyer hebben Min Heren den 5 Augusti settet op 2 schuitte torff.

Evert Reiners, der tapper in Wolffsbargen, hefft 8 rohe landts int gebruck; gefft niet, kan ook niet graven, dan plecht die prelath jarlix to denste to wesen, waer hie siner behuefde.

1) In margine: 2 schuitte.

Adwert. Eversswoldt²⁾.

Volgen die meyeren, so die beginnen int norden, swettende an Selwert en streckende int suiden an Groninger vehn herrup.

Reiner Jansen, den erste meyer van Adwert in Everswoldt naest an Selwerderhoff offt vehen³⁾.

2) Zie boven blz. 140 noot 1.

3) In margine: 4 schuitte.

[p. 178]

Dese meyer hefft verclaert, dat hye jaers to huire gaff 3 schuitte torffs, ende vercklaerde ock, dat hy jars gruff 26 dag.

Op den 23 Julij 95 is bevonden op dese meyers vehen gegraven to sin wie volgt. Ten eersten so hefft hy begonnen op het suiden van Arent, Selwerder meyer, een sloet van 30 clampen, 5 clampen een goede schuitte torff, facit 6 schuitte tot an die goete.

Noch van die goete 8 clampen doppel gegraven, die 3 clampen en schuitte, facit 2 schuitte 2 clampen.

Noch 13 clampen tot noch een goete, 4 clampen een schuitte, facit 3 schuitte een clamp.

Noch 44 clampen, die 4 een schuitte tot die derde goete, facit 12 schuite.

Noch 34 clampen, die 5 en schuitte, facit 6 schuitte 4 clampen. Hieran licht omtrent 3 taggrauwe wust.

Dese meyer hebben Min Heren settet op 4 schuitte.

Op s Freriks op die Knijpen vehn hebben gegraven navolgende personen. Und volgt voert int zuiden nu geteekend Renier Jansens vehn.

Knijpvehn¹⁾.

Ten ersten hefft hierup gegraven en weduw, genoemet Hille, 24 clampen, die 5 clampen een schuitte, facit 4 schuitte 4 clampen.

Noch Jan Koerst und Anne Fleckens hebben hier und daer 5 tag gegraven, ende hier hebben die schuitteschuvers harop gethan ten nyen op die schuitte 4 daler, ock iiiij ende beloft 8 schuitte. Ende het ander vehn van die Knijpe ligt wust.

1) Knijpveen staat misschien in verband met de Knijpe of Knijp, een sluisje in de Hunze ten oosten van Zuidlaren, te midden der aan Aduard behoorende venen.

[p. 179]

Hierna volget en vehen, dat men plege toe noemen Bontehorstvehen, und hebben hierup gegraven, so die dixter vercklaert hefft, dese navolgende:

Ten ersten van norden 50 clampen, die 5 ruim en schuitte, facit 10 schuitte.

Daerna 6 clampen ende 1½, die 3 clampen wel een schuitte, maekt 2 schuitte.

Noch 12 clampen darbij, die 5 en schuitte, facit 2 schuitte en 2 clampen.

Van dese 3 perceelen wol die dixteren¹⁾ niet weten, wel sie gegraven hadde.

Noch een sloet van 36 clampen, 5 een schuitte - ende dit hefft Hilbrant Reinier dixter ofte vrouw bekend van Drewes Clasien gehuiert te hebben - facit 7 schuitte 1 clamp.

Noch daer recht tegen 4 clamp, bilopende wel 2 schuitten met die een deel diek.

Noch 8 clampen Hilbrandt Reniers, 4 wel en schuitte met 3 clene clampen, maek wel to samen 2 schuitte 3 clampen.

Noch Pater Egberts 32 clampen, die 5 en schuitte; noch op het nie 7 clampen gegraven, als sy droge worden, die 5 clampen wel een goede schuitte, facit 7 schuitte 4 clampen.

Otto Reniers hefft vercklaert jaers te huire te geven den prelath 2 schuitte torff, en grafft jaers 30 tag²⁾.

Op 27 Julij op dit vehn, daer Otto plecht to wonen, bevonden gegraven te wesen, wie volgt:

Ten ersten hefft Otto Willem Stevens verhuiert een sloet; darup stehen 29 clampen, 3 clampen een schuitte, maeket tesamen negen schuitte en en halve.

1) Dijksteren vlg. blz. 153 noot 1.

2) In margine: 2 schuitte.

[p. 180]

Noch hefft Otto daer en sloet van 46 clampen, waervan die erste 5 op en schuitte sint geteekent, ende die ander 41, die 3 clampen een schuitte maekt; dan also te samen 16 schuitten 2 clampen.

Noch een sloet van 20 clamp, die 4 een schuitte; so sint die vorderste 3 natte clampen, ende op het hoege vehen niet gereekent; dit is by een hoerne und goete toegemeten, ende 13 clampen over die goete, 4 een schuitte, tot tegen een goete int hoege vehen; vermenende daertoe Otten vehen toe wesende, dan hy was niet tegenwordig; maekt to samen 7½ schuitte 3 clampen.

Noch heft Otto gegraven, daer hy nu wonet, nast Roleff Classen, een sloet van 38 clampen, en is 2 mal gegraven, 4 clampen een schuitte seer wel, maeket 9 schuitte een halve.

Dese hebben Min Heren gesettet op 4 schuit ende kan niet 3 leveren om sin armoets halven.

Johan Jansen offt Klein vercklaert jaers to huire te geven 28 Emder gulden ende hefft het jaer gegraven 30 tag¹⁾.

Noch hefft hy vercklaert, dat hie voer een ider schuitte torff te graven en die op die sloet to leveren ontfang offt klein darvor betalt oder gekortet is 5 daler van die praelaeten, ende ook wel 4½ daler.

Den 29 Julij op dessen vehn (welk nast in zuiden ligt an Otten vehn, da hie plecht to wonen) bevonden nest 24 lange clampen natte, die 3 rum en schuitte, facit 9 schuitte.

Noch en sloet van 71 clampen, die 4 en schuitte, al op gedicket, facit 17 schuitte 3 clampen, die men ock wel op een schuitte moege rekenen.

Noch en sloet natte clamp, tot 4 clampen, 72

1) In margine: 5 schuitte.

[p. 181]

hoch an die groep. Van die groepe tot noch een groepe 21 clampen nat, die 4 een schuitte, maeken also 6 schuitten een clamp.

Noch van die groepe offte wateringe 11 clampen, 4 en schuitte, twemal gegraven, maek also 3 schuitte 2 clampen. Noch een sloet van 44 clampen, die 4 rum een schuitte, maeken elff schuitte 1 clamp.

Dese meyer hebben Min Heren op ses schuitte gesettet; kan niet mehr dan 5 geven.

Pyeter Hinricks hefft gegraven 23 clampen, die 4 clampen gereekent op een schuitte, maek 5 schuitte 3 clampen; ende dit is gelegen tussen Kleins ende Drews Clasens-vehn zuiden en norden, niet wetende wel het verhuiert hefft.

Hierna volgt noch een stuck vehn, dat men niet weet wel het gegraven hefft; ende hier volgt Ottenvehn dan na, dat hie nu huiert hefft.

Peter Egberts hebben wy verhuiert 7 tag gravens, warvoer hie en halve schuitte torff sall leveren, so als dit vehen Otto Reniers plecht to gebrucken ende nu verlaten hefft¹⁾.

Drews Classen hefft vercklaert jaers to huier te te geven die prelat 2 schuitte torff, en grafft jaers 27 tag²⁾.

Op den 23 Julij dese meyers gegraven torff gemeten; bevonden den ersten 14 clampen twemal gegraven ende sint wel die 3 clampen een goede schuitte, facit 4 schuitte 2 clamp.

Noch 20 clamp, die 4 ruim en schuitte torf; en hefft to nye al die schuitte verckofft voer 4 daler an Jan Möller ende Hanssien van Borger; facit 5 schuitte.

1) In margine: ½ schuitte.

2) In margine: 3 schuitte.

[p. 182]

Dese meyer hebben Min Heren gestelt op 3 schuit. Is hiel arm; kan niet wel mer dan 2 schuitte geven.

Roeleff Classen hefft vercklaert die praelath jaers to huier toe geven 25 Embder-gulden ende grafft jaers 30 tag¹⁾.

Den 23 Julij dese meyers gegraven torff in bywesent Allert Ipping gemeten ende opteekent.

Ten erst 51 clamp, tot an die goete toe, die 4 clamp en schuitte, facit 12½ schuitte een clamp. Noch 3 groete ende hoege clamp, wel 1½ schuitte. Noch van dien aff 44 clamp, die 4 wel een schuit ruim, facit 11 schuitte.

Noch 14 clamp twemal gegraven, die 3 en schuit, facit 4 schuitte 2 clamp.

Noch 12 clamp tot om die goete, 4 ruim een schuitte, facit 3 schuitte.

Noch over die goete 23 clamp, die 4 een schuitte, facit 5 schuitte 3 clamp.

Dese meyer hebben Min Heren gesettet op 5 schuitte torff; und segt, hie kan niet mehr dan 4 geven wegens die groete swaricheit und schatting.

Alert Ippinge soehn hefft verklaert jaers te huier te geven 30 Emder gulden, ende grafft jarlix 35 dag torff²⁾.

Op den 23 Julij is dese nabeschreven torff gegraven wesen bevonden op desse meyers vehen und dese torff, glick op andere meyeren vehn ock geschen, voert op schuitte alle gesett in bywesent en mit adviess van Arent Luitiens van Anlo, Selwerder meyer.

1) In margine: 4 schuitte.

2) In margine: 4 schuitte.

[p. 183]

Ten ersten: 24 clampen an een groepe, die 5 clampen wel ruim een schuitte, facit 5 schuitte; want het kan die ene klamp wel ruim to nemen. Noch van die groepe 31 clamp, die 5 een schuitte, facit 6 schuit een clamp.

Noch een sloet van 53 clampen, die 5 ruim een schuitte, facit 10 schuitte 3 clamp.

Daerna 20 clamp, die 5 een schuitte, so sie kan droege worden, facit 4 schuitte.

Dese meyer hebben Min Heren gelaten op 5 schuit ende gefft man 4 schuitte.

Egbert Warmelts, in Adwerder-hoff wonende, hefft vercklaert jaers te huier te geven den praelat 40 Emder-gulden, dan hie hefft in die 2 verleden jaren die praelaet niet mehr dan 30 Emder gulden geven, grafft des jaers 27 tagen een velt. Plecht voer olts 50 Emder gulden te huire te geven¹⁾.

Noch hefft dese meyer bekent 6 bomen in het Oldampt verkofft to hebben ut dese bosch, als het belech vor die stat gewesen, ende ock 300 schentzen²⁾.

Op den 23 Julij dese torff gemeten. Ten ersten 24 clamp doppel gegraven, die 3 en goede schuitte, facit 8 schuitte.

Noch 10 clamp, die 5 een schuitte. Noch elff clamp, die doppel gegraven, die 3 een schuitte, facit 3 schuitte 2 clamp, so sie droeg worden. Noch elff clamp na gegraven, die 5 en schuitte, so sie droeg worden, facit 2 schuitte 1 clamp. Noch 35 clamp, die 5 en schuitte, facit 7 schuit.

Op den 15 Augustus '95 hebben Min Heren deze meyer gesettet op 5 schuitte torffs.

Claes Luitiens hefft vercklaert, dat hy die praelaeth

1) In margine: 5 schuitte.

2) Takkebossen.

[p. 184]

jaers te huire plecht te geven 20 Emder gulden ende grafft 20 tag torff¹⁾.

Op dese meyers vehn is den 23 Julij bevonden gegraven te wesen wie volgt:

Ten ersten negen clamp, die 3 en schuitte, facit 3 schuitte. Noch 34 clamp doppel, die 3 en schuitte, facit 11 schuitte een clamp.

Noch 41 clamp, die 5 een schuitte, facit 8 schuitte 1 clamp. Noch 15 clamp doppel, 3 clamp een schuitte, facit 5 schuitte.

Dese meyer is gesettet op 3 schuitte.

Abel Hoving offte Roeleffs hefft vercklaert die praelaet jaers te huier te geven 40 Emder-gulden, ende grafft jaers 30 tag²⁾.

Op 23 Julij iss dese nabeschreven torff op dese meyers vehen gegraven te wesen bevonden:

Ten ersten 18 clamp doppel, die 3 clamp een goede schuitte torf, facit 6 schuitte.

Noch 22 clamp, die 5 een schuitte, facit 4 schuitte 2 clamp. Noch 22 doppel clamp, die 3 een schuitte, facit 7 schuit 1 clamp.

Noch 68 clamp, die 5 en schuitte, facit 13 schuitte 3 clamp. Noch over die goete 14 clamp, die 4 een schuitte, facit 3 schuitte 2 clamp.

Dese meyer wohnt int norden van Hilligengeester-meyer.

Dese meyer hebben die Heren gestelt op 6 schuitte torff; und segt hie kan niet mehr dan 5 geven.

Johan Reiners, Awerder meyer, hefft vercklaert jaer te huire te geven ses schuitte torff; und plecht ertides voer en halff arff ter schattung liggen; moet

1) In margine: 3 schuitte.

2) In margine: 5 schuitte.

[p. 185]

nu voer een hiel arff betalen, ende hoert in Anloer caspel; grafft jaers 35 tag¹⁾.

Dese iss vertragen op 6 schuitte torffs.

Hinrick Berens op Anloer vehn hefft vercklaert, dat hy van die helffte sins gebrucks, so die praelaet van Adwert toekompt, jaers toe huire gefft' 1 schuitte torffs.

Desen hebben Min Heren bij die olde huire gelaten.

Van dese voergeschreven Adwerder vehnen in Everwoldt en Wolffsbargen, wie ock Selwerder vehn, sint dit jaer 95 geceuret 55 schuitte een halve²⁾.

1) In margine: 6 schuitte.

2) In margine: Summa 55 schuitte een halve schuitte.

Adwerder hell to Rohn³⁾.

Anno 1595 den 18 Aprilis sinnen wy gereiset na die Rode Heell by die meyer van Adwert, genompt Johan Hinricks, ende hefft vercklaert in die huire te hebben het landt, van die Hell genompt, und alls wat dar toe hoert, behalven die 12 tag gravens int vehn ende het tigelwarck, wecks sich Johan van Winsum des verstorvenen abts zwager anmetiget.

Hiervan sal hy die abts, wan het vredlicke jaren bint, het erste jaer geven 10 daler, het 2^e jaer 20, het 3^e jaer 30 daler, ende dat alsoe voert dan tot ses jaeren toe jaers 10 daler mehr.

Hieruit hefft Wigbolt Leuwe jarlix 5 mudde haver teenden.

3) Roden. Vgl. boven blz. 170 noot 1.

Adwert tho Rohn.

Dese nabeschreven meyeren van Adwerdt hebben wy van wegen die Heren Gedeputeerde Staten van Stad ende Omlanden by die scholte van Roden haer

[p. 186]

gebruckinge van landen rechtlicken laten opseggen den 18 December 95.

Johan Hindricks in die Rode Hell

Johan van Winsum toe Rohn op Backeringeherth.

Albert Jansen in die Sulte.

Claes Hinricks in die Sulte.

Cristoffer Jansen toe Rohen.

Die meyer ock to Seyen ingelick.

Hiervan hefft die schulte to Rohn wegen sin salaris van ons ontfangen 24 stuber.

Als uns van Min Heren belastet worden, die landen op die Drente opseggen to laten, worde ons ingelicken en open missive medegethan, umb offthuenge enige aresten offtte besaten, so op eenige closters vehnen torff oftte holten gethan mohten sin offte gedan worden, blickende ut de principael, so den 13 December '95 datiert und stande.

Johan van Starckenborch vidit.

Den 18 December hebben wy in die Roede Hell gewest ende die vehnen tot die Hell behoerende versichtiget ende in dat holt, da die delung gevallen sint, die houwen offte marcken uptekent, so het convent van Adwert te diele gevallen sint anno 95 ende 94.

Undt sint het convent van Adwert in October in anno 94 dese nabeschrevene houwen in ohre vier wahren to diele gevallen, ende is dit die erste und kleinste delung, so nu noch mest ock op die worttel steht.

Dit iss die erste deelung im October in anno 94 gescheen.

3 de Waher, het Woeninge waher	9 stock.
4 de Kampinge waher	9 stock.
7 de Imige whaer	12 stock.

[p. 187]

11 de Hoijinge waher	12 stock.
Anno 95 in Mayo hefft Ewsum met de marckgenoten noch een dielung int Northolt gethan.
6 de Kampinge whaer	18 stock.
7 de Imige waher	21 stock.
8 de Woenige waher	16 stock.
2 de Hoijinge waher	16 stock.
	_____
maeken to samen	113 stock.

So het convent van Adwert to dele gevallen sint, ende so dar enige missbruck van die convents-meyer ant houwe gescheen mochte, koenen Johan Crumis, Timen Lunsing ende Sick Krumis wel goede beendunge van doen, rechtlicken daerop versocht sinde.

Dit nabeschreven iss et holt, so to Rohn (stehet) ligt met naum, ende hoevol die prelaet in en ider buschh waren hefft specificiert.

Int Nordtholt, daer dese bovengeschreven delinge geschen sint, waervan het convent van Adwert 4 waher tokomt.

Int Suidtholt sint -¹⁾ wahren, warvan 2 wahren und een achsten theel het convent van Adwert tokomt. Van dese whaeren segt Jan van Winsum, dat een waher tot sin arff hoert.

In Lieverholt sint -¹⁾ wahren, warvan het convent van Adwert en halve wahr toekoempt.

1) Oningevuld.

1)

Adwert Trymunte²⁾.

Trimunte Adwerder vorwarcken under Marumer klockenslach, gelegen an die palen van Vrieslandt. Hiervan ligt een klene bosch, het hefft hen und

2) Trimunt ligt bij Marum.

[p. 188]

wehr up die heide half, swart und grauw vehn liggen; hier is ghen waterung, umb mit schepen hier an to komen, offt ock anders niet wal mit wagen hier off te komen is des winters.

Op den 3 Augusti to Trimunte gewesen, hebben die meyeren, so darup wonen, mit name Gaucke Allerts ende Douwe Allerts, verklaert, dat sie jarlix to huire geven voer het hiele gebruck van Trimunte 15 Carolus-gulden.