Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 20

[p. 1]

Henric van Arnhem's Kronyk van het Fraterhuis te Gouda
Medegedeeld door Dr. A.H.L. Hensen.

Ofschoon het blijkbaar in de bedoeling van den kronijkschrijver heeft gelegen de geschiedenis van het Fraterhuis te Gouda tot op zijne dagen voort te zetten, is slechts een deel daarvan, de twaalf eerste hoofdstukken, tot stand gekomen, of wel het overige ging verloren. De titel, welken ik boven het bewaard gebleven deel van de kronyk meende te mogen plaatsen, is ontleend aan het twaalfde hoofdstuk, waar de schrijver het reeds behandelde met die woorden samenvat. Vreemd genoeg bleef het bestaan der kronyk verborgen voor Dr. Vorstman, die een aantal hoogst belangrijke stukken betreffende het Goudsche Fraterhuis in het Nederl. Arch. voor Kerkel. Geschiedenis van Kist en Royaards (Deel VII blz. 65-167) heeft gepubliceerd. Als verklaring kan mogelijk dienen dat de kronyk schuilt in het laatste katern van een niet vol geschreven register, kopieën van fundatie-, privilege- en rentebrieven bevattende. Die dokumenten zijn door Dr. Vorstman zoo volledig afgedrukt en zorgzaam toegelicht, dat daarvan hier geen verdere melding behoeft te worden

[p. 2]

gemaakt. De allereerste geschiedenis der Goudsche stichting wordt daarentegen slechts sober in boven gemeld artikel besproken; wij vinden op blz. 73 alleen vermeld dat ‘sedert 1425 paters en rectoren geweest zijn: 1 Bernard Lochem, 2 Hendrik Erp, 3 Johannes Goch, welke te samen ook de eerste bewoners van het Collatiehuis schijnen geweest te zijn, 4 Hendrik van Aernhem’. Uit dezen volzin blijkt, dunkt mij, dat de bekwame en ijverige geschiedvorscher onze kronyk niet onder de oogen heeft gehad, daar hij anders meerdere en juistere aanwijzingen zou gegeven hebben.

Wel is het bestaan der kronyk daarentegen bekend aan den geschiedschrijver van het ‘Gymnasium te Gouda’ Dr. L.A. Kesper. In het ten vorige jare verschenen eerste gedeelte zijner monografie, dat gewijd is aan de geschiedenis der Goudsche parochie-school, waaruit later het gymnasium voortkwam, had hij de betrekkingen vast te stellen, waarin de Fraterheeren tot die school en het onderwijs, daar gegeven, hebben gestaan. De berichten, welke betreffende deze relaties bij Walvis en andere stadsbeschrijvers werden gevonden, waren oppervlakkig en onvertrouwbaar; zoo mogelijk moesten de bronnen zelf opgespoord worden. Dr. Kesper trof een meer gezag hebbend zegsman aan in den schrijver van onze kronyk. De helaas! nog te spaarzame berichten betreffende het onderwijs door de Fraterheeren gegeven, vonden derhalve op blz. 23 een plaats in het boek, en in Bijlage XVII werd nog afzonderlijk gewezen op de beteekenis dezer kronyk voor de oudste geschiedenis van het Goudsche Fraterhuis. Aan genoemden schrijver danken wij derhalve de kennis van het bestaan dezer geschiedbron, terwijl het bestuur van de Goudsche Librye ons op hoogst welwillende wijze in de gelegenheid stelde, een

[p. 3]

afschrift te nemen van het origineel, dat onder n^o. 951 aldaar wordt bewaard.

De kronyk is geschreven op papier, met dien duidelijken en krachtigen letter, welke nagenoeg al de geschriften kenmerkt, in den kring der Broederschap van G. Groote ontstaan. Ofschoon kopieën, in het register met dezelfde hand geschreven, ons brengen tot den tijd waarin de kronykschrijver zijn verhaal heeft opgesteld, zou ik toch niet durven beslissen dat wij in dit H.S. een autograaf voor ons hebben. Daarentegen is aan geen twijfel onderhevig wie de kronyk heeft opgesteld; in het eerste hoofdstuk noemt zich de schrijver Hendrik Gijsbertszoon van Arnhem, eertijds procurator van Hieronymusdal te Delft, en in 1483, toen hij zijn verhaal begon op te stellen, rector van het ‘collaciehuys van sinte Pauwels binnen der Goude’, in de Spieringstraat gelegen. Naar kronykschrijvers-trant acht hij zich niet streng gebonden aan de tijdsorde der gebeurtenissen, maar begint zijn verhaal met bijzonderheden over de schaarste van levensmiddelen in 1483 en de daaruit gevolgde waarde-verandering van het geld. Eerst dan gaat Hendrik van Arnhem tot zijn eigenlijk onderwerp over.

Naar het ontstaan van het Goudsche Fraterhuis had hij, geen ooggetuige zijnde, een vlijtig onderzoek ingesteld en bevonden, dat het aanvankelijk in bezit was geweest van een Tertiarissen-convent te Gouda, dat onder bescherming van den H. Gregorius stond. In 1419 waren echter deze kloosterlingen uit convent en stad vertrokken, om zich in het nabijgelegen land van Steyn op een ruimer erf te gaan vestigen. Tevens hadden zij den derden regel van St. Franciscus verwisseld met den kloosterregel van den H. Augustinus, en waren aldus de stichters geworden van het bekende klooster der Reguliere kanunniken Emmaus.

[p. 4]

Hunne bezittingen in de stad waren ten gelde gemaakt, en alles was in wereldlijk eigendom overgegaan, behalve één oud huis in de Spieringstraat gelegen en waartoe ook een klein erf behoorde, dat de woning was geworden van een Goudschen priester, Dirk Florisse geheeten. Deze had in 1425 dit huis en zijne verdere bezittingen vermaakt aan het Kapittel van Sion onder beding dat de regulieren op de feestdagen in den namiddag eene gemeenzame geestelijke toespraak zouden houden, eene zoogenaamde collatie, welke manier van prediken in de traditie ook van hun orde lag.

Tot het jaar 1438 was de verplichting dezer fundatie vervuld door kloosterlingen uit het naburige Emmaus; toen trof echter Gouda een ramp, welke in die dagen niet ongewoon was: een vreesselijke brand brak uit en legde het collatie-huis met nagenoeg de gansche stad in de asch. Wel had het Kapittel van Sion na dit onheil zorg gedragen voor den wederopbouw, doch de fondsen, aan de fundatie verbonden, waren daarbij vervreemd. Niettemin hebben de regulieren van Steyn nog vijf jaren lang hunne collatie in Gouda komen houden, tot het jaar 1443, toen zij volgens bepaling der fundatie het huis met toebehooren wederom overdroegen op de H. Geestmeesters. Deze hebben op hun beurt gedurende de twee volgende jaren getracht het collatie-huis in stand te houden, door beurtelings verschillende priesters tot prediken uit te noodigen; niet immer waren zij daarin geslaagd, en wijl bovendien de uitvoering van het testament niet langer aan eene vaste corporatie was toevertrouwd, dreigde de stichting geheel ten onder te zullen gaan. In dezen nood richtten zich de H. Geest-meesters tot den rector van Hieronymusdal te Delft, Hendrik van Erp, en verzochten hem de zorg voor de collaties aan zijne broeders te

[p. 5]

willen toevertrouwen, die aldus ook in de gelegenheid zouden komen zich binnen Gouda te vestigen. Aan dit verzoek heeft de Delftsche rector voldaan, zoodat 1445 als het stichtingsjaar van het Goudsche Fraterhuis moet beschouwd worden. Eerst vele jaren later echter is dit huis, dat nu aan den H. Paulus werd gewijd, door de Broederschap erkend en bij haar aangesloten. Van Erp had derhalve in deze op eigen verantwoordelijkheid gehandeld, zich wel bewust dat het aanvaarden der nieuwe stichting, geheel ontbloot van fondsen en op een ongunstig terrein gelegen, de goedkeuring van een deel zijner meer voorzichtige medebroeders en eveneens van de congregatie, in colloquium vergaderd, niet zou wegdragen. Aldus had hij getracht de broeders voor een fait accompli te stellen, en hoewel dit gelukte, bleven de onaangename gevolgen van deze eigenmachtige daad niet uit: twist en partijschap onder de Fraterheeren van Delft, welke door den kronykschrijver, die toen reeds te midden van hen vertoefde, in alle bijzonderheden zijn aangeteekend. Van Erp kostte het zijn Delftsch rectoraat, want niet ten onrechte oordeelden de oversten van Zwolle, Hattem en den Bosch, die ter bemiddeling waren overgekomen, dat dit offer voor het herstel der vrede moest gebracht worden, en hij zelf de door hem aanvaarde taak behoorde te volbrengen. Joannes van Lochem, die nog slechts een jaar met het bestuur van het Goudsche huis was belast, werd derhalve daarvan ontheven, en Hendrik van Erp tot tweeden rector aangesteld. Gedurende de jaren 1446-1450 heeft deze in zijne nieuwe werkkring stand gehouden, maar nog had de Goudsche stichting geen vaste wortelen geschoten, toen hij in het jubeljaar 1450 als pelgrim naar Rome vertrok om zich vervolgens in de orde der Franciscanen te begeven. De derde rector, Joannes van

[p. 6]

Goch, was niet zooals zijne beide voorgangers uit Hieronymusdal afkomstig, maar uit het Fraterhuis van Amersfoort. Zijn bestuur valt in de jaren 1451-1454. Het waren jaren van een kommerlijk bestaan, en tot overmaat van ramp werden zijne medebroeders met langdurige en kostbare ziekten bezocht, zoodat hij ten laatste alleen in het huis overbleef, maar toen ontzonk ook hem de moed en begaf hij zich naar elders. Bij zijn vertrek kwam het collatie-huis op nieuw onder beheer van de H. Geestmeesters. Het huis in de Spieringstraat stond thans van een ieder verlaten, totdat het gilde der zeemwerkers zich erover ontfermde en een bewaker aanstelde, terwijl de pater van het naburige sint Magdalenaklooster, eveneens uit eigen beweging, voor het houden der collatiën zorg droeg. Twee maanden lang hield deze toestand aan, totdat het Colloquium te Zwolle, aangezocht door de burgerij van Gouda, na veel aarzelen besloot nogmaals een proef te nemen. De rector van Delft, door het Colloquium met de zeaangelegenheid belast, meende nu een zeer geschikten overste te hebben gevonden in den persoon van één zijner broeders, Joannes Foppense, want deze was uit Gouda geboortig, en zou hierom eerder op ondersteuning mogen rekenen dan een vreemde. Het bestuur van dezen vierden rector heeft echter slechts ongeveer een jaar - van 20 Aug. 1454 tot het einde van 1455 - geduurd. Onze Kronykschrijver, die in het tiende hoofdstuk het karakter van den man goed heeft geteekend, erkent dat hij zijne stadgenooten tot grootere weldadigheid wist te stemmen, maar geeft tevens de bewijzen dat de gave van bestuur hem geheel ontbrak. Van de communiteit, welke door hem als overste moest geleid worden, vervreemdde hij zich door in nauw verkeer te treden met een Benedictijn, die te Gouda, dus buiten zijn

[p. 7]

klooster, vertoefde. Deze wist den lichtgeloovigen Foppense door voorspiegeling van hooge waardigheden tot de gelofte te brengen om zelf in de Benedictijner-orde te treden, en maakte hem onderwijl eene vicarie afhandig, waarover de rector van Gouda volstrekt geen beschikking had. Wilde men de stichting niet aan algeheele vervreemding prijs geven, dan was een snel en krachtig handelen noodzakelijk. Hendrik van Arnhem, de schrijver onzer kronyk, die tevens werd bestemd om het rectoraat over te nemen, kreeg alzoo van zijn overste in last een nauwkeurig onderzoek in te stellen naar den omvang van het ingeslopen kwaad, en volgens bevinding van zaken de noodige maatregelen te treffen. Daartoe werd evenzeer beleid als geestkracht gevorderd. De ontslagen overste was ten uiterste verstoord over de gevallen beslissing, en poogde nu - onedel genoeg! - zich te wreken op de arme stichting door niet alleen het geld terug te vorderen, dat hij zelf had ingebracht, maar ook de aalmoezen, welke gedurende zijn bestuur aan het Fraterhuis waren gegeven. Door inschikkelijkheid van den nieuwen rector kwam niettemin eene overeenkomst tot stand. Hendrik van Arnhem, dien wij uit zijn kronyk leeren kennen als een minnaar van gestrenge armoede, - men raadplege slechts in § 11 het naïve verhaal van de ontbering, welke de Goudsche broeders met zooveel gelijkmoedigheid doorstonden! - toonde ook bij deze gelegenheid den waren geest van onthechting te bezitten. Niettegenstaande zijn jeugd beloofden de oversten zich veel van hem voor de toekomst. Ten bewijze strekke dat zij reeds in het eerste jaar van zijn bestuur tot eene beslissing kwamen, welke reeds zoo lang was uitgesteld; op het Colloquium, te Zwolle in 1456 gehouden, hebben zij het Goudsche Fraterhuis eindelijk

[p. 8]

bij de Broederschap geïncorporeerd. Het verhaal reikt niet verder, anders zouden wij bevinden dat de vijfde rector aan deze verwachtingen ten volle heeft beantwoord, dat hij met recht zich den tweeden stichter mocht noemen. Deze voorspoedige ontwikkeling laat ons des te meer betreuren, dat slechts een deel van het eenvoudig en trouwhartig verhaal tot ons is gekomen.

A.H.L.H.

De primo ortu et successu domus clericorum in Gouda.

§ 1. Benedicta gloria Domini de loco sancto suo ut confiteamur Domino quoniam bonus, quoniam in seculum misericordia ejus. Et benedicat anima mea Domino in omni loco dominacionis ejus, et precipue in hoc nostro. Ego Henricus Arnhem, sacerdos indignus, frater domus clericorum in Delff, hujus domus collacionis sancti Pauli rector humilis et immeritus, juxta exilitatem ingenioli mei in rudi stilo ad noticiam dandam aliqualem posteris nostris ista collegi; qualiter scilicet hec nova domus primordialiter orta sit, et deinde usque ad hunc statum multis et variis periculis et amfractibus, prout percipere potui, Deo miserante deducta. Ad ipsius honorem beatissime virginis Marie, sancti Pauli patroni nostri et omnium sanctorum, in anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo tercio ista conscripsi.

In quo anno et duobus precedentibus fuit magna karistia in omnibus que ad victum et amictum hominis requiruntur, ultra terciam partem supra solitum, et maxime in frumentis. Emebatur enim chorus tritici pro triginta duobus florenis Renensibus, et siliginis interdum non multo minus. Et omnia frumenta vene-

[p. 9]

runt ex Amsterdammis. Et propter guerras et discordias regis Francie et ducis Austrie, que in anno precedenti pacate sunt¹⁾, ex Francia nulla^a) frumenta ad nos poterant deduci. In hiis eciam predictis annis et tribus vel quatuor precedentibus tota Hollandia propter magnas parcialitates²⁾ turbata fuit non mediocriter; ita quod durante ista parcialitate et invalescente multe ville destructe sunt et exuste et opida omnia principalia omnino depauperata per exactiones et alia tributa. Ipsa bona terra Hollandie in magno periculo substitit pereundi, et omnes homines, tam spirituales quam eciam seculares, in maximis stabant angoribus, nescientes quid boni finis omnipotens Deus purgatis peccatis eliceret. Preterea eciam sciendum quod in eisdem annis in tantum crevit valor pecuniarum tam in auro quam in argento ut eciam terciam partem consueti valoris excederent. Nobile namque Eduardi valebat quatuor florenos Renenses cum medio, computato hoc floreno Renensi, ut eciam in posterum, pro quadraginta grossis; item nobile Henrici quatuor florenos Renenses; item corona regis Francie antiqua pro floreno Renensi et 16 stuferis; item Leo pro 46 stuferis; item Petrus 26 stuferis; item florenus Renensis aureus pro 31 stuferis, et sic de aliis. Pagamentum vero argenteum similiter excrevit ut stoterus Anglicus valeret tres stuferos, et stuferus dictus Philippi ducis Burgundie albus tres grossos, et niger duos. Similis crescentia fuit in singulis per istam superexcrescentiam singulorum ut prehabitum est. Ad karistiam temporum operata est iniquitas nostra que miseri-

1) Vredesverdrag van Utrecht, in 1482 tusschen Lodewijk XI en Maximiliaan van Oostenrijk gesloten.

a) In het H.S. ulla.

2) Partijschappen der Hoekschen en Kabeljauwschen.

[p. 10]

cordem patrem nostrum Deum ad hoc incitavit ut sic purgaretur peccatum parcialitatis Hollandie ut pocius hic puniamur temporaliter in tribulacionibus quam suppliciis deputemur eternis. Justicia enim summi et equissimi judicis aliter judicare non potest quam opera nostra merentur, nisi misericordia ejus superexaltet judicii acerbitatem et ira omnipotentis patris in mansuetudinem convertatur et relinquat nobis post se benedictionem.

Sit igitur benedicta gloria Domini de hoc loco suo, quem non solum nobis ac predecessoribus nostris de thezauro infinite bonitatis sue ad serviendum sibi, sed olim ante nos ac nostros, ut investigacione diligenti didici, eciam aliis preordinavit. A multis namque annis devoti patres et fratres, qui monasterium Regularium in terra de Steyn inceperunt et fundaverunt, deguerunt in hoc loco sub regula beati Francisci, que tercia dicitur, in magna paupertate, habentes pro patrono domus sanctum Gregorium.¹⁾ Non tamen erat aliquis locus hic conservatus. Quod, ut conjicimus, pro signo nobis est quod manere in hoc loco non predisposuerunt. Idcirco propter angustiam loci, quia grandem rem intendebant, extra opidum Goudense, quo nunc sunt in predictum locum terre de Steyn, se transtulerunt anno Domini 1419, vendentes majorem partem aree in qua manere solebant per partes ad manus diversorum secularium, excepta una antiqua domo cum parva area, quam ab ipsis Regularibus emit quidam devotus sacerdos, dominus Theodricus Florencii, nacione Goudensis. Qui et eam posteaquam emit inhabitavit quousque in anno Domini 1425 ipsam domum predictam resignavit capitulo canonicorum regularium in den

1) Van deze eerste voorloopige vestiging te Gouda wordt noch door Walvis, noch door Römer melding gemaakt.

[p. 11]

Hem prope Scoenhoviam, in Sion prope Delff, et in terra de Steyn extra Goudam, ut diebus festivis fieret collacio post vesperas pro communi populo istic advenienti, ut in duobus instrumentis resignacionis hujusmodi lucide declaratur, que post ista copulata sequuntur et sunt prima in ordine de omnibus.¹⁾

§ 2. Per multa et longa tempora a Regularibus ipsis, aut patribus sive fratribus eorum, seu aliis quibuscumque devotis collacio secundum fundacio nem continuabatur usque in annum Domini 1438, quo pene totum opidum Goudense miserabili ac permaximo incendio destrueretur. In quo eciam hec domus predicta illo incendio similiter devastata et ad nichilum redacta est. Sed quia bonum non erat locum sic exustum desolatum et inanem dimittere, ex capitulo predicto cui domus commissa fuit quidam, divino spiritu ducti, domum rursum novam post incendium construere et erigere ceperunt; non ex eorum pecuniis et expensis, sed quia vendiderunt redditus vitales cuidam presbytero ex ordine Johannitarum ad summam quindecim scutorum Philippi juxta numerum quindecim scutorum, que prefatus dominus Theodricus fundator assignaverat huic domui in perpetuis redditibus pro ipsius domus conservacione. Illi eciam boni et providi viri propter structuram quam inceperant complendam vendiderunt eciam tunc unam parvam domunculam, sub tecto^a) factam a parte boreali super aquas protensam, uni devote virgini nomine Supine, que illam inhabitavit honesta conversacione usque in annum Domini 1463, quo eam domunculam ab ipsa emimus pro red-

1) Deze akten zijn in het oorspronkelijk Latijn en in haar geheel medegedeeld door Dr. Vorstman in het Nederl. Arch. v. Kerkgeschiedenis. VII blz. 74-76.

a) In het H.S. de sub tecto.

[p. 12]

ditibus vitalibus, scilicet septem scutorum Philippi, de quibus ei propter mortem infra primum annum contingentem nichil dedimus. Istam domunculam remoto pariete medio accepimus in amplificationem domus collacionis. Et est nunc hoc spacium in ventre ecclesie in parte aquilonari ab occidente......^a) a muro extremo super aquas usque epistilia inclusive, ......^b) usque altare sancte Elizabeth.

§ 3. Domus, sicut prefatur, post incendium reedificata stabat in loco qui nunc est venter sive navis ecclesie nostre, protendens se a platea in occidente usque ad chorum qui in anno 73 constructus est, in longitudinem videlicet, in latitudinem infra epistilia protensa. Itaque in boreali parte, sicut dictum est, stabat illa domuncula virginis prefate, ultra quam eciam erat ab altari quod nunc est sancte Elisabeth usque ad predictum chorum. Erat similis producta domuncula ad usum fratrum ad coquinam primum et postea ad vestibulum ut infra patebit. Et in parte meridionali erat pallacium sive vacuus locus extendens se in longitudinem domus. Cujus spacii sive pallacii nunc una pars est in ventre ecclesie nostre ad partem lateris meridionalis extra epistilia, extendens se a platea usque (ad) chorum inclusive, tum usque ad parietem extremum ecclesie nostre; altera vero pars est transitus protendens se usque ad chorum. Retro istam domum principalem cum domuncula in boreali latere protensam et loco vacuo, ut prehabitum est, (preditam) erat ortus sive area in totali amplitudine sicut domus principalis et illa domuncula annexa; et locus vacuus sive palacium similiter in amplitudine comprehendebat (?), extendens se in longum usque ad aquas; attento illo quod iste

a) a[m]pl[u]m?

b) in long[u]m?

[p. 13]

ortus sive area in posterioribus quasi rotunda erat et non quadra, veluti modo videri posset in muro domus ibidem fundate.

In ista domo juxta morem et ordinacionem fundatoris fiebant collaciones per supradictos Regulares aut fratres eorum usque ad annum Domini 1443 quo prior Regularium in den Hem, pater Nicolaus Wit et prior in terra de Steyn, pater Johannes Nicolai, ex parte capituli generalis resignaverunt domum predictam cum omnibus suis juribus et singulis attinenciis ad manus magistrorum sancti Spiritus opidi Goudensis, sicut ostendit copia litere que invenitur in tercio ordine literarum domus¹⁾. Et postquam domus ad magistros sancti Spiritus devenerat non poterat semper bene haberi qui collacionem juxta voluntatem fundatoris faceret, quia nunc iste nunc ille nunc alius preerat domui ad collacionandum, et non erat qui rem ad cor gereret; ita ut pene devoluta fuisset contra et preter intencionen fundatoris ad manum secularem et sic fieret quasi desolata. Multi namque instabant hanc domum habere ad possessionem, tam vicecurati ecclesie Goudensis et eciam alii, seculares scilicet militares, magnas instancias ad hoc faciendo; eciam similiter terminarii aliqui idem querebant pro mansione sua. Sed Dominus, qui in eterna sua predisposicione hunc locum preordinavit pro statu clericorum ibi permansuro, post varios anfractus et diversas mutaciones ac eciam mutaciones custodivit eum, ne ab aliis occuparetur quam hiis pro quibus eum in finem reservaverat usque in annum 1445, dum quidam dominus Henricus Erp, rector domus clerico-

1) Deze resignatie is volledig en in den oorspronkelijk vorm medegedeeld door Walvis, Beschr. v.d. Goude, II 140, 141.

[p. 14]

rum in Delff, varie mutacioni hujus loci compassus, quia res sibi de futuro magno bono cordi erat, rogatus a magistris sancti Spiritus intendebat Deo juvante in hoc loco ad instar sue domus Delfensis fundare et ordinare domum clericorum. Quod tamen (neque) incipere neque perficere poterat absque consensu patrum de colloquio et fratrum suorum in Delff, qui omnino ad hoc contrarii erant eo quod intendebat disponere in hoc loco pro rectore dominum Cornelium filium Cornelii, qui postea multis annis rector factus domum Delfensem egregrie rexit et in hoc loco de suis fratribus hanc congregacionem non sine labore fundavit ut infra patebit.

§ 4. Istis non obstantibus dominus Henricus Erp prefatus intencionem suam nitebatur ad finem usque producere, quamvis non bene potuit. Sub spe tamen intencionis sue prosequende postquam locum invisit et locutus fuit cum magistribus sancti Spiritus et aliis bonis viris, omnem nisum suum ad hoc convertit ut istam domum acceptam erigeret in domum clericorum; quod tamen fecit sine scitu patrum de colloquio, quos in hoc satis offendit. Ordinavit tamen cum consensu interpretativo fratrum domus sue seniorem sacerdotem sue domus dominum Bernardum Lochem^a), egregium predicatorem, in hunc locum ut ipse collaciones faceret. Qui dominus Bernardus quia vere^b) obediens fuit obedivit suo rectori sine multa contradicione, faciens collaciones populo valde gratas et acceptas, habens expensas pro denario suo apud confessorem conventus sancte Margarete, quia in ista domo non erat qui eum reciperet atque pasceret, donec post aliqua tempora, cum idem dominus

a) Op den rand: Bernardus Lochem, primus rector missus a Delff.

b) In het H.S. verus.

[p. 15]

Henricus prefatus, ut speratur, quod a Deo acceperat quod intendebat effectui mancipare vellet cum intencione ordinandi predictum dominum Cornelium in rectorem hujus loci, factum est magnum murmur fratrum in Delff et grande disturbium in domo Delfensi, quod ego Henricus, qui hec scripsi, oculis meis conspexi: qualiter quidam valde pauci ex parte rectoris favebant^a) ad promocionem hujus loci propter fructum quem inde sperabant^b) postea venturum; e contrario vero alii fratres majori numero, quibus adherebant quinque vel sex laici fratres domus, omnino ad hoc consentire nolebant, eo quod valde pauperes tunc fratres Delfenses erant et propter alia que non est necesse hic recitare. Ita ut - fratibus inter se periculose dissentientibus, sine pace et caritate viventibus - secreto, nemine vel paucis in domo nostra Delfensi scientibus, dominus Bartholomeus procurator domus perrexerit^c) ad patres nostros in Zwolle et Daventria¹⁾, referendo eis materiam scismatis fratrum. Venerabiles autem patres illi, quia circa festum Pasche erat - ut estimo (?)^d) - post quod statim colloquium patrum erat futurum, industriose rem differebant, scribentes domino Henrico literam: ut modico tempore quiesceret donec post colloquium ipsi vel alii, ad hoc in colloquio

a) In het H.S. favebat.

b) In het H.S. sperabat.

c) In het H.S. perexit.

1) De oversten der huizen van Zwolle, Deventer en Hie ronymusberg bij Hattem hadden een bijzonder regt van toezigt over hunne medebroeders. De overste van het Zwolsche Fraterhuis genoot na den dood van Florentius Radewijns het meeste gezach en aanzien onder de broederschap; van daar ook dat Zwolle voor de jaarlijksche bijeenkomst - het z.g. colloquium - werd gekozen. Delprat, Verhandeling over de broederschap v.G. Groote. 2de druk blz. 249.

d) In het H.S. estio.

[p. 16]

deputati, possent venire et omnia in melius disponere. Venerunt igitur post colloquium in Delff venerabiles patres dominus Theodricus Harx¹⁾, rector domus clericorum in Zwollis, dominus Rutgerus, rector domus Montis sancti Iheronimi²⁾, et dominus Johannes Kalker, rector domus clericorum in Buscoducis, singula bene perlustrantes, sedata^a) discordia, ordinaverunt in hujus loci nostri rectorem predictum dominum Erp^b), ut qui consilium dederat ferret ipse auxilium, addentes ipsi de fratribus illius domus Delfensis duos clericos³⁾, suos fautores, scilicet Thomam Aernhem et Paulum Veris cum uno juvene clerico, acceptato tamen in Delff, Jacobo Trajecti. Et pauca utensilia dabantur istis qui ad hunc locum fuerant ordinati, sed non sine murmure fratrum, maxime laicorum, qui huic domui parum boni favebant. In domo autem Delfensi ordinaverunt predicti patres in rectorem dominum Bartholomeum, procuratorem domus, virum strenuum, devotum et valde humilem.

§ 5. In nomine Domini, a quo omne bonum quamvis nobis occultum. Anno ejus millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto venerunt primitus ad hunc locum possidendum dominus Henricus Erp, presbyter, rector, et Thomas Arnhem senex valde, clericus Petrus Veris bene annosus et Jacobus Trajecti junior. Clerici inceperunt hic

1) Dirk van Herxen, van 1424-1457 ‘het eminente hoofd der moderne devoten’. Acquoy, Klooster van Windesheim, I blz. 238.

2) te Hulsbergen bij Hattem.

a) In het H.S. cedata.

b) Op den rand: Henricus Erp, secundus rector est missus a Delff per visitatores.

3) Tot de communiteit der Fraterheeren behoorden zoowel priesters (patres) als geestelijken, die slechts de lagere wijdingen hadden ontvangen (clerici), en leekebroeders (fratres laïci) die volstrekt geen wijding bezaten.

[p. 17]

fundare congregacionem clericorum in magna paupertate sine nummis alicujus estimacionis cum paucis utensilibus, in Delff receptis, scribentes pro precio, et ea agentes que nostre discipline sunt prout in Delff prius positi fuerant edocti, cum valde tenui victu stantes et parce viventes quia non habebant unde (redderent). Istis fratribus commendabant magistri sancti Spiritus altare sancti Spiritus cum missis et oneribus suis, ut per salarium missarum et oblacionum eo pocius habundarent ad subsidium victus et amictus. Et iidem magistri sancti Spiritus ex pietate duxerunt in usum ut ipsis darent^a) et nobis annuos redditus quos fundator dominus Theodricus Florencii ad hanc domum dereliquit, scilicet: quatuordecim scuta Philippi quibus eciam domum dotavit; et solverunt nichilominus magistri sancti Spiritus pro tempore usque (ad) nostra tempora illi Johannite¹⁾ suos redditus vitales quoad vixit. Ex hinc et deinceps altare predictum fratribus nostris et nobis mansit in officio, ut ex longitudine temporis quodammodo incorporatum videatur domui nostre, unde plura postea videbimus. Dominus eciam Henricus, rector prefatus, quia erat vir bene facundus, conspicuus, industrius et graciosus, fecit tunc deinceps collaciones populo valde gratas quia graciam verbi habuit, et quotidie proficiens cepit quinque vel sex cellulas construere pro se et suis supra sollarium domus pro receptaculis personarum adventancium. Cui advenerunt in sequenti tempore tres vel quatuor clerici satis ydonei, quorum primus vocabatur Adrianus de Mera ad omnia industrius que penna fieri possunt; alius dicebatur Theodricus de Hoorn, tercius Matheus de Rotterdammis et quartus Fredricus Feysonis. Cum hiis cepe-

a) In het H.S. dabant.

1) Zie § 2, pag. 11.

[p. 18]

runt instruere congregacionem clericorum et vivere secundum modum nostrum consuetum, in magna paupertate scribentes pro precio, ut supra dictum est. In isto tempore vel circa Gerardus quidam Nycolai, unus de potencioribus opidi et vicinus noster, cum uxore sua dicta Aeff delegaverunt hiis primis patribus calicem argenteum deauratum, in pondere viginti novem loot argenti, et eciam addiderunt unam libram grossorum monete Flandrie in pecuniis, pro quibus predicti obligaverunt se et suos sequaces in perpetuum ut in salutem animarum Gerardi predicti et uxoris ejus et omnium pro quibus desiderabant^a) in singulis annis celebrarent viginti quinque missas. Ista sic conscripta repperi manu ipsius domini Henrici Erp in kalendario quodam derelicto in nona die mensis Aprilis, et fuit nobis pro signo quod circa illa tempora celebrare consuevimus prescriptas missas. Istis fratribus eciam data est una litera cum signeto opidi de consensu et resignacione domus per magistros sancti Spiritus¹⁾, ut ibi continetur. Que facta sunt a quibusdam bonis viris Deum diligentibus, in quorum manibus tunc regimen opidi cursum habuit, inter quos bonus fautor tunc fuerat Gerardus Nycolai prefatus. Ista litera prefata est data anno Domini 1447, que in ordine literarum habetur quarta²⁾. Consequenter adnotantur hic prout in registro primorum³⁾

a) In het H.S. desiderant.

1) De brief in zijn geheel is uitgegeven door Dr. Vorstman, Nederl. Arch. voor de Kerkel. Gesch. VII blz. 77-79.

2) Aan de kronijk gaat een reeks brieven vooraf, met dezelfde hand geschreven als de kronijk.

3) Op de vierde blz. van het H.S. komt een nagenoeg gelijkluidende lijst van het eerste huisraad voor, onder den titel: ‘Hec sunt utensilia que primi fratres, in prescripta litera opidi notati, receperunt in introitu domus.’ Ik zal hier het verschil van lezing tusschen deze lijst en de kronijk laten volgen:

[p. 19]

repperi que, quot et qualia utensilia et libros ipsi hic invenerunt quum primitus hic introierunt:

In primis xxv ellen van dwalen.

Item: viii oirkussen.

Item: xiii ellen van taeffellaken^a).

Item: ses sitcussens^b).

Item: vier pair slaeplaken^c).

vier bedden

Item: acht deekenen^d).

Item: acht plateelen^e).

Item: vii hoil(?) tynnen scuttelen.

Item: een tynnen^f) cop.

Item: iiii saucieren.

Item: xi tynnen^g) kannen en ii soutvaten.

Item: vier coperen potten.

Item: een becken.

Item: een lavoir ende een watervat.

Item: drie metalen kandelairs^h).

Item: I metalen vuervat.

Item: iii roesteren.

Item: ii keetelen.

Item: een seer cleyn yseren spit.

Item: een niewe voutafel.

Item: iiii drie stalle¹⁾ stoelen.

Item: een treefkijn²⁾.

a) tafellaken.

b) sitcussen.

c) slaiplaken.

d) dekenen.

e) platelen.

f) tinnen.

g) tinnen.

h) candelairs.

1) Waarop drie personen te gelijk kunnen zitten, of wel stoelen met drie pooten.

2) treeft = ollae sustentaculum. Kilianus.
Dr. Vorstman heeft reeds deze opsomming van het eerste huisraad, evenals de nog meer merkwaardige boekenlijst in het Nederl. Arch. v. Kerkel. Gesch. VII 83-84 gepubliceerd.

[p. 20]

Sequuntur libri quos invenerunt a fundatore derelictos¹⁾:

In primis fuit una integra biblia in pergameno, in rotunda²⁾ litera scripta, in duas partes cum nominibus Hebraïcis; has duas partes mutavimus propter majus commodum, et fecimus ex eis plures partes.

Item quinque libri Decretalium.

Item sextus (liber) Decretalium cum apparatu Johannis Andree^a).

Item: Notabilia super Corpus juris.

Tractatus de consolacione Theologie^b).

Item: Boecius de consolacione Philosophie^c).

Item: Crisostomus ad Amanticum^d).

Item: idem ad Demetrium de compunctione cordis in eodem^e).

Item: pars tractatus De vera vite^f).

1) De lijst der boeken komt nogmaals afzonderlijk voor in het Register. Ik zal het verschil van lezing hieronder aangeven met de letter R.

2) Een ronde niet groote vorm van letter, welke het mogelijk maakte snel te schrijven. Acquoy, Het klooster van Windesheim. I blz. 215, 3).

a) Joannes Andreae. Apparatus super Sexto Decretalium. Inventaire général des M.S. de la Bibliothèque de Bourgogne n^o 5434.

b) Joannes de Tambaco. Consolatorium theologicum. Basilee per magistrum Johannem de Amerbach. Anno Domini XCII (1492). Een exemplaar op de bibl. van het Seminarie te Warmond.

c) Boethius De consolatione philosophiae libri V.

d) R. ad Amanticum lapsum. Ik heb geen brief of verhandeling kunnen vinden, welke door St. Joannes Chrysostomus aan een persoon van dezen naam zal opgedragen zijn.

e) ad Demetrium monachum. De compunctione. S. Joannis Chrysostomi opera (ed: de Montfaucon) I, pag. 122 et seq.

f) S. Augustinus. De cognitione verae vitae. Catalogus codicum M.M.S.S. Biblioth. Univers. Rheno-Trajectinae n^o. 104.

[p. 21]

Item: Hugo de claustro anime^a).

Item: Speculum misse cum quatuor novissimis^b), in papiro, in mala litera.

Item: Gilo De septem sacramentis et administracione eorum^c).

Item: Sermones sensati^d) super epulas, in franceno, in bona litera.

Item: Regula Jeronimi ad Eustochium; in eodem ad Demetriadem^e).

Item: Libellus de perfectione vite^f).

Item: Processus judicarius^g).

Item: Quatuor novissima et quatuor exercicia^h), in pergameno, in bona litera, in eodem.

a) Hugo de Sancto Victore. De claustro animae libri IV. De editie van Migne heeft deze verhandeling niet opgenomen, doch zij moet voorkomen in de Mainzer-editie van 1617. Tom. II pag. 39 et seq.

b) Campbell, Annales de la Typographie Néerlandaise vermeldt onder n^o. 1314 eene Hollandsche vertaling van het ‘Cordiale’ of de ‘Quatuor novisima’ van Gerard van Vliederhoven, waaraan eene verhandeling is toegevoegd van de ‘Doechden van der Missen.’ Deze vertaling werd uitgegeven door Gerard Leeu te Gouda in 1477.

c) R. de administratione sacramentorum. Gilo monachus. De septem sacramentis. Inventaire général des MMSS. de la Bibliothèque de Bourgogne n^o. 1293.

d) De titel van dezen bundel is ontleend aan Eccl^us VI, 6: Si videris sensatum evigila ad eum. Moll, Kerkgesch. v. Nederland vóór de Reformatie, II blz. 2 noot 2.

e) Ordo sive regula vivendi ad Eustochium. Catalogus cod. MMSS. Biblioth. Univers. Rheno-Trajectinae n^o. 104.
Ad Demetriadem, De servanda virginitate epistola. Epistolae D. Hieronymi. Antverpiae. Ex officina Plantiniana 1578 I, pag. 20.

f) S. Thomas de Aquino, De perfectione spiritualis vitae. Catalogus codicum MMSS. Biblioth. Univers. Rheno-Trajectinae n^o. 107.

g) Nicolaus Panormitanus de Tudeschis. Practica de modo procedendi in judicio. ‘Incipit eximius hic judiciarius ordo’ etc. (Catal. libr. seculo XV impressorum, quotquot in Bibl. Regia Hagana asservantur n^o. 63.)

h) S. Bonaventura, Soliloquium de quatuor exercitiis.

[p. 22]

Een Duyts collaci-boeck van allerhande materie dat begint: Petrus Damiani.

Item dat eerste stick van Conyncks Somme^a).

Item dat Passionail in Duyts^b), in vier sticken, in pergament.

Item adhuc duo libri, quorum primus incipit: Parate viam Domini.

Et alius liber sermonum: Abjiciamus.

Isti duo anno Domini MCCCC quinquagesimo sexto, cum domus hec derelicta quodammodo et desolata Deo jubente restaurari incoepta (est), quamvis (in) registro primorum registrati erant, a nobis non sunt inventi; sed habebatur alius bonus liber sermonum Jordani de sanctis, per hyemem^c), in franceno, in bona litera, qui in predicto registro non habebatur, unde putatur forte medio tempore per mutacionem factum (esse) in hiis. Sine causa hic non conscribuntur hec, recepta per priores patres, inventa. Oremus enim ut avertat (Deus) a domo ista causam hanc. Qui potest capere capiat. Isti eciam patres suis temporibus impetraverunt literam privilegiorum, parum conferentem, a domino pastore, qui vocabatur Walterus Boeckhout de data anni 1448, que propter sue exilitatem graciositatis libro litterarum non adnotatur¹⁾.

a) Laurentius. Summe le roy of des conincs somme. Catal. libr. seculo XV impressorum, quotquot in Bibl. Regia Hagana asservantur n^o. 14. De vertaling is gedeeltelijk door Jan van Rode in 1408 tot stand gebracht. Moll, Kerkgesch. vóór de Reformatie II, 3 blz. 11.

b) Jacobus de Voragine. Passionael; winter ende somerstuck. Ter Goude, Ger. Leeu 1480 in fol. Campbell Annales de la typographie Néerlandaise 2^me supplement n^o 1756.

c) Jordanus de Quedlinburg. Sermones de sanctis, lib. I. Tritthemius De scriptoribus ecclesiasticis. 1546 pag. 288. Alleen het stuk, dat 's winters moest gelezen worden, was aanwezig.

1) Het meermalen aangehaalde artikel van Dr. Vorstman (Nederl. Arch. v. Kerkel. Gesch. VII blz. 88-89), bevat den tekst van dit schrijven. Gelijk hij daar mededeelt, ontbrak in het H.S., dat door hem werd geraadpleegd, slot en jaartal. Uit de kronyk heeft men reeds kunnen zien, dat die eerste verlof-brief is uitgevaardigd in 1448. Den daar ontbrekende slotzin kan ik aanvullen uit mijn H.S.; in de stukken welke aan de kronijk voorafgaan is de brief van pastoor Boechout in zijn geheel opgenomen. De laatste volzin, welke onmiddelijk achter den tekst van Dr. Vorstman volgt, luidt aldus: ‘Quod si forte numerus ille communicandorum excreverit, tunc pro quolibet communicandorum solvent terciam partem unius floreni Arnoldi, omni dolo et fraude semper exclusis. In cujus rei testimonium sigillum meum presentibus est appensum. Datum anno Domini MCCCC quadragesimo octavo, decimo quarto Kalendas Augusti.’

[p. 23]

Item de redditibus a fundatore derelictis patebit inferius suo loco, in principio quaterni illius ubi redditus annui designantur.

§ 6. Deo interim providente fratres et patres predicti crescebant in fama bone conversacionis. Et eciam rebus exterioribus aliqualiter prosperatis, quia (per) labores manuum manducabant scribendo, illuminando et ligando libros et talia faciendo que nostre discipline sunt: tunc inimicus omnium bonorum, invidus eidem domino Henrico Erp, grande malum objecit, ita ut pusillanimis factus statum suum mutaverit^a) et locum, et ad almam urbem Romam anno jubilei, quod^b) fuit tempore Nycolai pape quinti^c), anno Domini MCCCC quinquagesimo cum Jacobo Trajecti, juniore clerico, (profectus sit), derelicta hac domo, peregrinus factus et frater minor de Observancia in urbe Romana in conventu qui dicitur Ara celi. Qui¹⁾ postea crescebat in virum notabilem, ut annis multis usque ad mortem perse-

a) In het H.S. mutavit.

b) In het H.S. qui.

c) In het H.S. quarti.

1) Dit slaat op Henricus van Erp.

[p. 24]

veraverit Guardianus¹⁾ conventus in Mechlinia, ubi libros composuit²⁾ et collegit sermones valde notabiles; hunc eciam vidimus tempore nostro vicarium provincialem Fratrum minorum de Observancia³⁾. Jacobus autem Trajecti, postquam Romam cum eo venerat, statim obiit in pace.

In hoc tempore, quo predictus dominus Henricus in isto loco degebat, promoti sunt in sacerdotes super communibus bonis domus Delfensis, ex quo acceptati fuerant: Thomas Arnhem et Petrus Veris⁴⁾. Qui accepto sacerdocio, de recessu ipsius domini Henrici valde consternati, non habebant ultra animum manendi in loco, nescientes quid facerent. Dominus Petrus vero de Veris, positus et

1) Aldus heet de overste van een Franciskaner-klooster.

2) Zie over Henricus Erpius en zijne geschriften: Servais Dirks, Histoire littéraire et bibliographique des Frères Mineurs de l'Observance. Anvers 1885 p. 7-13. Pater Dirks heeft ook gebruik gemaakt van de berichten, welke de Mémoires van Pacquot II 321-323 betreffende Henricus Erpius wisten mede te deelen. Diens vroegere verhoudingen tot de Fraterheeren zijn echter aan geen van beide schrijvers bekend.

3) De Provinciaal, ook Vicarius provincialis geheeten, stond over de gezamelijke kloosters eener ordens-provincie; hij werd voor drie jaren gekozen. Henricus Erp bestierde gedurende de jaren 1470-1473 in die hooge waardigheid de provincie Keulen. Daarna werd hij Guardiaan van het klooster van Mechelen, in welke stad hij stierf in 1477. (Dirks, Hist. litt. et bibliogr. des F.F. Mineurs de l'Observance. pag. 7).

4) Om tot priester te mogen gewijd worden, is een z.g. titulus noodzakelijk: aanwijzing van geld of goed, waaruit de toekomstige priester, zoo noodig, volgens zijn stand zal kunnen onderhouden worden. Het Collatie-huis te Gouda was blijkbaar nog zoo arm dat zijne bezittingen voor dat doel niet konden dienen; derhalve nam het convent van Delft die verplichting op zich, voor het geval de Goudsche stichting niet het noodige levensonderhoud kon verstrekken. Bovendien was het huis te Gouda nog niet bij de broederschap aangesloten.

[p. 25]

gravatus in infirmitate phthisica^a), pre debilitate corporis statim ad domum Delfensem remeavit, ubi infirmitate sua crescente et invalescente obiit ipso die Nativitatis sancti Johannis¹⁾, qui tunc fuit dies venerabilis Sacramenti anno Domini MCCCC quinquagesimo primo. Sed dominus (Thomas Arnhem) valdo pusillo animo permansit (in domo Goudensi), expectans graciam Domini cum quatuor clericis supradictis²⁾. Qui ferventer laboribus manuum insistebant, pauperem vitam ducebant, donec in anno quinquagesimo primo post festum Pentecostes alius rector adductus est ex domo clericorum in Amisfordia³⁾, dictus dominus Johannes Goch^b), sub quo Theodoricus Hoorn suam missam celebravit eodem anno ipso die sancti Jacobi apostoli⁴⁾ in altari sancti Spiritus in ecclesia prochiali. Ad cujus solempnitatem venerabilis pater dominus Cornelius prior domus clericorum in Delff misit dominum Johannem Vopponis et me Henricum Arnhem, procuratorem⁵⁾ domus illius, fratres suos. Cum isto domino Johanne Goch dominus Thomas (Arnhem) non valuit bene concordare, eo quod dominus Thomas, cum esset senex et vir totus maturus, et valde cunctis edificativis^c) parcus in expensis faciendis, et totus laboriosus, habens correcturam in moribus

a) tisica.

1) Deze feestdag wordt op 24 Juni gevierd, en viel in dat jaar zamen met H. Sakramentsdag.

2) Zie § 5 blz. 17.

3) Ook in Amersfoort bezaten de Fraterheeren een huis. Zie betreffende deze stichting: Delprat, Verhandel. over de Broederschap van G. Groote, 2de uitgaaf. bl. 108-113.

b) Op de kant: Johannes Goch tercius rector ex Amerffordia.

4) Wordt gevierd op 25 Juli.

5) De broeder met de huishoudelijke zaken belast; hij volgde in rang op den rector.

c) edificativus.

[p. 26]

domini Johannis Goch. Conspicuum^a) sibi videbatur ipsum, scilicet dominum Joannem, non debere proficere ad promocionem domus. Qui tamen erat bonus scriptor, illuminator notabilis, et bonus clericus, valde atque egregius predicator, concitans adversum se in collacionibus suis quodammodo universum clerum Goudensem et idcirco minus dilectum se illis efficiens in collacionibus. Ista et alia cernens dominus Thomas (de Johanne Goch), postquam dominus Theodricus primam missam celebravit, et quia disparibus bobus nunquam trahitur bene currus, ne profectui domus impedimento esse videretur, caute subtraxit se, repetens domum Delfense circa festum Assumpcionis beate Virginis¹⁾, manens ibi. Item ante recessum domini Henrici Erp dominus Henricus dedit fratribus in Delff literam, suo proprio sigillo sigillatam, obligantem istam domum quod in casu quo domus ista ad nichilum redigeretur quod tunc pro utensilibus huc adductis ista domus redderet sive daret quinquaginta scuta Philippi, que ego, Henricus, in primo anno meo vel circa, ut hec nostra domus ab illa obligacione deliberaretur, ipsis fratibus in Delff persolvi, ut nulla relinqueretur occasio querimonie aut alterius dissencionis.

§ 7. Anno igitur Domini MCCCC quinquagesimo primo circa Penthecosten adveniens dominus Johannes Goch cepit regimen domus ad manum cum predictis clericis. Et desideravit a fratribus in Delff, ut sibi adjutorio esse vellent, quia domus tota pauper fuit, omnibus correquisitis indigens, ut consilio et auxilio eorum foveri posset, ut si forte domum adjacentem emeret, ipsi fieri velint fidejussores pro eo. Fratres vero Delfenses, partim per informacionem

a) In het H.S.: conspicue.

1) Wordt gevierd op 15 Augustus.

[p. 27]

domini Thome, hoc renuebant, judicantes magis juste hoc facere debere fratres suos de Amersffordia, quia frater domus erat et ipsi melius cognoscerent quid esset in homine quam ipsi Delfenses, quibus in totum^a) ignotus erat. Sed et Amersffordienses ei^b) eciam auxilium nullum prebuerunt neque assistenciam. Dominus vero Johannes, hec videns, pene in seipso desolatus, misit unum fidelem amicum domus hujus ad venerabiles patres, dominum Theodoricum in Zwollis¹⁾, dominum Rutgerum in Monte sancti Ihyronimi²⁾ et dominum Godefridum priorem domus sue in Amersffordia³⁾, singulis mittens literas suas, in quibus suppliciter eos deprecabatur ut ad se venire dignarentur pro confirmacione sui et consolacione, ut per eorum visitationem sicut cetere domus clericorum cuncta in melius disponarentur. Sed et patres prefati, rem tacite^c) considerantes, remandaverunt ei^d) ut pro posse suo quod inceperat adjutorio Dei laboraret ad bonum finem perducere, et ipsi interim circa futurum colloquium patrum deliberarent maturius quid melius esset faciendum; sic quod nec tunc nec postea venientes tempore prefati Johannis domum istam volebant acceptare, eo quod pro pau-

a) In het H.S. totus.

b) In het H.S. sibi.

1) De voortreffelijke Diderik van Herxen (Delprat, Verh. over de Broederschap v.G. Groote. blz. 85 en v.v.).

2) Rutger van Zon, één der drie eerste bewoners van den Hieronymusberg (Delprat. blz. 114), later zelf prior; hij was met zware zorgen voor den opbouw van het klooster beladen (I. Lindeborn, Hist. episc. Daventriensis. pag. 491).

3) Godefridus van Hewert; de zorgen voor het Fraterhuis te Amersfoort hebben in het bijzonder ook dezen prior gedrukt (v. Bemmel, Beschr. der stad Amersfoort I blz. 187).

c) In het H.S. tacitus.

d) In het H.S. sibi.

[p. 28]

pertate et parvitate loci ipsis patribus animus non erat ad fundandam congregacionem clericorum. Ex hiis satis pusillanimis factus est dominus Johannes prefatus, hesitans et in se deliberans quid melius faceret; an manere deberet, an negocio infecto recedere. Mansit tamen ad tempus ne spiritui se temptanti videretur dare locum deserendo, vivens in magna egestate de laboribus manuum, quantum ipse et fratres sui ex lucris laborum suorum habere poterant. Populus eciam misericors clausit manum eleemosinarum, parum aut nichil ei^a) subveniens sub tempore trium annorum, quibus ibi degebat. In majus eciam gravamen ejus^b) et suorum erat quod dominus Theodricus Hoern¹⁾, tactus pestilencia, obiit eodem anno quo primam missam suam celebravit, tercia die post Mauricii²⁾, sepultus in ecclesia prochiali sub petra quadam grisea circa altare sancti Spiritus. Iste dominus Theodricus pie memorie anno quiquagesimo primo circa inicium mensis Aprilis promotus est ad sacros ordines per literam supplicatoriam opidi Goudensis ad dominum episcopum Trajectensem aut ejus vicarium generalem, eo quod domus hec nondum a patribus visitabatur³⁾, nec accepta fuerat a colloquio eorum⁴⁾, et nondum admissione ordinaria admissa et certis privilegiis ad hoc necessariis communita⁵⁾.

a) In het H.S. sibi.

b) In het H.S. sui.

1) Zie § 5 blz. 17.

2) Wordt gevierd 22 September.

3) De rectoren van Zwolle, Deventer en Hattem hadden sinds 1447 het oppertoezicht, het recht van visitatie, over al de Fraterhuizen, welke eenmaal bij hunne congregatie waren aangesloten. Delprat blz. 249.

4) De jaarlijksche vergadering van de broederschap.

5) Theodoricus van Hoorn werd derhalve voor het eerst titulo benificii gewijd, krachtens de inkomsten welke de vicarie van het altaar van den H. Geest zou opleveren.

[p. 29]

In hujus litere tenore, per opidum donate, et ordinario¹⁾ in promocionem domini Theodrici felicis recordationis (acceptate), misse erat una certa clausula, que hic non sine nota inseritur et est talis: ‘Wy en onse heilige Geestmeesters consenteren, so verre als in ons is, te wesen in den husen voirsegd mitten anderen priesteren ende deselven in den officie des heiligen Geests outaers laten willen.’ Hec clausula aperte sonare videtur quatenus predictum altare sancti Spiritus nobis et domui nostre sive fratribus nostris cum signeto opidi et consensu magistrorum sancti Spiritus irrevocabiliter sit ad officiandum recommissum. Quod ideo hic adnotatur in cautela omnibus temporibus sequentibus occasionaliter, ut videre possint fratres nostri postea futuri et prospicere quid in casu sequenti aut simili, si quando evenerit, acturi sint si velint. Accidit proinde anno Domini MCCCC sexagesimo nono quod magistri cantus ecclesie prochialis ad instar quarundam ecclesiarum opidorum Hollandie ecclesiam eciam Goudensem decorare intenderunt cum multis discantoribus, non bene habentes ex eleemosinis quotidianis ad horas canonicas distributis unde eciam de discantu sociis possent commode providere de salario. Inierunt ergo consilium et videbatur ipsis et toti consulatui bonum, ut quedam altaria hiis discantoribus committarentur ad officiandum, ut ex iis haberent per missarum officia unde alerentur ipsi cantores. In hunc modum quidam ex consulatu, qui eciam hujus domus promotores superius fuerant, obliti quid in anteactis temporibus domui isti favorabiliter consulerunt, cogitabant eciam altare sancti Spiritus uni discantorum dare in commendis ad officiandum.

1) De Bisschop van Utrecht.

[p. 30]

Quod percipiens quidam bonus amicus et magnus fautor domus, Johannes Stemplini¹⁾, qui quasi semper unus erat magistrorum sancti Spiritus et ipso (anno) tunc eciam erat, nunciavit michi ista. Ego autem, Henricus Arnhem, hec audiens ostendi literam et clausulam pretactam. Qui bene animatus et ex tenore litere instructus certavit viriliter contra magistros cantus et eciam quemdem ex consulatu. Ex vi litere premisse ipsos divicit et obtinuit quod sic permansit nobis et permanet usque deïnceps altare predictum juxta consuetum morem litere predicte et officiacionis consuetudinem. Per consimilem literam eciam tempore nostro unus Martinus Delff nomine hujus domus frater promotus est (ad sacerdotium) anno Domini MCCCC quinquagesimo septimo^a). Tenor hujus litere et alterius predicte per omnia similis est, differens in data; ponitur inter alias literas et est in numero ........ literarum²⁾.

§ 8. Postquam dominus Theodricus Hoorn obiit, juxta quod predictum est, ceteri clerici, scilicet Adrianus de Mera, infirmitate ut videbatur incurabili infirmatus fuit, ita quod de sanitate recuperanda disperatus rediit ad domum parentum suorum in Rotterdammis ubi per tres annos et sine spe

1) Één der aloude families van Gouda. In de 15de eeuw, maar vooral in de 16de komen dragers van dezen naam onder het college der schepenen voor. Een Jan Gerrit Stempelse was in 1572 burgemeester; op 26 Juli 1573 werd hij als katholiek uit die waardigheid ontzet, week uit naar Keulen, en zijne aanteekeningen hebben Dusseldorpius gediend bij het opstellen der Annales; zie de uitgave door Prof. Fruin bezorgd, blz. 225 en 479. Daar heet hij in afwijking der lijst bij Walvis (blz. 81) Joannes Gerardszoon Stempelse; en wordt zijn naam gelatiniseerd in Stempelius.

a) Op den rand met een andere hand: Nota pro futuro.

2) Geen der beide brieven komt voor onder de dokumenten, welke ons H.S. bevat.

[p. 31]

salutis corporalis et redeundi ad fratres suos continue lecto decubuit. Alter vero, scilicet Fredericus Fysonis, intraneus, tactus pestilencia, vix tandem convaluit et postea semisanus factus a domo recessit confugiens in Mechliniam ad dominum Henricum Erp, illius conventus tunc primo guardianum factum, qui eum cum socio suo, scilicet Matheo, qui eciam in hoc loco magna infirmitate gravatus fuerat, eciam vix ut videbatur sanabilis, recepit ad ordinem Minorum, ubi Fredericus prefatus infra annum noviciatus defunctus est; Matheus autem ibi convalescebat, multis annis in ordine illo supervixit. Ex hiis infortuniis et fratrum suorum recessu ipse dominus Johannes Goch solus quasi desperatus permansit in magna egestate et tribulacione, sed non diu. Quid enim faceret ignorabat, cum videret tam crudeli plaga a Domino Deo et se et domum visitari. Pusillo ergo animo factus quia: ‘Vae soli!’ sapiens indicit^a), et ‘non sit bonum hominem esse solum’^b), domum eciam novissimus dereliquit circa festum Nativitatis sancti Joannis Baptiste¹⁾ anno Domini MCCCC quinquagesimo quarto, transferens se ad alia. De paupertate atque penuria hic habita contestabatur publice omnes homines in ultima collacione sua quam fecit: qualiter scilicet toto hoc tempore, quo hic degebat, in magna egestate ex labore manuum suarum et suorum et aliis proventibus hic inde provenientibus se et suos, qui quatuor numero erant, vix alere poterat ac necessaria subministrare, attento quod preter quotidianum victum multa in usus infirmorum fratrum suorum necessario habebat expendere et in

a) Ecclesiastes IV, 10.

b) Genesis II, 18.

1) Wordt gevierd 24 Juni. St. Joannes de Dooper was de patroon van Gouda's hoofdkerk.

[p. 32]

medicos. Dixit quoque in hac sua ultima collacione, coram populo facta, quod via eleemosinarum tamen unum florenum Postulatensem¹⁾ recepit ab una vidua, quod vere parum erat in trium annorum tempore. Inter omnia que huic domui profecit, ut comperire potuimus, iste Johannes Goch ex donativis bonorum fidelium fecit fieri novum calicem argenteum, valde bonum, ponderantem quadraginta lotones et medium, in cujus pede stat ymago Salvatoris. Hunc calicem post eum successor ejus, dominus Johannes Vopponis fecit a suffraganeo Trajectensi benedici et consecrari.

§ 9. Post hujus domini Johannis Goch recessum manente domo omnino desolata quidam boni viri coriarii, Teutonice dicti seemwerkers, qui a primordio hanc domum dilexerant et multa beneficia impenderant, posuerunt de famulis suis nomine Dyonisium custodem domus. Et dominus Tybus senior²⁾, primus confessor sororum conventus sancte Marie Magdalene³⁾, qui vir bonus et plenus zelo Dei fuerat, fecit collaciones diebus festivis, donec instinctu, ut creditur, Spiritus sancti missi ab opido tres probi viri, videlicet idem dominus, dictus vulgariter magister Wilhelmus Tibus, et duo magistri sancti Spiritus, videlicet Johannes Stemplini et Cornelius Johannis, venerunt in Delff ad venerabilem patrem Cornelium, illius domus clericorum

1) Nam. een gulden, geslagen door Rudolf van Diepholt, destijds postulaat (elect), later bisschop van Utrecht.

2) Deze Willem Tybus zal wel eveneens tot de Regulieren van het Kapittel van Sion of tot de broederschap v.G. Groote behoord hebben. Gelijk men hieronder zal zien, waren paters van St. Hieronymusdal te Delft elders als biechtvader en bestierders van vrouwenkloosters, welke den regel van den H. Augustinus volgden, werkzaam.

3) Een klooster van zoogenaamde conversen; het behoorde tot het Kapittel van Sion.

[p. 33]

Delfensis ad sanctum Jeronymum¹⁾ priorem bene dignum, circa festum sancti Jacobi²⁾, ipsius anni quinquagesimi quarti, de quo supra³⁾, rogantes (per) amorem Dei ut intuitu magni fructus, qui posset ex hac domo sic desolata Domino juvante provenire, manum suam dignaretur apponere adjutricem ad restaurandum deperdita et curam hujus domus restaurande per se et suos acceptare. In hec intendens prefatus venerandus dominus Cornelius, qui magno zelo Dei fervebat, quantum ex se fuerat valde fuit ad hoc inclinatus ut fundare hic posset et erigere in hoc loco ad instar sue domus eciam congregacionem clericorum. Sed habito supra hoc cum suis maturo consilio hoc onus per se acceptare non audebat, sed illis bonis viris predictis dedit pro responso quod deliberacionem desuper habiturus erat in festo Bernardi⁴⁾ cum patribus, qui extra suam domum ad regimen sororum aut alias locati erant, qui tunc ex more convenire solebant⁵⁾ ad domum maternam, cum ipsis ac suis domesticis fratribus materiam istam masticaret et concluderet quid in Dei nomine ad ipsius honorem dignum videretur faciendum^a). Cum isto responso illi boni viri redierunt ad eos a quibus missi fuerant, sperantes optima queque proventura. Patribus igitur qui foris ad regimen positi fuerant hoc negocium videbatur valde pium

1) St. Hieronymusdal, op het Oude Delft gelegen, was het moeder-klooster van het St. Paulus-convent te Gouda.

2) Deze feestdag wordt gevierd op den 25 Juli.

3) Zie hiervoor p. 14.

4) Zijn feestdag valt op den 20 Augustus.

5) Deze vergadering moet wel onderscheiden worden van het colloquium, door den regel voorgeschreven, waaraan al de oversten der Congregatie moesten deelnemen. Uit den tekst zou men opmaken, dat dit eerste soort van vergaderingen ongewoon was geworden tijdens het opstellen van de kronyk.

a) In het H.S. fiendum.

[p. 34]

et Deo placitum atque deificum: ad talia scilicet consensum prebere et adjutorium impendere ad restauracionem domus hujusmodi. Sed fratribus domesticis quia valde pauperes erant et pauci numero, pusillanimes facti, non valde (id) placuit. Urgente tamen caritate et Dei timore elatus fuit consensus: quod prefatus dominus Cornelius deberet respondere suo tempore ad eum missis et denuo reversuris, quod adjutorio Dei intendere vellent fratres et videre medio tempore quid in hoc opere Spiritus sanctus operari dignaretur, et sic ejus gracia huic domui curam vellent inpendere, et de rectore ac personis providere et probare, scilicet ad tres annos, et interim videre, eo quod locus oblatus, arctus et parvus erat, et utrum spes foret ad locum ampliandum, vel si non suppeteret, clericis spes (foret) quod domum ad aliam locum ampliorem possent transferre, quia iste locus, sic ut oblatus erat, non fuit ydoneus ut ibi bene domus clericorum fundaretur. Conclusionem omnium horum ponendam decernebat venerabilis pater dominus Cornelius et censendam fore de communi consensu patrum¹⁾, sine quibus nichil horum que predicta sunt fieri possent.

§ 10. Istis, sicut prefertur, predispositis cum communi consensu fratrum domus clericorum in Delff ordinatus est denuo in novum rectorem hujus domus dominus Iohannes Vopponis^a), missus cum domino Thoma, qui prius hic steterat et inchoarat cum domino Henrico Erp, et postea cum domino Iohanne Goch ad tempus ut predictum est; qui

1) Dit is daarentegen de jaarlijksche vergadering waaraan al de oversten der Congregatie deel nemen; Dumbar spreekt over dit colloquium blz. 249.

a) Op den rand: Johannis Vopponis, quartus rector missus a Delff.

[p. 35]

et multis bonis viris et feminis et amicis domus carus et notus erat, sed non diu mansit, quia cum domino Iohanne stare non bene conveniebat. Postea missi in subsidium fuerant ipsis duo fratres ex Delff, videlicet dominus Iacobus Naaldwijc et Walterus Heenvliet, sacerdotes. Qui Walterus non diu ibi permansit; non sciebat enim nec volebat penuriam pati, quamvis pauperrimus in seculo ante conversionem fuerat; Iacobus vero Naeldwijc implevit sinceriter quod ei^a) injunctum fuerat. Istis coquus fuit ad tempus parvum Dionysius predictus, rediens postea ad vomitum quia sibi et vite religiose nihil erat commune¹⁾. Quo sic recedente missus est alius coquus ex Delff, bonus valde laicus²⁾, nomine Petrus, vere^b) obediens et devotus, qui permansit hic in coquine officio pene usque ad annum quinquagesimum septimum. Cum autem res sic aliqualiter prosperarent, veniebat Pascha anni quinquagesimi quinti, quo patres nostri in colloquio convenire soliti sunt³⁾; ubi tunc dominus Cornelius proposuit patribus causam et materiam domus: qualiter scilicet ipse ad tres annos eam acceptasset probandam; si tamen venerabilibus patribus de eolloquio bonum videretur, et cetera multa. Ad quod honorabilis ille senior pater dominus Theodricus Harx⁴⁾, quia colloquio

a) In het H.S. sibi.

1) Hoewel het verlaten van een huis der Fraterheeren niet gepaard ging met verbreken van plechtig bezworen geloften, zag men er toch wankelmoedigheld en veranderzucht in.

2) Behalve priesters en clerici, die de lagere wijdingen nog slechts ontvangen hadden, maakten ook leekebroeders, die volstrekt geen wijding bezaten, deel uit van de Congregatie.

b) In het H.S. verus.

3) Op den eersten Zondag na Paschen.

4) Dirk van Herxen, die het Fraterhuis van Zwolle 47 jaren met groote wijsheid heeft bestuurd, en ook als vruchtbaar schrijver voor de Congregatie werkzaam is geweest (Dumbar blz. 85). Toen hij het colloquium van 1455 presideerde, was hij reeds 74 jaren oud.

[p. 36]

primum presidebat, qui locum viderat esse ineptum et tot mutaciones esse factas perspexerat, quia difficilis semper fuerat et valde timoratus ad inchoandum novas congregaciones, commisit predicto domino Cornelio in presencia omnium patrum venerabilium, illic in Spiritu sancto congregatorum: quod desisteret et retraheret manum suam et suos fratres de ista domo instruenda et fundenda propter disperacionem et diffidenciam quas de hoc loco habuit. Quod multis hec audientibus satis displicuit, et precipue venerando patri domino Thome, rectori fratrum de Campo sancti Iohannis in Vollenhoe¹⁾. Qui accepta licencia loquendi ajebat cum fiducia: ‘O bone pater, domine Theodrice, non sic queso propter Deum fiat! Quia frequenter multum valde solliciti sunt et fuerunt patres nostri pro novis domibus sororum instituendis omnem diligenciam adhibendo ut progressum habeant, nonne magis aspirabimus ad noviter fundandam domum clericorum, et precipue in Hollandia, ubi pius populus semper fuit et est largus in elemosinas?’ Ex hiis et similibus verbis honorandi patris dominus Theodricus, ex quo in seipso verecundus et humilis fuit, minus suo

1) Gelijk ook uit de aanwezigheid van dezen rector op het colloquium blijkt, bleven er nauwe betrekkingen bestaan tusschen de Fraterhuizen en het zoogenaamde Utrechtsche Kapittel, d.i. de vereeniging van kloosters, binnen de Utrechtsche diocees gelegen, welke den derden regel van St. Franciscus volgden, en waarvan St. Janskamp te Vollenhove een der voornaamste was. Lindeborn deelt uit een levensbericht in H.S. betreffende Dirk van Herxen nog mede, dat deze op verzoek der kloosterlingen van St. Janskamp er voor had zorg gedragen dat zij een voortreffelijken overste verkregen in den persoon van voormelden dominus Thomas, die te voren het Fraterhuis te Albergen had bewoond. (Historia Episc. Daventr. pag. 105, in de folio uitgave van het werk van v. Heussen.)

[p. 37]

sensui credens, devictus juxta placitum et visum^a) ceterorum patrum, domino Cornelio prefato commisit execucionem hujus rei manutenendam ad videndum et probandum quid optimus Deus, de cujus munere cuncta procedunt, super hiis decreverit faciendum^b). Deinde habito sic communi consensu patrum dominus Cornelius, majori fiducia animatus, dominum Joannem Vopponis forcius et instançius fovebat in regimine quod assumpsit. Fuit enim dominus Johannes iste dulcis conversacionis, inter seculares satis bene visus et dilectus, habens eciam aliqualem graciam verbi in collacionibus suis, et erat eciam a progenitoribus a Gouda et a villagio de Stolcwijck oriundus¹⁾, sciens accurate elemosinas et alia beneficia procurare, propter quod in temporalibus cepit bene succrescere et suis fratribus aliqualiter in necessariis providere, sed minus bene intendit discipline domestice. Erat enim homo simplex, leviter credens, unde ut creditur ex operacione inimici humani generis, qui huic bono semper ab inicio invidebat timens aliquid boni posse ex hoc oriri ut inceptum bonum frustrare posset, tractus fuit iste dominus Johannes ex nimia familiaritate cujusdam religiosi viri, commorantis non longe ab hac domo, ut cum eo frequenter manducaret et quotidie conversaretur, absecans se a suis fratibus, ut sic tandem circumventus ab illo resignavit sibi prebendam sive vicariam ad usum fratris sui, scilicet illius religiosi, in detrimentum domus sue Delfensis cujus gracia sibi hoc bene-

a) In het H.S. videri.

b) In het H.S. fiendum.

1) Leden der familie Foppense komen meermalen voor op de lijst van de Gudsche magistraat bij Walvis. Een ‘Henricus Vopponis de Gouda, presbyter’ was getuige bij eene notarieele schenking aan Windesheim. (Busch, Chronicon Windesh., editie Karl Grube. pag. 294.)

[p. 38]

ficium assignatum fuerat, ut inde inopia fratrum illius domus Goudensis^a) sublevaretur¹⁾. Istis sic cum illo religioso conclusis et secreto tractatis tandem suasu illius religiosi, ad hoc inductus ut abbas sive magni aliquid fieret, votum Deo celi fecit ut ordinem sancti Benedicti ingrederetur. Que postea ut vidimus complevit, licet non ita magnificatus ut edoctus fuerat. Dominus Jacobus Naeldwijc, videns istam familiaritatem, et ceteri fratres, licet rem secretam ignorarent, magnam habebant in hac predicta familiaritate displicenciam. Insinuabant ergo frequenter venerabili patri domino Cornelio, quod ipse dominus Iohannes ad regimen domus, cui parum intentebat, minime deserviret. Istud regimen domini Iohannis quod inceperat anno Domini MCCCC quinquagesimo quarto in festo beati Bernardi²⁾ currebat usque ad finem anni quinquagesimi quinti. Sed dominus Cornelius tandem circa tempus predictum, ubi comperit quod ea que predicta sunt in foribus erant, habito desuper maturo consilio venerabilium patrum visitatorum et eciam fratrum suorum, concepit in mente sua revocare dominum Iohannem et in ejus locum subrogare dominum Iohannem Bokelli, unum sagacem et nobiliorem domus sue. Quod suasu cujusdam laici fratris ejusdem domus sue, ne in pejus negocia vergerentur, mutatum et adnichilatum fuit. Et tandem consensu patrum ac fratrum, ne omnino domus hec frustraretur, procuratorem suum minus idoneum Henricum Gijsberti de Aernhem³⁾ ordinavit, ignorante ipso domino Iohanne, ut ipse in loco domini Iohannis locum sortiretur

a) In het H.S. Delfensis.

1) Dit moet een ander beneficie geweest zijn dan de vicarie van het H. Geest-altaar, waarvan hierboven sprake was.

2) 20 Augustus.

3) De opsteller van de kronyk.

[p. 39]

et nomen rectoris, addens ei^a) dominum Thomam¹⁾ ad tempus pro introductione et noticia amicorum et bonorum hominum facienda, et quia senex erat et expertus ad docendum eum, scilicet Henricum, quia juvenis et indoctus ac inexpertus erat, quomodo se in regimine gereret. Quod ubi in palam venit et dominus Iohannes comperit, cepit mestus esse et animo malignandi quodammodo se opposuit domino Cornelio, patri et rectori suo, exigens ab eo patrimonium suum magna cum instancia, et talia et similia intentando quibus ledere se putabat patrem et fratres. Et sic tandem omnia que sub nive fuerant detecta sunt. Finitis ergo omnibus, que talem materiam altricacionis concernunt, ego, Henricus, perrexi cum eodem domino Iohanne, quem prius sana informacione ad hoc induxi, ut secundario²⁾ omnia sua bona resignaret cum litera scabinali; quod et fecit, et sic composita pace inter fratres et ipsum a loco et domo Delfensi recessit, habens in manibus ad complendum sua vota sex libras grossorum monete Flandrie, quarum tres ex ista domo ei^b) dedimus, eo quod dicebat se illas et plures hic congregrasse.

§ 11. Demum anno Domini MCCCC quinquagesimo sexto secunda die post festum Epiphanie venerabilis pater dominus Cornelius, rector domus clericorum in Delff, fideliter huic domui intendens, adduxit in hanc domum dominum Henricum de Aernhem in rectorem hujus loci, hominem simplicem, inexpertum, non multum temporalem. Qui in nomine Domini in sua simplicitate post destitucionem et

a) In het H.S. sibi.

1) Thomas van Arnhem, die ook onder de drie vroegere rectoren het collatiehuis van Gouda had bewoond.

2) = procuratori.

b) In het H.S. sibi.

[p. 40]

recessum domini Johannis Vopponis cepit regimen domus hujus instaurare et quasi de novo inchoare cum domino Thoma et coquo¹⁾ predictis. Adjutus (est) primum a^a) fratribus Delfensibus, qui pie ex ordinacione predicti domini Cornelii ad magnum tempus eum suffulciebant in missis et ceteris laboribus manuum; ita quod omnes fere sacerdotes qui in illa domo fuerant successive unus post alium ei^b) mittebantur pro adjutorio usque in annum quinquagesimum septimum, quo de fratribus suis, quos interim congregaverit, unum promovit in sacerdotem. Et tunc dominus Cornelius suos retraxit fratres, excepto quod dominus Jacobus Naeldwijc usque in annum sexagesimum permanere permissus est. Qui satis fideliter egit in omnibus pro ista domo, tanquam membrum hujus fuisset, et precipue in regendo scolas in domo²⁾, unde satis bonum lucrum habuimus et graciam atque amiciciam bonorum hominum quorum filios bene informavit in disciplinis scolasticis et bonis moribus, quod valde proficuum fuit et utile in profectum hujus domus. In principio antequam scolas habebamus^c) et sic favorem hominum acquirebamus^d), ad magnum tempus iste dominus Henricus et ceteri fratres, qui cum eo stabant, in multis deficiebant, pacientes magnam inediam et paupertatem in victu; vitam pauperem habebant cum pane siliginis, potantes pre defectu ptisanam^e) in mensa, quia cere-

1) Petrus. Zie blz. 35.

a) In het H.S. cum.

b) In het H.S. sibi.

2) Er werd dus, gelijk Dr. Kesper (Gesch. v.h. Gymnasium te Gouda blz. 112) aanmerkt, te Gouda onderwijs gegeven in het Fraterhuis.

c) In het H.S. haberemus.

d) In het H.S. acquireremus.

e) In het H.S. tisinam.

[p. 41]

visiam non habebant nec comparare poterant. In qua paupertate omnes universaliter erant bene contenti, uno excepto scilicet domino Waltero Heenvliet, qui eciam ex Delff denuo veniens ptisanam^a) bibere nolebat. Dominus autem, qui dat escam pullis corvorum invocantibus eum et neminem perire permittit, suscitavit quasdam bonas matronas que, audientes paupertatem nostram, aliqualiter subvenire incipiebant. Inter quas precipua erat quedam mulier Liedwy, prima uxor Erimboldi Zeemwerkers, que sepius et quasi quotidie ad magnum tempus, non solum singulis diebus sed pluries singulis (diebus) prandia et coenas mittere consuevit, aliquando cibos coctos et preparatos, aliquando crudas carnes et pisces recentes aut eciam siccos tanta sollicitudine ac si omnium nostrum genetrix fuisset. Accidit ergo quodam tempore cum, sicut premittitur, fratres parce viverent, facientes prandia sua et cenas absque cerevisia, ut famulus matrone predicte, ad mensam fratribus residentibus cibos decoctos deferens, unam amphoram^b) e mensa suscipiens - quod si casu aut ex proposito fecerit nescitur - ex ea bibit et invenit ptisanam^c) esse, que in mensa fuerat omnibus propinata, et ipse dissimulata re quam invenerat domum veniens retulit domestice sue quod contigerat. Que magna compassione permota cum matre sua et quibusdam aliis probis mulieribus domos quasdam braxatorum accessit, rogans fratribus pauperrimis cerevisiam ad potandum dari propter Deum. Quod multi braxatores libenter et continue faciebant; ex hoc in consuetudinem deductum est, quod unus de fratribus solebat, vocatus a braxatoribus, deportare vasculum,

a) In het H.S. tisinam.

b) In het H.S. anforam.

c) In het H.S. tisanam.

[p. 42]

scilicet quartale vasis, cerevisie ad potum praebendum fratribus^a). Et iste usus durabat ad aliquot annos quod nunquam cerevisiam emeremus. Postea vero caritate refrigescente aliquot annis, dum eciam numerus fratrum adauctus fuerat, ut cum commensalibus¹⁾ tribus vel quatuor numerum attingerent vicenarium^b) vel ultra adhuc, quasi media pars cerevisie solito more daretur nobis. Tandem in anno septuagesimo octavo et ultra, cum tempora fuerant valde cara in frumentis et ceteris que ad usum humanum spectant, illa consuetudo propter carestiam et defectum braxature quasi ex toto deperiit. Predicta eciam matrona non solum per se suis alebat fratres cibis quotidianis, ut dictum est, sed eciam apud ceteros bonos homines sollicita fuit pro fratribus procurare unde viverent. Tanta fuit necessitudo necessariorum fratribus deficiencium, quod, nisi eam Dominus suscitasset ad tam multa beneficia, fratres propter necessariorum defectum divisissent se et locum^c) dimisissent. Quare dominus Henricus prefatus tam pusillanimis pluries factus est propter defectum et indigenciam predictam, et ex eo quod non videbatur humano modo spes aliqua locum ampliandi et spacia dilatandi, quod multis vicibus precipiti pusillanimitate intendebat locum dimittere et in Delff repedare; nesciebat enim pauper, mali inexpertus, quod que apud homines inpossibilia sunt apud Deum facilia sunt et parva. Sic ergo Dominus, qui nunquam deseruit sperantes in se, temptato sic et anxio Henrico consolacionem immiserat et contulerat per homines Deum timentes. Ex quibus preter prefatam matronam cum suis adherentibus una specialis eciam

a) In het H.S. ad potandum fratres.

1) Niet kostgangers, zooals in meerdere kloosters werden aangenomen, maar kostleerlingen. Zie blz. 45 regel 11.

b) In het H.S. vigenarium.

c) In het H.S. loco.

[p. 43]

consolatrix et bona promotrix fuit Yda, mater prima et fundatrix conventus sororum sancte Katerine¹⁾ retro nos, que multocies exemplo sui animabat dominum Henricum in seipso diffidentem, sicut illum predictum conventum incepit et pene consummavit suis temporibus sed non sine tribulacione et angustiis, ut infra patebit. Pro quibus eis omnibus et singulis predictis et cunctis benefacientibus nobis retributor omnium bonorum Deus largiri dignetur graciam in presenti et gloriam in futuro. Similiter fuerat una bona vidua Diewaer²⁾, que ante tempora domini Henrici et suis temporibus quoad vixit in singulis ebdomadibus ministrare solebat twee kynnekyns butyri^a) recentis fratribus in subsidium et temporibus quadragesimalibus ficus et racemos, quod ultra vel circa triginta annos continuavit usque ad diem mortis, quo legavit fratibus et dimisit debita nobis concessa in summam^b) triginta tres florenorum Renensium, pro quibus ipsi annuam et perpetuam memoriam ei^c) assignavimus. Ista bona matrona valde multa (?) bona nobis in diversis eleemosinis, auro et argento, in subsidium calicum contribuit et pecunias pluries concedendo et multis aliis graciis et promocionibus. Item magistri sancti Spiritus consueverant ex pia bona consuetudine dare fratribus circa hyemem een last turfs, et circa festum Epiphanie een side specks, et in estate een voet vleys, continuantes ista a primo tempore domini Henrici usque in annum Domini 14..^d), quo fratres ali-

1) Dit klooster behoorde tot het Utrechtsche Kapittel.

2) Diewertje was eene zeer gebruikelijke vrouwennaam, ontleend aan sancta Dievera, ancilla sanctae Ursulae. Haar feestdag werd op 5 Januari gevierd.

a) In het H.S. butturi.

b) In het H.S. summa.

c) In het H.S. sibi.

d) Niet ingevuld.

[p. 44]

qualiter bene stantes cum laboribus manuum et celebracionibus missarum et ceteris piis obvencionibus ac eleemosinis bonorum illa predicta scolaribus, in domo pauperum degentibus¹⁾, assignaverunt et dederunt.

§ 12. Ut autem plenior habeatur noticia de primo ortu et successu hujus domus, qualiter scilicet et quomodo ex modicis non sine penuria producta sit Deo annuente, sciendum quod ista domus, quam ad inhabitandum primo dominus Henricus invenerat, erat illa sola et nuda domus, que post totale incendium opidi Goudensis reëdificata fuit, ut supra habitum est paragrapho tercio²⁾. Que tunc divisa inferius fuerat in tres partes; prima pars ab occidente, a platea scilicet incipiendo, protendebatur usque (ad) cancellos, qui nunc in ventre ecclesie in transverso positi sunt³⁾. Et erat tunc locus collacionis, ubi diebus festivis convenire solebat ad audiendum collaciones populus, mulieres scilicet sole. Que collaciones ante hec tempora fieri consueverunt in modum lectionis, qua unus fratrum sive alius quis legebat ex libris teutonialibus ad hoc ordinatis, donec aliquando aliquis sacerdos sive de fratribus sive aliis quibuslibet veniebat, qui per modum simplicis exhortacionis populum post lectionem docebat sermonis modo. Aliquando eciam sacerdos non habebatur et stabat tunc sola lectio pro collacione, sicut facere solebant, quando ipsis vacabant^a) vel non vacabant^b) prescripti venerandi viri et domini dominus Henricus

1) Het Arme-fraterhuis, wel te onderscheiden van het St. Paulusconvent, gelegen op den Groenenweg. (Walvis blz. 212.)

2) In 1438.

3) Zooals de meeste kloosterkerken in ons vaderland, mistte de kerk van het St. Paulushuis den kruisvorm; de choorafsluiting moest derhalve in het schip van de kerk aangebracht worden.

a) In het H.S. vacabat.

b) In het H.S. vacabat.

[p. 45]

Erp, dominus Johannes Goch et dominus Johannes Vopponis. Secunda pars domus, que modo est ultra cancellos pene usque ad chorum, qui in anno Domini MCCCC septuagesimo tercio perfectus est, ut infra videbitur, erat adhuc a primo intersticii muro secundo adhuc muro subdivisa. In ista priori subdivisionis domuncula erat fratribus locus pro refectione, in qua viri separatim festivis diebus ad audiendum collaciones solebant convenire. Et alia pars subdivisionis erat camera, in qua unus erat lectus repositus pro hospitibus recipiendis, in qua, quia alius locus non fuit, scolas habebant scolares et commensales hic visitantes. Circa istam secundam partem, sicut premittitur, subdivisam, erat in parte boreali super aquas protensa una parva domuncula sub tecto domus constructa - een ofdack - et erat pro coquina fratrum cum exiguo penu parum conferente, que postero tempore facta est sacristia, ut infra patebit paragrapho. In hoc anno, scilicet quinquagesimo sexto, post Dominicam octavorum Pasche venerabilis pater, dominus Cornelius, sepedictus, valde sollicitus perficere quod hic incepit, adduxit secum dominum Henricum novellum rectorem hujus domus in colliquium patrum in Zwollis. Quo tune per venerabiles patres inter eos tunc ipse admissus et acceptatus est et domus, similiter innovata, asscripta et admissa in numero et catalogo ceterarum domorum clericorum, et extunc eodem anno atque deïnceps a patribus visitata, quod prius haberi non poterat. Post hec que superius dicta sunt de domus divisione super terram, eciam sciendum est quod super sollarium, quod in predicta domo fuerat, per dominum Henricum Erp edificate fuerant sex cellule sive camere exigue, et alius dominus Henricus Arnhem adhuc duos in eodem sollario construxit, in quibus ipse et ceteri fratres se recipiebant. Item

[p. 46]

longitudo aree in qua domus predicta stabat erat ab occidente usque ad aquas retro currentes in oriente, ut in paragrapho tercio aliqualiter tactum est; sed vera latitudo hujus aree cum suis omnibus adherentibus (se extendit) ab aquis in boreali parte currentibus usque ad extremum murum transitus exclusive, qui consistit in parte meridiali^a). In isto primo anno domini Henrici facta est ymago pulcherrima beate Virginis, que nunc ut regina virginum in altari ejus inter pulcherrimas imagines sanctarum virginum, ei^b) collateralium, decentissime locata est (tanquam) protectrix et promotrix domus; de quo propter vitandam jactanciam plura poni non convenit. Item eciam facta est ymago sancti Pauli de lapido albo et duro, que aliquibus annis stabat supra portam, que in pallacio primitus stabat et erat pro ingressu domus et ecclesie similiter ordinata; hec est eadem ymago nunc locata supra magnam januam ecclesie, que est in occidente ad plateam circa locum quo prior porta stare consueverat.

§ 13. [Cetera desunt in manuscripto.]

a) In het H.S. meredionali.

b) In het H.S. sibi.