Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 17

[p. 1]

Uittreksel uit de Amsterdamsche Gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael, 1542-1567,
Medegedeeld door Dr. Joh. C. Breen.

Enkele jaren geleden schonk de Heer Mr. J.A. Grothe aan het Archief der Gemeente Amsterdam eenige op de geschiedenis dezer stad betrekking hebbende stukken, die behoord hadden tot eene verzameling papieren, afkomstig van de familie van P.C. Hooft Hieronder bevindt zich een handschrift, dat thans, in geschonden staat, nog 66 klein kwarto bladzijden telt, en in welks eerste gedeelte prof. Fruin een uittreksel herkende uit de verloren - ofschoon door Brandt in zijne Historie der Reformatie verwerkte - gedenkschriften van den Amsterdamschen koopman Laurens Jacobsz. Reael. Het Historisch Genootschap wenschte dit fragment het licht te doen zien en droeg mij de bewerking op¹⁾.

1) Een beter lot dan de gedenkschriften, trof de poëtische werken van Reael. Van deze bleef ons het handschrift bewaard, dat thans in de bibliotheek der Universiteit te Gent berust.

[p. 2]

Het gedeelte, dat aan de memoriën van Reael is ontleend, beslaat de eerste vijftig bladzijden (gepagineerd als 9-24, 33-50, 57-72); de zestien volgende, die niet gepagineerd zijn, bleken mij een uittreksel uit de ‘Anteykeningen van Broer Hendrik van Biesten’, en wel uit het gedeelte, dat afgedrukt is in de Dietsche Warande, VIII (1869), blz. 417 vv. Beide stukken schijnen mij toe met dezelfde hand, in de eerste helft der zeventiende eeuw, geschreven te zijn. De schrijver heeft zoowel de Protestantsch gekleurde uitingen van Reael als de Spaanschgezinde van Broer van Biesten overgenomen. Dat hij werkelijk het stuk van Reael voor zich had, blijkt o.a. uit de woorden op blz. 66: ‘als ick selve sijn Excellentie heb hooren clagen’, waar met den eersten persoon, naar wij uit Brandt (I. 426) weten, Laurens Jacobsz. bedoeld is. Op verscheidene plaatsen is de oorspronkelijke lezing doorgehaald en door eene andere vervangen, wat den zin soms (bijv. op blz. 15) niet beter maakte, of ook wel (bijv. op blz. 11, door het weglaten van ‘gegeselt’, en op blz. 48, in de namen der helpers van den onderschout) aanleiding gaf tot onjuistheden. Soms zijn de veranderingen van zeer onschuldigen aard: bijv. blz. 17 werd ‘met alle diligentie’ vervangen door ‘met de bequaemste middelen’. Wat den schrijver tot het aanbrengen van deze veranderingen bewoog, is moeilijk te gissen; te meer daar het stuk, ook zoo, volstrekt geen model van taal en stijl werd. Voor officieele stukken wordt een paar maal naar Bor verwezen, en wel, blijkens de pagineering, naar de uitgave van 1626. Het uittreksel is dus na dien tijd vervaardigd. Door wien en met welk doel - wie zal het zeggen? Misschien heeft het stuk Hooft gediend, die in zijne Ned. Historiën éénmaal (IV. 135) van Reaels gedenkschriften gewag maakt,

[p. 3]

en er, naar ons uit vergelijking met Brandt blijkt, vrij wat aan heeft ontleend. Ter beantwoording van de vraag of hij zich enkel met het excerpt heeft beholpen, dan wel de volledige memoriën gekend heeft, levert, bij den geschonden toestand, waarin ons handschrift verkeert, eene vergelijking tusschen hetgeen wij hier en bij Hooft vinden, weinig op. Toch kan uit het feit dat Hooft (III. 90) weet te verhalen dat de man, die het vertoog van 31 Juli 1566 aan den bezorger overhandigde, Jan Pietersz. Reael was, wat niet in ons stuk voorkomt, doch blijkens Brandt (I. 323) wel in de oorspronkelijke gedenkschriften stond, worden afgeleid dat Hooft deze kende. Trouwens bij de vriendschap, die er tusschen den Drost en de familie Reael bestond, is het niet waarschijnlijk dat hij zich met een uittreksel zou hebben moeten tevreden stellen.

In ons excerpt komen enkele bijzonderheden voor, die niet bij Brandt te vinden zijn, doch wel zijn opgenomen in het werk van den Amsterdamschen boekhandelaar Dirck Pietersz. Pers, dat in 1641, onder den titel van ‘d'Ontstelde Leeuw, of Springhader der Nederlandscher Beroerten’, voor het eerst de pers verliet, om zes jaren later, als ‘Verwarde Adelaer en Ontstelde Leeuw’, een tweeden druk, ‘bijnae de helft vermeerdert’, te beleven. De overeenstemming in uitdrukking is soms zoo treffend, dat er geen twijfel kan bestaan of ook Pers heeft Reaels werk gekend. Waar men gewoonlijk dezen schrijver in een hoek zet en zijn arbeid als onbelangrijk veroordeelt, mag wel eens geconstateerd worden dat hij, reeds vóór Hooft en Brandt schreven, uit zulk een belangrijke bron heeft geput.

Aangaande de uitgave van dit fragment zou de vraag kunnen rijzen, of zij eigenlijk wel noodig was. Ik meen dat hierop een toestemmend antwoord moet

[p. 4]

gegeven worden. In de eerste plaats vindt men hier enkele bijzonderheden - uit mijne aanteekeningen onder den tekst blijkt, dat het er helaas! slechts zeer enkele zijn - die nergens elders voorkomen. Doch, wat van meer belang is, het stuk levert ons een toetssteen op Brandt. De goede trouw van den geschiedschrijver onzer Reformatie staat nu eenmaal, en niet zonder reden, niet in den besten reuk, en daarom is het ons een genoegen te kunnen constateeren dat hij Reael eerlijk heeft gevolgd. Om één voorbeeld te noemen. Als Brandt bij het verhaal van het geschil tusschen de Gereformeerde Kerken van Antwerpen en Amsterdam, over de door deze laatste betuigde instemming met de avondmaalsleer der Augsburgsche Confessie, aan Caspar van der Heyden ‘groote hevigheit’ verwijt, is men geneigd te vermoeden dat des schrijvers afkeer van het Calvinisme hem hier parten speelt; uit het uittreksel, dat voor ons ligt, zien we echter dat reeds Reael over de wijze van optreden van den Antwerpenschen prediker klaagt. Voor de kritiek op Brandt is alzoo het thans uitgegeven stuk niet zonder gewicht.

Door herhaaldelijk zijn bron te noemen, heeft Brandt het ons mogelijk gemaakt de gedenkschriften van Laurens Jacobsz. voor een groot deel te reconstrueeren. Ik meende geen onnut werk te doen door hier eene opgave van den hoofdinhoud te laten volgen, met aanwijzing waar het vermelde bij Pers, Hooft of Brandt te vinden is; wat in het hier medegedeelde stuk voorkomt is gespatiëerd gedrukt.

[p. 5]

Reael, volgens Brandt.		Brandt.	Pers.		Hooft.
		Dl. Blz.	1e Dr. Blz.	2e Dr. Blz	Bk. Blz.
2b.	Wreedheid van sommige rechters.	I. 143
9a-11a.	Geheime prediking in Holland door Jan Arentsz. en Pieter Gabriël. Reformatie te Kuilenburg.	I. 315
	Bitterheid van pastoor Elbert Huyk tegen de heimelijke gemeenten te Alkmaar en Leiden.	I. 316		242
13a-15a.	Zaak van den Schont Willem Bardes.	I. 249	41	214	II. 58 vv.
16.	Ziekte der weeskinderen.	I. 330	60	241	III. 91
17.	Plannen tot het invoeren der openbare prediking in Holland.	I. 317	60	242
18a.	13 Juli 1566. De Burgemeesters van Amsterdam raadplegen de Vroedschap over de prediking.	I. 318			III. 90
18a.	Eerste openbare preêk in Holland, bij Hoorn.	I. 318	60	242	III. 89
18b.	Brederode te Amsterdam, in de herberg de Prins.	I. 319
19a-20a.	Voorbereiding der preêk in de omstreken van Amsterdam. Houding der Burgemeesters. Optreden van Reinier Kant.	I. 319	61	242
20b-25a.	Prediking te Overveen, op 21 en 22 Juli.	I. 320-322	61	242	III. 89
25b.	Maatregelen der Amsterdamsche vroedschap.	I. 323
25b.	Samenkomst te Buiksloot over het houden eener prediking bij Amsterdam.	I. 323	61	243
26.	Overhandiging van een vertoog aan de Vroedschap.	I. 323	61	243	III. 90
27a-32b.	Vertoog.	I. 324			III. 90
32b-33b.	Eerste prediking buiten de Haarlemmerpoort.	I. 325	61	243	III. 90
33.	De schutterij geraadpleegd.		61	243	III. 90
34.	De Schout poogt tevergeefs de tweede preêk te verstoren.	I. 326	61	243	III. 91

[p. 6]

Reael, volgens Brandt.		Brandt.	Pers.		Hooft.
		Dl. Blz.	1e Dr. Blz.	2e Dr. Blz	Bk. Blz.
34b, 35a.	Beraadslaging der Burgemeesteren met den Oudraad en de Vroedschap. 3e predicatie, welke de Schout wil overvallen. Men wapent zich.	I. 327, 328
35-37b.	Prediking op verschillende plaatsen in Holland en Utrecht.	I. 328-330	62	243
37.	Prediking op de Lastaadje.	I. 333	62	244
38.	Jan Arentsz te Amsterdam.	I. 333	62	244
38b-39a.	Reael schrijft naar Emden, om predikanten.	I. 334	62	244
39a,b.	Namen van verschillende predikanten.	I. 334	62	244
40a-43b.	Beeldenstorm te Amsterdam.	I. 356 vv.	70	252	III. 104
44, 45.	Keur tot stilling der beroerten.	I. 359			III. 104
46.	Zes Hoofdkapiteins uit de schutterij gekozen.	I. 360
46b.	Wegneming der beelden in den Haag.	I. 361	69	252	III. 105
47b-48b.	Scheltius wordt predikant te Amsterdam.	I. 377 vv.		263
48b.	Diakenen en Diakonessen in de Amst. Gemeente gekozen.	I. 379		263
49, 50.	De drie Amsterdamsche predikanten.	I. 378
50b.	Ontevredenheid der Landvoogdes.	I. 360		263
50b. 51.	Begrafenis van Simon Muts.	I. 380	80	263
51, 52.	Plundering van het Minnebroersklooster.	I. 380	80	263	III. 113
53-55b.	Begrafenis van Emme Kaerden en plundering van het Karthuizersklooster.	I. 381	80	264	III. 113
56-58b.	Onderhandelingen en verdrag.	I. 385	80	264	III. 114
59-60b.	Lot van Egbert Meinertz.	I. 486	152	346	V. 193
60b, 61a.	De Minderbroederskerk voor de prediking der Gereformeerden ingericht.	I. 385	81	265
61a.	Ouderlingen aangesteld.	I. 386	81	265

[p. 7]

Reael, volgens Brandt.		Brandt.	Pers.		Hooft.
		Dl. Blz.	1e Dr. Blz	2e Dr. Blz	Bk. Blz.
61b, 62.	De Lutherschen verlangen een Kerk.	I. 386	81	265
62a.	De Gereformeerden betuigen instemming met de Augsburgsche Confessie.	I. 387	81	265
62b.	Geschil tusschen de Gemeenten van Antwerpen en Amsterdam.	I. 387	81	265
63.	Avondmaalsviering te Amsterdam.	I. 388	82	267
64 vv.	De prins van Oranje te Amsterdam. Verdrag.	I. 425 vv.	83	267	IV. 127
65.	De Amsterdamsche Gereformeerden leenen geld aan Brederode.	I. 440
65. 66.	Gemachtigden van beide partijen naar Brussel.	I. 427	83	269
71.	Twisten te Amsterdam.	I. 444	107	293	IV. 135 vv.
77-81.	Brederode te Amsterdam.	I. 444	109	297	IV. 139
82.	Nieuw verzoekschrift der Amst. Gereformeerden.	I. 445	109	298	IV. 140
83a.	Gesprek tusschen Reael en Burgemeester Kops.	I. 445
84 vv.	Verdrag.	I. 446			IV. 140
89.	Gemeenschappelijke geldkist te Amsterdam.	I. 457			IV. 147
90.	Vergadering der Hollandsche Gereformeerden.	I. 456			IV. 146
91.	Ellende der vluchtelingen vóór Amsterdam.	I. 455	116	305	IV. 146
93.	De prediking gestaakt.	I. 456	116	305	IV. 146
99.	Vlucht der Gereformeerden uit Amsterdam.	I. 457	117	305
100, 101.	Gevaren door Reael en de zijnen doorworsteld.	I. 458	117	307

Waar wij hier slechts met een uittreksel uit het werk van Reael te doen hebben, acht ik een overzicht van het leven van den schrijver hier niet op zijn plaats¹⁾. Ik hoop echter weldra in de gelegenheid te zijn elders zijn leven en streven te schetsen.

Joh. C.B.

1) Zij hier enkel vermeld dat Laurens Jacobsz., wiens geboortejaar onbekend is, na in 1567 uitgeweken te zijn, toen de ‘alteratie’ in 1578 plaats had gehad, te Amsterdam terugkeerde. In 1582, '85, '86, '89, '90, '96 en '99 was hij Schepen, en sinds 1583 behoorde hij tot de 36 Raden. Hij overleed in 1601 te Middelburg, waar hij toen vertoefde als Gecommitteerde in de Admiraliteit in Zeeland.

[p. 8]

(blz. 9.) Daer was tot Amsterdam ontrent het jaer 1542 een burger van ouder geslachten, die genaemt was Willem Dirricksen; dese hadde eerst het Schoutampt van wegen de Heere Staten van Hollant van Keyserlijcke Majesteyt in pachte genomen. Ondertuschen heeft hij soo niet getiranniseert den gelovichen als de geestelijckheyt garen gesien had, ende (hem) den gelovigen seer gunstich getoont. De Magistraten wel merckende dat hij so bloetgirich niet was over de geloovichen als sommige wel gewilt hadden, hebben¹⁾ derhalven getracht desen Willem Dirricksen niet alleen van het Schoutamt te helpen, maer hem oock van het leven te beroven; want hem

1) Oorspronkelijk luidden de laatste twee zinsneden in het manuscript: ‘Ondertuschen heeft hij hem uut bedroch den gelovigen seer gunstich getoont. De Magistraten wel merckende dat sij na haer wil als te vooren de arme Christenen niet en conden om den hals brengen, hebben’, enz.
Wat de lezing van Reael zelven geweest is, en in hoeverre de schrijver van ons manuscript deze heeft gevolgd is niet uit te maken. Hooft heeft de geschiedenis van Bardes vrij uitvoerig behandeld (Ned. Hist., II. 57-63), zonder echter zijn bron te noemen; Brandt (Hist. der Ref., I. 247-251) volgt Hooft, doch vermeldt twee malen de Memoriën van Reael; de Amsterdamsche boekverkooper Dirk Pietersz. Pers had reeds vóór hen (de 1e druk van zijn ‘Ontstelde Leeuw’ verscheen in 1641) de zaak behandeld (blz. 40, 41; 2e druk, 214-217) en schijnt eveneens Reaels gedenkschriften gekend te hebben. Geen dezer drie verwijt den Schout ‘bedroch’. Echter is het een bekend feit, dat Schout Bardes, althans gedurende de eerste helft van zijn bestuur, zich een ijverig vervolger toonde; nog in 1555 beroemde hij er zich op, dat er geen officier leefde, onder wien zoovele ketters gedood waren. (Ter Gouw, Gesch. v. Amst., IV. 390; cf. ook blz. 398, 403, 404.)

[p. 9]

hebbende ten hove beschuldicht, dat hij in sijn huyssinge buiten de stat de Weerdoopers liet vergaren, heeft tegen henluyden int provinciale Hof van Hollant proces moeten sustineeren. Maer alsoo het na willen van de Magistraten van Amsterdam niet haestelijck genoch voort en ginck, hebben sij om 't selfde te eynde te brengen, drie valsche getuigen beleit, namentlijck van een vrouwe genaemt Gele Fye en Volckge Willems, en een man genaemt Ariaen. De twe eersten deden sij certificeeren voor een notarius, Mr. Cornelis Martsen Swart, (blz. 10.) dat sij buiten Amsterdam in een lusthof, dat de Schout in het Regeliers-hof in pachte hadde, gestaen hadden op een banckjen, voor de huysinge in deselve hoove, ende gesien door de glasen die vergaderinge der Wederdoopers; selfs dat desen Willem Dirrickses dochter met noch andere sijnder vrienden wederdoopt sijn geworden. Ja alsoo dese Geele Fy cranck was geworden, hebben sij dese getuygenisse doen recoleren in de presentie van de pastoor van de Oudekerck, Floris Egbertsen, ende noch eenen van de Raet; dewelcke haer biecht hebbende gesproocken en de absolutie mitsgaders het heylich sacrement ontfangen, dat sij de waerheyt hadde gesproocken, hebben haer meenen daerop te doen sterven door enen stercken medecijn, die vergift was (dit alles alsoo beleit sijnde door de Burgemeester Mr. Hendrick Dirrickzen ende de voornoemde Pastoor); maer Geele Fy, quaet vermoeden hebbende, heeft de medecijn int betstroo gespoogen ende is daerna weder gesont geworden¹⁾. De getuygenisse dan int

1) Eigenaardig is het, dat Brandt (I. 250), die zich hier uitdrukkelijk op Reael, ‘f. 13’, beroept, zegt: ‘dan Fij eenigh achterdenken krijgende, goot den dranck in 't bedstroo, en wierdt weer gesondt’; terwijl Pers heeft: ‘maer de krancke vol schroom en achterdocht, braeckte die selve drank in 't beddestroo weder nyt, en bequam alsoo’. (1e druk, blz. 41; 2e dr., blz. 215.)

[p. 10]

Hof coomende, sijn comissarisen geordineert, die de plaetse souden besien, daer de getuygen de vergaderinge der Wederdoopers gesien hadden; maer daer gecoomen sijnde, bevonden sij dat het van het voorschreven banckxken niet mogelijck was int huys te sien. Hetwelck aldus staende heeft Geele Fy Volckje van dit alles onderrecht, waerdoor Volckje van dit bedroch derden heeft geoopenbaert, alsoo (blz. 11.) dat het tot kennisse van de Schout gecoomen is. En middeldertijt is Volckje gestorven, maar Geele Fy is hierover in den Haech gevangen gevoert, die aldaer de waerheit voor het Hof rondelijck bekent heeft, dat sij en Volckje tot dese valscheit om een buick vol broots van den pastoor ende Mr. Hendrick daertoe gecoft waren¹⁾; so sijn Mr. Hendrick en den pastoor, ende oock mede den voorschreven notarius in den Haech ontbooden ende alle gevangen geset; hebben daer eenige tijt geseten, maar ten laesten is de pastoor ende de notarius uut Hollant gebannen; dan het proces van Mr. Hendrick is in handen van de Procureur Generael gestelt: is onder cautie ontslagen, met beloftenisse ter begeerte van den Procureur tot allen tijden in den Haech te compareren. Ende Geele Fy is bij sententie verwesen aen een pael geworcht ende met vier versenght ende op een rat gestelt te worden; dewelcke stantvastelijck tot der doot toe geparsisteert heeft, dat sij van de pastoor en Mr. Hendrick tot dese saeck gecoft was. Op den derde getuige hadden sij wel drie besondere acten van getuigenissen beleit: één op de naem van

1) Treflend is hier weder de overeenkomst met Pers: ‘sij riep, ten uytersten toe, dat sij en Volckjen van den Burgemeester en Pastoor, om een buyck broods daer toe waren gecoft’. (1e dr., 41; cf. 2e dr., 215.)

[p. 11]

Ariaen Slijper, noch één op Ariaen Waecker, noch één op sijn rechte naem, Arian, na sijn vaders naem¹⁾; dese is²⁾ uut Hollant gebannen. De Schout is alsoo Schout gebleven tot het jaer 1566, 6 April, (blz. 12.) als hij het Schoutampt van wegen den Hoove van Hollant bedient ofte in pacht gehadt hadde den tijt van 24 jaeren. Doch t' moet niet nagelaeten sijn, tgeen Godt de Heer aen dese Geele Fij heeft laeten geschieden, die nadat se drie weecken op het radt geseten hadt, heeft het bloet noch uut haer neus geloopen, meer dan ses weecken lang, twelck veel vroome burgers uut Amsterdam met haer oogen hebben aengesien en in doecken het bloet ontfangen ende lange tijt bewaer(t) tot een teecken Godes³⁾. De Magistraten van Amsterdam hebben ondertusschen soo veel teweech gebracht bij het Hof van Hollant, dat sij selven een Schout souden mogen stellen, waervoor sij belooft hebben te betalen 20000 gulden. Soo hebben Burgemeesteren en Raden van Amsterdam, nadat Willem Dircksen afgegaen was, anno 1566 den 14 April, eenen Pieter Pietersen tot een Schout gestelt, een man seer iverende in de Roomsche religie, ende seer gebeeten op alle diegeene, die eenichsins van ander gevoelen waeren, menende als hij die mach doen dooden, dat hij Godt een sacrifitie daeraen dede. Maer als dese

1) Oorspronkelijk volgde nog: ‘alsoo dat hij op desen naem drie getuigenissen hadde beleit’.

2) Doorgehaald is: ‘gegeselt ende’. Pers, Hooft en Brandt vermelden de geeseling. Volgens het vonnis, afgedrukt bij ter Gouw, IV. 491, is hij gegeeseld en gebannen uit Holland, Zeeland en Utrecht, terwijl zijne goederen verbeurd verklaard werden.

3) Noch Hooft, noch Brandt hebben dit opgenomen; wel Pers, bij wien men leest: ‘Jae sij bloede, op 't rad legghende, wel ses weecken langh uyt haren neuse, daer 't volck tot gedachtnis deser schandvleck, 't bloed in hunne neusdoecken bewaerde’. (1e dr., 41; 2e dr., 216.)

[p. 12]

Pieter Pietersen tot Brussel¹⁾ gecoomen was, om aent hof sijn eet te doen, wast op den dach, dat de Eedelen vant lant apostelle vercreegen, dat de strenge plackaten, die gemaeckt waer(en) opt stuck van religie souden ophouden ende niet ter executie gestelt worden, waerom²⁾ dese Schout door sijn Excellentie de Prins van Orange, Stathouder van Hollant en Zeelant, belast worde tegen niemant te procederen uut saecke van religie, waerdoor de Lutheriaen(en), so men se noemen, verlost sijn geweest uut een groote vreese, die sij hadden voor de Schout.

(blz. 13.) Ick en kan oock niet nalaten te verhalen, dat om desen tijt de Heere gesonden heeft een wonder passie onder de arme weeskinderen van Amsterdam, sodat daer wel 70 knechjens en meysjens met den boosen geest beswaert wierden; door welcke men sach en hoorde veel wonderwercken, ende onder anderen hadden sijt seer versien op desen Schout Pieter Pietersen; liepen dicwils in sijn huys, hem veel dingen verwijtende, soodat hij om haer te stillen veel dingen gaf, als appelen, peeren, nooten en koeck, waerdoor sij niet gestilt en wilden worden, maer hoe langer hoe meer seyden, gevende hem oock de naem van Lange Deventer koeck, alsoo dat vele luyden seyden: ‘Godt den Heer geeft hem nu met den Duivel werck, nu hij Christi leden niet

1) De laatste 13 regels, van ‘de Magistraten’ tot ‘Brussel’, luidden oorspronkelijk: ‘De Magistraten hebben eyndelijck soveel gedaen, dat sij, ten eynde van Willem Dirricksen, voor de pachte 20000 gulden belooft hebben om selve een Schout te mogen kiesen, en hebben gestelt, A^o. 1566 den 14 April, eenen Pieter Pietersen, dewelcke daerna wel heeft betoont hoe bloetdorstich dat hij was. Maer wast juist door Godes regeringe als hij tot Bruysel int hof’, enz.

2) Oorspronkelijk stond er in plaats van ‘die gemaeckt’ tot ‘waerom’: ‘van het ombrengen om het geloof souden ophouden, also dat’,

[p. 13]

vervolgen mach’. Dese kinders werden deerlick gequelt, soodat eenige seyden, dat alle bergen één waren en met swaerden beset, so wilden daer wel door vallen om Godts aenschijn in genaden te aenschouwen. Onder anderen seyden der een van de kinderen, datter¹⁾ een van de 36 Raden na den Haech soude reysen om niet goeds uut te rechten, voorneemelijck tegens die van Christus Evangely, dewelcke reyse daerom is achtergebleven, met noch meer andere dingen, die met de penne niet te schrijven sijn²⁾.

1) De laatste acht regels van ‘seyden’ tot ‘datter,’ luidden oorspronkelijk: ‘seyden, dat Godt den Heer hem nu met den Duivel werck gaf, dewijl hij nu geen werck had om Christus en sijne leden te vervolgen; ende dese kinders seyden oock: “dat alle bergen een waren en met swaerden besteecken, so wilde ick wel eens door de swaerden dalen, mocht ick alleen een reyse Godts aenschijn in genaden aenschouwen”; heeft ook geoopenbaert dat’.

2) Dirck Pietersz. Pers schijnt deze plaats voor oogen te hebben gehad, toen hij schreef: ‘Nae dat de Burgemeesteren van Amstelredam, 't Schoutschap, als geseyt is, aen sich hadden gekoft, hebben zij eenen Pieter Pietersz., een strengh vervolgher der nieuwe Religien, in Schout Willems plaetse geset, daer in alle on-Roomsche seer waren ontroert. Doch wanneer dese te Brussel zijn eed soude doen, wast juyst op die tijd, dat d'Edele antwoort op hun versoeck-schrift kreghen, alwaer hem de Prince belaste, dat hij sich voorsichtigh soude draghen, en niemant weghen de Religie geweld doen. Dese wierde daer nae van de Weeskinderen genaemt Langhe Deventer Koeck, want alsoo die selve door een wonderlijcke schickinge Gods waren geraeckt, sagh men daer van vreemde dinghen. Want alsoo de Schout een vinnigh vervolger was, quamen de kinderen 't zijnen huyse en verweten hem wonderlijcke stucken, daer hij hun altijd met koeck en appelen soeckende te paeyen, hij desen naem verkreegh; sij ontdeckten vele geheymnissen, die men teghen die van de Religie voor hadde, jae oock dinghen die in den Raed waren gesloten, waer over men nae den Haghe willende reysen, 't besluyt staeckte: in 't kort sij rechteden soo vele kuren aen, dat yeder oordeelde zij waren met eenen vreemden geest beseeten’. (1e druk, blz. 60; 2e druk. blz. 241, waar de schrijver nog een paar bijzonderheden geeft, voor een deel aan Hooft ontleend.) Hooft (Ned. Hist., III. 91) had zijn kort bericht van ‘ooghtuighen’ vernomen. Brandt (I. 330) is uitvoerig over de zaak en beroept zich op Reael. Uit eene vergelijking van wat hij verhaalt met hetgeen onze tekst heeft, blijkt dat Reael zelf veel meer gaf dan in ons uittreksel is overgenomen. Brandt ontleent aan Reael de mededeeling dat de kinderen, met ‘lispende tongen’, ‘vremde dingen’ spraken; hij neemt uit diens gedenkschriften meer over aangaande het verijdelen der Haagsche reis; hij zegt dat Reael vermeldt ‘dat sij hoe nau s'in 't Pauwelsbroêrs-klooster bewaert wierden, slooten en deuren konden openbreeken, en bij tienen en vijftienen bij der straten liepen’. Van dit alles heeft het excerpt niets. Opmerking verdient het, dat Brandt de woorden, die sommige kinderen in hun zielsangst spraken, opgeeft als: ‘Ik wilde, bij aldien al de bergen met swaerden besteecken waren, wel eens van boven door de punten dalen, moght ik Gods aenschijn slechts eens in genade aenschouwen’; eene lezing, die meer overeenkomt met de oorspronkelijke woorden van ons manuscript, dan met de later daarvoor in de plaats gestelde.

[p. 14]

(blz. 14.) Dese dingen hem aldus toedragende, sijnder den 8 Julij 1566 insonderheit 7 geweest, die met een groote fury ontsteecken sijnde, sijn buiten de stat van Amsterdam int riet vergadert, uut vreese van Magistraten niet dervende bijeen coomen, en hebben, na de aenroepinge van de naeme Godts, de eerste resolutie genoomen, dat sijn (sic!) in Hollant, gelijck men in andere Provincien deede, oock de oopenbare predikatie des Evangeliums souden hebben. Die personen waren dese, als volcht: Jan Arentsen, Reinier Cant, Vranck de Wael, Cornelis Jansen Coster, Albert Heyes, Willem Florissen en Laurens Jacobsen. Maer alsoo op denselfden dach als sij dit hadden besloten wert binnen Amsterdam een seer wreet placaet afgelesen uut de naem van de Governante, de Hartoginne van Parma, namentlijck dat men geen preedicken mochten hooren en predicanten loogeren ofte huysvestinge geven, op straffe van galge en confiscatie van goederen, ja dat diegeene, die een predicant levendich of doot conde leveren, soude 600 gulden getelt worden;

[p. 15]

hierover kreegen die voornoemde persoonen wel eenich ommesien, maer nochtans, doordien dat sij merckten dat bij het gemeene volck verscheyden van dit plakaet worde gesproocken, is tusschen haer raetsaem gevonden, dat de predicanten haer noch niet ontrent de stat van Amsterdam souden begeven¹⁾, dewijle de Magistraten door dit plakaet seer gestijft waren ende haer genoch vertoonde tselfde te willen effectueren²⁾.

(blz. 15.) Op den 9 Julij 1566 is Jan Aertsen vertrocken naer Noorthollant, alwaer hij de eerste predicatie, die openbaer in Hollant geschiede, heeft gedaen op den 14 Julij; door Jan Arentsen, sijnde een mandemaecker sijns ambachts, van Alcmaer van geboorte, buiten de stat Hoorn³⁾ in een dorp, genaemt Zwaecht, recht tegen 't Regeliersclooster over; alwaer gecoomen is veel volck uut alle omleggende dorpen; ende een psalm hebbende gesongen, tgebet voleyndicht sijnde, heeft een text voorgelesen en die verclaert; maer alsoo de Magistraten der stat Hoorn int clooster juist te gast waren, ende gehoort hebbende dat men daerontrent predickten, is de Schout Mr. Joost van Huyckensloot gecoomen niet verre van de vergaderinge; alsoo dat hij hoorde de predicant een text lesen uut het 10. capittel Joannis, riep en seyde: ‘Ja, ja, ick sal u wel leeren Joannes int tiende’, doch daermeede gaende na sijn geselschap, die hij tijdinge brocht hoe daer gevaren was; door welck roepen t' volck verbaest is geworden, dan sij(n) terstont door den predicant wederom gestilt

1) Oorspronkelijk luidde deze zinsneê: ‘dat men de predicatie noch niet en soude beginnen ontrent de stat van Amsterdam’.

2) Cf. Pers, 1e dr., 60, 2e dr., 241; Brandt, I. 317, 318.

3) Oorspronkelijk stond er alleen: ‘Daerom op den 14 Julij heeft de voorschreven Jan Arentzen de eerste predicatie in Hollant gedaen, buiten de stat Hoorn’, enz.

[p. 16]

en is alsoo met sijn predicatie voortgegaan ende gerustelijk geeindicht¹⁾. Dit gerucht is geloopen door gans Hollant, dat men buiten Hoorn predickten; waeruut dat men bespuert heeft datter veele sijn geweest, soo burgers als uutheemse, die seer verlangden dat men oock ontrent Amsterdam soude preediken; hebben daerom die van de Religie raetsaem gevonden ende besloten, op den 21 Julij, sijnde Sondach, des morgens (blz. 16.) ten 10 uren, buiten de stat Haerlem, in een plaetse geheeten Overveen, leggende onder de jurisdictie van den Edelen Heer van Bredenrode, sou predicken²⁾; daechs te vooren wiert dit tot Amsterdam als oock tot Alcmaer onder de burgers en coopluiden verspreit, welck gerucht seer haest tot de ooren van het volck gekoomen is, oock selfs tot kennisse der Magistraten³⁾ van Amsterdam, diewelcke ten selfden stonde, na noen, een geruchte lieten stroien, dat Reinier Cant op morgen te 10 uren soude prediken op de Heylige Wech aen den Overtoom; om alsoo een dwaling onder het volck te stroien, omdat sij niet seker souden weten waer sij na toe souden gaen⁴⁾; twelck van de voorschreven Reinier sijnde verstaen, is hij vrijmoedich met Laurens Jacobsen tot de Burgemeesters gegaen, om te willen weten, wie sulckx hadde geseit, dat hij soude prediken; dan alsoo sij niemant en conden

1) Na de woorden ‘tijdinge brocht’, luidde oorspronkelijk de zin: ‘so isser bij naest onder 't volck een groot gerucht gecoomen, maer sijn van de predicant gestilt en is alsoo met sijn predicatie voortgegaen’. Zoowel Pers (1e dr., 60; 2e dr., 242.) als Brandt (I. 318) geven meer bijzonderheden.

2) Oorspronkelijk, in plaats van: ‘sou prediken’, ‘een predikatie te laten geschieden’.

3) Oorspronkelijk, in plaats van: ‘tot kennisse der Magistraten’; ‘tot exempel van Burgemeesters’.

4) Oorspronkelijk, in plaats van de laatste negen woorden: ‘en souden trecken na Overveen’.

[p. 17]

noemen, heeft hij met aller vrijmoedicheit haer beschuldicht, als dat sij selfs diegeene waren, die hem sochten met valsche getuigenisse om het leven te brengen, protesteerde dat sij hem ongelijck deden, en met veele w(o)orden vertoonde hoe dat den Satan met alle sijn loogenen ende instrumenten den loop des Evangeliums niet en souden cunnen beletten ofte verhinderen, seggende daerbij datter een groot hoop volckx, en sij selve, waren bereit om straek heen te reysen, om des anderen daeghs de predicatie te hooren; ja selfs dat sij verhoopte binnen (blz. 17.) corten tijt oock buiten Amsterdam te doen preedicken. Over de vrijmoedicheit de Borgemeesters sijnde verwondert, hebben tegen 5 uren den Raet te samen doen comen ende met veele woorden haer wedervaert verhaelt en de Raet gevraecht, hoe men met de bequaemste middelen¹⁾ soude verhinderen, dat de Geusen buiten Amsterdam in haer vrijdom niet en soude predicken, nae het seggen van Reinier Cant en Laurens Jacobsen; waerop de schutters mede gehoort werden en voor antwoort gaven, dat sij ongehouden waeren de predicatie buyten stats poorten te beletten; dan souden niet toelaten dat men sou predicken binnen de stats muren, en van die tijt af waeckten alle nacht 6 rotten schutters en mosten bij dage sijtgeweer dragen²⁾.

Hierentuschen liep het volck met sulcken meenichte na Haerlem toe, dat meest alle schuiten en wagens waeren met volck geladen na Haerlem; alsoo datter eenen grooten hoop volckx des nachts op het velt mosten herbergen, alsoo datter geen meer logys

1) Oorspronkelijk stond er: ‘met alle diligentie’.

2) Noch Pers noch Brandt maken van dit besluit melding en ook in de Resolutiën der Amsterdamsche Vroedschap is het niet te vinden. Hooft spreekt er wel van (Ned. Hist., III. 90).

[p. 18]

te Haerlem noch te Sparendam en was¹⁾. Daer was oock ordre gestelt, dat de predicant Pieter Gabrelen soude reysen met Cornelis²⁾ Jansen Coster na Sparendam en logeren tot de Schouts, die een goetgunstich man was voor die van de Religie en die men oock alles mochten toevertrouwen; twelck dese Cornelis Jansen nochtans niet en dede, maer is met den predicant getogen na Haerlem en gelogeert tot eenen Isbrant Staets, twelck mede (een) vroom man was.

De Burgemeesters van Amsterdam hebben noch denselfden dach met een brief aen de Magistraten van Haerlem gesonden, waerin sij haer verwittichden dat do..........³⁾ tot Overveen soude gepredickt (worden), haer vermanen(de) dat sij sulckx souden behooren te verhinderen; waerover de Raet van Haerlem, met het luyden vant clockjen, savons te 9 uren vergadert is; door welck luyden Isbrant Staets en Cornelis Jansen Coster vreesden dat men de predecant mochten soecken: hebben hem daerom in de spaenders gestapelt en die nacht alsoo verborgen gehouden. Des (blz. 18.) morgens worden geen poorten geoopent, maer worden van de schutterij van de stat beset; doch terwijl de poorten altemet, om de bliecksters⁴⁾ uut en in te laten open gingen, geraekten daer allenxkens een uut de stat. Hier was te sien een sonderlinge iver in de burgers van Haerlem en in veel anderen, die daer ingesloten waren, wat een naersticheit dat sij deden om buiten te comen, om van de predicatie niet versteecken te wesen; want veel sprongen van boven neder van de

1) Cf. Pers, 1e dr., 61; 2e dr., 242.

2) Zoo ook Brandt. Pers noemt hem Marten Jansen Coster.

3) Hier is het papier beschadigd; lees waarschijnlijk: door de Geusen.

4) Brandt spreekt van ‘melksters’ (I. 321).

[p. 19]

stat muer, andere swommen door de stats boomen, eenige quamen met schuiten van buiten malcanderen te gemoete, alsoo dat sij alle middelen aenwenden, die sij costen bedencken, om buiten te raecken.

De Heeren van Haerlem lieten ontrent 9 uren een dachvaert aflesen van eenen vagebont, die de stat in brant te steecken hadde gedriecht, stellende 100 gulden op sijn lijf, ende ontrent elf uren lieten sij de poorten opendoen; doen sach men met groote hoopen het volck uut de stat loopen, so burgers als andre, ende na Overveen toe; alwaer sij vonden een groote vergaderinge van menschen, dan geen predecant. Lourens Jacobsen met de sijne vertroosten vast het volck dat hij coomen soude, twelck ontrent 12 uren geschiede; gecoomen sijnde, heeft men twe stocken in de aert gesteecken ende een dwars daerover gebonden, tot een stoel. De psalm gesongen sijnde ende het gebet gedaen, heeft hij voorgelesen een text uut (den br)ief¹⁾ tot den Ephesien, Cap. 2 vers 8, 9, 10; die verclaerde hij wel 4 uren lang, met groote verwondering van een igelijck, dat dese tedere persoon, in sulcken heeten sonneschijn als het doen was, sulcken arbeyt conde doen. Na de predicatie heeft hij vurich (blz. 19.) int gebet voor alle de staten der werelt ende insonderheit voor alle de overicheden gebeden, so datter weynich drooge oogen gesien worden. In het besluiten heeft hij vercondicht, dat op morgen soude te 9 uren door de hulp des Heeren ter selver plaetse een ander predicant preecken. De vergaderinge was, so men conde gissen, ontrent van 5000 persoonen, so mannen als vrouwen. Na de predicatie heeft men vernomen een groote vreucht onder het volck, Godt lovende dat

1) De tusschen haakjes geplaatste letters ontbreken tengevolge van eene lacune in het papier.

[p. 20]

sij den tijt sagen, dat Godts woort haer openbaer worde voorgehouden ende dat het rijcke des Satans soude verstooten worden, ende het rijck Jesu Christi opgebout. De predicant wiert op een wagen met 3 paerden geset (?) en reet alsoo na Alcmaer, om aldaer oock des anderen daechs te predicken. Lourens Jacobsen reysde metter haest na Amsterdam, om te vernemen wat de Raet aldaer soude mogen ter hant trecken, die de poorten wel beset van stats wachten gevonden heeft, ende binnen sijnde gecoomen heeft hij verstaen van een van de 36 Raden, Antony Verhoef, die de saeck int secreet een weynich favoriseerde en tegen eenen Egbert Roelofsen geseit had, dat, als het soude gebueren, dat de Geusen ontrent Amsterdam souden willen predicken, dat haer dan de Magistraten van Amsterdam souden draegen na gelegentheit der saecken. Louris Jacobsen, dit dus vernomen hebbende, is alsoo des anderen daechs ten 8 uren weder gekeert tot Overveen, de predecant Jan Arentsen, die daechs te vooren buiten Alcmaer gepredickt hadde, met een groote hoop volckx aldaer vindende, heeft geraporteert tgeen hij tot Amsterdam hadde vernoomen; twelck alle met blijtscap is aengehoort, Godt lovende dat hij de Magistraten van Amsterdam sulcke sinnen (?) gegeven had. Hierna heeft Jan Arentsen (blz. 20.) sijn predicatie gedaen, ontrent 4 uren lanck, ende dat uut den 118 Psalm; daer is oock geweest een seer groote vergaderinge, waeronder oock sommige papen uut de stat waren gecoomen, die met verwonderinge een so slechten mandemaecker de Schrift so hoorden uutleggen, die oock lange tijt na de predicatie met hem gesproocken hebben. Somma, de iver is hoe langer hoe meer onder het volck gewassen ende vrijmoedicheit ontsteecken. Daer worden oock goetgevonden een schriftelijcke remonstranci te

[p. 21]

maecken uut de naem van de gelovige tot Overveen vergadert, om te senden aen de Magistraten van Haerlem, waerin geremonstreert worde van de oorsaeck van de begonnen predicatie tot Overveen; twelck alsoo bij gemeen advys is geschiet. De remonstranci was gedateert den 22 Julij 1566, tot Overveen, en is geslooten aan een van de Burgemeesters gesonden. Alsoo dagelijckx het verlangen grooter worde, dat men Gods woort ontrent Amsterdam meede soude predicken, gelijck men op andere plaetsen dede, so sijn de princepaelste van de Religie tot Buicsloot, in Waterlant, vergadert, overmist men de predecanten in de stat van Amsterdam niet en dorsten laten coomen; hebben daer met malcanderen beslooten, dat men op den laetsten Julij 1566 de eerste predicatie buiten Amsterdam beginnen soude, smorgens te negen uren, en dat buiten de Haerlemerpoort op de Rietvinck, buitendijckx, recht over het Carthusersclooster. Dit gerucht onder het volck gecoomen sijnde, is tegen die tijt een groote meenichte van volck derwars geloopen; maer aleer men de predicatie heeft (blz. 21.) begonnen, hebben de principaelste van de Religie raetsaem gevonden een remonstrantie ofte vertoen aen de Magistraten te senden, welcke remonstrantie bij Jan Arentsen, predecant, gemaeckt en bij haerluyden toegeslooten ende alsoo door een schipper, genaemt Pieter van Griecken, aen een van de Burgemeesters overgelevert (is); dewelcke den schipper wel wilde vragen, wie hem den brief gegeven hadde ende wat predecant dat preecken soude, ende als hij van desen Pieter van Griecken weynich bescheit conde gecrijgen, waerover hij terstont de 36 Raden dede vergaren en voor welcke de remonstrancy geopent is en gelesen wort; dewelcke luydende was als volcht:

Remonstrancie van de gelovigen, vergadert buiten

[p. 22]

Amsterdam, op den 31 Julij 1566, aen de Magistraten van Amsterdam.

‘Vertoonen met alder ootmoedicheit die van de gereformeerde Religie aen U.E. Magistraten en 36 Raden van Amsterdam, Hoe dat henlieden etc......¹⁾’

1) Hier zijn in het manuscript ruim drie bladzijden in blanco gelaten, terwijl de volgende acht ontbreken. In margine staat: ‘Siet Peter Bor, int tweede boeck, f. 54 d.
Het is der moeite waard wat hier, bl. 14-21, over het invoeren der ‘openbaere preeke’ is medegedeeld, te vergelijken met wat Brandt (I. 317-324) heeft, die zich beroept op ‘de Mem. van L.J. Reael, f. 17a’ tot ‘f. 27a’. Over de vergadering in het riet buiten Amsterdam, waar men het eerst over het prediken raadpleegde, gaf Reael iets meer dan in het uittreksel, dat hier voor ons ligt, is overgenomen; ook over de wijze waarop het plakkaat van 3 Juli 1566 door het Amsterdamsche ‘gemeene volck’ werd ontvangen, was hij uitvoeriger, tenzij wij hier met eene rhetorische opsmukking van Brandt te doen hebben, wat mij echter niet waarschijnlijk voorkomt. De vervaardiger van ons uittreksel heeft ook niet vermeld dat de Amsterdamsche Vroedschap reeds op 13 Juli over het preeken beraadslaagde; evenmin spreekt hij van Brederode's aanwezigheid te Amsterdam, om enkele voorname burgers het compromis te doen teekenen (Brandt, I. 319; naar Reael, f. 18b). Over de eerste predikatie buiten Hoorn geeft Brandt, evenals Pers, een enkele bijzonderheid meer, die echter misschien aan Velius' Chroniek van Hoorn ontleend is. Verder zegt Brandt, naar Reael, dat de Amsterdamsche Gereformeerden wel geneigd waren een predikatie buiten de stad te doen houden, doch inzagen dat de prediker ‘sich selven en al die bij hem waren, in te grooter gevaer sou steeken, indien er slechts een kleen getal ten gehoor quame’ (I. 319; Reael, f. 19a). De flinke woorden van Reinier Kant tot de Burgemeesters geeft hij uitvoeriger weder dan ons excerpt, terwijl hij er bij vermeldt dat het onderhoud te half drie plaats vond. Gelijk ik reeds aanteekende, spreekt Brandt niet van het antwoord der schutters, met betrekking tot het beletten der preek. Aangaande de prediking te Overveen is in het uittreksel nagenoeg alles overgenomen: alleen noemt Brandt nog den naam van den landlooper, op wiens hoofd te Haarlem een prijs werd gezet, en geeft hij ons de namen van enkele aanzienlijke Amsterdammers, die met Reael te Overveen aanwezig waren: dit laatste echter in navolging van Hooft. In het excerpt wordt nog gezegd, dat Reael en de zijnen het volk troostten toen Pieter Gabriël zich een tijd liet wachten: dit zegt Brandt niet uitdrukkelijk; daarentegen is er niet in opgenomen dat het besluit van de Amsterdamsche Vroedschap, om zich naar bevind van zaken te gedragen, was genomen na eene dubbele vergadering op Zaterdag en Zondag. Dat de predikant op ‘een wagen met 3 paerden’ afreisde, schijnt een variant te zijn van Brandts lezing, dat hij ‘nevens drie mannen, met een wagen’ vertrok. Over de prediking van Jan Arentz. komt het stuk, dat voor ons ligt, met Brandt overeen; slechts heeft de laatste nog dat als plaats, waar zij gehouden zou worden, was afgekondigd een plek ‘bij de Roomsche kerke Marie Magdalena toegeheiligt’. De vrijmoedige uitingen der Amsterdammers bij hunnen terugkeer zijn niet opgenomen: evenmin is dit het geval met het besluit der Vroedschap van 25 Juli, dat de schutters ‘voortaen souden waeken, en de poorten, nevens de boomen, die d'aenkomsten te water sluiten, bewaren’ (Brandt, I. 323; Reael, f. 256; in de resolutiën der Vroedschap is enkel sprake van een ‘animeeren’ der schutters ‘tot deser stede bewaernisse ende beschermenisse’, Resol. Boek II. 20; uitgegeven in de Berigten van het Hist. Gen. te Utr., IVe Dl., 2e St., blz. 60). Ook aangaande het overhandigen van de ‘remonstrantie der geloovigen vergadert buiten Amsterdam’, heeft Brandt iets meer; de mededeeling dat Jan Pietersz. Reael het stuk aan den schipper gaf, komt ook bij Hooft voor.
De remonstrantie, waarvoor ons manuscript naar Bor verwijst, die evenals Hooft (III. 90) haren hoofdinhoud opgeeft, komt bij Brandt in de oratio obliqua voor; in de Memoriën van Reael vulde zij f. 27a tot 32b. (Er staat bij Brandt, I. 324, ‘33b’, doch dit is, blijkens de aanhalingen op blz. 325, een drukfout.) De bladzijden, die verloren zijn gegaan, hebben bevat wat bij Reael te vinden was, f. 32b tot f. 39b, en door Brandt wordt medegedeeld, I. 325-330 en 332-334. Men vergelijke verder de Inleiding.

[p. 23]

(blz. 33.).... anderen sijn gesonden hier en daer, also dat veele steden met predecanten versien werden, ende een ieder gemeente arbeide om een eygen predecant te hebben, waerdoor men gesien heeft, dat door Godes genaden sijn goddelijcke woort een tijt lang vredelijck wert gepredickt¹⁾. Ontrent dese tijt heeft men verstaen hoe de predicatiën in Vlaenderen en Brabant seer de overhant namen. Door

1) Hier ging blijkbaar vooraf eene opgave van de predikanten, die in Holland het Evangelie verkondigden. Cf. Brandt, I. 334.

[p. 24]

welcke vrijheyt van predicken tgemeene volck, twelck men ‘heeromnus’ noemt, die haer weynich van de Schriftuer verstonden en seer tot nieuwicheyt geneegen waeren, hebben tot diverse plaetsen, als in Vlaenderen en Brabant, so in steden als in dorpen, de beelden in de kercken aen stucken gesmeeten, waeruut weynich goets voor die van de Religie gevolcht is¹⁾; en tot versekeringe van desen heeft men op den 23 Augusti onder de cooplieden tot Amsterdam sommige gesien, die diversche stucken so van altaren, marmer en albasterde beelden vertoonde, seggende dat den 21 voorleden tot Antwerpen de beelden in de kerck in stucken gesmeeten waren van een hoop rampsalige en licht volck, versekerende dat het stucken daervan waren. Als die tijdinge de Burgemeesters is aengebracht, is in haer een groote beroerte gecoomen, alsoo dat sij strax op den 23 Augusti alle pastoren, papen, monnicken, bagijnen ende alle geestelijcke hebben laten aenseggen, dat elck sijn juwelen en al wat hij best hadde uut de kerck en cloosters souden dragen en hetselfde soo sij best conden verbergen²⁾. Door dese waerschouwinge sach men de geestelijcke persoonen bij de straet geloopen, dragende uut de kerck alle haer juwelen, als kelcken, ciborien, pullen en misgewaden; dit geschide princepael ontrent elf uren voormiddach, als alle de ambachtslieden gewoon sijn

1) Deze zin luidde oorspronkelijk, na ‘overhant namen’: ‘Ja, hoe dat in Vlaenderen, so in steden als in dorpen, de beelden in de kercken aen stucken gesmeeten worden, doch van een hoop lichte rapalie, die het spel meest bederven’.

2) De vervaardiger van het excerpt heeft weggelaten, wat Brandt uit Reael heeft aangeteekend, dat het gerucht den Burgemeesteren werd overgebracht door Jacob Gerrit Teeuweszoon en Floris Dirksz. Otter, anders de Bral genoemd, welke Reael, ‘oordeelende dat sij iet souden aenrechten’, volgde (I. 356.).

[p. 25]

na haer maeltijt te gaen: sulckx dat elck sijns gildens juweelen van sijn altaerpapen met vlijt sach sleepen ende verdragen. Timmerluyden, metselaers, cleermaeckers, in somma (blz. 34.)¹⁾ elck sach op het sijn en eenige hebben het goet weder uut haer handen genoomen en weder in de kerck gebrocht; andere begaven haer in de Oudekerck en in de Nieuwekerck, alsoo datter een groote menichte van alle nacy versamelt waren, doch meest Oosterlingen, die doen veel in de stat waren; dese hebben niet geattenteert²⁾. Dan ontrent 2 uren hebben de papen de Vesper gesongen, ende alsoo men op desen tijt de kinderen placht te doop te brengen, so sijnder vast veel kinderen ten doop gebracht. De cappellaen heeft begonnen te doopen en aen het Exorcismus gecoomen, dat is daer de papen de Duivel uut het kint besweeren ende den Heyligen Geest daer wederom in, twelck het volck siende en hoorende isser toegeloopen en tegen de paep geroepen, dat hij soude ophouden van een sodanigen besweeren, ende de kinderen te doopen in de name Jesus, in maniere der Apostelen, met meer andere redenen; alsoo dat sommige vrouwen wederom met haer kinderen ongedoopt heenegingen; ja het is geschiet datter kinderen in Duits gesegent sijn en gedoopt worden. Dit geruchte door de stadt gaende, sijnder veele burgers meede in de kerck gecoomen om te sien watter te doen was. In de Nieuwekerck was veel volckx; maer de papen hebben daer geen Vesper gesongen, maer veel goede burgers hebben met veel goede

1) Aan den voet van blz. 33 staat, zonder verband met den tekst: ‘Den 23 dito wederom gepredickt ende 3 kinderen gedoopt, naementlijck Guilliames kint, dan Eliezer (?) sijn kint en Dirck Beers kint’.

2) Deze opmerking betreffende de Oosterlingen heeft noch Pers, noch Brandt opgenomen.

[p. 26]

woorden het volck uut de kerck gekregen en de kerck vast toegesloten. Maer in de Oudekerck sijn de Vespers ten eynde gebracht, niettegenstaende het volck (blz. 35.) vrij murmureerden tegen de papen. Ontrent tuschen 3 en 4 uren is gecoomen int noortent van de kerk eenen Jasper, wesende een coorendrager, dicht bij tsacrament-huysken en daer gevonden Weyn Cornelis, huysvrouw van Simen Copsen, burgemeester, seggende tot haer: ‘siet daer hanct in dat glasen bordeken dat gruwelijcke en godlasterlijcke gedicht’, neemende hetselfde in sijn hant op, en het schrift haer voorgelesen, dat luidende was aldus, als volcht:

‘Hier leyt besloten in dit slot
Jesus Christus, waerachtich mensch en Godt,
Alsoo hij van Maria is gebooren;
Die dit niet gelooft, die is verlooren;’

met noch 20 of 24 regelen, seer godtlasterlijcken luydende; en het gelesen hebbende, heeft het voor sijn voeten stucken gesmeeten, maeckende door tglas so grooten geluit door de gansche kerck. Hierdoor hebben sommige jongens met steenen begonnen te werpen op de altaren na de beelden; ende een heeft den anderen verweckt, dat sij alsoo aen de beelden van boven neder te warpen sijn getegen. Sommige burgers, en die van de Religie, hebben haer, eer dat noch de beelden aengeraeckt worden, sich uut de kerck op de marckt geschickt, opdat men haer het beelden stormen niet en souden opleggen¹⁾.

De Burgemeesters, verneemende datter een soodanich gespuys van volck in de kerck vergadert was, sijn daerom vergadert en hebben Schepenen bij haer

1) Brandt ontleent hier aan Reael nog uitdrukkelijk eenige namen: Laurens Jacobsz. zelf, Reinier Kant, Vrank de Wael en Cornelis Janszoon Coster.

[p. 27]

ontboden, en daerbij mede Egbert (blz. 36.) Roelofsen, Adriaen Pauw, Arent Brouwer; versoeckende van dese drie persoonen eenige middelen te hooren, hoe men de gemeente soude stillen; dese mannen haer beraet neemende tot sanderen daechs, dewijle sij haer daerin beswaert vonden¹⁾. Middeldertijt is op de marckt oock voor Burgemeesters een gerucht gecoomen, dat men in de Oudekerck de beelden aen stucken smeeten. De Burgemeesters hebben in aller haest de 3 schutterien op de marckt doen coomen. Daerentuschen is de Schout Pieter Pietersen, met Jan Clasen Bijl en Gerrit Pop, met 40 gewapende mannen na de Oudekerck gegaen en met helbarden en ander geweer in tvolck beginnen te slaen, en een schot met een roer geschooten; sodat de vrees daer inquam, waerdoor veel jonck volckx en kinderen ter dueren uutgeloopen sijn en een meysken in de suyder deur doot gedrongen is. Doen sijn sij aen de andre deur gegaen en die met een balck opgelopen²⁾ en de Schout met de sijnen ter kerk uutgejaecht, roepende: sla doot, sla doot; waerna dat sij dus te vieriger waren in tbeeltbreecken, tot datter 3 rotten van de schutterij van Burgemeesters gesonden, in de Oudekerck gecoomen sijn, die met bidden en smeecken het volck uut de kerck kregen; want door het vriendelijck spreecken van de schutterij sijn sij alle vertrocken, ende de kerck worde geslooten.

1) Dit ook door Brandt overgenomen bericht is niet geheel juist. Wel werd althans Pauw ontboden, doch eerst den volgenden dag werd den drie genoemden burgers opgedragen een maatregel voor te stellen, hetgeen zij toen tot den volgenden dag in beraad namen. Zie Pauw, Relaes van het gepasseerde, enz., achter Bor, Dl. IV., blz. 1.

2) Oorspronkelijk stond er in plaats van ‘Doen - gelopen’: ‘De andere, die in de kerck waren, hebben haer ter weer gestelt’, wat blijkbaar ook door Pers (1e dr., blz. 70; 2e dr., blz. 253) en door Brandt (I. 358) is gelezen.

[p. 28]

Dese volgende historie dient hierbij verhaelt te worden. Ontrent 4 jaren voor desen tijt was in dese kerck gecoomen eenen Heer Simen Slecht van Haerlem (blz. 37.), die den dienst van het cappellaenschap soude bewaren. Dees hadde een outaer aen de suytseyde van de kerck, voor in St. Sebastianen coor. Willende nu syn fuycken om gelt te vangen uutstellen, heeft hij tot Haerlem een Marienbeeltjen laten sniden, die een naeckt Jesus op haer schoot hielt, hooch ontrent 1½ voet, en hetselven in een glasen kasken op den voorschreven altaer doen setten; daerbij opgerecht een gilt van vrouwpersonen, die alle maechden souden wesen, meestersen en dinaeressen, en alle orden in tselfde gilt gestelt. Dese quamen op seeckere dagen bij hem te biechte daer, nu aen 't altaer offeren en het sacerment ontfangen, soodat het scheen dat hij in de fuicken seer wel gevangen hadde, ja oock soo men seyde wel vischen met 2 beenen; alsoo datter veele verwondert waren van de groote stouticheit ende onbeschaemtheit ende oock der maechdekens dwaesheit. Sij hadden de altaren costelijck met schilderien verciert; veele cassuffels, cappen, antependenten, silver pullen, vergulde kelcken ende al wat dienende was ter eeren van dit beeldeken, hadden sij met veele costen te samen gebracht, ja het beeldeken was geciert met veel diversche kostelijcke mantels, daermeede het gecleet worde naer waerdicheit van dagen. In somma men conde oock wel mercken dat de papen gelt versamelen, alsoo datter een spreeckwoort gingh onder het gemene volck, luydende aldus:

(blz. 38.) ‘Heer Simon Slecht

Heeft een afgodt opgerecht;

Al wat hij daermede kan couvreeren,

Dat sal die pastoor in den Haech verteeren¹⁾’.

1) Oorspronkelijk luidden de beide laatste regels:
‘daerme hij meent te conquesteren,
dat sal sijn pastoor in den Haech verteeren’.
In dezen vorm heeft ook Pers (2e druk, blz. 253) het versje.

[p. 29]

Sij meynen den pastoor, die om valsheit tegen Schout Willem Dirricksen in den Haech lach gevangen, daervan te vooren gehoort is. In desen tijt, als het Marien beeltjen in sijn fleur was¹⁾, quam een vrouwe in de kerck, genaemt Weyn Adriaens Ockers dochter, de huysvrouw van Jurgen ter Molen, met haer meyt; siende desen nieuwe afgodt, daer sij sooveel af had hooren seggen, is met een iver ontsteken, soodat sij haer toffel uut haer voet treckende op het altaer na tbeeldeken gesmeeten heeft²⁾. Maer daerna als Duc d'Alba sijn tyrannie int lant gebruickt heeft, hebben de Magistraten alleen om dese oorsaeck haer in een wijnpijp met waters verdroncken, haer man verdreven en gebannen; haer dienstmaecht, die maer alleenlijck beneffens haer vrouwe in de kerck gestaen hadde, doen sij de toffel smeet, hebben sij oock desgelijckx in een pijp met waters het leven benoomen.

Den 25 wierde gepubliceert, soo wie eenige kerckelijck goederen onder hem hadde, soude die brengen in handen van kerckmeesteren, sonneschijn, op peene van de galge³⁾.

Om tot propoost te coomen, de Burgemeesters hadden de 3 voorschreven burgers belast iets te concipieren om de burgerij te stillen; daerom hadde Adriaen Pauw sekere articulen geconcipieert, die met hetgeene Burgemeesters selve gemaeckt hadden seer wel overeenquamen. De Burgemeesters hebben dese

1) In plaats van deze woorden stond er oorspronkelijk: ‘Nu op desen tijt van het beeldeken, quam’ enz.

2) In plaats van ‘soo dat - heeft’, stond er oorspronkelijk: ‘en heeft geworpen met haer toffel ofte muyl int altaer na 't beeldeken’.

3) Dit vindt men noch bij Pers, noch bij Brandt. De keur is te vinden, Keurboek F. fol. 212 vs. (Amst. Archief.)

[p. 30]

met sijn eygen handt geschreven articulen van hem ontfangen, waermeede sij denselfden int jaer 1568 voor den Bloet- (blz. 39.) raet hebben beschuldicht, dat hij dese articulen ten versoeck van de rasende gemeente de Burgemeesteren overgelevert hadde, waerover hij het lant ruimen moste, of het sou hem sijn leven gecost hebben. Dese navolgende articulen hadden de Burgemeesteren selve geconcipieert, ende met advys van de 36 Raden sijn dese de 3 schutterien voorgehouden, die daerin verwillicht hebben, op het welbehagen van de Governante ende de Heeren van den Oorden. Alsoo dese in forma van kuere gemaeckt sijnde, sijn oock met trompetten in divarsche quartieren des stadts gecondicht, op den 26 Augusti int jaer ons Heeren 1566, ende waren luydende als volcht:

‘Alsoo de tijt voir oogen wesende seer periculoos is, soo ist dat mijn Heeren van den Gerechte met de 36 Raden deser stede, bij advyse van de schutterije, om alle middelen te soecken tot ruste ende vrede deser steden ende van de goede poorteren en inwoonderen derselver, dienende voor dees tijt, totdat anders bij haer Hoocheyt van de Hertoginne, met de Heeren van de Ordre, geresolveert ofte geordonneert sal wesen, gesloten en geaccordeert sijn, in der naerbeschreven manieren:

Dat men de beelden, etc.’¹⁾

Op den 27 Augusti soo sijnder, bij goetduncken van Burgemeesteren en 36 Raden, gecooren als oppercapiteynen van de schutterie, om de Heeren en Burgemeesteren van alles aen te dienen wat sij hoorden ofte wat haer aengeseyt soude werden van wegen de schutterie en burgerije, en al tot ruste en vrede van de goede stede en de gemeene weg dienende, en sijn gecosen dese naevolgende persoonen:

1) In margine: ‘Peter Borre, int 2 boeck, f.71 d.’

[p. 31]

Adriaen Pauw en Andries Boelissen, uut de oude schutterije; Harman Rodenburgh en Claes Reyeren, van de voetbogen; Arent Cornelissen Cool en Jan Betsen Rodenburgh, van de hantboogen;

ende dese sijn gecosen bij die geheele schutterije, en dat (blz. 40.) door begeerte van de Heeren Burgemeesteren, en dat uut elcken rot bij de meeste stemmen. Soodat sij menichmael voor de Wet en de Burgemeesteren gingen, omme iet te ordonneeren, soo van de wacht, als anders; hoewel sij die dienst niet hebben willen aenneemen, als onder acte van indemniteit van de Heeren Burgemeesteren, twelck haer gegeven is, en tot opper-capiteynen bij Burgemeesteren gequalificeert.

Dese articulen overgesonden sijnde aen de Gouvernante, heeft sij geschreven, van datum den 1 September, aen de Magistraten van Amsterdam; bij welcke brieven sij verclaerde, met sulcken accort met die van de Religie gemaeckt, gans niet tevreden te sijn, ende de articulen verclaert van nul en geender waerden, haer beveelende haer te reguleren met die van de Religie na de resolutie tot Brussel genomen, waervan sij haer een geprente coopie sent en met de kerckeschenders na het placaet daerop gemaeckt¹⁾. Voor de afcondinge van desen voorschreven articulen hebben Burgemeesters sommige van de Religie boven ontboden, ende haer de articulen voorgelesen hebbende, vraechden haer of men hiermede het volck conde stillen; waerop sij voor antwoort gaven, dat sij die niet en waren, die het volck tot oproer verweckt hadden, maer verclaerden vrijmoedelijck aen Burgemeesteren, dat sij selfs degeene waren, die de gemeente oorsaeck gegeven hadden tot dit oproer,

1) Ons manuscript geeft over dit schrijven meer dan Brandt, doch minder dan Bor, II. 70 (of Dl. I. 101.).

[p. 32]

en dat sijluiden niet anders dan vreede en stilheit sochten, dewijle het Evangelium, ende oock meede hare predekanten, (blz. 41.) haer daertoe in alle maniren waren radende; nodigende meteen de Burgemeesters, dat het haer soude gelieven eens tot haer predicatie te coomen hooren, waerop een van de Burgemeesters seyde, dat hij liever tot sijn hals toe int water stont.

Ontrent desen tijt heeft mr. Cornelis Sluys, Presedent van de Provinciale Raet van Hollant, vernoomen datter een in den Haech was, die commissie had, so hij seyde, om alle de beelden te breecken; hij heeft den Raet met de Burgemeesteren van den Haech ontboden, en door haer samen ontbooden Dirck Joosten, Tresorier van de Haech, hem vragende of hij commissi hadde om alle de beelden in stucken te slaen. Hij antwoorde: ‘ja’. Sij vraechden hem, waer sijn bescheit was, en hij, slaende op sijn borst, seggende: ‘daer leit het’ (hij meynde, hij droech de commissy in sijn hart, maer de andre verstonden, dat hij de commissi in pampier geschreven in sijn boesem droech); waerop hij vertrocken is; ende wederom comende heeft de voorschreven Presedent hem gebeden, dat hij sijn werck met alder stillicheit, sonder commocy te maecken, souden doen; ordonneerden hem 12 mannen, die hij tot sijnen dienst soude neemen: men soude verschaffen dat sij elck 7 stuivers voor haer arbeitsloon souden hebben. Alsoo is hij met 12 mannen in de kerck gecoomen ende terstont sijn al de duerwaerders van den Hove met haer wapenen voor de kerck gecoomen; daerna oock de schutterij, die (blz. 42.) de kerck bewaert hebben, totdat de beelden gebroocken waren; ende heeft de Presedent selver de 12 mannen de 7 stuivers voor haer arbeitloon gegeven. Dit door tgeheele lant loopende, is oorsaeck geweest, dat op

[p. 33]

veel plaetsen de beelden van boven neder gedanst hebben¹⁾.

Int midden van Augustus heeft de gemeente van Amsterdam eenen Nicolaes Schultius versocht tot het predickampt. Dese was noch pastoor ende priester int dorp in Noort Hollant genaemt St. Marten, maer hadde volcomen kennis van de waerheit des Evangeliums; hadde een huysvrouw met 6 kinderen; was een seer geleert man, in de Outvaders wel belesen; is doen, nadat hij hem een tijt langh beraden hadde, met vrouw en kinderen tot Amsterdam gecoomen²⁾. Ontrent dese tijt is de eerste verkiesinge der diaconen geschiet. Men sach een grooten iver bij de gemeente, want veel luiden vercoften den overvloet van hare cleren en juwelen, en gavent tgelt de diaconen, ja sommige brochten haer juwelen tot de diaconen, die se vercoften ende het gelt den armen gaven³⁾.

Den 29 Augusti worde in de Siecken- ofte Leprosenkerck gepredickt⁴⁾.

Op den 2 September is binnen Amsterdam gepubliceert een strenge placcaat van dato den 25 Au-

1) Oorspronkelijk volgde nog: ‘waeruut merckelijck te sien is, hoe dat Godt de Heere’, doch zoover gekomen haalde de schrijver deze woorden weder door.
In 't algemeen komt het verhaal, dat wij hier voor ons hebben, betrekkelijk den beeldenstorm, overeen met hetgeen Brandt geeft. Alleen over het beeldje van Simon Alewijnsz., alias heer Simon Slecht, zijn de mededeelingen iets uitvoeriger dan wat tot heden in gedrukte werken te vinden was. Het schimpdichtje is door Pers, gelijk ik aanteekende, in zijn 2en druk opgenomen, en na hem door Dapper in de Beschrijving van Amst., blz. 172.

2) Over dit beroep is Brandt, aan de hand van Reael, uitvoeriger, I. 377vv.

3) Brandt (I. 379) haalt nog uit Reael letterlijk aan: ‘deelende den nooddruftigen sonder onderscheidt van persoonen, 't sij van wat Religie dat die waren’.

4) Dit heeft noch Pers, noch Brandt.

[p. 34]

gusti 1566, binnen Brussel, verbiedende wel scharpelijck het beelden stormen met den aencleve van dien, op peene van de (blz. 43.) galge en confiscatie van goederen. Stont onderschreven: ‘Bij den Coninck in sijn raet¹⁾’.

Op den 6 September hebben een goet getal van de voornaemste burgers versocht, dat sij achtervolgens de articulen, die gemaeckt en gepubliceert waren den 26 Augusti voorleden, bij haer crancken souden van buiten mogen inhalen een predecant, waerop de Burgemeesters de 36 Raden gevraecht hebben, en is geresolveert de requiranten sulckx niet te moogen consenteeren, voor en aleer men bescheyt soude hebben van de Hartoginne; ende op den 7 September is hierop bescheit gecoomen ende de missive van de Hertoginne geleesen, dewelcke was dat sij met sulcke articulen, als op den 26 Augusti gepubliceert waeren, gans niet tevreden was en wilde dat die geroyeert ende te niet gedaen worden; voort schrijft sij, dat sij ongedrongen uut haer eygen wille de Geusen ende nieuwe predecanten so verre ingeruimt hebben, sonder eenige noot²⁾. Voort soo vertelden Joost Buick, die van Bruissel was gecoomen, dat haer Hoocheit mondeling geseyt hadde, dat die van Amsterdam hierover noch geen roode hembden gedragen hadden.

In desen tijt waren gesonden uut den Haech tot

1) Brandt (I. 367) geeft, naar Reael, over dit plakkaat meer. Den datum der afkondiging te Amsterdam, nam enkel Pers op, in den 2en druk van zijn werk, blz. 263.

2) Oorspronkelijk volgde op ‘geleesen’: ‘dewelcke was aengaende de voorschreven articulen, den 26 Augusti gepubliceert; in welke missive de Hartoginne den Raet geweldich schoffeert, dat sij ongedwongen’, enz. Zoo schijnt Brandt (I. 360) te hebben gelezen. Van het bedoelde verzoek der burgers maakt enkel Pers melding, in zijn 2en druk, blz. 263.

[p. 35]

Amsterdam twe comissarisen, de Burgemeesters tot assi(s)tensy, en waren Reinier Verduin en Mr. Dominicus Boot. Dese concipieerden eenige articulen, om de kercken wederom te oopenen ende den dienst daer wederom in te doen, maer sijn tot verscheyden malen van de 36 Raden afgeslagen, overmits thart schrijven van haer Hoocheit, waerdoor de Regeerders van Amsterdam seer geturbeert waeren, niet wetende wat sij in dese saeck doen souden¹⁾.

(blz. 44.) Op den 26 September is gestorven eenen Simon Muts, en alsoo dese met stilheit ende sonder eenige papistige ceremoniën begraven soude worden in de Nieuwekerck, so men hadde gedaen van den 26 Augusti, dat dese voorseyde artikels gepubliceert waren, hebben de Burgemeesters ter tijt der begravinge ontrent 40 mannen vande statswacht met de capiteyn van de wacht, Pieter Corsen, in de kerck gesonden met sulcke ordre, dat als het lijck voor de kerckduer sou coomen, dat sij dan 'tselfde souden neemen ende in de kerck begraven, sonder imant van 't mede coomende volck in de kerck te laten coomen, als alleen de 4 dragers en de vier naeste vrunden. Als nu de wachters niemant in de kerck wilden laten, soo sijn eenige bij de Burgemeesters gegaen, versoeckende dat de naeste vrienden met het lijck souden mogen ingaen, sonder meer, twelck haer afgeslagen wert²⁾. Ondertuschen vergaderde

1) Dit is noch door Pers, noch door Brandt opgenomen.

2) Oorspronkelijk stond er: ‘hebben de Burgemeesters ontrent 40 wachters in de kerck gesonden, met bevel dat sij voor de kerckduer het lijck souden neemen ende selfs begraven souden, sonder imant in de kerck te laten coomen; maar alsoo het volck was gecoomen, siende die daer meenden in de kerck te coomen, dat het haer niet toegelaeten is, hebben sij eyndelijck de Burgemeesters doen aensoecken dat de vrienden slechs met het lijck binnen de kerck mochten coomen, maer sulckx is oock afgeslagen’.

[p. 36]

veel van het gemeene volck bij de suiderdeure, daer het lijck stont, ende alsoo de vrienden tot de wachters seiden: ‘als het dan niet wesen mach, neemt het lijck ende begraeft het dan’, ende sij de deure openende, is het volck tot de deur ingedrongen en tegen danck van de wachters ingeraeckt; maer alsoo de wachters met gewelt het volck tegenstonden en eenen door den armen geschooten hadden, is dat gemeen volck met furie ingevallen en hebben de wachters uut de kerck gedreven¹⁾; maer nochtans hebben eenige eerlijcke burgers so veel gedaen, dat sij met goede woorden het lichte volck uut de kerck kregen ende de kerck slooten. Dit volck (blz. 45.) uut de kerck sijnde, sijn gelijck als eendrachtich door alle straten en steegen geloopen, recht na het Minnebroersclooster. De oorsaeck meenen wij te wesen, omdat de Burgemeesters ontrent 3 weecken te vooren 50 mannen, met roers ende ander geweer versien, in hetselfde clooster geleit hadden, die dicwils met schieten en andre maniren veele insolentie bedreven tot groot nadencken van de burgerij, die daervan seer verscheielijck spraecken; alsoock dese monicken de princepaelste waren, die met de Burgemeesters neersticheit deden om het Evangelium te verdrucken, daerom oock seer van de Magistraten worden gefavoriseert, houdende met malcander veel gasterien en bancketten; waerom sij oock bij het volck in geen cleynen haet en waren. Alsoo nu dit voorschreven volck ende rappalie met hoopen voor het clooster vergadert was, hebben Burgemeesters seeckere voornaemste burgers²⁾ afgevaerdicht, om het

1) Brandt heeft nog aangeteekend, dat men den wachters 't geweer, dat zij hadden weggeworpen, zonder iemand te beleedigen, nadroeg.

2) Brandt noemt hunne namen: Reael was er bij, doch ging niet mede naar binnen.

[p. 37]

volck van daer te krijgen en oock om te belasten, dat het volck, die binnen int clooster waren, sich tegen het volck niet en souden stellen, maer sij souden sien te verloopen. Maer sij vonden dat gemeene volck soo ontsteecken, als seggen Mr. Marten Coster en Andries Boellisen, die bij geval daer quamen, dat sij noch met bidden noch met smeecken iet konden vercrijgen, maer worden hoe langer hoe ijvriger om int clooster te breecken; alsoo een voorneemend burger, met namen Louris Jacobsen, iet willende (blz. 46.) beletten, in groot perijcel sijns levens geraeckte. Alsoo dese burgers tot de Burgemeesters wedergekeert sijn ende den handel vertelt, hebbende derhalven met der haest 2 van de 36 Raden afgesondert om dat rasende volck te stillen, maer sijn te laet gecoomen; want hadden alreede het clooster al ingenomen en met hoopen ingeloopen; daer sijn terstont eenige treffelijcke burgers ingeloopen int clooster om te verhoeden, dat de monicken geen leet aen haer lichaem soude geschieden, en hebben se oock al te samen onbeschadicht uut het clooster gebracht, en men liet se gaen daer se wouden.

Het dolle volck was doende met schueren en breecken, met de sellen der monicken op te smijten, de boeken te scheuren, die sij daerin vonden. Dit heeft beweecht 2 burgers, als Egbert Roelofsen en Pieter Jansen Kies, om in de liberij te gaen ende door een venster op een seker erf alle die boecken te salveren; oock eenen Hendrick Simonsen; salveerden oock het rundt en alle eetbare waren, die sij int clooster vonden; twelck al om beste gedaen sijnde, worden haer naemaels, als wij hooren sullen, qualijck geloont; want Egbert Roelofsen heeft het om deser oorsaeek als Lutheriaen het moeten verloopen ende worde daerna gebannen, ende Pieter Jansen Kies worde van de Schout geapprehendeert

[p. 38]

ende aengeclaeght op de hals, omdat hij, so de Schout seyde, de liberi in 't Minnebroedersclooster berooft hadde; ende niettegenstaende alle extracten ende bewijs hadde hij moeten sterven, indien hij uut de gevanckenisse niet oncoomen waer door middelen van de sipier, die van de vrienden voor een stuck gelts daertoe gecoft was en met Pieter Kies uut de gevanckenisse wechliep. Maer tot onser propoosten wederom te coomen, dit volck, dat nu int clooster alsoo geraest hadden, (blz. 47.) hebben met dollen rasenden iver in de Minnebroederskerck gevallen en haer met een wonderlijcke furie begeven tot het beeldenstormen, dat sij se allen aen stucken braecken. Dit gedaen sijnde is elck naer huys geloopen¹⁾.

Des anderen daechs, den 27 September, was gestorven een vermaerde wedue, een out burgerrinne van de stat²⁾; dese so sij soude begraven worden in de Nieuwekerck, heeft hem wederom een groote hoop licht volckx versamelt ontrent de deure van de kerck; maer alsoo de wachters geen resistentie en deden, maer lieten het volck in de kerck coomen ende de doot begraven in stillicheit, sij hebben daer niet aengerecht; alsoo verscheyde burgers ten besten spraken en eenige schutters van de marckt quamen, die haer versochten om uut te gaen; twelck sij deden. Dan int weghgaen sprack een van tgespuys: ‘ick weet een aenslagh, laet ons met gemeene hant na de Cathuysers gaen; gisteren vlees, nu vis’; en sijn daer van daen met meenichten seer confuselijck geloopen na het Cathuiserclooster, leggende ontrent 2 roers schooten van de stat. Daer binnen sijnde

1) Het plunderen der kerk wordt niet uitdrukkelijk door Brandt vermeld; wel door Pers (1e dr., 80; 2e dr., 264).

2) Brandt ontleent aan Reael haren naam: ‘Emme Kaerden, de weduwe van Pieter Dirkszoon in 't Vlasvat’.

[p. 39]

gecoomen, hebben sij sommige glasen int pant ende sommige beelden in de kerck ende eenige boecken gebroocken ende geschuert; veel van haer volck bleven den gehelen nacht daer etende en drinckende, wat sij daer vonden. Des anderen daechs sijn van de Burgemeesters eenige van de schutterij geordineert om te besichtigen, hoe het int clooster al gemaeckt was, en om het volck daer met stilheit uut te doen gaen; twelck sij oock gedaen hadden; doch so sij resisteerden, datmer vrij soude opslaen, dogh niet gevangen neemen, om geen commotie in (de) stat te maecken. Maer de Schout Pieter Pietersen heeft na sijn ouden iver hem oock met eenige statswacht daer begeven, ende, ontrent het clooster coomende, 4 van degeen, die aent clooster doende geweest waren, gevangen en aen malcander gebonden (hoewel sij wel 60 of 70 persoonen beset hadden, die de monicken seyden maer kijckers geweest te sijn; doch die lieten sij gaen) in de stat gebracht. Maer alsoo ontrent de Haerlemer poort een groote hoop volckx vergaderde, ende het geruchte quam, dat de Schout 4 gevangens inbracht, is elck met krijten en veel getier om sijn geweer geloopen. Ende de saeck vertoonde (blz. 48.) sich alsoo, dat lichtelijck datmael een groote bloetstortinge waer geschiet; maer veel eerlijcke burgers den Burgemeesters sulckx metterhaest bootschapten, hebben oock gevordert dat men daerin om veel quaets te schuwen souden voorsien; waerop sij gesonden hebben de Substituit van de Schout, Willem Martsen Calf, balliu van Amsterlant met jonge Harman Rodenburgh, Hendrick Boelissen en Jan Broeck¹⁾, die na de Haerlemer poort toe

1) Oorspronkelijk stond er: ‘Willem Martsen Calf, balliu van Amsterlant, met Clement Volckersen Coorenhart ende Jacob Cornelissen, beyde Schepenen, met noch 12 schutters’. Zoo heeft ook Brandt gelezen (I. 382), terwijl Pers eveneens deze namen heeft (2e druk, blz. 264.). Ook in de Resolutiën der Amst. Vroedschap (N^o. 2, f. 34vs.) worden ze zoo opgegeven. De verandering is dus hier geene verbetering.

[p. 40]

souden gaen om de gevangens te ontslaen, ende sijn de Schout te gemoet gecoomen ontrent de Engelsche steech; hebben terstont uut de naem van Burgemeesters en 36 Raden de gevangenen ontbonden ende ontslagen en laten gaen. Het gemeene volck was soo ontsteecken, dat sij de Schout evenwel nageloopen hebben en hem gejaecht in een backers-huys, daer hij hem achter den oven berchden en sijn leven salveerden. Dit gedaen sijnde, is het volck gestilt geworden en sijn altemael na huis gegaen, sonder imant voorder te beschadigen. De voorseyde Substituyt had de commissie niet willen uutvoeren van de gevangen los te maecken, ten was de Magistraet, die doen vergadert was, hem solennelijck toeseyden, dat sij hem daervan schriftelijck acte geven souden; dewelcke hij daerna, doch met groote moiten, gecregen heeft; had hij se oock niet gehad, 't soude daerna sijn leven gecost hebben, want doen hij, ten tijden van Duc d'Alba, van de Schout was gevangen genoomen en in lange sware gevanckenisse gehouden, hem geen dinck meer ten last leggende, dan dat hij des Coninckx gevangens, wesende beeltstormers, losgemaeckt (blz. 49.) hadde, heeft hij hem selven ter nauwer noot met dese selve acte noch gepurgeert ende uut de gevanckenis geraeckt¹⁾.

Door dese en diergelijcke dingen maeckte Godt de Heere in de Magistraten een groote vreese ende verslagentheit; want om de tyrannie, die sij te voren gepleecht hadden, waren sij bevreest dat het ge-

1) Brandt heeft nog aangeteekend dat het stuk onder Reael berustte; en dat deze een afschrift daarvan den beschuldigde uit Emden toezond (I. 486.).

[p. 41]

meene volck eenmael aen haer souden wreecken; so versamelden sij ontrent desen tijt met de 2 Comissarissen uut den Hove, ende na veel beraetslaginge soo besloten sij, bij de vollen Raet en ter presentie van Commissarissen, eenige articulen te maecken, die soude wesen als een seker accort tuschen die van de Religie ende de Catholycken, so sij sich noemden; ende die gedicteert hebbende, hebben sij door een Doctor in de Medecijn, Mr. Marten Coster, die van de Religie doen aensoecken om deselfde articulen te onderteeckenen, dewijle sij dienen souden tot een accort tuschen beide de partien voorseyt. So heeft dit desen Doctor oock met alle erenst gedaen, veele reden gebruickende om die van de Religie daertoe te bewegen; maer die van de Religie, wel verstaende de meeninge der Burgemeesters, hebben in geenderlye maniren daerin willen treden, dewijle sij geen pertijen van de Burgemeesters en 36 Raden en waren. Eyndelijck is nochtans de saeck so verre gecoomen, dat die geconcipieerde articulen sijn voorgelesen; ende int hooft van dien bevindende dese woorden: ‘In welck advoy mijne Heeren voorseyt so veel in hen is geconsenteert hebben’, waeruut die van de Religie vreesden ende verstonden, dat men henluyden in toecomende tijden soude mogen te last leggen, dat sij degeene waeren die de Magistraten sulcke artickelen afgedrongen hadden - alhoewel de Magistraten de articulen selfs gemaeckt ende aen die van de Religie versocht, dat sij die souden onderteyckenen en tot rust en vrede der gemeenten - versochten die van de Religie eenige veranderingh hierin gemaeckt te worden¹⁾. Desen Doctor, die in

1) Oorspronkelijk luildde deze volzin: ‘ende int hooft van dien bevindende dese woorden: “In weleken pomckt van advoy mijne Heeren voorseyt so veel in hen is geconsenteert hebben”, hebben sij gevreest dat de Magistraten hiermeede wouden seggen, dat sij daertoe versocht ende gedrongen hadden geweest, daer sij het nochtans uut haer selven hadden gedaen, begeerden sij wel eenige veranderinge te hebben’.

[p. 42]

desen saecke seer arbeyde, heeft door veel tuschenspreecken soo verre gebrocht, dat tot faveur van degeene, die onderteyckenen souden, onder- (blz. 50.) aen geset souden worden dese volgende woorden: ‘.........¹⁾ onderteyckent hebben, ter saecke van dese hare onderteyckeninge in toecomende tijden niet gemolesteert ofte achterhaelt sullen mogen worden’. Dese Doctor bracht het mit veel moytens sooverre, dat die van de Religie de onderteyckening beloofden, gelijck sij oock deden²⁾.

Hierop sijn dan vergadert Burgemeesters, Schepenen en 36 Raden, met de voorseyde comissarisen, Mr. Dominicus Booth (en) Mr. Reynier van Duyn, met oock de ses nieuwe gecooren capiteynen van de 3 schutterijen en noch eenige treffelijcke borgers, die alle versamelden in Schepencamer; waerbij gecompareert sijn beyde de predecanten, Jan Arentsen ende Pieter Gabrielsen, met nog 6 van de Religie; alwaer, ter presentie van alle de vergaderinge, de articlen gelesen werden, ende daervan twe alleens luidende contracten gemaeckt en bij partijen onderteykent worden. Voorder hebben in handen van de president-Burgemeester, Cornelis Jacobsen, eet van getrouwic-

1) Hier is het papier beschadigd en zijn enkele woorden onleesbaar.

2) Oorspronkelijk stond er: ‘De Doctor, die hier in de saeck seer arbeydende was, vercreegh door veel tuschenloopen tot faveur van degeenige, die het onderteyckenen souden, eenige woorden ingeschreven souden worden, ende na veel moiten bracht de Doctor de saeck soo vert, dat die van de Religie de onderteyckeninge beloofde. Desen getrouwen dienst is desen voorseyden Doctor oock qualijck geloont; want hierom moste hij oock naemaels vluchten ende gebannen werden’.

[p. 43]

heyt gedaen, dewijle sij alsnu in de stat souden mogen woonen, ende oock belooft het volck na haer uuterste vermogen te vermanen ende te onderrichten tot onderhoudinge van dese volgende artyckulen. Deselfde Burgemeester heeft wederom haer aen haer handen belooft, haer te beschutten ende te beschermen, gelijck trouwe Magistraten haer getrouwe ondersaten schuldich sijn te doen. Siet hier, hoe wonderlijck ende haestelijck dat Godt de saecke kan veranderen ende sijne mogentheyt betoonen; want den 8 July laestleden hadden sij 600 gulden gestelt voor die eenen predecant, levende ofte doot, soude leveren ofte aenbrengen; en siet, eer September uut is, neemen sij die in haer beschermingh. Alsoo kan Godt sijn bedroefde gemeente somtijts een haestige verlichtinge toesenden, buiten alle hoop van menschen. opdat wij sijn macht souden leeren kennen. Het princepael.....¹⁾.

(blz. 57.).... is dese goede man op den 2 Maert 1568 van den Onderschout Olfert Michielsen gevangen, ende sat drie maenden, eer dat hij verhoort werde; daerna worde hij ter banck gecondemneert, ende alsoo men in hem geen misdaet conde vinden, adviseerde de Pensionarius Sandelyn, alsoo des Schouts

1) Hier ontbreken zes bladzijden. Het uittreksel was gevorderd, blijkens Brandts aanhalingen, tot fol. 57b; ons stuk vangt weder aan met het verhaal van het ongelukkig lot van Reaels zwager, Egbert Meinertsz., dat, volgens Brandt, te vinden was fol. 59b-60b. Wat wij missen werd dus gelezen van fol. 57b-60a. Brandt heeft daaruit aangeteekend den inhoud van het stuk, waarbij den Gereformeerden de Minderbroederskerk werd afgestaan; de namen der onderteekenaars, en hoe men Egbert Meinertsz. tot teekenen bewoog. Dit alles kan in ons manuscript moeilijk zes bladzijden gevuld hebben. Ik vermoed dat de afschrijver, evenals na blz. 21, eenige bladzijden had opengelaten, om ter gelegener tijd den letterlijken inhoud van het verdrag te kunnen opnemen.

[p. 44]

informatie vals bevonden worde, dat men den man behoorden vrij te laten. De Schout Pieter Pietersen, dit verstaende, heeft hem gaen beclagen aen den Bloetraet van duc d'Alba, hem belastende met de onderteeckeni(n)ge van dit voorseyde accoort; waerover den goeden man op den 9 October 1568 gecondemneert is om met den swaerde geexecuteert te worden. Maer hij was een seer mager teer man, die oock in de gevanckenisse watersuchtich geworden was, sulck dat hij in dien tijt seer cranck was; de Schout had hem nochtans garen op den bestemden tijt doen executeeren, te meer omdatter noch twe andre vroome burgers, Olphert Michielsen¹⁾, biersteecker, ende Pieter Jansen de Wit, oock met dieselfde doot, om dieselfde oorsaeck²⁾, souden gedoot worden; doch de Schout hadde garen den crancken man op een stoel op het schavot doen executeeren, maer des avonts omtrent 8 uren is Egbert Meindersen in den Heer ontslapen. Denselfden October heeft de Schout dese vroome voorzeyde burgers met den swaerde doen executeeren; maer Egbert Meyndersen heeft hij, alsoo doot sijnde, in de gevanckenis op een stoel doen binden, ende door den scherprechter sijn hooft doen afslaen, ende het lichaem door 2 cellebroers op het elendich kerckhof doen begraven, alsoo genoemt omdat, alsoo de papisten seiden, de elendige menschen, die sonder sacrament storven, aldaer begraven worden³⁾.

1) Hier heeft de schrijver zich blijkbaar verschreven: Pers en Brandt noemen den man Olfert of Alfert Hendriksz.

2) ‘om dieselfde oorsaeck’, moet hier in algemeenen zin worden genomen; tot de onderteekenaars van het verdrag behoorden zij niet. Zie Pers, 1e dr., blz. 152; 2e dr., blz. 317; Brandt, I. 488.

3) Niet enkel Pers, 1.1. en Brandt, 1.1., maar ook Hooft heeft dit verhaal opgenomen (Ned. Hist., V. 193vv.). Pers teekent hierbij nog aan: ‘Alhoewel andere beweeren, dat hij kranck leggende van de medecijns in de gevanghnisse, in tegenwoordigheyt van zijn huysvrouwe, wierde besocht, die alle raed en hulpe tot sijne genesinge beijverden; waerdoor die goede vrouwe, tegens haren man, de groote voorsorge der Heeren seer prees; doch hij antwoordde, dat sulx tot sijnen besten niet geschiede, maer dat men 't schaep slechts vet socht te maecken, ter tijd het tot het slachten was bequaem. En dat hij door stadige quellinge afgemat, in de gevanghnis soude sijn gestorven, en op 't ellendige kerckhof begraven, sonder dat hij nae sijn dood, gelijck eenige schrijven, soude zijn onthooft; 't zij dan soo 't wil, soo heeft sijn soon D. Sebastiaen Egbertsz., Medicin en Burgemeester deser stad, dien wij hierover hebben gesproocken, geen seeckerder kondschap konnen navorschen’. Ook de mededeeling dat hij op het ellendige kerkhof werd begraven is onjuist. Zie ter Gouw, VI. 276. Reael was toen dit gebeurde te Emden en schijnt niet goed ingelicht te zijn geweest.

[p. 45]

(blz. 58.) Dit accoort worde gedruckt ende aen veel plaetsen der stat aengeslagen.

Hoewel dit accoort nu gemaeckt was, so en hebben die van de Religie nochtans in de Minnebroerskerck noch niet geleert; maer alsoo op een Sondach, 2 October¹⁾, veel volck smorgens in de voorschreven kerk quamen, vonden sij die noch woest leggen van de gebroocken altaren en beelden; daer sij na buiten wederom sijn gegaen, de Burgemeesters, vreesende of daer opspraek uut soude mogen gevallen hebben, hebben begeert dat sij namiddach in de voorschreven kerck souden vergaderen; ordineerden een Reynier Simonsen van Nec, die ontrent een uren in de kerck quam, daer het volck met meenichten vergadert was; die van de Burgemeesters wegen de predecant Jan Arentsen bij de hant op de preeckstoel leyde, ende dit met een groote verwondering en vreuchde van al het volck, die Godt loofden, dat hij

1) Deze datum moet onjuist, zijn; 2 Oct. 1566 viel niet op een Zondag, maar op een Woensdag. Brandt (1. 385) noemt voorzichtig den datum niet, doch zegt enkel ‘in Wijnmaendt’. Trouwens in ons manuscript is 2 Oct. een tusschenvoegsel. Ter Gouw vermoedde dat het hier verhaalde op 13 Oct. voorviel (Gesch. v. Amst., VI. 125.). Moet men soms lezen (Zondag) 20 Oct.?

[p. 46]

die saecke in so corten tijt so wonderlijck verandert hadde. Die van de Religie hebben de kerck van alle gebroocken altaren en beelden doen reynigen, en daer bancken en stoelen ter nootdruft doen maecken, en alle ding in goede ordening gestelt. In dese rust sijnde, hebben de predecanten eerst ouderlingen geordineert, om dan tot de executie der religie te coomen ende insonderheit het gebruyck des Heeren heyligen Avontmael¹⁾.

Dit goede progres heeft den Satan niet connen verdragen, maer heeft haest getracht die omme te stooten; want veel Oosterlingen, die sich Confessionisten noemden, van welcken veel in de stat waren, stroyde quade geruchten van hetgeene de predecanten leerden, insonderheit dat sij qualijck van het Avontmael leerden, contrari de Confessy van Ausburch, welcke van alle Vorsten in Duitschlant seyden (blz. 59.) was aengenoomen, alsoo dat men door de leeringe geen hulp van haer hadden te verwachten. De Magistraten, weetende wat groote schade t'Antwerpen door dese gasten in de kerck geschiet was, hebben verhoopt hetselfde hier ook te mogen geschieden; hebben daerom doen stroien datter noit geen rust int lant soude wesen, eer men de Confessy van Ausburch toelieten; op welck propoost de voorseyde Oosterlingen hebben bij requeste aen Burgemeesters versocht om St. Olofs-capel te hebben om daerin te predicken ende de sacramenten te oeffenen, en hebben hiertoe veelen onderteeckeninge gesocht; dit request exhibeerden sij den 25 October. Maer de predecanten dit alles verstaen hebbende, heeft Jan Arentsen, door gemeen accoort, op een Sondach, in de Minnebroerskerck, het volck voorgelesen het 10 en 13 articel van de Confessy van Ausburch,

1) Brandt is iets uitvoeriger over dit alles.

[p. 47]

handelende van het Avontmael Christi, en heeft hierop het volck wel duidelijck vermaent, dat sich niemant door eenige valsche beschuldinge ende achterclap en wilde laten verleyen, al(s)of sij van het Avontmael des Heeren qualijck leerden, expresselijck protesteerende dat sij contrari de voorgelesen articulen niet en leerden. Hierdoor is de gemeente seer versterckt geworden. De Burgemeesters en 36 Raden, dit alles verneemende, te meer dat sijn Excellentie Prince van Orangen tot Amsterdam verwachtet worde, hebben het versoeck der Oosterlingen afgeslagen, tot aencomste van sijn princelijke Excellentie.

(blz. 60.) De leeraers ende ouderlingen der gemeente tot Antwerpen, vernoomen hebbende van dese protestacie, met alle hetgeen dat tot Amsterdam gepasseert was, hebben qualijck ende ergelijck genoomen; hebben daerom een predecant, Gasper van der Heiden, met 2 ouderlingen, tot Amsterdam gesonden. Dese, sijn last geoopent hebbende ter presentie der predecanten, Jan Arentsen, Pieter Gabrelsen en Nicolaus Scheltius, der ouderlingen ende eenige nootabele mannen der Religie, heeft haer over desen voorschreven protestatie seer hart met een seer lange oratie gestraft, besluitende hetgeene tot revocatie van hetgeene dat geschiet was¹⁾. Die van Amsterdam hebben tot antwoort eerst den eysch ende de noot des tijts voorgestelt; daerna met veele woorden verclaerden, dat sij oprecht en wel gedaen hadden ende hetselfde protest van woort tot woort haer voorgelesen; defendeerde oock tselfde met Godts woort te mogen bestaen, insonderheit in dese conjuncture des tijts. Doch met alle hetgeene dat men voorbrachte en heeft men se niet connen vernoegen. De saeck is daerom tot den volchgende dach verstelt.

1) Hier is uitgevallen ‘tendeerde’, of iets dergelijks.

[p. 48]

Coomende nu wederom tesamen, heeft Casparus van der Heyden sijn vermaninge seer heftich begonnen, tendeerende alles tot wederroepinge van de voorseyde protestacie; ende als daer wel ende discretelijck geantwoort was, heeft hij gedriecht met excommunicatie, datselfde met seer heftige woorden (blz. 61.) uutdruckende en meermael verhalende. Eyndelijck niet coonende accorderen is goetgevonden, dat die van Amsterdam haer beantwoordinge in beslooten brieven aen die van de gemeente te Antwerpen ende door dese Gedeputeerde souden senden, twelck alsoo geschiet is; ende en hebben noit schrijvinge ofte tijdinge wederom gekregen. Alsoo is voorts geprocedeert ende alles geprepareert tot het celebreren van de(s) Heeren Avontmael.

Middelertijt was sijn Excellencie Prince van Oranien gecoomen tot Utrecht, ende den 12 November per missiven ontbooden eenige der capiteinen der schutterij, daerbij versoeckende dat de Burgemeesters eenige daerbij souden deputeren om te aenhooren middel om vaste vreede te houden in Amsterdam, dewijl sij gehoort hadden van accoort, datter gemaeckt was. Maer de Burgemeesters ende 36 Raden van de stat hebben dit versoeck afgeslagen, maer wel toegelaten dat de capeteynen daer soude trecken, alsoo sij oock gedaen hebben, ende hem goede informatie van alles gedaen, datter gepasseert was, waerna sij wederom tuis gecomen sijn¹⁾. De Magistraten van Amsterdam, verstaende dat men voort soude gaen met het Avontmael, hebben alle vlijt ende naersticheit aengewent om tselfde te verhinderen. Sij gebruickten oock daertoe sijn Excellencie, denwelcken sij beweechden, dat hij oock door missiven

1) Brandt vermeldt dit niet; wel Pers (1e dr., blz. 82; 2e dr., blz. 267). Cf. ook het Relaes van Pauw, blz. 4.

[p. 49]

aen de 6 capiteynen schreef (blz. 62.) ende belasten haer met alle vlijt te arbeyden om het Nachtmael op te houden tot sijn coomste binnen Amsterdam. Dese brieven communiceerden sij de predecanten; dese, wel siende waertoe het alles tendeerende was, hebben tot antwoort gegeven, dat den dach alreets eenige reysen vercondicht was op den 15 December, ende dat het, sonder vrese van oproer onder de gemeente te maecken, niet verandert conde worden; twelck de capeteynen sijn Excellencie ontbooden hebben¹⁾.

Op den 13 December hebben de Burgemeesters een brief van de Hartoginne van Parma ontfangen, daerin haer Hoochheit verclaerde, dat sij niet cost verstaen, of de toelatinge van t'predeken mede toelatinge was van excercitie van religie. Dit hebben de Burgemeesters de 6 capeteynen de predecanten aen te dienen belast, twelck sij oock terstont gedaen hebben. Maer dese missive scheen door Burgemeesters beworpen te sijn om de predecanten een vrees aen te jagen, dat sij het uutdeelen van 't Nachtmael souden achterlaeten; doch haer worde met alle beleeftheit t'voorgaende geantwoort, twelck de Burgemeesters weder aengeseit worde²⁾.

Nadat nu alle dingen in goeder ordere beschickt was, is van den stoel vercondicht, dat so wie tot desen Avontmael des Heeren wilde gaen, ten huyse van de predecant Jan Arentsen soude verschijnen; alwaer oock, nadat sij in de fondamenten der salicheit wel onderwesen waren, seer veel geregistreert sijn. De boetpredicatie oock gedaen sijnde,

1) Brandt zegt niet bepaald, dat de Prins tot het schrijven van dezen brief door den Magistraat van Amsterdam bewogen was. Uit Pers (t.a.p.) kan men het afleiden.

2) Ook dit is niet door Brandt opgenomen; Pers vermeldt het wel (t.a.p.).

[p. 50]

(blz. 63.) sijn sij eyntlijck op den 15 December 1566 vergadert in de Minnebroederskerck om aldaer 't Heeren heylige Avontmael voor de eerste reyse uut te deelen; want sulckx voor die tijt noyt in Amsterdam geschiet was. Tot welcke uutdeeling quamen ontrent 1000 persoonen, die met goede ordre, 20 seffens, aen een tafel communiceerden¹⁾. Volgen den naemen, die aen de eerste tafel gingen: Hendrick van Marcken, Adriaen int Cromhout, Lubbert Nuts, Lourens Jacobs, Philips du Gardyn, Guillaume du Gardin, Egbert Meynersen, Egbert Roelofsen, Reynier Cant, Jan Muyen, Allert Heyen, Cornelis Jans Coster²⁾.

Op denselfden dach, te weten de 15 December, ontrent den avont, is sijn princelijcke Excellentie binnen Amsterdam gecoomen ende daer ontrent 6 weecken gebleven, in welcken tijt goede vreede ende stilheit onder de burgers binnen de steede geweest is. Maer alsoo sijn Excellentie ontrent 2 dagen tot Amsterdam geweest was, ist gecoomen dat een santdrager, wiens wijf alle daechs met een tafelken sat int Vrouwenhuysken, staende op de hoeck van de Langebruch (in welck huysken geviert worde een houte Marienbeeltjen, ende dat wijf vercoft vast

1) Oorspronkelijk stond er: ‘sijn sij eyntlijck ten Avontmael gegaen, twelck met een grooten iver ende lust geschiet is, van 's morgens tot 's avonts gedurende, sittende ontrent 20 Persoonen aen een tafel; also datter ontrent 1000 Persoonen waren, die de eerste reyse gecommuniceert hebben’.

2) Brandt, die overigens nog een paar andere bijzonderheden over deze Avondmaalsviering aan Reael ontleende, hoe Jan Arentsz. het sacrament uitdeelde en Scheltius de schare ‘eenige capittelen, uit het Euangelium, van den preêkstoel voorlas’, heeft deze namen niet opgenomen. Daarentegen geeft Broer Henrik van Biesten in zijne aanteekeningen, een opgave van het eerste twaalftal der aanzittenden, die niet geheel met de hier voorkomende overeenstemt. (Dietsche Warande, VII. 539).

[p. 51]

kaersen, daermede het beeltjen verlicht worde), de santdrager, segh ick, hebbende veel gedroncken in een geselschap, alwaer met hem gespot was - want sij seijden, dat hij wel tegen haer mochte teeren, dewijl sijn vrouw met onse Lieve Vrouw in compangnie ende te samen de offer deelden - twelck dese niet conde verdragen, is daerom met sijn droncken hooft in dat voorseyde huysken geloopen, daer sijn wijf in sat, ende heeft al omver gestooten watter was, ende sijn wijf geslagen. Het wijf is uutgeloopen ende heeft de deur int slot toegetrocken. De man niet coonende uutcoomen, heeft het cloxken beginnen te luiden, alsoo dat veel volckx daerontrent vergadert is; de man is uut een venster gesprongen en ter poorten (blz. 64.) uutgeloopen, ende daer op een deel hout blijven sitten, om hem wat te bedaeren. Dese saeck hebben de Burgemeesters sijn Excellencie seer swaer aengebracht, ende claechden over haer borgerie, als dat sij het beeltstormen niet wilden laten, en dorsten nu in tegenwoordicheit van sijn Excellentie dat capelleken verstooren ende bestormen. Sijn Excellentie heeft bij hem ontbooden de 6 capiteynen van de schutterij, ende haer met errenst vermanende, dat het hem verwonderde, dat men hem so cleyn respecteerden, dat men in sijn tegenwoordicheit noch beeltstormi(n)ge dede, ende hij betoonde dat hij seer verstoort was. Dese capiteynen sijn van hem gegaen, om haer van de saeck te informeeren, maer hebben de saeck niet anders bevonden dan voor verhaelt; twelck sij sijn Excellentie hebben weder gereporteert. Hierover is van alle wel gelacht; te meer dat dese dronckaert van geen religie ofte beelden hem verstont¹⁾.

1) Dat de Prins de zaak liet onderzoeken, wordt noch door Pers, noch door Brandt vermeld.

[p. 52]

Sijn Excellentie, bemerckende door 't gestadich driven en aenhouden der Magistraten, dat, hij vertrocken sijnde, niewe commotie aengerecht soude worden, te meer dat men altemet hoorde spreecken van de ongestadicheit des Graven van Egmont tegen die van de Religie, waerna de Magistraten seer hoorden ende verlangden, - sijn Excellentie heeft middel gesocht de Magistraet alle oorsaeck te beneemen tegen hare burgerie iets niews te attenteeren; daerom hij op den 19 December seer geinsisteert heeft van de Magistraten te weten eenige middelen tot vreede (blz. 65.) dienende. Maer de Magistraten, doort aencomen van de Presedent Mr. Cornelis Sluis seer gestilt ende gedient sijnde¹⁾, hebben geene middelen willen voorgeven, om haer alsoo te suiveren voor haer Hoocheit. Hierop heeft sijn Excellentie haer ter antwoort gegeven, dat sij alreede sonder eenigen dwanck ofte noot op den laesten September voorleden selver een accoort geconcipieert ende voltrocken hadden. Over welck antwoort de Burgemeesters en 36 Raden vergadert worde, die de swaricheit geoverweegt hebben, en geresolveert geene middelen van accoort voort te brengen, mits het haer tot laste soude redondeeren; maer dat sijn Excellentie voor desen President soude laten inquireren ende soude claerlijck bevinden, dat sij tot het voorschreven accoort genoechsaem gedwongen waren geweest. Dit alles sijnde sijn Excellentie overgedragen, heeft hij geantwoort, dat, so sij geen middelen voor en stelden, hij sijne commissie soude doen, naementlijck die van de Religie buiten de stat wijsen te predicken. Dit behaechden de Magistraten niet wel, doordien sij wel verstonden, dat het sonder commotie niet soude geschieden; hebben daerom de 36 Raden op den

1) Deze reden geven Pers en Brandt niet op.

[p. 53]

21 December seeckere articulen geconcipieert, tot vreden dienende; dewelcken sij sijn Excellentie overgelevert hebben, doch onder protestatie, dat sijn Excellentie der Burgemeesteren namen soude achterhouden¹⁾, om niet te vallen in ongenade van haer Hoocheit, rondelijck te kennen gevende, dat sij tot desen consent gedwongen worden, om niet te coomen in ongenaden van sijn Excellencie. Hierentuschen hadde sijn Excellentie den 6 capiteynen oock belast (blz. 66.) die(r)gelijcke articulen te stellen; dewelcke sij oock sijn Excellentie overgelevert hadden, die se den Raet oock behandichdende om daerop te antwoorden. De Raet heeft sulckx afgeslagen, maer hebben geresolveert sijn Excellentie te bidden, dat hem selve beliefde goede articulen te concipieren, die tot rust ende vrede deser steede soude dienen. Sijn Excellentie, met den Raet niet verder coonende coomen, heeft sekere articulen geconcipieert, dewelcke hij haer op den 1 Januarij 1567 terhandt gestelt heeft; op elck van dese heeft de Raet geantwoort, doch seer onordentelijck ende seer onweerdelijck, als ick selve sijn Excellentie heb hooren clagen.

Op denselfden dach, te weten den 1 Januarij, exhibeerden die van de Religie den Burgemeesteren een request aen sijn Co. Majesteyt, daer sij versochten vrijheit der conscientie ende te mogen blijven bij de exercitie der religie, ter tijt ende de wijle bij sijn Majesteyt, den Edelen ende de Staten Generael anders geordineert en gestatueert soude sijn; oock aen de Burgemeesters, dat het haer soude gelieven dieselve requeste te exhibeeren aen sijn Excellencie. Hiertoe worden sij beweecht, doordien dat sij vreesden, dat sijn Excellentie soude vertrecken, sonder iets uut te

1) Deze bijzonderheid geeft noch Pers noch Brandt.

[p. 54]

rechten. De Burgemeesters ende de 36 Raden hebben over dese request 2 dagen lang besich geweest, en eyndelijck het versoeck afgeslagen.

De Oosterlingen ofte de Confessionisten versochten met requesten aen sijn Excellentie om een kerck; sijn Excellentie sont haer request (blz. 67.) tot den Burgemeesteren, die antwoort gegeven hebben, dat het niet in haer macht was, dewijl het strijdende was met de wille van sijn¹⁾ Hoocheit.

Op den 3 Januarij heeft sijn Excellentie aen de Burgemeesters gesonden Mr. Cornelis Sluys, presedent van de Provincialen Raet van Hollant, ende Mr. Reinier Verduyn, raet derselver Provincie, om haer te doen aenseggen, dat sij souden willen accordeeren in de articulen, bij sijn Excellentie tot vreede gemaeckt, ende of sij die van de Religie wilden toelaeten een ander plaetse binnen de stat om te predicken, als sij de Minnebroerskerk verlieten. Hierop hebben Burgemeesters gebeden, als dat sijn Excellentie die saecke soude willen laeten berusten, totdat sij verstaen hadden de wille van haer Hoocheyt²⁾.

Op den 13 Januarij 1567 heeft sijn Excellentie de Magistraten van Amsterdam gelevert de articulen, dienende tot vreede, bij hem gemaeckt; dewelken sij geaccepteert hebben, biddende sijn Excellencie in de stat souden bliven, totdat het alles geeffectueert soude sijn.

Eenige van dese articulen, die principaellijck de religie concerneerden, waren³⁾: dat het accoort van den laesten September 1566 souden int geheel blijven, uutgenomen dat die van de Religie souden verla-

1) Oorspronkelijk stond er: ‘haer’.

2) Pers vermeldt dit (1e dr., blz. 83; 2e dr., blz. 26b); Brandt heeft het niet.

3) Op den kant staat: ‘Nota: dit accoort wort niet verder gevonden in Borre als hier staet’.

[p. 55]

ten de Minnebroerskerck, aloock de Leprosenkerck buyten der steede; ende, niettegenstaende binnen de stat te predicken oock was strijdende tegen de wille van haer Hoocheit, dat het haer nochtans van (blz. 68.) wegen de winter ende ongelegentheit van plaetse, soude toegelaten worden binnen der steede te predicken; daertoe haer sekere plaets soude geassigneert worden, die sij tot haer costen souden hueren en bereyden. Item, dewijl dat de oeffeninge ende de exercitie der religie in de macht der Regeerders van de stat niet en was, souden 2 mannen van wegen Burgemeesteren ende 2 van de Religie tot haer Hoocheyt trecken ende remonstreren de swaricheyt, die daeruut soude mogen ontstaen ende versoecken daerin haer goet believen; oock dat die van de Religie geen vergaderinge souden houden, dan ter tijt van haer predicatie; met noch eenige andere, concerneerende den welstant, sowel der Magistraten als der ondersaten van beyde religie. Waren gedateert tot Amsterdam, den 18 Januarij 1567, en onderteeckent: Guilde de Nassau¹⁾.

Hierop hebben die van de Religie aen sijn Excellentie versocht schriftelijcke nominatie der plaetsen, daer sij souden voortaen predicken. Den Presedent Sluys, die daer tegenwoordich was, worde belast

1) Op den kant staat hier nog:
‘Nota. Haer souden drie plaetsen in de stat ende een buiten, tot haren costen aengewesen worden; dat mede ter verseeckeringe van beyde sijden opgeleyt souden worden 5 à 600 burgeren, en dat onder capiteyn Willem Pouwels, onder den eet der Co. Mat., de Prins van Orangie ende Magistraten in sijn naem, ende beyde de religien even trou te wesen, ende elck beschreven(?), die den eenen ofte den anderen wilden onderdrucken ofte iets nieus soude willen aenrechten; dat de sleutelen van de stat souden gebracht worden opt stathuys, ende des stats poorten niet souden geopent worden als met consent van Burgemeesteren: oock dat twe van de Raet en twe van de Religie tsamen souden reysen bij de Gouvernante, omme te versoecken satisfactie’.

[p. 56]

hetselfde te doen; maer alsoo hij 't ongaren dede, schuerde hij een stuxken papier, om aldaer op te schriven; maer sijn Excellentie sulckx siende, beval, hij sout op een degelijck papier schriven; so nam hij, door bevel van sijne Excellentie, een half blat papier en teyckende daerop alsoo, met groote letters:

‘Buiten de stadt.

Jan Willemsen Wijngaerts spijcker, staende buiten St. Antonis poort, vant gemeene volck genaemt Betanie.

Binnen de stadt.

(blz. 69.) Geurt Dircksens opt Rokin sijn spijcker, staende op de Nieusijts Achterburchwal bij de 6 krancken (?), genaemt Betlehem.

Harmen Harmansens spijcker (alias moy Harman) in de Oudezijtskolck, in de Steur, en worden doen genaemt Jerusalem.

Het Huissittenarmenhuis. Hier hadden sij de opperste solders, wel 50 trappen hooch, genaemt Berch van Calvarien¹⁾.

Op welcke plaetsen men voortaen sal predicken’.

Alsoo hebben die van de Religie terstont de Minnebroerskerck verlaten ende de voorseyde spijckers tot haer costen gehuert ende met bancken ende andre nootdruft doen bereyden; niettegenstaende dat sij over 't verlaeten van de Minnebroerskerck veel versmaetheit van veele onwetende Papisten mosten lijden.

Op desen tijt heeft de Edele Heer Hendrick van Bredenrode van die van de Religie tot Amsterdam te leen begeert seeckere penningen, dewijl hij besich was sijn stat van Vianen te fortificeren en te bebolwercken; op welck versoeck sijn hem behandicht,

1) Deze bijzonderheid is niet door Brandt of Pers vermeld; evenmin de naam ‘Betanie’ voor den spijker buiten de stad.

[p. 57]

den 28 Januarij 1567, 2400 gulden. Voor welcke penningen gerespondeert hebben te betalen de 7 dorpen en de stat van Vianen, op Bartolomeus naestcomende. Maer doordien dat de burgers daerna alle verjaecht ende gebannen waren, worden de penningen niet betaelt. Noch hebben sij hem geleent, door versoeck van sijn Excellentie, 5039 gulden.

Sijn Excellentie, nu willende vertrecken van Amsterdam, heeft eerst belast, dat de Burgemeesters, alsoock die van de Religie, elck twe souden commiteren om terstont na Bruisel te reysen, daerbij men soude comiteren een van de comissarisen van de Hoove, om op alles goed regart te mogen hebben, met expres bevel dat sij hare (blz. 70.) commissie gelijck uutrechten souden, sodat de eene sonder de ander niet attenteren en soude; dan soude eyntelijck van haer Hoocheit versoecken approbatie van de voorseyde ordenantie; sijn Excellentie haer oock duidelijck belastende, dat sij wederom tesamen over Antwerpen souden wederom keeren, om hem aldaer haer wedervaren te raporteren; aen wedersijden haer oock uutdruckelijck beveelende, dat niemant iet nieus soude attenteren, vóór en aleer dat het afscheit van hare Hoocheit, bij advys van sijn Excellentie, soude wederom gecoomen sijn.

Den 20 Januarij 1567 is sijn Excellentie vertrocken, sijn reys op Haerlem nemende. Volgende welcken last sijnder comissarisen aen wederzijden gecomitteert; met de comissarisen: Mr. Reinier Verduyn. Dese sijn met malcander na Bruissel gereyst ende aldaer 4 dagen gebleven; maer de gecomitteerden van de Magistraten met de comissaris Reinier Verduyn en hebben de gecommiteerde van de Religie niet in haer communicatie toegelaten; alsoo dat sij hare dingen met de Presedent Viglio, Presedent van den Hoogen Raet, en de Governante apart gedaen heb-

[p. 58]

ben, niettegenstaende dat deselfde gecomitteerde dicwils versochten om in hare communicacy toegelaten te worden, na de belastinge van sijn Excellentie, om alsoo alle quaet vermoeden ende suspicie wech te neemen. Maer sij, dit alles niet achtende, sijn op een morgenstont, alsoo desen na 't Hoff waren gegaen, om wat te verneemen, stillekens vertrocken, sonder d' andre van haer vertreck eens t' adverteeren; ende sijn alsoo door Antwerpen over de Haech na Amsterdam gereyst, sonder sijn Excellentie eens aengesproocken te hebben. (blz. 71.) De gedeputeerden van de Religie, dit verneemende, hebben sich oock strax begeven na Antwerpen en hebben sijn Exellentie dit alles vertelt; hij, sulckx hoorende, is seer gestoort geworden, hebbende uut haer handelinge een quaet vermoeden; bijsonder dat sij hem voorbijgegaen waren, sonder aen te spreecken. Heeft daerom dieselfde gecoomitteerde belast strax na huijs te reysen, ende dapperlijck op de handen der Burgemeesters te sien, dat niet aen en rechten tot schade van haer burgerij; belovende daerbij, so haest als hij verneemen soude watter besloten was, hij haer daetelijck daervan soude adverteeren, meynende dat hij 't welhaest verneemen soude. Alsoo sijn dese gedeputeerde met der haest na huys gerei(s)t ende den 24 Februarij 1567, des morgens ontrent 8 uren, t' Amsterdam gearriveert. Hebbende dan stillekens eenige van de voornaemste vergadert, ende haer wedervaert ontdeckt, die malcanderen belooft hebben tselfde secreet te houden, ter tijt toe dat haer de noot soude dringen. Op straet coomende hebben sij ook verstaen, dat savons te vooren de andre gedeputeerden der Magistraten thuis gecoomen en de 36 bijeen vergadert waren¹⁾.

1) Pers (1e druk, blz. 83; 2e dr., blz. 268) geeft den hoofdnhoud van deze alinea weêr. Brandt is minder uitvoerig.

[p. 59]

s'Avonts te vooren, den 23 Februarij, int sluiten van de poort, alsoo de buitenste hameye gesloten was, isser voor de Regelierspoort gecoomen een Edelman van sijn Edelheit van Bredenrode, die garen binnen hadde geweest; maer sulckx hem sijnde geweygert, heeft geseit dat hij een briefken hadde, dat hij een van de Religie moste geven; twelck een slechte daet was van dien Edelman, nademael hij niet en wist wat volck hij voor handen hadde, (blz. 72.) alsoo haer daer grotelijck aen gelegen was. Dit hoorende tot sijn geluck een vroom man, heeft het briefken genomen ende gebracht in handen van Reinier Cant ende Louris Jacobsen, die eenige van de voornaemste hebben samengeroepen, bij wien sij het briefken hebben gelesen, waerin sijn Edelheit versochte ende begeerde, datter met der haest 2 van de Religie tot hem souden coomen, alsoo hij wat nodichs haer hadde te communiceeren, daer haer grotelijckx aen gelegen was, dat hij met brieven niet hadde mogen schrijven. Hierop hebben sij gedeputeert Louris Jacobsen ende Cornelis Florissen van Teili(n)gen, om des anderen daechs na sijn Edelheit van Brederode te reysen, die oock smorgens sich opgemaeckt hebben na Vianen, daer sijn Edelheit was, ende sijn s'anderen daechs s'morgens daer gecoomen. Op 't casteel sijn sij strax ingelaten in de camer van sijn Edelheit, die haer vertelt heeft, dat bij hem gekomen was een lackay van sijn Princelijcke Excellentie van Orangien, hem bij monde verclarende belast te sijn, dat hij desen handel hem soude vertellen, opdat hij het den burgers van Amsterdam soude weten laten. Namentlijck dat de gecomitteerde der Magistraten te Bruisel sijnde, dit door haren handel bij haer Hoocheit gebesongert was, dat de Burgemeesters van Amsterdam in alle stilheit sullen aennemen 400 mannen, die tot haren dienst

[p. 60]

met geweer ende wapenen souden wesen, en dat op toecoomende Woonsdach de Grave van Megen met sijn 2200 soldaten, daermede hij lach ontrent 's Hertogenbos, soude opbreecken, ende strax op Gorcom trecken, ende so voort doort lant van Vianen, en schepen............¹⁾.

1) Hier breekt het verhaal plotseling af. Pers deelt den inhoud dezer bladzijde mede (1e dr., blz. 106vv., 2e dr., blz. 293 vv.). Ook Hooft (Ned. Hist., IV. 135) kende haar, doch is minder uitvoerig dan Pers. Brandt ging dit voorbij.