Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 16

[p. 285]

Aanteekeningen van pastoor Jacob Buyck, over de stemming der katholieke gemeente en der regeering van Amsterdam tijdens het ‘geus worden’ der stad.
Medegedeeld door
Dr. R. Fruin.

Zoo ik mij niet bedrieg was de geleerde bewerker van den Catalogus der Bibliotheek van de stad Amsterdam, wijlen Dr. P.A. Tiele, de eerste die (in 1858) op deze aanteekeningen, welke hij in twee handschriften van die boekerij, n^o 24 en n^o 25, had ontdekt, de aandacht der geschiedkundigen vestigde¹⁾. Wat verwonderen moet, de heer D.C. Meijer Jr., toen hij twintig jaren daarna in een paar voortreflijke Gidsartikelen de Zegepraal der Hervorming te Amsterdam beschreef²⁾, verzuimde er partij van te trekken. Zeker hij zou er geen aanleiding in gevonden hebben om zijn voorstelling van de gebeurtenissen en haar oorzaken te wijzigen, maar hij zou er toch enkele bijzonderheden aan hebben kunnen ontleenen, om de juistheid dier voorstelling te krach-

1) Zie den Catalogus blz. 961, '2.

2) Gids van 1878, II^de deel.

[p. 286]

tiger te betoogen. Na hem hebben eerst Ter Gouw, in het zevende deel zijner Geschiedenis van Amsterdam, en vervolgens de heeren Bern. J.M. De Bont, in zijn levensschets van Mr. Jacob Buyck, (Jaarboekje van Alberdingk Thijm voor 1891) en B.H. Klönne, in de vier eerste opstellen zijner Amstelodamensia (1894), die te zamen de omwenteling van 26 Mei behandelen, van Buyck's aanteekeningen eenig gebruik gemaakt. Geen gelukkig gebruik echter, als ik mijn gevoelen zeggen zal, geen oordeelkundig maar een bevooroordeeld gebruik, en buitendien een zeer onvolledig. Dr. Tiele had twee bladzijden bepaaldelijk aangewezen, waarop Buyck over de gebeurtenissen van zijn tijd en het aandeel, dat hij er aan genomen heeft, uitweidt, en nu schijnen alle drie de heeren, die ik noemde, zich daardoor ontslagen te hebben geacht van de moeite om zelf in de handschriften om te zien, of die misschien nog niet elders eenig soortgelijk bericht bevatten. Hadden zij dit niet verzuimd, zij zouden niet alleen meer gevonden hebben, maar het door Dr. Tiele aangewezene ook beter hebben leeren verstaan. Ten behoeve van een ieder, die naderhand over het geus worden van Amsterdam zal willen schrijven, acht ik het van belang hier al wat mij in de beide handschriften merkwaardigs ten opzichte der geschiedenis is voorgekomen bijeen te voegen en naar behooren toe te lichten.

A.

(Handschrift van de Bibliotheek van Amsterdam, catalogus p. 962 n^o. 25.)

Sermones octo de ter maximo Eucharistiae Sacramento: per octavam Corporis Christi,

p. 165. De quo per octavam eiusdem Venerabilis

[p. 287]

Sacramenti, Anno 1578¹⁾ ego et Duncanus Amsterodami concionari proposueramus, quemadmodum id tum a nobis et a nostris sacellanis e suggestu publicatum erat, sed per Geusios, vi Satisfactionis nostrae in urbem receptos, impeditum est; qui die 26 Maij, postridie Superbenedictae Trinitatis, hora secunda pomeridiana, omnia apud nos ex inopinato perturbarunt, curiam invaserunt, templa spoliarunt, sacras imagines fregerunt, altaria destruxerunt, ipsa sacramenta pedibus conculcarunt, Franciscanos et praecipuos e clero cum Magistratu eiecerunt, et nichil, quod ad declarandum odium in Catholicam Religionem pertinet, omiserunt.

Ego istam mutationem nostris peccatis asscribendam non dubito, et nichil verius dicere possum quam illud Danielis^a): Omnia quae fecisti nobis, Domine, in vero iudicio fecisti, quia peccavimus tibi, et mandatis tuis non obedivimus. Sic exigebat nostra omnium ingratitudo, sic merebantur iniquitates nostrae, quae creverant super multitudinem arenae maris. Sed non tam imputo perfidis haereticis quam nostris Triginta sex Senatoribus, tepide catholicis, qui postposito solemni iuramento Regiae Maiestati et Reipublicae praestito, lupos intra caulam admiserunt et tam turpem ac impiam Satisfactionem (quae nostrae civitatis fuit unica ruina), reclamantibus pastoribus, omnibusque sinceris civibus invitis, cum nequissimo Tyranno Auriaco, Dei et Regis hoste manifesto, nimis insipienter pepigerunt, nullam re vera aliam ob causam quam proprij commodi respectu et odio in Hispanos: ut verissimun sit (modo veritatem dicere liceat) civitatem Amsterodamensem non victam ab

1) Van 25 tot 31 Mei.

a) Danielis 3 v. 27. - De aanteekeningen, met letters aangeduid, zijn van den auteur zelven.

[p. 288]

hoste, sed traditam a proprio suo Magistratu^a), cui proinde iusto Dei iudicio idem contigit quod Judaeis, qui locum et gentem, Jhesu e medio tollendo, servare putantes, perdiderunt, ac proprijs disiecti sedibus in aliena terra vagari coguntur, nec ulla eis speranda salus, nisi per Jhesum. Ad eundem modum nostri boni viri, resistendo Hispanis, meenden mackelijck op het kussen blijven sitten, sed dum volunt nocere Hispanis, se ipsos laedunt et turpissime eijciuntur ab ijs quorum sceleratae unioni foedissime se adiunxerunt contra Hispanos, sine quorum auxilio, velint nolint, fateri debent se ad pristinas possessiones redire non posse. Interim quomodo huius facti rationes aliquando reddituri sunt coram Deo et Rege, ipsi viderint.

Ego, laus Deo, nunquam consensi consilio et actibus eorum: quam ob causam factus sum illis inimicus, verum dicens^b), ac multa ab ijs passus sum, maxime ab ipso Duncano, collega meo, quem nescio quibus muneribus et promissis in suam sententiam pertraxerant, adeo ut plenis buccis impium iuramentum, quod prius damnaverat, postea publicis scriptis¹⁾ ac concionibus approbare non vereretur, magno fastu clamans, omnes alios qui secus docerent (me intelligens) errare, pacem publicam turbare atque ad palinodiam teneri. Dici non potest, quantum bonus ille vir tum gloriabatur de tam stupenda doctrina: ipse sibi suisque palponibus salvator Amsterodamensis

a) Traditi sumus non victi. Het is wel geregiert, 'T scip in den gront gestiert. Scomma praetoris verificatum est. Hoe salter ghedyen ende tyeeren Daer die dwaesen kyven om 't styeeren Ende die sotten willen het scip regieren; profecto non bene, ut funestus exitus declaravit.

b) Gal. 4.

1) Van die ‘publica scripta’ is mij geen enkel bekend, ook niet van hooren zeggen.

[p. 289]

videbatur, ego dicebar patriam propinare haereticis spoliandam, co quod michi religio erat impium iuramentum probare et bestiam adorare. Hinc eorum linguas in me acui, animos in me provocavi. Haec causa fomitem invidiae subministravit, quae ita corda eorum exardet ut etiam in exilio eam Duncanus comprimere non potuit sed manifestis signis evomuit, cum furioso caule mittens duas lanceas, hoc est duas violentas epistolas, ad configendum David, cui invidet ob fortitudinem data decem milia, sibi vix milia. At quam vera fuerit Duncani doctrina, nedum ipsa loquitur experientia, sed et omnes Doctores dicant, praesertim Molanus, libro 4 de Iuramento cap. 9.¹⁾ Dolendum est tam probum et eruditum senem eo tandem pervenisse, ut libris aeditis de ipso scribatur quod a tramite veritatis cespitaverit. Sed hoc non tam ipsi, quam suae imputari debet Dalilae, hoc est

1) De schrijver bedoelt: D. Joannis Molani... libri quinque: de fide haereticis servanda tres; de fide rebellibus servanda liber unus, qui est quartus; item unicus de fide et iuramento quae a tyranno exiguntur, qui est quintus. Colon. 1584. De plaats die hij hieruit aanhaalt, l. IV c. 9 is te vinden op p. 147 en luidt aldus: ‘Ex superioribus ausi fueruut quidam in Hollandia Pastoribus, quos apud oves suas remanere volebant, consulere, ut arte quadam iuramento proposito illuderent.
Inde illud est cuiusdam scriptum. ‘Similiter si quis haereticus me cogat iurare in Ecclesiam reformatam aut veram, intelligens suam esse veram et reformatam, nostram falsam: heet mihi ad intellectum verum in mente servatum in Ecclesiam veram, intelligendo nostram, et reformatam iurare, cum ille me iniuste cogat. Cum enim nostri adversarij non sint iudices competentes nec procedant ordme iuris, demque cum iniuste cogant ad iuramentum, licet nobis iurare intellectu vero in mente habito, mhil agendi contra Deum aut Regem, quamvis illorum verba aliud sonent.’
Sed qui haec scripsit a veritatis tramite cespitavit, primum quod non videantur cogi qui possunt abire, deinde quod non consideraverit nomen Dei claram et apertam confessionem requirere. De quo non est hic dicendi locus.

[p. 290]

improbissimae et impudentissimae Margarethae¹⁾, a qua totus ita pendebat, ut nichil nisi eius instinctu et consilio faceret, quam iunior Franciscus Sylverschoen²⁾ (antequam monstrum adoraret)^a) vocare solet Die moeder die Heylige Kercke, cuius auctoritati quisquis nolebat obedire dicebatur haereticus et patrum sententias contemnere, ut mirum non sit miseram patriam meam in praesentes incidisse calamitates, quam lubet a longo exilio his elegis salutare: Tradita, non victa es, mea patria, tradita ab illis,

Queis commissa salus et tua vita fuit.

Hi dum nudarant te plumis, vellere, lacte,

Obiecere feris viscera et ossa lupis.^b)

Impia Duncanus tunc iuramenta probando

Ad periurandum civibus auctor erat.

Non ego te potui solus defendere; tecum

Traditus exilij taedia disco pati.

Interea nunquam nostro de corde recedes,

Quamque tibi curam debeo, pastor agam,

Namque graves doleo non ficto pectore casus,

Et deploro tuas cum Daniele vices.^c)

Non ego ob exilium tristor, mea damna moleste

Non fero, nam merces maxima Christus erit.

1) Wij willen hopen, dat Buyck hier niet toespeelt op een onbetamelijke verhouding tusschen den hoogbejaarden Duncanus en deze Margaretha, die ik in alle geval voor des pastoors huishoudster zou houden, ‘quae pro ecclesiasticorum more (om met Dusseldorp, p. 15 van mijn uitgaaf, te spreken) plurimum apud ipsum potuit.’

2) Silverschoon de oudere was Duncanus' trouwe vriend; zie p. 301; de jongere is van dezen misschien een neef, die na de verandering van kerk en staat zijn huik naar den wind schijnt verzet te hebben. Hij is mij overigens volstrekt onbekend.

a) Verus Achitophel et perfidus transfuga: a Regum 15. [1. 2 Sam. 2 15, v. 12].

b) Michaeae 3 v. 3.

c) Daniel c. 9 luget miseriam populi sui, erga quem petit misericordiam Dei.

[p. 291]

Conqueror obiectos crudelibus hostibus agnos

Defleo te patriam sic perijsse meam.

Supra urbes Batavas quam foelix sola fuisses,

Te nisi turba senum^a) prostituisset iners.

At nunc (quis putet hoc?) furum ac spelunca latronum es,

Errorum domus et daemonis hospitium.

Respiciat Christus te vultu, quaeso, sereno,

Et placidus solita te pietate iuvet.

Daemonis a vinclis saevaque tyrannide tandem

Liberet ablato tristia colla iugo.

Porro si omnipotens Deus pro sua misericordia incolumes nos reducat ad pristina praesepia, spero, favente eius gratia, quod intermissum concionandi munus, recurrente festo venerabilis sacramenti, foelicius et devotius persolvam his quae sequuntur concionibus ad laudem praepotentis Dei et ad salutem animarum multarum. Amen.

a) Amsterodamum traditum est ex consilio Triginta sex Senatorum, reclamantibus civibus.

B.

p. 92. Sermo 21, de fide - tractat de signis abnegatae fidei.

..................

p. 97. Istis annumerandi sunt et ad hanc sextam classem referendi die deesen nieuwen boosen eedt¹⁾ ghedaen hebben, quotquot his annis Archiduci Matthiae vel Duci Alensonio contra Deum et Regem iuraverunt. Quicunque id fecerunt, quocunque animo vel quacunque intentione factum sit, omnes peccaverunt, sed unus altero gravius, nemo tamen iurantium sine crimine est. Qui iuraverunt animo haeretico, ut obligarent se haeresi, ut unirent se ijs qui volebant extinguere Catholicam Religionem ac

1) Over dien eed zie hierachter blz. 307.

[p. 292]

Regem excludere, sine dubio isti gravissime peccaverunt et tali iuramento fidem abnegarunt. Qui vero ex humano timore iuraverunt, non malo animo, non quidem tam graviter peccaverunt, inexcusabiles tamen sunt. Si enim peccasset Polycarpus iurando fortunam Caesaris, Caesaris inquam qui legitimo iure Caesar erat, quanto magis peccat ergo ille, qui impio Tyranno ac manifesto haeretico plenam iurat obedientiam? Nonne multo magis talis dicatur fidem abnegasse? [p. 98] In nostra tamen patria, id est in civitate Amsterodamensi (quam magistratus tradidit) cives plurimum excusandi sunt, quia hortatu et consensu Duncani, pastoris Novae Ecclesiae, iuraverunt, qui plenis buccis e suggestu clamabat impium hoc iuramentum licite a Catholicis posse praestari sine remorsu conscientiae. Nec dici potest quantum bonus ille vir gaudebat et gloriabatur de sua stupenda doctrina, adeo ut sibi suisque salvator patriae videretur et vocaretur, alst gebleecken heeft, scilicet.

Quae mea de hac re semper fuit sententia, puto nemini vestrum esse incognitum, sed ea tunc locum non habuit, sy en mocht geen plaets noch gehoor hebben, quia falsitas praevalebat; libentius tunc audiebantur qui dulcia loquebantur et placentia. Ego vocabar seditiosus, dicebar commovere populum, propinare civitatem haereticis exspoliandam, non quaerere pacem populi^a). Sic audiebam non apud haereticos sed apud nostros (si dijs placet) catholicos, apud eos qui volebant esse rectores et columnae Ecclesiae. Vidi ac legi excommunicationem, eo quod nolebam consentire iniquitati, contra me latam, qua ad silentium me et ad palinodiam compulissent, si potuissent.

a) Ick waer een Joannist, een Spangiaertsman. Et vere eram, hoc non poenitet, in hoc gaudeo [het volgende later toegevoegd] quantum ad veram fidem et veritatem.

[p. 293]

Nobis tunc illud prophetae^a) crebre ingeminabatur: Utinam non essem vir habens spiritum et mundanum potius loquerer. Quia, ut alius^b) queritur: loquentem recte abominati sunt. Vere abominati sunt hactenus recte loquentem, quamdiu Gubernatores abfuerunt, et infoelix patria in magna miseria fuit sub iniquo regimine Malecontentium¹⁾, qui non tulerunt aliquem Regi fidelem etc. Sed Deo gratias, qui non deseruit suos qui restituit nobis libertatem per ministros suos fideles, quibus praesentibus veritas et veritatis ministri sullen wederom beginnen gehoor te crijgen. Audite ergo nunc, quia tempus loquendi redijt, et poenitentiam agite, quicunque huiusmodi iuramentis et vinculis obstricti estis.

a) Mich. 2.

b) Amos 5 [l. VI, 10].

1) Wij hebben hier een nieuw bewijs, hoe rechtzinnig ook ten opzichte der politiek onze schrijver is, daar hij van de Malcontenten, aan wie de restauratie in de zuidelijke gewesten zoo veel verschuldigd was, toch ook niet hooren wil. Tenzij hij misschien met Malcontenten de voorstanders der Pacificatie bedoelt.

C.

p. 100. Sermo 22 de fide: tractat de fuga in persecutione.

p. 105. [Aristoteles in levensgevaar had als reden van zijn uitwijking opgegeven, te willen verhoeden, dat de Atheners op hem herhaalden hetgeen zij op Socrates misdreven hadden]. Refert Origenes libro primo contra Celsum. - Idem respondit pastor quidam anno 78, fugiens vel justius coactus fugere ex Hollandia ad Catholicam civitatem. Nam veniens Arnhemium in Geldriam a custodibus ipsius oppidi quaerebatur et inventus rogabatur unde veniret, quis esset. Ille mox confessus

[p. 294]

est veritatem. Rogantibus quare fugeret, modeste respondit: ne cives et subditi mei manus et animas suas in me commaculent aut aliquid committant, cuius postea eos poeniteret^a).

a) Contigit mihi anno 78, cum haereticam patriam desererem.

D.

p. 105. Dices: Ergo peccaverunt pastores illi, qui nullo, per quem Ecclesiastica supplereretur necessitas, loco suo relicto, a facie persequutorum fugerunt, quia Ecclesias suas necessario ministerio destituerunt. Minime gentium. Non enim Ecclesia destituitur per ministrorum fugam sed per tyrannidem et immanitatem persequutionis, quae iam talis est, ut directe et ex proposito ministerium Ecclesiasticum tollat. Unde pastores subtrahunt iam se non ministerio (quasi hoc inter dominantes ac saevientes hostes exercere possent si manerent, cum certum sit eos non posse illud illo modo exercere) sed internecioni aut captivitati, quae, interdicto et impedito per persequutores ministerio, ab ijs si manerent non posset evadi: itaque ministerium subtrahere dicendi non sunt. Imo tanto magis fuga eorum est excusabilis et laudabilis, quia tuta conscientia manere non potuerunt. Non enim quaesiti sumus ad mortem corporis, ad martyrium, sed ad mortem animae, ad impietatem: voluit nos hostis inducere ad impium iuramentum, ad tradenda bona Ecclesiae, om onse vicarien ende praebenden aen te brengen¹⁾. Quae omnia quia salva conscientia fieri non possunt, fugam sibi consuluerunt, ne contra Deum aut contra Regem nostrum quicquam

1) Van 17 April 1577 dagteekent een placcaat, of eigenlijk de vernieuwing van een vroeger van Februari 1573, waarbij de aanbreng van kerkelijke goederen wordt bevolen. Op grond daarvan zal men Buyck lastig zijn gevallen.

[p. 295]

tentaremus. Want vooral is een pastoor schuldich syn eygen siel te bewaren ende en is niet sculdich by syn scapen te blyven met verlies van syn siel. Mansi apud vos in omnibus periculis, restiti lupo met groot peryckel van mijn leven, paratus fui pro vobis immolari, nescio Deus scit; mansi quamdiu tuta conscientia potui manere, nec unquam discessissem, hadt gij 't met god ende met u coninck willen houwen, maer doe die scaepen begosten den harder te verbijten ende liever hoorden nae een vreemdelinge, doe wart tyd dat wy ons mosten versien, doen die wolleven in den stal waeren gelaeten ende den harder geen profyt mocht doen i.e. quando tuta conscientia manere non potui, tum discessi et commendavi eos Deo. Non ego vos deserui, sed vos me deseruistis et eiecistis, nec mirum quia Deum reliquistis et abiecistis.

Haec de fuga pastorum.

E.

De Vera Ecclesia. (Catal. der Amstersche Bibliotheek p. 961. n^o. 24.)

Nota.

Causa fugae meae fuit salus mea, fugi ne perirem in scelere civitatis. Si enim licuit Loth fugere ex Sodomis, imo praecipuit illi Deus ut fugeret (Gene. 19), multo magis licet fugere ex civitate, quae superat Sodomam in scelere, ubi constringitur conscientia ad prava iuramenta, ad traditionem, ad oppugnationem Catholicae Ecclesiae, ubi sacramentum corporis Christi tam foede cavillatum est etc. Nam quid talis civitas potior sit Sodoma, testatur ipsa veritas Math. 11.^a)

a) Civitas quae fidem deserit peior est Sodoma.

[p. 296]

Iusta ergo, imo necessaria est causa fugiendi ex tali civitate. Quis enim scit quid de tali civitate cogitaverit Deus? qui ob neglectam et contcmptam Religionem civitates et regna subvertit....¹⁾ Alioquin si cum voluntate Dei et tuta conscientia licuisset manere, certe iucundius fuisset dulciter vivere in patria quam tot ac tantas flere exilij molestias.

Wie het bovenstaande onbevooroordeeld gelezen heeft, kan, zou ik zeggen, geen oogenblik in twijfel staan, of de schrijver heeft geheel vrijwillig de stad zijner inwoning en zijn gemeente verlaten, en behoort zeker niet tot de geestelijken, die door de geuzen op den 26^en Mei zijn uitgedreven. Hij is, zegt hij, gevlucht uit zorg voor zijn zieleheil, om niet met de misdadige stad in het verderf te storten. Hij vergelijkt zich bij Loth, die niet slechts verlof kreeg van God maar een uitdrukkelijk bevel om Sodom te verlaten, en hij wijst er op, dat Amsterdam, daar het van het katholieke geloof afviel, schuldiger was dan Sodom, en een ten minste even schrikkelijke straf te wachten had. Als aanleiding tot zijn vlucht geeft hij bepaaldelijk op, dat hem het zweren van een goddeloozen eed werd afgevergd en het aanbrengen van kerkelijke goederen, die hij niet overleveren mocht. Hij verdedigt zich tegen mogelijke verwijten zijner gemeente door te beweren, dat niet hij het is die haar, maar dat zij het is die hem heeft verlaten. Ware zij aan God en Koning trouw gebleven, hij zou nooit zijn heengegaan, maar toen zij meer naar een vreemden priester dan naar hem begon te luisteren, toen de schapen den herder begonnen

1) Hier volgen eenige voorbeelden van zulk strafgericht.

[p. 297]

te ‘verbijten’, was het voor dezen tijd om voor zich zelven te zorgen. Overigens, had hij met een gerust geweten in zijn vaderstad mogen blijven, hij zou waarlijk de bitterheid der ballingschap niet verkozen hebben.

Kan met mogelijkheid iemand zoo gesproken hebben, die door de ketters met geweld verjaagd was? Is het denkbaar dat iemand, die door de ketters met geweld verjaagd was, daarvan in dit verband met geen enkel woord melding zou hebben gemaakt?

En toch schrijft de heer De Bont: ‘Daar Mr. Jacob Buyck als pastoor der hoofdkerk den hoogsten rang onder de parochie geestelijken innam en het sterkst geijverd had tegen het aannemen van de Satisfactie, zoo behoorde hij onder de Amsterdammers, die op den Geuzendag de stad werden uitgezet.’ Vreemde conclusie! Uit de praemis volgt zeker, dat men wachten zou, dat de pastoor onder de uitgezette geestelijken behoord had, maar geenszins dat hij er waarlijk toe behoord heeft. Hoe, mag men vragen, vat dan de heer De Bont Buyck's eigen getuigenis op, die met zijn veronderstelling toch in strijd schijnt te zijn. Hij zegt dit niet duidelijk, maar ik meen het antwoord op de vraag met waarschijnlijkheid te kunnen gissen uit hetgeen hij laat volgen: ‘zooals wij weten, was die uitzetting slechts een ijdele vertooning en werden de schuiten met hun kostbaren last aan den Sint Anthonisdijk aan wal gezet.’ Ik vermoed dat hij hiermee zeggen wil: Buyck acht dat uitzetten van niet de minste beteekenis en de moeite niet waard om er van te spreken. Wat hij zijn vlucht noemt, en als zoodanig verontschuldigt en rechtvaardigt, is inderdaad zijn verzuim van weder te keeren na de uitzetting, gelijk hij, des verkiezende, zonder hinder had kunnen doen. - Goed gevonden, ik erken het gaarne, maar al heel ver

[p. 298]

gezocht, en niet bestand tegen een aandachtig herlezen der aanteekeningen in haar geheel.

Met den heer De Bont stemt de heer Klönne in zoo ver overeen, dat ook volgens hem Buyck mede is uitgezet. Maar ten opzichte van den aard der uitzetting verschilt hij van hem zoo ver mogelijk. Naar zijn inzicht lag het oorspronkelijk in de bedoeling om de uitgezette regenten en de bij hen gevoegde geestelijken niet maar uit de stad te verwijderen, maar om het leven te brengen, door de schepen, waarop zij zich bevonden, in het IJ te doen zinken, en verwachtten de ingescheepten ook geen ander lot. Behoef ik te zeggen, dat bij deze opvatting der zaak het zwijgen van Buyck, indien hij den watertocht heeft meegemaakt, volstrekt onverklaarbaar wordt.

De heer Klönne tracht dan ook niet zoozeer Buyck's woorden te verklaren, als wel hem met zich zelven in tegenspraak te brengen. Het is waar, zegt hij, dat als men alleen let op de reden, die Buyck van zijn vlucht geeft op het schutblad van zijn boek de Vera Ecclesia (fragment E.) men veeleer zou denken aan een eigenwillige verlating der stad, dan aan een geweldige uitzetting¹⁾. Maar op een andere plaats (fragment A. in den aanhef) zegt hij, dat de geuzen ‘de voornaamste geestelijken’ met den magistraat uit de stad wierpen, en tot de voornaamste geestelijken behoorden de beide pastoors, dus ook Buyck zelf, ‘zoodat hij volgens zijn eigen getuigenis wèl is uitgezet.’ Een nadere bevestiging vindt (altijd

1) De heer Klónne geeft, zeker om zijn lezers in staat te stellen van zelf te oordeelen, op blz. 29 in een noot de eigen latijnsche woorden van Buyck, doch laat daarin kortheidshalve het gewichtigste, de vergelijking van zich met Loth en van Amsterdam met Sodom, weg, en vervangt dit door eenige tittels.

[p. 299]

volgens hem) deze redeneering ten overvloede in het gedicht (fragment A.) waarin Buyck zijn ongelukkige vaderstad dus toespreekt: ‘Met u verraden, moet ik de rampen der ballingschap ondergaan.’ ‘Welnu, als hij op den 26^en Mei tegelijk met de stad [waar staat dit “tegelijk”?] verraden is, dan kunnen wij slechts aan uitzetting denken.’ Op zulk een wijze, oordeelt de heer Klönne, ‘dient een ernstig geschiedschrijver de schijnbare tegenspraak, in één enkele uitdrukking gelegen, naar best vermogen met de overige gegevens in overeenstemming te brengen.’ Indien waarlijk ernstige geschiedschrijvers op dien trant plegen te knutselen en met gevolgtrekkingen, uit minder duidelijke uitdrukkingen afgeleid, volkomen duidelijke en nadrukkelijke gezegden weg te redeneeren, dan zou ik voor mij aan niet zoo ernstige, die redeneeren gelijk gewone stervelingen, de voorkeur geven.

Juist het tegenovergestelde van hetgeen de heeren De Bont en Klönne beweren, meent de heer Ter Gouw in de aanteekeningen van Buyck te lezen. ‘De beide pastoors van Amsterdam, zegt hij¹⁾, zijn niet uitgezet. Die der Oude Kerk, Buyck, heeft eigenwillig de stad vaarwel gezegd en, als hij 't noemde, zich ‘in ballingschap’ begeven; die der Nieuwe Kerk, Duncanus, is in de stad en bij zijn kerk gebleven. De eerste schreef, dat hij gevlucht was tot zijn heil, om niet met de goddelooze stad om te komen, en duidde het den laatsten zeer euvel, dat hij niet evenzoo gedaan had.’ - Van dit laatste is geen zweem zelfs in Buyck's aanteekeningen te ontdekken. Buyck neemt het zeker Duncanus kwalijk, dat die zich anders dan hij gedragen heeft, maar niet ten opzichte van het verblijf in de stad en bij de gemeente. Daarvan rept hij geen enkel woord, zooals een ieder

1) VII, blz. 375.

[p. 300]

thans zelf kan lezen. En dat Duncanus werkelijk den 26^en Mei met den magistraat en de minderbroeders uit de stad is gezet, daaraan kunnen wij kwalijk twijfelen; het wordt ons te stellig door gelijktijdige en geloofwaardige getuigen verzekerd. Ik noem in de eerste plaats de schrijvers der Corte Beschrivinge van 't Leven ende Sterven van den weerdighen Heer Meester Martinus Duncanus, 't Antwerpen 1594 - een zeer zeldzaam boekje, waaruit ik om die reden al wat er over den 26^en Mei in voorkomt, hier wil overnemen.

‘Is voort geschiet op 26 Mei Anno 1578, dat de gereformeerden den Heer Duncanum met andere Religiosen ende Catholijcken wt haer huysen ende cloosteren gehaelt hebben ende insonderheyt Duncanum na die galge geleyt hebben: wat meent ghy, dacht die goede Man anders dan dat hy hanghen soude, daer hy wel toe bereyt was.... Ende is voorts met die andere in een schip geset ende gevoert buyten te Lasarissen. Op welcke tijt zijn eygen Neef zijn twee tabbaerden met gewelt wt zijn huys met ander goet nam. De cruyslieden, die hem bewaerden, verdroncken zijnen tabbaert; ende is van de Lasarissen gevaren op Diemen, ende so voorts nae Amersfoort, als na een stadt daer noch de religie in weerde was. Alwaer hy gecomen is op den dertichsten Mey ende was toen heylich sacramentsdach¹⁾ na den middach; ende heeft hem in eenicheydt gehouden met den E. Heer Frans Pietersz. Silverschoen, Pater van S. Marien te Hoorn.’

Dit zoo in bijzonderheden afdalende verhaal van vertrouwde vrienden, kort na Duncanus' dood te boek

1) Sacramentsdag viel dat jaar op den negen en twintigsten Mei; zoo zal men hier moeten lezen.

[p. 301]

gesteld, behoeft geen bevestiging, doch vindt die ten overvloede, gedeeltelijk althans, in een der registers op het archief van Amersfoort. Daarin komen onder de uitheemschen, die sints Paschen en vóór den 6^en Augustus 1578 zich in de stad hebben neergezet en den eed van trouw aflegden, o.a. voor: ‘Martinus Duncanus, eertijts pastoor tot Amsterdam en Franciscus Petri [Silverschoen van Hoorn, laatstelijk] van Amsterdam’¹⁾. Een gelijktijdig geschiedschrijver, toen te Amerfoort woonachtig, Michaël van Isselt, noemt insgelijks onder de uitgezetten van Amsterdam met name Duncanus en geen ander. Evenzoo Dusseldorp, die over het gebeurde uitvoerig handelt en blijkbaar op gezag van ooggetuigen. ‘Zij hadden (zegt hij) bij de Minderbroeders ook Martinus Duncanus gevoegd, den pastoor der H. Maria of Nieuwe kerk, en een anderen wereldschen priester’²⁾. Dat met dien anderen wereldlijken priester niet de pastoor der Oude kerk bedoeld kan zijn, spreekt, dunkt mij, van zelf; veeleer zal Frans Pietersen bedoeld worden, die gelijk wij zagen, laatstelijk uit Amsterdam terzelfder tijd als Duncanus of daaromstreeks te Amersfoort aankwam. Ik wil er hier bepaaldelijk op wijzen, dat geen dezer gelijktijdige katholieke schrijvers Buyck nevens Duncanus onder de uitgezette geestelijken vermeldt, en dat zij integendeel, door van hem te zwijgen, hem schijnen uit te zonderen. Eerst veel later is men begonnen de pastoors der beide kerken als lotgenooten in dit geval voor te stellen. De eerste schrijver, zoo ik mij niet bedrieg, die dit gedaan heeft, is Augustinus van Teylingen, in de uitgaaf van 1649 zijner welbekende Opcomste der Nederlantsche Beroerten. Kort daarop, in 1656, heeft

1) Van Rootselaar, Amersfoort, II, blz. 424.

2) p. 158 van mijn uitgaaf.

[p. 302]

de Vikaris Apostoliek Jacobus de la Torre het in zijn Relatio status Religionis herhaald¹⁾ en met zijn gezag bevestigd, en van toen af is het de gangbare overlevering geworden. De schrijver der Batavia Sacra, Van Heussen, maakt dan ook geen bezwaar om in het verhaal, dat hij van de uitzetting geeft en overigens aan de Corte Beschrivinge van Duncanus' leven ontleent, nevens Duncanus ook Buyck onder de verdrevenen te noemen²⁾. Hem volgen dan met vertrouwen latere katholieke schrijvers tot op heden toe.

Maar nu komen Buyck's eigen aanteekeningen bovendien met het verhaal der tijdgenooten instemmen en van dat der lateren verschillen. In zoo verre heeft dus Ter Gouw ongetwijfeld gelijk: Buyck is niet uitgezet maar eigenwillig vertrokken. Alleen daarin vergist hij zich, en dat is een punt van belang, dat hij het vertrek ná den 26^en stelt, terwijl het allerwaarschijnlijkst vóór dien dag zal hebben plaats gehad. Ware Buyck in de stad en te vinden geweest, ongetwijfeld zouden de geuzen hem, die zich nog vinniger tegen de Satisfactie en al wat er uit voortvloeide verklaard had dan zijn ambtsbroeder, met dezen en met zijn vleeschelijken broeder, den oud-burgemeester, buiten de poort hebben gezet. Maar hij was juist bij tijds hun geweld ontgaan, en reeds op weg naar Duitschland³⁾.

Men moet dit begrepen hebben om de aanteeke-

1) p. 52 der afzonderlijke uitgaaf.

2) Bat. Sacr. II, p. 222, 400.

3) Het zou ook kunnen zijn, dat Buyck den 26^en Mei nog in de stad was geweest, maar verscholen, zoodat hem de geuzen niet hadden kunnen vinden, en dat hij daarop terstond de vlucht had genomen. Die gissing schijnt zelfs meer in overeenstemming met den aanvang van fragment A dan de door mij in den tekst aanbevolene; maar, alles te zamen genomen, komt zij mij toch minder waarschijnlijk voor.

[p. 303]

ningen wel te verstaan; uit dien hoofde heb ik mij dan ook veroorloofd de mijns inziens verkeerde opvattingen mijner voorgangers zoo in het breede te weerleggen. Nemen wij met Ter Gouw aan, dat Buyck eerst na den dag der uitzetting vrijwillig is heen gegaan, dan kunnen wij zijn verwijten aan Duncanus niet begrijpen, tenzij deze evenmin uitgezet ware geworden, hetgeen, gelijk wij zagen, tegen de meest betrouwbare getuigenissen indruischt. Als wij daarentegen met de heeren De Bont en Klönne gelooven, dat de een zoowel als de ander is uitgezet, dan moet het iederen menschkundige verbazen, dat Buyck het geweld der geuzen, waaronder hij dan toch zoo wel als de overigen geleden had, slechts even ter loops vermeldt en overigens op den achtergrond houdt, en, meer dan aan de ketters, de schuld van het gebeurde aan zijn medegenooten en medelijders geeft. Maar zien wij in, dat hij ook niet geweken is voor den overmoed der geuzen en der ketters, maar baloorig is heengegaan wegens de houding der flauwe katholieken, zoo als zij hem toeschenen, dan begrijpen wij dat iemand van zijn karakter tegen de laatsten en niet zoo zeer tegen de eersten zijn bittere verwijten richten moest. In de aanteekeningen doet Buyck zich aan ons kennen als een man van onwrikbare overtuiging en onbuigzamen wil, een echte paus, zoo als wij het plegen uit te drukken, die meent, dat zoo als hij denkt en voelt ieder ander denken en gevoelen moet, en die nog eer een vlak tegenstrijdige meening kan verdragen, dan een met de zijne overeenkomstige, die niet consequent tot in de uiterste gevolgtrekkingen wordt toegepast. Hij, zelf een volle heele, kan de halven het minst van allen uitstaan. Naar mate iemand langer met hem is meegegaan, neemt hij het hem kwalijker, als hij hem eindelijk niet verder meer wil volgen. Buyck

[p. 304]

haat de geuzen, maar veracht de zes en dertig raden, die huns ondanks de Satisfactie hebben aangenomen, en allermeest Duncanus, die wel nog met hem tegen de Satisfactie heeft gesproken, maar, nu zij eens is aangenomen, zich in het onveranderlijke schikken en den gevorderden eed van trouw aan de opgedrongen regeering in Gods naam afleggen wil. Zulk een veranderlijke denk- en handelwijs is den onwrikbaren volstrekt onbegrijpelijk: hij kan ze alleen uit onedele drijfveeren verklaren: de zesendertig bedoelen slechts op het kussen te blijven; Duncanus heeft zich door, wie weet welke, belooningen en beloften laten omkoopen en is buitendien op zijn, Buyck's, meerdere gaven en grooteren naloop jaloersch geweest. Hij, hij alleen is tot geen prijs te koop en zich zelven steeds gelijk. Voor geen ander nevens zich maakt hij een gunstige uitzondering, zelfs niet voor zijn broeder Joost, overigens zijn geestverwant. Toch zijn er onder de zes en dertig raden meer dan waarschijnlijk eenigen geweest, die een minderheid vormden, evenmin tot toegeven bereid als hij. Maar van dezulken gewaagt hij niet. Hij is, volgens zijn eigen voorstelling, van allen verlaten en, als Elias, alleen overgebleven. Daarom wendt hij hun allen dan ook den rug toe en ontvlucht het hedendaagsch Sodom, eer de goddelijke wraak het bereikt. Zijn gemeente, die meer naar Duncanus dan naar hem heeft geluisterd, heeft het aan zich zelve te wijten, dat zij voortaan zijn geestelijke hulp ontberen zal. Zij drijft hem van zich uit, niet hij verlaat haar. Van alle schuld is hij vrij, gelijk geen ander. - Wie onzer heeft niet onder zijn bekenden van vroeger of later tijd iemand op het oog, die hem het begrijpen van zulk een zelfgenoegzaam, onverbiddelijk karakter gemakkelijk maakt?

Wij zullen ons dan ook nog wel bedenken eer

[p. 305]

wij door de oogen van een man als Buyck de gebeurtenissen, waaraan hij deel nam, gaan bezien en beoordeelen. De heer De Bont slaat, dunkt mij, den bal volstrekt mis, als hij aan het eind van zijn betoog dit besluit trekt: ‘De 36 raden schijnen aan den afval der stad de grootste schuld gedragen te hebben, want Mr. Jacob Buyck, dien wij als een geloofwaardig man beschouwen, verwijt zulks niet zoozeer aan de trouwelooze ketters als aan de 36 senatoren, trouwelooze katholieken.’ Geloofwaardig was Buyck buiten twijfel, in zekeren zin: wat hij zegt is zijn vaste overtuiging. Maar de overtuiging van een zoo eenzijdig man als hij geeft ons een alles behalve betrouwbaren maatstaf in handen voor het beoordeelen van mannen die min of meer van hem durfden verschillen. Trouwens de feiten weerleggen Buyck's aantijgingen voldoende. Nadat hij zich verwijderd had, hebben de zesendertig zich geheel anders betoond dan hij hen voorstelt. Ware het hun bovenal te doen geweest om op het kussen te blijven, zij zouden niet zoo vast op hun stuk zijn blijven staan tegenover de gemachtigden der Staten van Holland en van den Prins, die de gewapende macht der stad en de moedigste burgers aan hun zijde hadden. Zoodoende haalden zij zich moedwillig het geweld op den hals, waarvoor zij bij tijds gewaarschuwd waren. En wat Duncanus betreft, zijn levenbeschrijvers en Opmeer, in het Martelaarsboek, klagen medelijdend over de bekrompen omstandigheden, waarin de oude man te Amersfoort zijn laatste jaren heeft doorgebracht¹⁾; zoo weinig hadden hem

1) ‘Intelligo et virum doctrina senioque venerabilem Martinum Duncanum Quempenatem, spoliatum domo omnique suppellectile, prohibitum aedibus prodire Amersfordiae atque eleemosynis orthodoxorum vitam sustentare.’ Histor. Martyr. p. 177.

[p. 306]

de giften en beloften, waarvoor hij zich, volgens Buyck's achterdocht, zou hebben laten omkoopen, gebaat, terwijl Buyck zelf, door bij tijds heen te gaan en het zijne mee te nemen, zich een gerusten en onbekommerden ouden dag heeft bezorgd en in staat was om nog een aanzienlijken boekenschat bijeen te koopen, die een gelukkig toeval naderhand naar Amsterdam en in de stadsbibliotheek heeft teruggevoerd¹⁾.

Het juiste tijdstip, de dag, waarop Buyck zich verwijderd heeft, is uit zijn aanteekeningen niet te bepalen. Het zal maar zeer kort voor den 26^en Mei geweest zijn. Hij had reeds aan de gemeente doen afkondigen, dat Duncanus en hij voornemens waren om gedurende de week, waarin de Sacramentsdag viel, en die met den 25^en Mei stond aan te vangen, dagelijks te prediken. Nu durf ik niet bepalen, hoe veel tijds vooruit diergelijke aankondigingen plachten te geschieden. Ik vermoed acht of hoogstens veertien dagen. Is dit juist, dan wordt de tijd van zijn vertrek al vrij eng begrensd. Tot gelijke tijdsbepaling brengt ons ook een ander feit. De naaste aanleiding tot zijn heengaan is, naar zijn eigen zeggen, zijn verschil geweest met zijn ambtsbroeder over het afleggen van den eed, die van de burgerij en ook van de geestelijken gevorderd werd. Duncanus meende en leerde van den kansel, dat men dien eed met een gerust geweten kon zweren; Buyck daarentegen ontkende en ontried dit ten sterkste. Weldra predikten de beide leeraars tegen elkander. Nu verlangden de stillen in de gemeente, die zich in het vrije verkeer, dat de Satisfactie geopend had, en in den opluikenden handel bovenmate verheugden, en niets erger vreesden dan nieuwe oneenigheid met de

1) Tiele, Algem. Kunst- en Letterbode, 1855, blz. 359, en De Bont, t.a. pl. blz. 51.

[p. 307]

naburen van Holland, die hen weer van die voordeelen berooven zou, verlof van hun kerkelijke overheid om te doen wat hun stoffelijk belang vereischte. Zij luisterden dus gretig naar Duncanus, die met hun wenschen meeging, en duidden het daarentegen aan Buyck ten hoogste kwalijk, dat hij als een kerkelijke verplichting van hen vergde hetgeen zoo lijnrecht met hun wereldlijk belang in strijd was. De schapen weigerden den herder niet slechts de gehoorzaamheid, maar kwamen tegen hem in opstand en wilden hem bijten. Uit verontwaardiging, en denkelijk ook wel uit vrees voor de dingen die stonden te gebeuren, verwijderde zich toen de in zijn eigen oogen om zijn onkreukbare trouw aan de kerk van allen verlaten en versmade priester.

De vraag is nu, welke eed was het, die dus als twistappel onder de katholieken van Amsterdam geworpen werd? Omstreeks dezen tijd werden van de burgers verschillende eeden gevergd. Die waaraan wij het eerst denken, strekte ter bevestiging van de Satisfactie, en was in art. 10 voorgeschreven. Maar deze kan hier kwalijk bedoeld zijn. Want nog meer dan de ijverige katholieken waren de ijverige gereformeerden, die met de voorwaarden der Satisfactie geenszins tevreden waren, huiverig om hem te zweren, en wij vernemen dan ook dat vele burgers het nalieten, zonder dat de regeering er hen lastig om viel. Buitendien waren de geestelijken slechts voorwaardelijk tot het afleggen van dien eed verplicht; zij mochten in dezen ‘volgen 't gene dat de Bisschop van Haarlem ordonneren' zou.’¹⁾

Maar behalve deze in het bijzonder Amsterdamsche aangelegenheid, was er omstreeks denzelfden tijd een algemeen Nederlandsche quaestie aan de orde over

1) Art. 10 der Satisfactie, bij Bor I, blz. 925.

[p. 308]

het afleggen van een allergewichtigsten eed, een eed van trouw en hulp aan den Aartshertog Mathias, als gouverneur-generaal des lands, en van wederstand en verdrijving van den gemeenen vijand, Don Johan met zijne adherenten. Hierover, over de vraag of het aan oprechte katholieken, en vooral aan geestelijken, vrijstond dien eed af te leggen, is een hevige twist, een vinnige strijd uitgebarsten onder de geestelijkheid van gansch het land. Noch Buyck noch Duncanus stonden in hun gevoelen en hun prediking te dien opzichte alleen. Ieder van hen beiden had een machtige partij op zijn hand. Blauwboekjes voor en tegen, maar vooral tegen het afleggen van den eed, verschenen, en daaronder die geschreven waren door mannen van gezag in de kerk. De ordebroeders en in den eersten rang de Franciscanen waren meestal ijverig tegen, en verlieten liever de stad hunner inwoning dan zich te laten dwingen om aan den vriend des Pausen en den broeder des Konings de verplichte gehoorzaamheid onder eede op te zeggen en hem den oorlog te verklaren. De ordonnantie nu, waarbij de Staten Generaal het zweren van dien eed aan geestelijken en wereldlijken bevalen, ‘op straffe van uitbanning, aantasting van hun goederen of anderzins, zoo naar goeden rechte en redenen bevonden zal worden te behooren’,¹⁾ dagteekent van den 22^en April 1578. In den loop van Mei werd hij overal door de plaatselijke overheid afgenomen, denkelijk ook te Amsterdam.²⁾ In het naburige Utrecht althans, waar het meerendeel der geestelijken, om niet genoodzaakt te worden tot het verlaten der

1) Bor, I blz. 953, geeft er een uittreksel van; in haar geheel is de ordonnantie te vinden in Van de Water's Utrechtsch Placcaatb. I, p. 57.

2) In het gemeentearchief wordt daaromtrent geenerlei bericht gevonden.

[p. 309]

hun toevertrouwde kudde, den eed huns ondanks had afgelegd, gunde de magistraat aan hen die nog weifelden als laatsten bedenkdag den Zondag van Pinksteren,¹⁾ die in dat jaar op den 18^en Mei viel. Omstreeks dien dag, in den loop der week die voorafging aan den Maandag, waarop de uitzetting te Amsterdam plaats greep, kunnen wij derhalve met waarschijnlijkheid de uitwijking van Buyck onderstellen. Evenals de Utrechtsche minderbroeders verkoos hij liever de stad te ruimen dan te doen hetgeen in zijn oogen een groot, een onvergeeflijk kwaad was.

Inderdaad, het valt ons moeilijk te begrijpen, hoe geestverwanten van hem, mannen als Duncanus, het van hun geweten verkrijgen konden het afleggen van dien eed aan hun gemeenten aan te prediken. Alleen de dringendste noodzakelijkheid, het zekere vooruitzicht van anders toch niet gehoorzaamd te worden, kan er hen toe bewogen hebben. En, helaas, een oneerlijke casuistiek hielp hen over alle gemoedsbezwaren heen. Het zijn niet de ketters, het is Buyck, die Duncanus met name van zulk een onzedelijke reservatio mentalis beticht. Als hij de waarheid spreekt, had Joannes Molanus dezen, Duncanus, bepaaldelijk op het oog, toen hij, in zijn boek over den Eed,²⁾ de dwaalleer van sommigen in Holland ten toon stelde, die verkondigden ‘dat, daar hun tegenpartij geen bevoegde rechters waren en met het afvorderen van den eed niet overeenkomstig het recht handelden, zij en de hunnen zweren mochten, met de wezenlijke bedoeling voor oogen van niets tegen God en den Koning te zullen ondernemen, al luidden hun woorden ook anders.’ Indien dit waarlijk door Molanus met het oog op een bewering van Duncanus wordt afgekeurd,

1) Dusseldorp, p. 159. Bor, I, blz. 953.

2) Zie hiervoor de aant. op blz. 289.

[p. 310]

wordt meteen Buyck door hem in het volle gelijk gesteld. Want, zoo besluit hij, ‘niemand kan tot zijn verontschuldiging zeggen tot het zweren genoodzaakt te wezen, dien het vrij heeft gestaan zich te verwijderen.’ Dat is met andere woorden hetzelfde gezegd dat Buyck van zich betuigt: ‘de reden van mijn vlucht was de zorg voor mijn zieleheil. Er werd van mij een eed afgevorderd, dien het zonde zou zijn geweest te zweren.’

Zoo zien wij in het toenmalig Amsterdam het Katholicisme in zijn verschillende graden van geloofsijver en in zijn onderscheiden schakeeringen van overtuiging uiteen staan: naast Buyck en de weinigen die zich bij hem aansluiten Duncanus en de zijnen, die min of meer aarzelend zich toch veroorloven te doen wat hij, Buyck, als ontrouw aan de kerk verfoeit; naast Duncanus de zes en dertig raden met hun talrijken aanhang, die ten slotte de Satisfactie huns ondanks hebben gesloten, waartegen Duncanus zich nog even goed als Buyck had verklaard; naast dezen, altijd verder van Buyck af, de velen die al lang te voren gewild hadden dat de zesendertig, in Gods naam, op de beste voorwaarden die te bedingen zouden zijn de stad met haar kettersche naburen bevredigd hadden; en eindelijk weer naast dezen de groote menigte, die, ja, zich katholiek blijft noemen, maar weldra ter liefde van den vrede haast onverschillig zal toezien, hoe de Roomsche eeredienst verboden en slechts in het geheim als een onvermijdelijk kwaad geduld worden zal. Wie zullen wij van al die verscheidenheden in het gelijk stellen? De historie heeft alle overtuiging te eerbiedigen en van elke het betrekkelijk recht van bestaan te erkennen.

Aan den anderen kant, onder hen die zich allen protestanten noemen zijn in de stad insgelijks allerlei

[p. 311]

graden van ernst en geloofsijver te onderscheiden. Aan de omwenteling, die Amsterdam geus maakte, hebben al dadelijk twee partijen meegedaan, die geenszins hetzelfde doel beoogden, of, beter gezegd, de schijnbaar ééne daad is wel beschouwd er twee, een politieke en daarnevens een kerkelijke.

De politieken binnen en buiten de stad waren, als ik wel zie, den 26^en Mei volstrekt niet van voornemen om de Satisfactie te schenden, laat staan te vernietigen; zij wilden slechts ééne voorname bepaling er van naar hun opvatting uitgelegd en toegepast hebben en daartoe het onwillige stadsbestuur verplichten. De vraag, waar alles op aankwam, was deze: zou de opnieuw opgerichte en thans te organiseeren schutterij voortaan al of niet afhankelijk zijn van het oude aangebleven stadsbestuur? Met andere woorden, zou dat stadsbestuur al dan niet weerloos wezen tegenover de regeering van Holland en zijn stadhouder?

Het stadsbestuur, dat wisten vriend en vijand, was even trouw koningsgezind als katholiek; slechts noode had het zich met de kettersche opstandelingen verdragen. Het hoopte en vertrouwde, dat het verdrag slechts tijdelijk zou behoeven te zijn en dat, iets vroeger of iets later, de opstand en de ketterij bedwongen en de staat weer aan het wettig gezag onderworpen worden zouden. In afwachting hiervan wenschte het niet meer dan onvermijdelijk was zich met de rest der provincie in te laten, de zelfstandigheid der stad zoo min mogelijk te verkorten. Dat dit in lijnrechten strijd was met het verlangen der Staten van Holland en van den Prins behoeft niet gezegd. Dezen bedoelden met de Satisfactie, die zij sloten, de stad voor goed met de provincie te hereenigen en tot oprechten medestrijder tegen Spanje te winnen. Bij den aanvang der onderhandeling

[p. 312]

had Marnix die tegenstrijdige bedoelingen, in een brief aan Jan van Nassau, treffend uitgesproken: ‘De Amsterdammers’, had hij gezegd, ‘willen den gouverneur, dien zij aannemen, gouverneeren, en de stad vol eigen krijgsvolk en de wapenen in eigen handen houden, en zich met Holland in naam vereenigen doch inderdaad er niets gemeen mee hebben dan den handel en het verkeer’¹⁾. Uit dat oogpunt waren twee bepalingen inzonderheid van gewicht: de verhouding tusschen protestanten en katholieken, en het commando over de gewapende macht. Op het eerste stuk konden de politieken toegevend zijn. Als de gereformeerden maar niet om hun geloof vervolgd werden en ergens, zij het ook buiten de palen der stad, hun eerdienst ongestoord mochten waarnemen, kon aan de katholieken voorloopig het verbod van anderen openbaren eerdienst dan den hunnen binnen de stad zelve worden toegestaan. Aan den tijd kon het worden overgelaten het verdere, dat men beoogde, uit te werken. Immers, indien volgens het gemeene recht der Pacificatie de ballingen terugkeerden en geen nieuwe uitbanning om het geloof plaats had, was het met zekerheid te voorzien, dat de gereformeerden in Amsterdam weldra hetzelfde overwicht behalen zouden als in de overige steden. Van meer dadelijk gewicht was het andere punt, het commando over de stadssoldaten en de gewapende burgerij. Daarop berustte de zelfstandigheid van burgemeesteren en raden ten opzichte zoowel van de ingezetenen als van den stadhouder der provincie. Dat de stad, nagenoeg alleen te midden van het afvallige gewest, de kerk en den koning zoo lang getrouw was gebleven, was hoofdzakelijk hieraan toe te schrijven, vooreerst dat het bestuur, toen de opstand

1) Archives, VI, p. 116.

[p. 313]

uitbarstte, welgezind was en voortaan niemand coöpteerde dan ijverige geestverwanten¹⁾; dat verder de verklaarde gereformeerden waren uitgebannen of uitgeweken; en eindelijk dat de schutterijen, uit deftige lieden van allerlei gezindheid bestaande, waren opgeheven en vervangen door eenige om hun onverdachte trouw geëligeerde burgers en door stadssoldaten, onder officieren door de burgemeesters aangesteld en aan hun bevelen ondergeschikt. Over het al of niet handhaven dier stedelijke krijgsmacht is bij de onderhandelingen over de Satisfactie het meeste te doen geweest. Met hand en tand heeft het stadsbestuur aan de bestaande inrichting vastgehouden, zoolang en zooveel het vermocht. Ten slotte heeft het echter moeten toegeven, dat zijn soldaten werden afgedankt en vervangen door anderen, aan te werven door den Prins en de Staten uit de gansche burgerij zonder onderscheid, en gecommandeerd door een welbekenden uit de ballingschap teruggekeerden gereformeerden officier; verder dat de drie schutterijen weer opgericht werden en daarin beschreven allen die er toe behoord hadden op den tijd der opheffing, ook de ballingen zoo velen thans in de stad terugkeerden. Daarmee was wezenlijk het pleit ten nadeele der bestaande regeering beslist. Op die stadssoldaten, 4 à 600 man, en op de aanwezigheid der gereformeerden onder de schutters, kwam het wezenlijk aan. Wat nog onbeslist bleef, onder welke officieren de schutterijen zouden worden gesteld, en of de burgemeesteren, als van ouds, het opperbevel zouden blijven voeren, was van ondergeschikt belang. Toch is daarover vervolgens de twist gevoerd, die op de omwenteling van 26 Mei is uitgeloopen. Het stads-

1) Denk aan de anecdote van den kruiwagen, waarover straks, en vgl. Wagenaar, Beschr. v. Amst. III, blz. 140 vlg.

[p. 314]

bestuur hield aan het laatste steunsel van zijn macht, het commando over de schutterij, te wanhopiger vast, omdat het het allerlaatste was, en de Staten van hun kant wilden het bestuur volkomen machteloos maken, omdat zij het met reden volkomen mistrouwden, en voorzagen dat, indien in den opnieuw hervatten oorlog Don Juan onverhoopt voorspoedig bleef, het de eerste gelegenheid de beste zou aangrijpen om diens partij weer te trekken. Dat gevaar moest voorkomen. Er was een afdoend middel voor, dat ook de nieuwe toestand waarlijk vereischte. De aan den veranderden toestand vijandelijke regeering moest vervangen worden door een die er mee in overeenstemming was. Maar langs den wettigen weg was dit niet uit te richten. Wel hadden de Staten aan den Prins het recht gegeven om buitentijds den magistraat in een stad te veranderen, doch mits de meerderheid der vroedschap er in toestemde¹⁾. Aan die voorwaarde kon te Amsterdam onmogelijk worden voldaan. En nu waren er wel voorbeelden dat men zich aan het voorschrift niet stipt gehouden had, zooals te Haarlem in December 1573, toen Don Fadriek haar kwam belegeren, en te Leiden in October 1574, na het ontzet, toen men voor een mogelijke herhaling der belegering een meer betrouwbare regeering behoefde. Maar onder de gegeven omstandigheden scheen zoo iets te Amsterdam niet wel doenlijk. Althans niet zonder een voegzame aanleiding. Men moest beginnen met de regeering op te vorderen om de schutterij te organiseeren,

1) ‘Buiten den gewoonlijcken tijt sal sijne Excell. 't selve (het vernieuwen van den Magistraat) oock mogen doen, met kennisse van saken, en van 't meerendeel dergene die de vroetschap ende 't corpus derselver steden sijn representeerende.’ Bij Bor, I blz 643. - Er wordt hier van voorweten gesproken, doch blijkbaar toestemmen bedoeld.

[p. 315]

gelijk de Staten beweerden dat de Satisfactie meebracht. Gehoorzaamde zij aan dien eisch, dan viel er vooreerst niet meer te doen. Maar weigerde zij misschien, dan had men de stadssoldaten, onder hun vertrouwde officieren, bij de hand om haar van het kussen te stooten en plaats te doen maken voor een betergezind bestuur. Er waren commissarissen van de Staten in de stad, van wie Van der Myle de invloedrijkste was¹⁾. Aan dezen werd het beleid der zaak opgedragen.

Een ieder weet hoe de zaak geloopen is. De stadsregeering heeft begrepen aan den eisch der commissarissen niet te moeten toegeven. Als wij Dusseldorp mogen gelooven, die, naar het mij schijnt, omtrent deze gebeurtenissen bijzonder goed ingelicht is, heeft Van der Myle zich bij de zes en dertig raden op dringende bevelen van den Prins beroepen, die hij echter niet in staat was over te leggen, toen zij hem werden afgevorderd. Met een bedreiging, dat de Heeren bedacht moesten zijn op de gevolgen van hun weigering, verwijderde hij zich eindelijk van het raadhuis. Dit geschiedde Zaterdag. Den volgenden Maandag, terwijl de raden nogmaals op het stadhuis bijeen waren, lieten de hoofdofficieren der stadssoldaten hun manschap onder de wapenen komen en tegen één uur op den Dam voor het stadhuis post vatten. Zelf begaven zij zich toen in de raadzaal en vroegen de heeren af, of zij bleven weigeren de bevelen van den Prins van Oranje, door de commissarissen overgebracht, te gehoorzamen, en op de terechtwijzing, die zij ontvingen, van zich niet te bemoeien met zaken die hun niet aangingen, gingen zij de soldaten halen, en

1) De gelijktijdige katholieke schrijvers geven eenstemmig aan Van der Myle vooral de schuld van de omwenteling gaande te hebben gemaakt.

[p. 316]

lieten door dezen de regenten ter stad uitleiden op de wijze die wij kennen. Niemand in de stad, die een hand uitstak om het te beletten. De burgerij was om: dit bleek bij deze gelegenheid ten duidelijkste.

Wat nu volgde, het uitdrijven ook der geestelijken, schijnt mij geen tweede bedrijf van hetzelfde drama; dit lijkt mij met de uitzetting der regenten afgespeeld; maar een nieuw stuk, door anderen ontworpen en uitgevoerd. Zoo stelt het ons Dusseldorp ook voor. ‘Zoodra de magistraat de stad was uitgeleid’, zegt hij, ‘loopen de soldaten, bij wie zich gaandeweg gemeen volk en ballingen voegen, die krachtens de Satisfactie in de stad waren teruggekomen, ijlings naar het klooster der Franciscanen en drijven onder allerlei schimp en smaad de broeders naar de Nieuwe Brug, waar zij hen en den pastoor der Nieuwe kerk, Martinus Duncanus, en nog een wereldlijk geestelijke in een schip zetten en buiten de stad voeren.’ Nu weegt het gezag van Dusseldorp wel niet zoo zwaar bij mij, dat ik zijn beschrijving van de toedracht (die buitendien met zijn gevolgtrekking uit het gebeurde niet te best overeenkomt) zoo maar losweg zou aannemen. Maar zij wordt krachtig gesteund door de overweging van hetgeen het belang der verschillende partijen meebracht. Er lag den Staten van Holland in de eerste plaats, maar ook den Prins van Oranje, alles aan gelegen, dat aan het hoofd der machtigste stad zonder verwijl een regeering optrad, die uit eigen aandrift eendrachtig met hen tot hetzelfde doel zou meewerken. Dat geschiedde ook werkelijk twee dagen na de uitzetting. De gecommitteerden uit de schutterij, als vertegenwoordigers der stadsgemeente, na ten overstaan van Van der Myle en Van Mathenes, ook een der commissarissen van de Staten, de oude regeering plechtig te hebben afgezworen, kozen andere zesendertigen en

[p. 317]

burgemeesters van de nieuwe richting, die door het Hof der provincie kort daarop voor wettige regeering werden erkend¹⁾. Dat alles was onvermijdelijk noodig; maar meer dan ook niet. Met het herzien der thans niet meer passende bepalingen van de Satisfactie behoefde geen haast te worden gemaakt; het kon zoodra men het geraden achtte in wettigen vorm geschieden, bij gemeen overleg tusschen de nieuwe stadsregeering en de Staten. Maar het laat zich begrijpen, dat de teruggekeerde ballingen en hun geestverwanten onder de burgers, die de artikels der Satisfactie betreffende den godsdienst van den beginne af ondragelijk hadden geacht en daarom ook den eed tot het nakomen er van niet hadden willen zweren, van deze gelegenheid, die hun zeker niet onverwachts voorkwam, een gretig gebruik maakten om zich zelf te helpen en te Amsterdam te doen wat overal elders, geheel Holland door, reeds gedaan was. En voor zulk een bedrijf waren zij behoorlijk voorbereid. Al in October van het vorig jaar, voordat nog de Satisfactie hun den toegang tot de stad had geopend, hadden vier en twintig hunner te Enkhuizen, die zich voor al de overigen sterk maakten, een commissie van vier gekozen, om uit aller naam toezicht te houden op het onderhandelen over de Satisfactie, ‘omme dieselve, int [indien het] noot is, te debatteeren ende te wederleggen ofte dieselve te approberen ende te advoueren,.... ende voorts generalycken ende specialycken alles te doen, gelijck of wij present wesende selfs souden connen of mogen doen’²⁾. Onder

1) Want het koos weldra nieuwe schepenen uit de voordracht, hem door de nieuwe regenten aangeboden.

2) Die zeer belangrijke notarieele acte is uit den boedel van wijlen Alberdingk Thijm voor het archief van Amsterdam gekocht. Zij verdient te worden uitgegeven. Tot opheldering van haar ontstaan kan dienen hetgeen Ter Gouw, VII, blz. 231, uit een brief van burgemeesteren meedeelt.

[p. 318]

die vier was Willem Bardesz wel de voornaamste, en wij weten, door Bor, dat deze bij de gebeurtenissen van den 26^en Mei een gewichtige rol heeft vervuld. Ik voor mij twijfel niet, of het uitdrijven der geestelijken, waarvan het voorloopig stilstaan van den roomschen eeredienst het noodzakelijk gevolg moest wezen, is voornamelijk het werk van deze vier commissarissen geweest, en geenzins door de Staten, veel minder nog door den Prins van Oranje bedoeld.

Zeker het is slechts een gissing, die ik voordraag, en ik geef haar dan ook voor niet meer uit. Maar als wij haar aannemen, worden verschillende bijzonderheden, die anders heel vreemd schijnen, op natuurlijke wijze verklaard. Zoo al dadelijk de wijze van het uitzetten. Blijkbaar was het doel, dat men voorhad met de regeeringspersonen te water naar buiten te voeren, het vermijden van onnoodige opschudding, het beletten dat op de woelige straten het gemeen zijn goed- of afkeuring van hetgeen geschiedde in daden van geweld en moedwil aan den dag legde. De regenten waren alle, op enkele na die men uit hun huizen moest halen, op het stadhuis aan den Dam bijeen. Daar ingescheept waren zij langs het Damrak in een ommezien aan de Nieuwe Brug en buiten op het IJ. Wij hooren dan ook niets van onorde, hierbij voorgevallen. Maar met de minderbroeders was het een geheel ander geval. Hun klooster stond dicht bij de Antoniepoort. Had men ook hen met zoo weinig oploop mogelijk uit de stad willen verwijderen, dan had men met hen juist den tegenovergestelden weg dienen in te slaan. Men had ze te land buiten de naaste poort moeten leiden. Maar neen, schijnbaar handelde men met hen juist als met de regenten, doch veroorzaakte zoodoende vlak het tegendeel van hetgeen men bij het uitzetten van den magistraat had gewild en ook bewerkt, en ook nu weer

[p. 319]

uit eigenbelang had moeten trachten uit te werken. Het kon niet anders, of op den langen weg van het klooster naar de plaats van inscheping ontstond groot rumoer en schandaal; de verachte en gehate broeders werden met slijk gesmeten, gestoten en geslagen, al hetwelk te voorkomen ware geweest, als men bij het uitleiden den naasten weg had gekozen. Laat zich dit onhandig, of misschien baldadig, beleid niet het eenvoudigst verklaren, als wij mogen aannemen, dat de aanleggers en voornaamste uitvoerders van de omwenteling op kerkelijk gebied andere personen zijn geweest dan de bedachtzame politieken, die een hun vijandige stadsregeering door een andere naar hun zin hebben doen vervangen, op de rustigste wijze? Zich strict houdende aan het voorbeeld, hun door dezen gegeven, dat echter op den geheel anderen toestand geenszins toepasselijk was, hebben de uitleiders der geestelijken, willens of onwillens, juist het tegendeel te weeg gebracht van hetgeen de anderen hadden bedoeld en ook bereikt hebben.

Een tweede schijnbare tegenstrijdigheid lost zich, als mijn gissing juist is, eveneens van zelf op. Aan het politieke bedrijf is waarschijnlijk de Prins van Oranje niet vreemd geweest. Dat Oldenbarnevelt voor zijn rechters betuigde ‘te gelooven, dat zulks’ - let wel, dat er alleen van het uitleiden van den magistraat sprake is - ‘secretelijk bij zijn Excell. en eenige gecommitteerden van de heeren Staten mocht wezen beleid,’ kan zeker niet gelden als een afdoend bewijs voor de waarheid, maar verhoogt de waarschijnlijkheid toch zeer. En echter was het geweld, aan de katholieke geestelijkheid te Amsterdam gepleegd, hetwelk te Haarlem nog die eigen week, zooals men weet, op veel gruwelijker wijze, met doodslag zelfs, herhaald werd, lijnrecht in strijd met de kerkelijke politiek, waarvoor de Prins in dezen

[p. 320]

tijd hartstochtelijk ijverde. Den 9^en Juni diende hij aan het hoofd van den Raad van State bij de Staten Generaal zijn ontwerp van godsdienstvrede in, en hij trachtte daarvoor ook de juist te Dordrecht bijeengekomen Synode van Holland te winnen, aan welke hij uitdrukkelijk zijn misnoegen over het gebeurde te Amsterdam betuigde¹⁾. In al zijn brieven, gedurende dit tijdvak aan wie ook geschreven, spreekt zich zijn vurig verlangen uit om de kerkelijke twisten, die zijn politieke oogmerken zoozeer bemoeilijkten, door een voor allen dragelijken godsdienstvrede bij te leggen. Mij schijnt het ongelooflijk dat hij, met dit doel voor oogen, een volstrekt onnoodig schandaal te Amsterdam zou hebben laten aanrichten, dat bovendien inbreuk maakte op de door hem bezegelde Satisfactie der stad.

Maar iets anders is het niet te willen dat geschiedt, en iets anders het geschiede naderhand weer te niet te doen. Dat laatste konden de Staten van Holland en hun Stadhouder onmogelijk op zich nemen. Want alleen tegen de wijze, waarop de zaak gebeurd was, niet tegen de zaak zelve konden zij bezwaar hebben. De geheele provincie door bestond al lang dezelfde toestand op kerkelijk gebied, die nu te Amsterdam was ontstaan; en de schennis der Satisfactie was licht door de vingers te zien, zoolang de regeering der stad, met wier voorgangster het verdrag was gesloten, zich daarover niet beklaagde. Zoo hadden zij goede redenen om stil te zitten en aan te zien. Maar het kon niet anders, of in de oogen der overwonnen partij moesten zij zoodoende medeplichtigen schijnen aan het geweld en het onrecht, waarvan deze zich het slachtoffer gevoelde; en in

1) Zie het protocol in Oud-Holland van 1885, blz. 84, door Prof. Van Toorenenbergen uitgegeven.

[p. 321]

het geschiedverhaal moest de inbreuk op de Satisfactie, waaraan de kerkelijken zich schuldig maakten, ineen vloeien met hetgeen de politieken hadden gedaan om de naleving van het verdrag, gelijk zij het uitlegden, te verzekeren.

De verbittering was bij de toenmalige katholieken hevig. ‘Hoe zal men zich voortaan nog verdragen’, roept Dusseldorp uit, ‘met lieden, voor wie geen verdrag heilig blijkt te zijn!’ Maar hij troost zich met de gedachte, dat hij en de zijnen nu ook recht hebben gekregen, om evenzoo de ketters te behandelen, als die weer op hun beurt het onderspit zullen delven. Hij ziet niet in, dat hij door zoo te spreken meteen hen, over wie hij zich beklaagt, verontschuldigt. Op hoe veel geschonden beloften toch konden dezen zich beroepen, indien onrecht geleden te hebben het plegen van onrecht wettigen kan!

Met gelijke verbittering als Dusseldorp en de zijnen voorheen, heeft een tijdgenoot van ons, de heer Klönne, pastoor in het Begijnhof te Amsterdam, onlangs over ‘het groot verraad’ gelijk hij het gebeurde in Mei 1578 noemt, geschreven¹⁾. Hij heeft getoond tot welke verrassende resultaten diep vooroordeel en oppervlakkige studie iemand leiden kunnen. Zij hebben hem doen ontdekken, dat de magistraat en de geestelijken naar alle waarschijnlijkheid, waaraan slechts, uit den aard der zaak, een stellig bewijs ontbreekt, niet eenvoudig de stad zijn uitgezet, maar ‘het IJ ingejaagd, om er den dood te gemoet te gaan’ (blz. 1). Wel wijst hij de eer van deze ontdekking van zich en zegt, dat ‘de mannen die het plan hadden uitgedacht niet zonder reden steeds onder de verdenking gelegen hebben, dat zij het niet alleen op de verwijdering maar ook op

1) Amstelodamensia, Amst. 1894, blz. 1-48.

[p. 322]

het leven der ballingen gemunt hadden,’ (blz. 14) doch dat is zoo niet. Niemand, zoo ver mij althans bekend is, heeft vóór onzen schrijver die verdenking ooit uitgesproken. Zij heeft ook heel wat te beduiden. Als zij blijkt waar te zijn, is er door de aanleggers der omwenteling, onder welke de heer Klönne te kennen geeft dat waarschijnlijk ook Prins Willem van Oranje behoorde, een even laaghartige als gruwzame moord van misschien wel vijftig personen beraamd, en slechts door een of andere bijkomende omstandigheid belet. ‘Misschien ontzonk den lasthebbers (zegt onze schrijver) de moed om aan zooveel eerwaardige en aanzienlijke mannen op eenmaal een gruwelijken moord te plegen. Misschien ook hadden de lastgevers, die zich op het kussen drongen, ter elfder ure het bevel ingetrokken, wijl zij anders het kostbaar voorwendsel verloren, dat op hun geweten geen bloedschuld kleefde, en zij, als Pilatus hunne handen in onschuld konden wasschen’. Zulk een smadelijke beschuldiging, door wien ook uitgedacht, mag niet op mannen, die wij anders hoogachten, blijven kleven. Zij moet bewezen of weerlegd, in alle geval nauwkeurig onderzocht worden. Ik voel mij opgewekt dit laatste te beproeven.

Laten wij beginnen met na te gaan, wat de katholieke schrijvers - opzettelijk ga ik de protestantsche voorbij - van de behandeling, hun uitgezetten geloofsgenooten aangedaan, van stonde aan verhaald hebben. Van stonde aan: want ik kan niet goedkeuren, dat de heer Klönne bij voorkeur te rade gaat met de schrijvers van veel later tijd. Als wij ons afvragen, wiens getuigenis wij het liefst zouden vernemen, dan denken wij natuurlijk aan een der uitgezetten in de eerste plaats. En nu wil het geluk dat wij met eene groote mate van waarschijnlijkheid raden kunnen, wat Martinus Duncanus er van placht

[p. 323]

te verhalen. Want de twee vrienden van hem, die kort na zijn dood zijn leven hebben beschreven en ook over zijn uitzetting uit Amsterdam berichten, zullen wel in hoofdzaak herhalen wat zij uit zijn mond hadden gehoord. Hetzelfde mogen wij vermoeden van Van Isselt, die te Amersfoort woonde toen Duncanus na zijn verdrijving uit Amsterdam daar een toevlucht kwam zoeken¹⁾, en die in zijn geschiedwerk met den hoogsten lof van hem spreekt en hem ook van al zijn lotgenooten alleen bij name noemt. Welnu het levensbericht, te voren reeds door mij aangehaald, op blz. 300, zegt kortaf: ‘En is voorts met die andere in een schip geset ende gevoert buiten te Lasarissen.’ En Van Isselt: ‘de geuzen wierpen de monniken, van wie zij sommige sloegen en andere kwetsten, ter stad uit; den magistraat en de aanzienlijke katholieken haalden zij naar zee, wierpen hen in schepen en deden ze naar buiten voeren, zonder ontzag voor hun eerwaardigheid, vroomheid en grijze haren’²⁾. Hebben wij geen reden om hieruit af te leiden, dat deze schrijvers nooit iets van een moorddadig opzet bij de uitbanning uit Duncanus' mond hadden vernomen, hoewel deze dat waarlijk wel niet verzwegen zou hebben, indien hij zelf het had geweten of geloofd?

Een tweede getuige van bijzonder gewicht is Pieter

1) Het is opmerkelijk en geeft een denkbeeld van den aard dervervolging van de katholieken in de verschillende steden, dat Van Isselt, toen hij na het geus worden van zijn vaderstad in 1579 ook werd uitgebannen, zich ging neerzetten - te Amsterdam ‘in quo (exilio)’, schrijft hij, ‘decimum septimum jam annum sine magno taedio aut molestia dego’ etc. Zie zijn Historia sui Temporis, p 648.

2) ‘Monachos (quibusdam vulneratis, aliis graviter pulsatis) urbe ejiciunt; magistratum optimatesque catholicos, cum furore arreptos, ad mare trahunt, in naves conjectos exportari jubent, nulla honestate, pietate aut veneranda illorum canitie moti’, p. 601.

[p. 324]

Opmeer, die sedert het najaar van 1572, toen zijn vaderstad Delft geus was geworden, te Amsterdam woonde en er gebleven schijnt te zijn totdat ook daar de hekken waren verhangen. In zijn Historia Martyrum Batavorum, die, blijkens den inhoud, grootendeels (de slotrede alleen uitgezonderd, waarin ook nog een andere hand dan de zijne zichtbaar is) van vóór den dood van Prins Willem dagteekent, gewaagt hij op twee plaatsen van het gebeurde te Amsterdam. Op de eerste spreekt hij met evenveel verontwaardiging als aandoening over de in zijn oog jammerlijke gebeurtenissen. ‘Wie kan (roept hij uit) zonder tranen te plengen verhalen van den val eener zoo voorname stad,’ en dan somt hij op wat alzoo te vermelden zou zijn en onder andere, ‘dat zooveel godvruchtige monniken, zooveel vrome priesters, zooveel achtbare magistraten, zooveel aanzienlijken in één woord, als in ballingschap zijn weggevoerd’¹⁾. Iets later beschrijft hij de toedracht iets breeder en drukt zich dus uit: ‘zij werden op schepen geworpen, de stad uitgevoerd en naakt aan den dijk gezet’²⁾. Wij zien, ook hij schijnt van geen boozer opzet dan van uitbanning te weten, want dat hij het verzwegen zou hebben, als hij er van geweten had, is niet te gelooven. En wat aan zijn getuigenis een bijzondere waarde doet hechten is, dat hij aan het eind zijner verzuchtingen nog gedenkt aan ‘zooveel meer ellende, die ik zelf gezien en voor een groot deel zelf ervaren heb’.

1) ‘Quis enim supremum quodammodo tantae Metropolis casum... quis tot religiosos monachos, tot honorabiles sacerdotes, tot gravissimos senatores, tot denique cives ac inquilinos ornatissimos in exilium quasi deportari.... aliaque qualia et ipse miserrima vidi et quorum pars magna fui, recensendo temperet a lachrymis!’ p. 171.

2) ‘.... indeque abstracti navibusque impositi atque oppido evecti nudi in aggerem expositi fuerunt,’ p. 175.

[p. 325]

Alle drie deze geschriften kent de heer Klönne en gebruikt hij, maar op zijn eigenaardige manier. Van Opmeer, die gelijk een ieder weet in 1595 overleden is, zegt hij (op het titelblad van het boek afgaande), dat ‘hij zijn Martelaarsboek in 1625 uitgaf.’ (blz. 38). Nog erger maakt hij het met Van Isselt. Uitweidende over het aantal van hen die uitgezet zijn, merkt hij op, dat ‘de latere geschiedvorschers... verzuimden het hoogst zeldzame werk van Michael ab Isselt te raadplegen, waarin.... het getal der ballingen wordt aangegeven met de woorden: ‘48 e primariis civibus urbe exturbarunt, d.i.: 48 van de voornaamste burgers hebben zij uit de stad verdreven.’ (blz. 22). Inderdaad, zoo zegt Van Isselt op de aangehaalde bladzijde, maar - sprekende van een geheel ander voorval dan de uitzetting van 1578. Hij heeft het over de neerlaag, in Juni 1585 door de Staatschen bij Amerongen geleden, en over den schrik hun daardoor aangejaagd. ‘In blinde woede (zegt hij) koelden zij hun wrok op hun onschuldige katholieke medeburgers; de Amsterdammers verdreven terstond acht en veertig der voornaamste burgers uit de stad en ontwapenden de overige; te Amersfoort en op andere plaatsen gebeurde hetzelfde’¹⁾. Daaruit nu leidt de heer Klönne af, hoe groot het getal der zeven jaren te voren uitgezette magistraatspersonen en geestelijken zal geweest zijn. Vreemd genoeg. En, even vreemd, over den aard dier gebeurtenis raadpleegt hij noch Isselt, noch Opmeer, noch het leven van Duncanus; maar wendt zich, om dien te leeren kennen, in plaats van tot hen tot Pater Van Teylingen (geboren te Haarlem in 1581), die niet in de eerste maar in de latere uitgaven, na 1649, van zijn Opcomste der Nederlantsche Beroerten een

1) p. 897.

[p. 326]

breedvoerig bericht aangaande het gebeurde van 1578, hetwelk hij sedert zijn eerste uitgaaf van dezen of genen onbekende zal hebben ontvangen, heeft ingelascht. ‘Volgens dezen auteur (zoo beweert de heer Klönne) moesten de vaartuigen in het IJ buiten den boom in den grond worden geboord.’ (blz. 4) Indien dit juist is en de heer Klönne waarlijk Van Teylingen nauwkeuriger dan Van Isselt gelezen heeft, moeten wij, ik erken het gaarne, de eer der uitvinding van het sprookje, die ik hem toekende, op den schrijver, dien hij aanhaalt, overbrengen. Maar - oordeel zelf. Wat zegt Van Teylingen? Het volgende: ‘Men wierp aen den Dam de wereldtsche Heeren in een schip ende de Geestelycke Heeren met de Minrebroeders in een ander schip, die allegader geene andere rekeninghe en maeckten, dan dat de meyninghe was, de schepen met hun allen buyten den boom in den grondt te booren.’ Dus zoolang er onderscheid bestaat tusschen mijn voornemen en het vermoeden, dat een ander omtrent mijn voornemen heeft opgevat, blijft de heer Klönne de uitvinder van het sprookje en wordt Van Teylingen het niet. Integendeel Van Teylingen weerlegt terstond hetgeen de heer Klönne hem zeggen laat en vervolgt: ‘Doch sij lieten se varen enz.’ Want wat anders beteekent dit ‘doch’, dan dat de vrees der ingescheepten gelukkig ongegrond bleek te zijn?

Dit neemt echter niet weg, dat ook Van Teylingen aanspraak mag maken op den naam van uitvinder en dat wij hem dien gaarne toekennen. Want hij is het, die ontdekt heeft dat de ingescheepten allen in doodsangst zaten. Hij is daartoe geraakt door eenvoudig op allen toe te passen hetgeen van een enkelen hunner verhaald werd in een anecdote, die ons Hooft, f^o. 63 zijner Historiën, bewaard heeft. Volgens deze zou de zorgvuldige echtgenoote van

[p. 327]

den welbekenden oud-burgemeester Hendrik Dirks hem, toen hij aan boord stond te gaan, een paar schoone hemden hebben nagezonden, die hij echter aan het dienstmeisje, dat ze bracht, teruggaf, zeggende dat hij ze wel niet noodig zou hebben, ‘als die geen and're reekening maakte dan dat de meening was het schip met hen allen buiten den boom in den grondt te booren.’ Ik laat die anecdote, die onbestaanbaar is met hetgeen Dusseldorp verzekert, in haar waarde. Ik wil alleen doen opmerken, dat Van Teylingen zich niet eens de moeite heeft gegeven om andere woorden te kiezen, dan die hij bij Hooft aantrof, en dat hij door eenvoudig ‘als die’ te veranderen in ‘die allegader’ een gewichtig feit voor de geschiedenis heeft gewonnen, waaruit verder met even weinig moeite de heer Klönne een nog veel gewichtiger heeft ontwikkeld. Crescit fama eundo! De anecdote zegt van één der schepelingen, dat hij er op rekende, dat de schepen in den grond geboord zouden worden. Daaruit maakt een geschiedschrijver op, dat alle schepelingen er op rekenden in den grond geboord te zullen worden. Waaruit een ander weer afleidt dat volgens diens getuigenis ‘de schepen in den grond moesten geboord worden’, dat er plan op bestond. Zoo vormt zich een overlevering.

Het verhaal van Van Teylingen, dat, al behelst het niet wat de heer Klönne er uit haalt, toch veel meer dan de berichten der tijdgenooten de ballingen als arme slachtoffers deed voorkomen, viel bijzonder in den smaak der latere katholieke auteurs en werd door den Vikaris-apostoliek De la Torre in zijn Relatio¹⁾, door Van Heussen in zijn Batavia

1) Relatio seu Descriptio status religionis catholicae in Hollandia, (overgedrukt uit het Archief van het Aartsb. Utrecht deel X en XI) p. 52.

[p. 328]

Sacra en door anderen meer herhaald, totdat de heer Klönne er het zijne aan toevoegde. Van Teylingen namelijk laat op het reeds aangehaalde nog dit volgen: ‘Doch sij lieten se varen van de Nieuwe-Brugh af na 't IJ toe ende soo na Diemersdijck ende verder’, - wij weten reeds uit het levensbericht van Duncanus, dat zij bij de Lasarissen of Leprozen, binnen de tegenwoordige limieten der stad en even buiten de toenmalige poort, al aan land werden gezet - ‘ende dat sonder roer ende mast, op Godts genade.’ Die laatste woorden geven inderdaad te denken. En de heer Klönne vormt er zich het denkbeeld uit van twee, van hun mast en hun roer ontdane schepen, zonder schipper, waarop de eerwaardige bejaarde lieden ‘het IJ werden ingejaagd’¹⁾. Op een goed uitgevallen prentje zien wij dat denkbeeld afgeteekend: op een onmetelijke waterplas drijven twee booten, volgepropt met ‘acht en veertig’ mannen, op Gods genade. Wij zien niet, maar hooren alleen in het proza van den Heer Klönne, hoe die booten aan den St. Anthoniedijk ‘strandden’, en ‘de priesters en raadsleden er nederknielden om God te danken voor de redding van hun leven’ (blz. 5). Waarlijk het is onzen auteur gelukt, over de gebeurtenis een waas van belachelijkheid te verbreiden, die voor een oogenblik zou kunnen doen vergeten, dat de slachtoffers der omwenteling toch ons medelijden en beklag verdienen²⁾.

1) ‘De schippers stuurden de vaartuigen door de Oude en de Nieuwe Brug heen, tot aan de paalhuizen, daar sprongen zij af, en de schuiten dreven op Gods genade in den wijden vloed.’ Dichterlijke fantasie van den schrijver, blz. 4.

2) Nog vermakelijker is de caricatuur, die onze schrijver, op blz. 18 en volgende van ‘Oldenbarnevelt voor zijn rechters’ ophangt. ‘Oldenbarneveld (zoo hooren wij) had in Februari 1578 de minute der Satisfactie van Amsterdam mede onderteekend, en zijn rechtschapen gemoed verlangde niets anders dan de trouwe naleving van hetgeen hij met zijn naam had bezegeld. Aan de latere kuiperijen der trouweloozen deed hij niet mede’ enz.

[p. 329]

Terzelfder tijd ongeveer, waarop de Amstelodamensia het licht zagen, verscheen het Uittreksel uit Francisci Dusseldorpii Annales, zeer ten onpas voor den heer Klönne; want met het tamelijk uitvoerige verhaal, dat daarin van de toedracht der Amsterdamsche zaak gegeven wordt¹⁾, en dat hoofdzakelijk hetzelfde is als hetgeen de oudere katholieke schrijvers verhalen, is niet alleen zijn uitvinding volstrekt onbestaanbaar, maar ook het ‘op Gods genade drijven’ van Van Teylingen en die hem napraten. En dat verhaal verdient ernstige overweging, want zijn schrijver is althans in de gelegenheid geweest om goede berichten in te winnen. Toen de uitgezette oud-burgemeester Joost Buyck te Leiden kwam wonen, leefde daar de twaalfjarige Dusseldorp, en nog jaren lang daarna, met zijn moeder in een kring van geloofsverwanten, waarin wij moeten vermoeden dat ook Buyck zal zijn opgenomen; en zijn geheele leven door, totdat hij zijn Annales omstreeks 1618 te boek stelde, verkeerde hij met aanzienlijke katholieken, waaronder allicht eenige oog- of oorgetuigen van de Amsterdamsche omwenteling geweest zullen zijn. De anecdote, die ik hem ga navertellen, heeft althans al den schijn van afkomstig te wezen van een daarbij betrokken persoon. Toen namelijk de minderbroeders en verdere geestelijken in het voor hen bestemde vaartuig plaats zouden nemen, bemerkten zij dat er maar één schipper op was, en dat vonden zij niet toereikend om het naar de overzij te sturen, - met de topografie is de schrijver blijkbaar in de war - waarom zij een tweeden aannamen voor twaalf stui-

1) p. 156.

[p. 330]

vers, maar toen bleek het dat geen der monniken geld bij zich had en moest een wereldlijk geestelijke van het gezelschap betalen. Hoe ongezocht wordt ons hier meegedeeld, wat wij noodig hadden te weten, dat de schippers der gehuurde schepen wel degelijk aan boord waren, en dat het aan de ballingen vrijstond voor hun veiligheid verder naar eigen goedvinden te zorgen. Een andere anecdote, die later ook aan Hooft ter oore is gekomen, leert ons wat er van den doodsangst aan is, waarin de schepelingen volgens Van Teylingen verkeerden. Twee voorname oud-regenten, de ons reeds bekende Joost Buyck en Hendrik Dirks, hadden het over de kans op een nieuwen ommekeer te hunnen voordeele. ‘Maar’, zei Hendrik lachende, ‘wij hebben den kruiwagen vergeten, Joost’. Hij bedoelde: wij brachten in onzen tijd op het kussen die in onzen geest waren en geen andere; onze plaatsvervangers zullen op hun beurt evenzoo doen en sluiten de onzen buiten. Dusseldorp doet opmerken, hoe die scherts getuigt van een goed geweten. Ongetwijfeld doet zij dit, maar zij bewijst evenzeer volkomen gerustheid van in ballingschap, en niet in den dood te gaan. Dusseldorp zegt dan ook uitdrukkelijk, dat zij volstrekt niet bevreesd en op hetgeen gebeurde sedert lang verdacht waren.¹⁾

Mij dunkt, wij kunnen het hierbij laten: de lasterlijke betichting van Prins Willem I, de Staten van Holland en de nieuwe regeering van Amsterdam is weerlegd en tot schande gemaakt van hem, die ze had uitgedacht. Een studie, die ik, vergoelijkender

1) ‘Illi nihil territi, utpote qui hoc de longo praeviderant,’ p. 157. Als dit juist is, en ik zie geen grond tot twijfel, kan de anecdote onmogelijk waar zijn, die Hooft f^o 63 ons overlevert. Zie hiervoor blz. 326.

[p. 331]

wijs, oppervlakkig heb genoemd, heeft de schijnbewijzen er voor geleverd aan een vindingrijk vooroordeel tegen al wat en al wie protestantsch is, zoo al niet in den tegenwoordigen tijd dan toch zeker in den tijd der omwenteling. Van booswichten, gelijk de schrijver zich die mannen denkt, is het afschuwelijkste te onderstellen. - Dat hij waarlijk met zulk een ergdenkend vooroordeel is behept, heb ik ten slotte den lezer nog te toonen. Ik kan met een paar aanhalingen uit de Amstelodamensia volstaan; hoor slechts:

‘Waarom de protestanten, toen zij zich onze kathedralen toeëigenden, het H. Kruis stuk sloegen, Christus en Zijne heilige Moeder en alle Heiligen er uit joegen, maar de duivels aan de sluitsteenen en koorstoelen als welkome gasten rustig lieten zitten, begrijp ik niet.’ (blz. 197) Dat is niet rondborstig gesproken. De schrijver meent het wel degelijk te begrijpen; dat bewijst zijn tusschenzin ‘als welkome gasten’. Ten overvloede kan men dezelfde opmerking bij Dusseldorp terug vinden, en daar met de openlijke verklaring er bij, dat de protestanten den duivel op zijn plaats in de kerk en in eere hielden, omdat zij kinderen en slaven des duivels zijn¹⁾. Dezelfde Dusseldorp verhaalt verder²⁾ dat ketters, die een Christus aan het kruis gebroken hadden, de twee dieven daarentegen ongeschonden lieten. Ook hiervan geeft ons onze schrijver de weerga. ‘De priesters der beide Amsterdamsche parochiën (zegt hij) moesten het weerloos aanzien, dat van heinde en verre onder vele gelukzoekers allerlei gespuis herwaarts trok, om aan den zegen der Hervorming deelachtig te worden. Want de afschaffing

1) Inleiding op de uitgaaf van de Annales, blz. XXXIV.

2) p. 20.

[p. 332]

van het zevende gebod, waarmede allerwegen de invoering der Hervorming gepaard ging, schonk aan de nieuwe secte een geheel eigenaardige en sterkwerkende aantrekkelijkheid, waardoor het getal der belanghebbenden aanmerkelijk werd vermeerderd.’ (blz. 10). Het zevende gebod. De protestantsche lezer, die de tien geboden van zijn vingers kan aflezen, zou allicht in den waan geraken, dat dus volgens den Heer Klönne de echtbreuk bij het invoeren der Hervorming werd veroorloofd. Maar dat zegt hij niet. De Katholieken tellen de geboden anders dan de Protestanten en noemen zevende gebod wat voor dezen het achtste is. Het is dus het verbod van te stelen, dat, naar het openlijk beleden gevoelen van den Heer Klönne, allerwege waar de Hervorming werd ingevoerd als afgeschaft beschouwd is geworden. Al moge dat gevoelen, van hem, voor recht verstand van de geschiedenis der Hervorming van geen belang wezen, om hem en zijn geestverwanten te leeren kennen verdient het toch te worden opgemerkt.