Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 9

[p. 473]

Oprichting van het geestelijk rentambt te Culenborg.
medegedeeld door J.H. Hofman.

De Geschiedenis der Vicarien en het Vicarierecht in de provincie Utrecht van Mr. H. Verloren van Themaat doet op bl. 188 en volgende zien, dat er geruime tijd noodig was, alvorens de Heeren Staten van Utrecht met de regeling van het bestuur der Geestelijke Goederen in het reine waren. Graaf Floris I van Culenborg, die als eenhoofdig heer niet met ‘zoo veel zinnen’ had te worstelen, kwam spoediger tot een vast besluit en heeft daardoor allicht op de beslissing van voornoemde Edelmogenden een werkdadigen invloed gehad. 't Kan daarom zijn nut hebben 's Graven instructie van 12 November 1580 het licht te doen zien, en wel in dezelfde Bijdragen en Mededeelingen, waarin de met zorg bewerkte arbeid van Mr. H. Verloren van Themaat verscheen. Zij wordt hiertoe aangeboden en volgt:

[p. 474]

‘Instructie voer Cornelis Toenisz, waernae hy sich sal hebben te reguleren int bedienen van den rentmeyster-ampte van alle die geestelyke goederen binnen der stadt Culenborch, als namentlick 't capittel, proostie, die vicariën ende beyde die cloosteren; daermede mijn genadige heer, de grave van Culenborch, frijheer van Pallant, Witthem und Weerde, heer tot Lienden, Terlede, Wildenborch etc. hem mede verzien ende die voerseyde rentmeyster alsoe aengenomen heeft.

Item in den eersten sal Cornelis Toenisz, rentmeyster voerseyt, alle die geestelicke goederen, pachten, renthen, thienden, thijnzen, erffpachten ende anders, soe in den lande ende graefschappe van Culenborch, Everdingen, Zydervelt, Honswijck, Schalckwijck, als in den lande van Bueren, Eck ende elders, nyet daervan uytgesondert, ontfangen ende inforderen met recht oft anders, so dat gebueren sal; daertoe Sijn Genade denselven speciale bevele, macht ende authoriteyt by dezer Sijn Genaden commissie is gegeven.

Item synen ontfanck van de goederen voerseyt sal ingaen op Sinte Martijns dach in den winter anno tachtentich, ende weder uytgaen op Sinte Martijns avont voorseyt anno een ende tachtentich, ende soe voert van jaer te jaer incluys, ende sulcx voor een geheel jaer gerekent, geduyrende tot wederseggen van Sijn Genade ende die voerseyde rentmeyster.

Item hy sal in de rekeninge stellen die verschijndagen met die limiten van de goederen, ende oec die namen van denghenen, die in den jair sijnre rekeninge sulcx gebruyct hebben; ende ditselffde werdt oic alsoe verstaen van den erffpachten-renten, thijnsen ende anders, nyet daervan uytgesondert.

[p. 475]

Item hy sal in sijn rekeninge stellen allen die capoenen, hoenre ende vogelen by den percelen, daer die uytgaen.

Item hy sal een capittel maken van rasoenen van de verhuyringe, die gevallen zijn int jaer der rekeningen, ende sulx daerinne stellen.

Item hy sal die rekeninge stellen op munte of gelt alst gangbaer is, als nu op swaergelt; wel verstaende soe in de rekeninge comen cromstarten, placken, philips-braspenningen, boddragers ende diergelijcken, dat sulcx bliven sal, daerby stellende: “daer men nu voer boert in swaergelt”; ende sal elcke partije altijt stellen op sijn capittel.

Item hy en sal geen restanden in sijn rekeninge stellen; dan die hy mitten uytersten rechte verwonnen heeft ende geen verhael aen en is, die sullen hem gepasseert werden.

Item hy sal betalen alle lasten, uyt die goederen ende landen gaende, ende noch dat hem van Sijn Genade mit expresse ordonnantie ende anders nyet, bevolen sal werden te betalen; ende oic mede bezorgen ende toeversicht dragen tot des voerseyden goederen dijcken, ende allen oncosten van tijnzen ende onraden, daermede die goederen belast zijn ende noch belast sullen werden, ter goeder tijt betalen op der goeden cost, alsoe dat die goederen in geen schade en comen.

Item die rentmeyster voirnoemt en sal oic geen landen verhuyren, verpachten ende indoen of laten setten, noch die thienden voerseyt vercoepen, in laten setten oft den slach daervan geven, dan in tegenwoirdicheyt van de magistraet oft ten weynigsten twee van de magistraet, ende dat op sulcke vorwaerden als Sijnre Genaden goederen verpacht worden.

Item voerts sal den rentmeyster alle jaer voor den eersten verschijndach van de landpachten, als Mar-

[p. 476]

tini, staet van alle die geestelicke goederen Sijn Genaden, ofte denghenen Sijn Genade daertoe believen te committeren, overbrengen, omme daernae dieselve goederen te distribueren aen dengenen Sijn Genade believen sal.

Item oft enige processen der goederen halven gebuerden, sal den rentmeyster op coste van den goederen moeten vervolgen ende wel trouwelicken waernemen, midts stellende die costen in uytgeven sijnre rekeninge.

Ende midts voldoende tgene in dese tegenwoerdige instructie begrepen staet ende voorts hem dragende als een goet getrouwe dienaer ende rentmeyster schuldich is te doen, heeft mijn genadige heer voorseyden rentmeyster voer sijn beloninge toegeleyt eens de somme van driehondert karolus gulden tot xx stuvers den gulden des jaers, ende alle jaer; daervan teerste jaer gagiën sal verschijnen op Martini anno 81. Doch allet mit expresse conditiën: oft den voernoemden rentmeyster afflivich worde binnen den tijde sijns dienstes, sullen sijn erffgenaemen moegen volstaen, midts doende rekeninge van tgene hy ontfangen ende uytgegeven heeft, alsoe dat sijne erffgenaemen vorder van den dienste ende uytmaninge van de restanten in sulcken gevalle ontslagen sullen sijn, hem aftreckende die gagiën, naer advenant die penningen hy nyet uytgemaent sal hebben.

Ende sal den rentmeyster van allen den incomen ende uytgeven, tsy ordinaris oft extraordinaris, alle jaer sijn rekeninge telcken Sinte Martens avont in den winter in- en uytgaende gereetmaken, om die te moegen doen ende laten hoiren omtrent Lichmisse, nae de verschijndagen van den pachten.

Aldus gedaen ende gesloten desen 12^en dach Novembris xv^c. tachtentich.

[p. 477]

(Naar het oorspronkelijke op papier met opgedrukt zegel, waarnaast de handteekening stond van:)

Floris, graeff van Culemborch.

(Lager staat:) Cornelis Toenisz.’

De laatste onderteekenaar getuigt elders, dat bij grafelijke ordonnantie van 7 Juni 1581 hem last is gegeven, om ‘mede inne te vorderen die goederen van de pastorie van Everdinghen ende Zijdervelt.’

(Volgens het origineel in de Rijks-archieven in Gelderland.)