Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 9

[p. 31]

Stukken betreffende den strijd der bisschoppen van Utrecht met de stad Utrecht over het bezit van heerlijke rechten.
Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz.

De hierbij afgedrukte stukken behoeven geene toelichting. Zij vormen de bewijsstukken, behoorende bij het tweede hoofdstuk van mijn onlangs uitgegeven werk: Recht en rechtspraak te Utrecht in de middeleeuwen. Dit hoofdstuk levert tevens een doorloopenden commentaar op deze stukken, zoodat ik kan volstaan met in het algemeen daarheen te verwijzen. Daar mijn boek de inleiding vormt voor de door mij uitgegevene Middeleeuwsche rechtsbronnen der stad Utrecht, ging het niet aan, deze inleiding te bezwaren met zoo volumineuse bijlagen, en ik beloofde dus (ald. p. 108 noot 1), de bewijsstukken, waarvan de publicatie zijn belang bleef behouden, in het eerstvolgende deel der Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap uit te geven. Aan die belofte voldoe ik thans. Enkele der kleinere stukken zijn reeds in oude bronnen gedrukt: de wijze van uitgave maakte echter eene nieuwe publicatie gewenscht.

S. Muller Fz.

[p. 32]

I. Bisschop Henric van Vianden erkent het recht der burgers van Utrecht om den bisschop op eenen tocht niet verder te volgen dan den stadsmuur. 30 April 1250.

In nomine Domini amen. Henricus, Dei gracia episcopus Trajectensis, universis presentes litteras inspecturis eternam in Domino salutem et cognoscere veritatem. Noverint tam presentes quam futuri, quod burgenses civitatis Trajectensis nec de jure nec de aliqua consuetudine tenentur imitare¹⁾ aliquem episcopum Trajectensem ulterius quam ad muros civitatis eorum, nisi hoc facere voluerint de bona voluntate eorum. Et quum hoc juris et consuetudinis eorum est ab antiquo, nos hoc jus eorum et antiquam consuetudinem recognoscentes et approbantes presentes litteras dictis civibus Trajectensibus porreximus, sigilli nostri munimine roboratas. Datum et actum anno Domini m.cc.l sexto in vigilia Walburgis virginis.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

1) Zoo is de gewone lezing, hoewel ‘imitare’ voor ‘volgen’ vreemd is. Er staat evenwel eigenlijk ‘imcare’ of ‘ivitare.’ Mag men eomitari, of inviare (in viam prosequi) vermoeden?

II. De elect Jan van Nassau belooft de rechten der stad Utrecht voortaan te zullen handhaven. 23 September 1276.

Johannes, Dei gracia Trajectensis electus, universis presentes litteras inspecturis salutem et cognoscere veritatem. Ad universorum noticiam tenore presencium volumus pervenire, quod nos de consilio dilectorum nostrorum prelatorum et fidelium ecclesie Trajectensis, domini Engelberti de Ysenbroke decani sancte Marie, Stephani prepositi sancti Petri, Jacobi decani

[p. 33]

sancti Johannis ecclesiarum Trajectensium, nobilis viri Johannis domini de Kuc, Suedheri de Bosinchem, Theoderici de Hesewiic, Alphari de Wulven, Gyselberti de Ruele, Willelmi de Riiswiic et Ernesti de Wulven militum, pro conservanda perpetua et firma ac inviolabili amicicia concordia et fidelitate cum dilectis nobis.. sculteto.. scabinis.. consulibus et universis civibus Trajectensibus, pro statu civitatis nostre ac terre nostre Trajectensis plus nimis jamdudum turbato ad pacem et in melius reformando, convenimus et eisdem promisimus bona fide, omni dolo et fraude remotis penitus et exclusis, quod astabimus ipsis, et ipsos ut dilectos ac fideles cives nostros juvabimus et confortabimus ac promovebimus in omnibus eorum juribus et causis, ubicumque et quandocumque indiguerint, auxilio consilio et favore, salvis nobis exnunc inantea juribus et libertatibus nostris. Ut autem hec rata permaneant et firma, dedimus presens scriptum dictis.. civibus nostris Trajectensibus, sigillis nostro et venerabilis viri domini Gerhardi prepositi Oldenselensis fratris nostri ac predictorum domini.. de Kuc et Suedheri de Bosinchem militum roboratum. Datum et actum Trajecti anno Domini m. cc. septuagesimo sexto in crastino beatorum Mauricii et sociorum eius.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

III. De elect Jan van Nassau verzoent zich met de stad Utrecht. 6 April 1278.

Johannes, Dei gracia Trajectensis electus, omnibus presencia visuris geste rei noticiam cum salute. Sciant tenore presencium universi, quod dilecti nostri scultetus, scabini, consules et communiter omnes cives Trajectenses, quocumque locorum fuerint intus aut foras, omnes guerras et excessus eorum usque in presen-

[p. 34]

tem diem contra nos commissos, sive fuerit de homicidio rapina spolio incendio proscripcione ac plane de omnibus causis aliis universaliter vel singulariter, ab eisdem, conposuerunt nobiscum, et emendaverunt penitus nobis omnia supradicta, et de omnibus premissis sunt reconciliati pure et per omnia nobiscum ac cum omnibus nostris adjutoribus et amicis; unde ipsos singulos et universos quitos et liberos ac solutos perpetuo dimittimus et clamamus de premissis. Preterea promisimus eisdem sculteto scabinis consulibus et civibus predictis, quod omnes illos, qui ex ipsis proscripti sunt qualicumque de causa, et qui de inimiciciis suis composuerunt cum adversariis suis, in jus eorum absque contradiccione reponemus, dum super eo fuerimus requisiti. Illos vero, qui adhuc inimicicias suas non composuerunt et cum inimicis suis non sunt reconciliati, reponemus similiter in jus ipsorum sine contradiccione, dum moniti fuerimus super eo, postquam inimicis ipsorum reconciliati fuerint; nec nos seu noster marscalcus aut scultetus vel aliquis alius vice nostra sive nostro nomine interim in aliquo loco impediemus eos vel arrestabimus, sed eos benigne promovebimus in omni jure ipsorum. Hec autem omnia premissa promisimus sepedictis sculteto scabinis consulibus et civibus Trajectensibus et una nobiscum Willelmus prepositus ecclesie sancti Johannis Trajectensis ac nobilis vir Johannes dominus de Kuec, Gyselbertus dominus de Amestelle et Arnoldus de Amestelle milites fideles nostri, quorum sigilla una cum sigillo nostro sunt appensa presentibus in testimonium et munimen, absque omni dolo et fraude bona fide firmiter observare. Actum et datum anno Domini m. cc. septuagesimo octavo Idus Aprilis octavo.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

[p. 35]

IV. Verdrag van vriendschap, door Floris graaf van Holland met de stad Utrecht aangegaan. 5 September(?) 1278.

(Afgedrukt bij: Van den Bergh, Oorkondenboek van Holland. II p. 158.)

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

V. Graaf Floris van Holland doet uitspraak over de geschillen tusschen bisschop Jan van Zirik en de stad Utrecht. 25 October 1294.

(Afgedrukt bij: Van den Bergh, Oorkondenboek van Holland. II p. 407.)

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

VI. De stad Utrecht appelleert op den paus wegens verschillende vergrijpen van bisschop Willem Berthout van Mechelen. 18 December 1298.

In Dei nomine amen. Anno ejusdem millesimo ducentesimo nonagesimo octavo, indictione duodecima, die Jovis decima octava mensis Decembris in presentia venerabilis viri domini Arnoldi de Lochurst officialis curie Trajectensis, mei.. notarii infrascripti et testium subscriptorum personaliter constitutus discretus vir magister Johannes de Gandavo, advocatus curie Trajectensis jamdicte, quoddam instrumentum, manu mei jamdicti notarii conscriptum et in publicam formam redactum meoque signo signatum, quod quidem instrumentum copiam procuratorii ad personam ipsius magistri Johannis, provocationem et appellationem continebat, legit publice, cujus quidem instrumenti tenor talis est: ‘In Dei nomine amen. Anno ejusdem millesimo ducentesimo nonagesimo octavo, indictione duodecima, die Martis, quarta intrante mense Novembri in presentia venerabilis viri domini Th. dicti Vrenke,

[p. 36]

canonici ecclesie sancti Salvatoris Trajectensis, consueti loco.. officialis Trajectensis in ipsius officialis absentia presidere, mei.. notarii infrascripti ac testium subscriptorum constitutus discretus vir magister Johannes de Gandavo, advocatus curie Trajectensis predicte, quoddam procuratorium sigillo rotundo de cera viridi, vero inquam sigillo civitatis Trajectensis prout prima facie apparebat, sigillatum, legit, cujus quidem procuratorii tenor talis est: “Universis presentia visuris nos.. scabini.. consules et universitas civitatis Trajectensis cupimus fore notum, quod magistrum Johannem de Gandavo, clericum, exhibitorem presentium nostrorum, verum et legitimum constituimus procuratorem in omnibus causis nostris, motis et movendis tam a nobis quam contra nos, conferentes dicto procuratori nostro potestatem et mandatum speciale appellandi pro nobis et nomine nostro a quocumque gravamine, appellationem innovandi eamque prosequendi ac omnia alia et singula faciendi, que in premissis verus et legitimus facere potest et debet procurator, ratum et firmum habentes et habituri quicquid per dictum procuratorem nostrum factum fuerit in premissis. In cujus rei testimonium sigillum civitatis nostre presentibus duximus apponendum. Datum anno Domini m. cc. nonagesimo octavo, feria tercia post Animarum.” Deinde quandam cedulam, appellationem in forma que sequitur continentem, legit et appellavit in hac forma verborum: “Quia vos, reverende pater domine Wilhelme, Dei gracia episcope Trajectensis,.. scabinos.. consules.. et universitatem civitatis Trajectensis dampnis multifariis et injuriis affecistis et adhuc cotidie afficitis, in eo videlicet quod mercatores, victualia ad eandem civitatem deferentes, necnon alios mercatores per vestros castellanos, Theo-

[p. 37]

baldum in Vredelant videlicet et suos complices, contra conductum vestrum, ad rogatum vestrum per ipsos scabinos et consules ex litteris vestris patentibus publicatum, capi fecistis et incarcerari, et suis rebus ac mercimoniis contra Deum jus et justiciam temere spoliari; ipsorum concives, Fredericum Capellaen videlicet in castro de Vredelant et Henricum Preus in Amersvordia, captivando et captivos sine causa rationabili et minus juste detinendo; in castro vero Horst Alardum de Buren, ejusdem civitatis inimicum, castellanum vestrum in ipsius civitatis dampnum non modicum et gravamen instituendo, qui Alardus et sui complices castellani vestri eorundem scabinorum et consulum.. civibus, causa mercature ut moris est transeuntibus, non minimam pecunie summam violenter abstulerunt eosdem temere spoliando; et Theobaldus et sui complices colonos civium dicte civitatis Trajectensis diversis spoliis et rapinis die noctuque aggravant et molestant, ut per hec et alia, que dicti vestri castellani faciunt et fecerunt, vix poterit in terra Trajectensi locus pacificus reperiri, cum tamen ipsi castellani vestri quietem et pacem subditorum vestrorum deberent merito procurare. Insuper vos, reverende pater predicte, religiosos viros ordinis Cisterciensis, vina sua per alveum Reni deferentes, eisdem vinis fecistis spoliari, contra conductum vestrum eisdem religiosis a vobis concessum. Finaliter eciam, nullis eorum culpis exigentibus, ipsam civitatem Trajectensem, scabinos et consules prelibatos diffidastis, comminantes eisdem in corporibus atque rebus dampna magis enormia irrogare, sententiis et adinventionibus de consuetudine civitatis et terre Trajectensis in culpis si que essent observandis penitus pretermissis; nam secundum dicte civitatis et terre Trajectensis consuetudinem inveteratam et approbatam, et jura-

[p. 38]

mentum in vestro introitu, pater reverende predicte, prestitum, bella nec diffidationes ministerialibus et subditis vestris indicere debetis, nisi prius, convicti coram ecclesia Trajectensi ac ministerialibus et terre inquilinis de delictis suis seu culpis, satisfacere denegarent, ad quam etiam quidam scabinorum secundum formam predictam, si culpabiles possent inveniri, se ultro cum effectu obtulerunt. Insuper dicti scabini, consules seu concives ad vestram, reverende pater predicte, et universorum noticiam cupiunt pervenire, quod vobis verba traditionis aut homicidii vel fratri vestro non imposuerunt. Nec suos concives seu scabinos aliqua vi de civitate predicta expulerunt, sed dominus Lambertus dictus Freso nulla salutatione prehabita ab eadem civitate recessit, Hermannus vero de Velde, cum de quadam conspiratione contra salutem eiusdem civitatis habita coram probis confessus fuisset et instanter requisitus ut emendaret, accepta deliberatione a civitate de nocte recessit; alii quidem eorum concives amicabili ordinatione prehabita, ad loca eis condicionaliter monstrata se voluntarie transtulerunt. Nec porte dicte civitatis unquam fuerunt nec adhuc sunt a prefatis scabinis et consulibus precluse vobis, reverende pater predicte, pacifice venienti; nec ipsa civitas aut incole ejus concilium inierunt contra vestram et ecclesie vestre salutem; nec vestros inimicos sustentant, sed eorum vicinos et amicos recipiunt ad prefatas injurias defendendas et repellendas, quos vos, reverende pater jamdicte, contra consuetudinem memoratam et juramentum vestrum persequi nitimini incendiis spoliis et rapinis. Ac etiam auctoritatem,.. sculteto vestro dicte civitatis a vobis prestitam, absque causa rationabili et minus juste nitimini revocare, ut per hoc incolis ibidem et civibus, de se

[p. 39]

invicem conquerentibus, justicia denegetur, quod potest graviter tolerari. Preterea ex abrupto cives predicte civitatis et incolas moneri fecistis sub pena excommunicationis et demandastis, ne collectam assijs vulgariter nuncupatam exsolverent, ac scabinos et consules predictos, ne eandem exigerent vel reciperent ab eisdem, cum tamen ipsa assijs, de communi consensu ipsorum concivium instituta, de mercaturis eorum de consuetudine inveterata et hactenus observata pacifice et quiete est collecta, de qua opera publica, fossata videlicet et muri ad eandem civitatem muniendam, construi, platee confici et refici et alia opera communia et necessaria et expense civitatis fieri consueverunt, ipsis scabinis consulibus civibus et incolis non citatis, non confessis de aliquo vicio circa dictam assisiam perpetrato nec legitime convictis, juris ordine, qui in talibus secundum jura et doctores est observandus, in omnibus et per omnia pretermisso. Unde et cum premissa adeo notoria sunt et manifesta, quod nulla possint tergiversacione celari, ego magister Johannes de Gandavo, procurator scabinorum consulum et universitatis dicte civitatis Trajectensis, ipsos dominos meos, videlicet scabinos, consules et universitatem predictos, a vobis, domine Wilhelme episcope antedicte, gravatos esse in premissis et quolibet premissorum aut gravari posse senciens, a vobis procuratorio nomine pro ipsis meis et eis adherentibus et nomine eorundem ex dictis gravaminibus et quolibet eorundem, necnon ab aliis, ipsis dominis meis a vobis inposterum inferendis, necnon ex sententiis vestris latis et ferendis, si que sint vel dici possint, ad sedem apostolicam in hiis scriptis provoco et appello et apostillos cum instancia dari peto, me et mea, dominos meos predictos omnesque eis adherentes

[p. 40]

vel adherere volentes,.. prelatos.. canonicos vicarios.. socios, ecclesiarum perrochialium.. rectores, ac simplices.. clericos,.. barones.. milites.. famulos.. nobiles et.. vulgares ac bona omnium predictorum protectioni dicte sedis supponens. Hanc appellationem hic coram domino.. officiali Trajectensi ac.. prelatis et.. canonicis ecclesiarum Trajectensium interpono, et in animas dominorum meorum juro, propter corporis metum et diffidationes predictas me eandem coram domino episcopo memorato ad presens interponere non audere, protestans me eandem appellationem coram eodem domino episcopo innovaturum, dum ipsius copiam sine metu habere potero, et apostillos petam michi seu dominis meis predictis dari ab eodem, testimonium omnium astantium super premissis invocando.” Qui magister Johannes, cum legendo venisset ad illum locum “et in animas dominorum meorum juro,” juravit tacto libro. Actum Trajecti in domo et loco capitulari Majoris ecclesie Trajectensis, presentibus viris venerabilibus et discretis dominis Arnoldo Majoris, Giselberto sancti Petri, Laurentio sancte Marie ecclesiarum Trajectensium decanis, domino Henrico abbate monasterii sancti Pauli ibidem, Jacobo de Olthusen sancti Salvatoris, Henrico dicto Vrenke sancti Petri, Amelrado Amelradi sancti Johannis et Rudolpho dicto Scarpsvert sancte Marie ecclesiarum Trajectensium canonicis, et pluribus aliis.. canonicis.. religiosis.. vicariis.. clericis.. militibus et.. laicis civitatis et diocesis Trajectensis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Superscriptionem hujus dictionis “scabinorum,” in quartadecima linea positam, approbavi. Et ego Matheus Eremberti de Trajecto, sacri imperii auctoritate judex ordinarius et notarius, appellationi et protestationi, per dictum magistrum Jo-

[p. 41]

hannem lectis et factis, ac aliis omnibus predictis interfui, ea conscripsi et in publicam formam redegi, meoque consueto signo cum mei proprii nominis appositione signavi rogatus.’ Quo instrumento lecto idem magister Johannes quandam cedulam, innovationem predicte appellationis et quasdam alias rationes, quas appellationi sue predicte annecti voluit, continentem, legit, cujus quidem cedule tenor talis est. ‘Ego magister Johannes de Gandavo, procurator predictus, huic appellationi mee et dominorum meorum predictorum, pro eisdem dominis meis et me interposite et innovate, rationes et causas infrascriptas addo seu addicio, videlicet: quod predictus dominus noster Wilhelmus episcopus Trajectensis nullas sententias suspensionis, excommunicationis aut interdicti seu alias quascumque ferre potest secundum jura et doctores, nec etiam quod magis est aliqua que sunt jurisdictionis aut pontificalis dignitatis exercere, quia suspensus a canone, super eo quod sustinet et sustinuit per longum tempus alienigenas usurarios manifestos de partibus alienis oriundos, publice pecuniam fenebrem exercentes, domos habere locatas in civitate, terra et diocesi Trajectensi ad dictam usuram exercendam, ipsos dominos meos per quandam indignationem suam seu comminationem compellendo, ut eosdem usurarios permitterent sub dicte civitatis Trajectensis conquiescere libertate. Insuper dictus dominus noster episcopus Trajectensis per summum pontificem, dominum Bonifacium papam octavum, ab amministratione spiritualium et temporalium et executione pontificalium est suspensus et majori excommunicatione innodatus et perjurus pronuntiatus, pro eo quod quasdam quantitates pecuniarum, ad subvencionem et consuetum servicium.. pape et.. cardinalium ipsis liberaliter oblatas et promissas, statuto termino non

[p. 42]

persolvit, quas quidem quantitates et subventionem camere summi pontificis et bone memorie H. Hostiensi episcopo, tunc cardinalium ipsorum camerario, de licentia summi pontificis pro se et cardinalibus stipulanti, apud sedem apostolicam ubicumque eam esse contingeret certo termino solvere promisit, se ipsum et successores suos ac ecclesiam Trajectensem predictam, suaque ipsorum successorum et ecclesie Trajectensis predicte bona ipsis camere summi pontificis et camerario per stipulationem sollempnem efficaciter obligando, ita quod, si dictarum solutio quantitatum predictis loco et termino facta non esset, redire infra prefixum tunc sibi terminum ad sedem eandem idem episcopus personaliter teneretur, inde nullatenus recessurus donec eedem quantitates essent integraliter persolute, corporaliter etiam super hiis sanctis ewangeliis coram se positis prestito juramento... Camerarius etiam summi pontificis et idem camerarius cardinalium predictorum domino episcopo Trajectensi predicto, tunc in eorum presentia constituto volenti et hoc confitenti, ac ipsorum cardinalium jurisdictioni se et suos successores voluntarie submittenti, auctoritate dicti summi pontificis eis in hac parte tradita preceperunt ipsi episcopo, ut quantitates predictas integraliter solveret loco et termino constitutis, ac nichilominus in dictum episcopum Trajectensem, volentem, consentientem ac sententias et preceptum hujusmodi, prout super hiis omnibus fuerat sibi a summo pontifice concessa facultas, etiam acceptantem, si dictis loco et termino quantitates ipse solute non essent, extunc suspensionis ab amministratione spiritualium et temporalium episcopatus Trajectensis, executione pontificalium, ac majoris excommunicationis sententias contra eum protulerunt. Et licet predictus terminus solutionis jamdudum sit elapsus, ta-

[p. 43]

men dictus episcopus Trajectensis dictas pecuniarum quantitates minime exsolvit, nec ad prefatam sedem accessit, propter quod predictas suspensionis et excommunicationis sententias et reatum perjurii idem episcopus noscitur incurrisse, quare ut pretactum est nec ea que jurisdictionis sunt vel pontificalis officii potest exercere. Et ne diucius in perniciosum exemplum subditorum amministrationi et divinis officiis se immisceat et ne debitam effugiat disciplinam, idem dominus episcopus Trajectensis per reverendum patrem.. episcopum Tornacensem et per executores ab ipso deputatos, recepta prius super hoc auctoritate apostolica, ad sedem apostolicam peremptorie est citatus, ut infra duorum mensium spacium a die Lune post festum beati Nicolai nunc ultimo preteritum ad eandem sedem personaliter compareat, super premissis mandatis summi pontificis et beneplacitis pariturus, alioquin depositionis sententiam ab episcopatu Trajectensi extunc se noverit incurrisse. Hec omnia et singula superius posita et narrata ego magister Johannes predictus, procuratorio nomine pro dominis meis antedictis, huic appellationi mee predicte innovando appendo, et ex eis ad sedem apostolicam pro ipsis dominis meis si necesse fuerit in hiis scriptis provoco et appello et apostillos a vobis domine.. officialis Trajectensis, si eos conferre poteritis, michi dari peto, offerens me probaturum loco et tempore oportunis ea que sunt facti de premissis, sub ea protestatione quod probata ex eis michi et dominis meis predictis prosint acsi plura in facto proposita non fuissent, jurans tactis sacrosanctis ewangeliis in animas dominorum meorum predictorum, omnia et singula superius posita me credere esse vera et me ea probare posse et sufficientes probationes habere, testimonium omnium astantium super premissis invocando.’ Qui magister

[p. 44]

Johannes, cum legendo venisset ad locum ‘jurans tactis sacrosanctis ewangeliis’ juravit tacto libro. Actum Trajecti in domo et loco capitulari Majoris ecclesie Trajectensis predicte, presentibus viris venerabilibus et discretis dominis Arnoldo Majoris, Giselberto sancti Petri, Laurentio sancte Marie decanis, Huberto preposito sancte Marie, Henrico abbate monasterii sancti Pauli Trajectensis, Johanne dicto Fresone, Rudolpho de Stoltenbergh Majoris, magistro Wilhelmo, Johanne dicto Visker sancti Salvatoris, Henrico dicto Vrenke, Gerardo dicto Cockart sancti Petri, Gerardo de Reden, Theoderico de Pratis sancti Johannis, Nicolao de Velde et Rudolpho dicto Scarpsvert sancte Marie canonicis Trajectensium ecclesiarum, et pluribus aliis canonicis, religiosis, ecclesiarum perrochialium, presbyteris, vicariis, clericis et laicis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Matheus Eremberti de Trajecto, sacri imperii auctoritate judex ordinarius et notarius, innovationi et aliis predictis omnibus interfui, ea conscripsi et in publicam formam redegi, meoque consueto signo cum mei proprii nominis appositione signavi rogatus.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

VII. Wicbold, aartsbisschop van Keulen, draagt aan den abt van St. Paulus, de rectoren der vier parochiekerken en andere geestelijken te Utrecht op, om die van Amersfoort op straf van excommunicatie te bevelen, om Rudolf, kanunnik van St. Marie, los te laten. 29 Juni 1300¹⁾.

Wicboldus, Dei gracia sancte Coloniensis ecclesie

1) Deze datum moet onjuist zijn. De beide volgende stukken, ter uitvoering van dit mandaat afgegeven en blijkens den inhoud daaraan vroeger getransfixeerd, zijn beiden gedateerd 26 Juni 1300, dus drie dagen vroeger dan dit stuk. Bovendien is 29 Juni Petrus en Paulusdag, en het is niet waarschijnlijk, dat men dien grooten heiligendag zal vervangen hebben door eene andere wijze van dateering, allerminst te Keulen, waar St. Pieter patroon was.

[p. 45]

archiepiscopus, sacri imperii per Ytaliam archicancellarius, dilectis in Christo.. abbati sancti Pauli, Civilis, sancti Nicolay, sancti Jacobi, sancte Gertrudis parrochialium ecclesiarum Trajectensium rectoribus, necnon Petro capellano nostro, ac universis.. plebanis et ecclesiarum rectoribus civitatis et dyocesis Trajectensis, ad quos presentes litere pervenerint, salutem in Domino. Gravem dilectorum nobis in Christo.. judicis.. scabinorum.. consulum civitatis Trajectensis querimoniam recepimus, continentem quod opidani in Hamersvort judices et.. scabini ibidem, minus quam deceat cogitantes, Rudolphum canonicum ecclesie sancte Marie Trajectensis, quem.. cives Trajectenses pro suis negociis et causis ad Romanam curiam destinaverant, de curia Romana venientem cum quibusdam literis apostolicis, pro ipsis civibus Trajectensibus inpetratis, ausu sacrilego captivatum detinent et jam per longum tempus suis vinculis detinuerunt graviter mancipatum in opido de Hamersvort supradicto, in ipsius canonici ac eorundem civium injuriam et contumeliam non modicam necnon et sedis apostolice, sub cuius protectione dictus canonicus existebat, prejudicium et contemptum. Super quibus ipsi.. cives Trajectenses, ad nos tamquam ad metropolitanum suum recursum habentes, sibi petiverunt contra premissam injuriam, quam adeo manifestam et notoriam esse asserunt quod non potest alicujus tergiversacionis pallio occultari, per juris remedium subveniri. Attendentes itaque, quod hii, qui ad sedem apostolicam

[p. 46]

iter arripiunt pro suis vel aliorum negociis, tam in reditu quam in exitu specialibus graciis et libertatibus fulciuntur; idcirco vobis singulis et universis in virtute sancte obedientie districte precipiendo mandamus, quatenus prout requisiti fueritis ad dictum opidum de Hamersvort personaliter accedentes moneatis ibidem publice auctoritate nostra sub testimonio competenti.. scultetum.. scabinos et ceteros opidanos, per quos dictum opidum regitur, ut fame et saluti sue consulentes dictum canonicum infra quindecim dies post vestram monicionem ob reverenciam sedis apostolice et nostram cum omnibus rebus suis et literis apostolicis pristine libertati restituant et eundem a vinculis, quibus ipsum detinent, liberent et absolvant, vel causam rationabilem medio tempore pretendant coram nobis, quare ad premissa minime teneantur; alioquin ipsum.. scultetum.. scabinos et ceteros premissos, quos propter premissa declaramus sententiam excommunicacionis incidisse a canone promulgatam, et quos nicholominus nos in hiis scriptis excommunicamus, excommunicatos publice nuncietis, quando et quotiens fueritis requisiti, interdicti sentencias, in hoc casu secundum statuta Coloniensis et Trajectensis ecclesiarum latas, inviolabiliter observando, maxime quia premissam captivacionem et detencionem canonici supradicti vergere credimus in confusionem et prejudicium venerabilis patris amici nostri.. episcopi Trajectensis. In hiis exequendis alter vestrum alium vel alios non exspectet. Et quid in premissis feceritis nobis per vestras literas presentibus infixas fideliter rescribatis. Datum Brůle feria quarta post Nativitatem beati Johannis Baptiste anno Domino m^o. trecentesimo.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

[p. 47]

VIII. Henric, abt van St. Paulus, geeft den aartsbisschop van Keulen verslag van de uitvoering der hem gegevene opdracht. 26 Juni 1300.

Reverendo in Christo patri domino Wicboldo, Dei gracia archiepiscopo Coloniensi, sacri imperii per Ytaliam archicancellario, H(enricus), Dei paciencia abbas monasterii sancti Pauli Trajectensis, reverenciam tam debitam quam devotam. Noverit paternitas vestra reverenda, quod cum ad mandatum vestram apud Amersford dyocesis Trajectensis personaliter accesserimus, sculteto scabinis et opidanis ibidem vestras litteras clausas deprecatorias super restitutione, vobis seu nobis ex parte vestra facienda de persona Rodulphi dicti Scaerpsvert canonici Trajectensis ibidem detenti et mancipati, presentantes, eosdem scultetum, scabinos et opidanos piis monitis nostris et humilibus precibus exhortantes, ut eundem canonicum restituerent pristine libertati; qui in hunc modum responderunt, quod ipsum abire non permitterent, nisi de consensu et licencia reverendi patris domini episcopi Trajectensis super hoc habitis et obtentis; ad hoc dominus Petrus vester capellanus respondens dixit, quod vos, reverende pater archiepiscope, et dominus noster episcopus Trajectensis essetis tanta connexi amicitia, quod magis emancipatio sive liberatio dicti domini Rodulphi esset pro domino nostro episcopo Trajectensi predicto quam ejus detencio temeraria et presumpta; quibus sic actis a quibusdam nostris amicis opidanis dicti loci de Amersford premuniti, si mandatum nostrum exequeremur, nobis inferri deberet violencia corporalis, quare cum festinacione exivimus ab opido supradicto, et ipsi de communitate ejusdem opidi Michaelem, rectorem Civilis ecclesie Trajectensis, et Petrum, presbiterum capellanum vestrum, armis et

[p. 48]

fustibus de dicto opido effugarunt, eosdem usque ad mansionem nostram in Monte sancto persequentes, quare mandatum vestrum non poteramus nec audebamus execucioni debite in dicto opido demandare, cujus mandati vestri execucio in capittulo Majoris ecclesie Trajectensis sollempniter fuit facta, clero et populo civitatis Trajectensis ad hoc convocato; quod vobis et omnibus quorum interest hiis litteris nostris vestris transfixis intimamus. Datum anno Domini m^o. ccc^o. Dominica post Nativitatem beati Johannis Baptiste.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

IX. Michael, een der beide rectoren van de Buurkerk te Utrecht, en Petrus, kapellaan van den aartsbisschop, geven den aartsbisschop van Keulen verslag van de uitvoering der hun gegevene opdracht. 26 Juni 1300.

Reverendo in Christo patri domino Wicboldo, Dei gracia archiepiscopo Coloniensi, sacri imperii per Ytaliam archicancellario, Micahel presbiter, rector medietatis Civilis ecclesie Trajectensis, et Petrus presbiter vester capellanus reverentiam tam debitam quam devotam cum famulatu. Noverit paternitas vestra reverenda, quod cum ad mandatum vestrum apud oppidum de Amersfordia Trajectensis dyocesis personaliter accesserimus, sculteto scabinis et oppidanis ibidem litteras vestras clausas deprecatorias super restitutione vobis, domine reverende pater archiepiscope predicte, seu nobis ex parte vestra facienda de persona discreti viri domini Rodolphi dicti Scerpsvert canonici ecclesie beate Marie Trajectensis, nuncii et procuratoris civitatis Trajectensis, ibidem duris vinculis et carcerali custodia mancipati et detenti, una cum rebus suis, litteris munimentis et instrumentis papalibus, ad eandem civitatem et alias personas diversas spectantibus,

[p. 49]

presentantes, eosdem scultetum scabinos et oppidanos piis monitis nostris et humilibus precibus exortantes, ut eundem canonicum cum rebus et litteris suis pristine restituerent libertati, quod iidem scultetus scabini et oppidani omnino despexerunt. Hoc videns, domine reverende pater archiepiscope supradicte, prefatus Petrus vester capellanus in modum executionis vestrarum litterarum faciende, quibus nostra presens cedula est transfixa, protulit, nullis cum litteris super hoc lectis vel ostensis, quas cum si ostendisset, prout veraciter opinamur, interfectus ibidem fuisset: ‘Moneo vos scultetum scabinos et oppidanos ex parte domini mei archiepiscopi et auctoritate ipsius, ut infra quindenam dominum Rodulphum Scerpsvert, canonicum ecclesie beate Marie Trajectensis, cum rebus suis et litteris restituatis pristine libertati, et hoc sub penis in litteris ejusdem domini mei archiepiscopi expressis.’ Quo audito et a prelibatis sculteto scabinis et oppidanis intellecto, iidem scultetus scabini et oppidani, maliciam suam maliciis cumulantes ad modum aspidis aures suas optirantis¹⁾, hujusmodi monita omnino spreverunt, nos fustibus lanciis armis et gladiis extra dictum oppidum de Amersfordia effugarunt, ibidem, antequam evadere poteramus de dicto oppido, prefatum dominum Petrum capellanum vestrum coëxecutorem nostrum ledendo et verberando, in gravem contumeliam creatoris, vestrique, domine archiepiscope predicte, contemptum scandalum non modicum et gravamen ac totius ecclesiastice libertatis; et sic cum maxima anxietate et confusione non modica sub noctis silencio venimus ad civit(at)em Trajectensem, ubi executio litterarum vestrarum, domine archiepiscope predicte, fuit sollempniter secundum earum continentiam facta, vo-

1) d.i. obturantis.

[p. 50]

catis ad hoc religiosis clero et populo dicte civitatis in capitulo Majoris ecclesie ibidem; quod vobis et omnibus quorum interest sub sigillis nostris intimamus, presentibus appensis. Actum et datum anno Domini m^o. ccc^o. Dominica post Nativitatem beati Johannis Baptiste.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

X. Instelling van den stadvrede door den raad van Utrecht. 31 October 1300.

Al dengenen, de desen brief zien solen of horen lesen, dowi verstaen scoute scepen ente raet der stat van Utrecht, dat wi dese kore, de hir bescreven staen, gemaket hebben bi gemenen rade dor tbesten wille.

1. Croent iman, dat vrede gebroken si, so solen de oudermannen nemen hom viven uter stat raet; de vive solen darof de wareit ondervinden binnen acht dagen van den dage, dat si darto genomen sijn, ende brengent weder in den raet, ofte vrede gebroken si ende we dat gedaen hebbe, mogen si shors overeendragen; mer en mogen si niet overeendragen, wat de meeste pertie van den viven vorgenoemt vortbrengt dat sel stade wesen. So we dit van desen vijf mannen niet doen en woude, den sel men houden vor denselven, de den vrede brac.

2. Vort tiet de raet van der stat des yman, dat hi dar mede was met rade of mit dade, dar vrede gebroken si, so sel degene, de men des betiet, sveren mit vijr gueden mannen, de de raet van der stat darto nemt, dat hi onsculdich is raets ende daets, dat de vrede gebroken was; hirmede is hi quijt.

3. Waer enich man, de enen vrede brake, waer dat hi doet bleve, dar hine ane brake, dat souden men rechten an sinen hals, deet gedaen hadde; hoe

[p. 51]

dat hine anders brake, dat hine stiete ofte sloge ofte wonde, dat genghe an sine hant dengenen, de dat dede.

4. Waer oec iman, de den andren jaghede ende hine weder stiete noch en sloge, ende hi daerof bedragen worden, dat binnen vrede ghesciet ware, de verboerde v lib.

5. Waer enich man, de men eyscede van tuech te done, ende de niet sveren en woude noch tughen, alse hi sculdich waer te done, de verboerde sulken kore, alse degenen verboren soude, den hi betugen soude, ofte hi bedragen worde.

Opdat dit stade ende vaste blive, so hebwi scoute scepen ente raet vorgenoemt onser stat segel an desen brief gedaen. Dit geschiede in den jaren ons Heren dusent drehondert op Alre Goets heilegen avont.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

XI. Stadvrede, door het stedelijk bestuur van Utrecht genomen wegens den doodslag van vijf burgers in een strijd tusschen de Lichtenbergers en de Fresingen. 12 Februari 1304.

In nomine Domini, in Goeds namen amen. Wi scepen, raed ente oudermannen van den gilden der meenre stat van Utrecht doen cont al denghenen, de desen brief sien sellen of horen lesen, dat wi enen alinggen vrede hebben ghenomen buten ende binnen van onsen borgeren achdage na Paeschen enteen dach al, alse van den ongevalle, de hiir gesciet sin van haren Jacobs dode van Lichtenberch, haren Wernars haren Vrederix sone, ende haren Geraed Vrenckens, dre scepen, van der ere side, dar Got de sielen of hebben mote, van hom ende van horen vreenden ende van al horen hulperen, de onse borgeren sin, van der

[p. 52]

ander side van Arnouds dode van den Vene ende Peters van den Svane, dar Got de sielen of hebben mote, van hom ende van al horen vreenden ende van al hoer hulperen, de onse borgeren sin, ende van allen tviste, die darof gecomen is, in der maniren: So we desen vrede brake, dat hine verbrake op sin hals ende op anders niemans, ende dene hovede of husede of voerstonde mit moetwille, of in sine helpe quame in onser stat, waer hi van buten of van binnen, dat men darover rechten soude de gelike den anderen, de den vrede gebroken hadde, dar menne bedragen mochte mit tveen gueden wittaftigen mannen; inde ontquame hi, dat sin guet der stat vrilike ware, ende waer menne grepe, nochtan soudmenre over rechten alse over enen vredelosen man. We desen vrede brake, darbi so en soude hi niet ghewangket wesen, hine soudevoert bliven staen tot sulken dage alse hiir voersproken is. Ende wi scepene, raed ende oudermannen van den gilden der meenre stat van Utrecht voergenoemt loven dat mit gueder trouwen ende bi onsen ede, de wi gesvoren hebben: waer yeman de den vrede brake, dat wi darto helpen sellen enten rechter sterken sellen, dat hi dat rechten sel alse hiir voerscreven staet; ende waer dat ons des rechters ombrake mit wille of mit onwille, dat wi dan rechten souden bi ons selven, oek ween dat aneghingge; waer dat wi des niene daden, dat wi dan meenedich ende trouweloes waren sonder alrehande argelist. Opdat dese vrede, de hiir voersproken is, vast ende stade blive sonder alrehande argelist, so hebwi scepen raed ente oudermannen van den gilden der meenre stat van Utrecht voergenoemt onser stat segel an desen brief gedaen. Ende wi Lambrecht de Vrese ridder, Harman Teutelart, Harman van den Velde scepen, har Magellem, Willem Amelraed, Ghise haren Gisebrechts sone, Lubbrecht

[p. 53]

van der Hogerstrate, Harman haren Jan Teutelarts sone van der ere side, ende wi Jan Vrencke haren Tidemans Vrencken sone, Jacob van Lichtenberch, Alphaer van Lichtenberch Jacob Jans sone, Willem van Rodenborch, Vrederic van Rodenborch, Jan haren Wernars broder ende Jan haren Harman Grawarts sone, borgeren tUtrecht, loven desen voersproken vrede vaste ende stade te houdene in alder maniren, de hiirboven bescreven is, sonder alrehande argeyt ende sonder enigerhande wederseggen; in orconde des briefs besegelt mit onsen segellen. Ende ic Geraed van den Svane love desen vorsprokene vrede vaste ende stade te houdene onder haren Lambrechts Vresen segel vorgenoemt mit gueder trouwen en sonder alrehande argeyt. Dit gesciede int jaer ons Heren dusent drehondert ende vire des anders dages na sinte Marcus dach ewangeliste. Ende wi scepen ende raed ente mene oudermannen van den gilden der stat van Utrecht orconden, dat wi over dese vorwarden, die hiir vorgescreven staen ende de besegelt sin mit deser vorgenoemder lude segel, geweest hebben, ende dat de brief, dar dese ut gescreven is, aldus spreect van worde te worde; in orconde des briefs besegelt mit onser stat segel. Gegeven int jaer ons Heren dusent drehondert ende vire des Woensdages na Grote vastelavont.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

XII. Memorie van grieven van bisschop Guy van Avesnes (of bisschop Frederik van Zirik) tegen de stad Utrecht. (c. 1315.)

1.	In den ersten dat si doetsclaghe sonen, de ghevallen binnen hoerre stat, daer si den bischop niet aene bekennen.

[p. 54]

2.	Item dat si diefve corrigieren ende ghelt anenemen, daer si den here niet ane bekennen.
3.	Item dat si openbare valscher corrigiren ende ghelt anenemen buten der herlikehede.
4.	Item dat si verboden hebben, dat men niemant sijn maechghelt ofpanden en moet binnen hoere stat, dat men veerre brenghen moet dan voer horen scoute ende voer heren scepenen; ende daer mach hi met sier eenre hant een onscout doen, dat onrecht es, ende want det lantrecht es, dat den sine maghe billic betughen souden.
5.	Item dat si verboden hebben, dat men ghene ordele beropen en moet in der heren gherechte, de in der stat gheleghen sijn, dan voer hem.
6.	Item dat si gherechten, die buten hoerren muren legghen, aen hem trecken, daer si gheen recht aen en hebben, noch dat binnen hoerre vriheyde oc niet en es.
7.	Item van weghe ende waterghanghe, die buten hoerre stat legghen, dat si hem dierre bewinden the berechten, dat hem niet to en behoert.
8.	Item van siinre grute, dat lude in sijnre stat cruyt bi pennincwarde vercopen ghelike den gruter.
9.	Item van alrehande broke, die buten hoer stat ghevallen, de si aen hem trecken ende berechten, dat der herlikheyde toebehoert.
10.	Item dat si lude hoer stat verdriven ende des lants van Utrechte buten den here, dat si bi rechte niet doen en moghen.
11.	Item dat si hoeren scoute daerto brenghen, dat hi alle dincghen na horen wille berechten moet, est den here lief of leet.

(Minuut op perkament bij de fragmenten van een Diversorium van de bisschoppen Guy en Frederik in de Utrechtsche rijksarchieven.)

[p. 55]

XIII. Memorie van grieven van bisschop Jan van Diest tegen de stad Utrecht. (1329.)¹⁾

Articuli contra civitatem Trajectensem et ejus scultetum.

1.	Jo. de Leuwenberg cepit cognatum Milden in scandalum clericorum domini episcopi.
2.	Item cepit clericum Spiringi, quem de mandato domini episcopi Trajectensis noluit emittere.
3.	Item civitas fecit H. de Vyanen solvere xl ℔ prius solutas.
4.	Item de Jacobo Crommen, quem emittere noluit ad preces domini Trajectensis, sed dixit dictum suum ut officiatis (?)^2) solveret ccc ℔.
5.	Item scultetus ultra inhibicionem domini interfuit empcioni domus de Lichtenberg, quam civitas ultra preces domini emit.

(Register van bisschop Jan van Diest. fol. 6 vs. v. acht. Utr. rijks-archieven.)

1) Dit stukje vond ik na het afdrukken van mijn boek; het is dus daarin niet vermeld. Daar het bij stukken van 1329 staat, is het blijkbaar de klacht, waarover het volgende stuk den zoen bevat. Merkwaardig is dit stuk alleen, omdat er uit blijkt, dat de schout somtijds gemeene zaak met den raad maakte, iets, dat men uit zijne medewerking bij de publicatie der vredekeur wel vermoeden kon, doch dat overigens onbekend was.

2) Het HS. heeft: ‘offic.’

XIV. Verbond tusschen bisschop Jan van Diest en de stad Utrecht, waarbij de zaken, waarover de bisschop geklaagd heeft, aan arbiters onderworpen worden. 5 Juli 1329.

Wi Johan, bi der ghenaden Goeds biscop tot Utrecht, borghermeester, scepene ende die mene raet dier stat

[p. 56]

van Utrecht voerseyt, doen the verstaen allen luden, dat wi mid gansen berade ende mid goeden trouwen sonder alrehande arghelist ende om orbaer onser stat ende ons ghestichts siin overeenghedraghen in alsulken punten alse hiirna bescreven staen, vast ende stade the houden bi onser trouwen ende onser warheyt, alse:

1. Dat wi ghemeenliken ende eendrachteliken vorderen ende vervolghen sellen alle orloghe, die nu siin of hiirna comen mochten op ons of enich van onsen, ende sellen die eendrachtelike uutdraghen ende beleyden ende mallic den anderen helpen. Ende niemant van ons en sel sone vrede of bestant soeken doen of gheven in enighen ponten, en si dat wi dat doen ghemeenliken. Ende sonderlinghe in dien orloghe, dat Jan van Lichtenbarch ende sine hulpers, die nu siin of namaels vallen moghen, vordert op ons enich van onsen onse stat of op onse ghestichte, in allen dien ponten alset voerscreven is.

2. Voert wanneer et gheviele, dat onse here die biscop voerseyt mochte maken ene sone van dien voerseyden orloghe Jans van Lichtenbarchs ende siinre hulpers of van allen anderen oerloghen, die namaels vallen moghen, bi rade siinre ecclesien van Utrecht, bi sinen welgheboren luden ende onsen huusghenoten van sinen ghestichte, ende si dat riden voer et beste, die sone selwi anegaen ende voldoen.

3. Voert dat wi burghermeester scepene ende raet voerseyt sellen van onser stat weghen onsen here dien biscop vorseyt voldoen ende verrechten van alle dier clagen, daer wi hem in veronrechten of veronrecht hebben, die hi op ons the seghen hevet van sinen goede ende sinen gherechte binnen Utrecht, bi segghen ende goeddunken der ecclesie van Utrecht, dier welgheborenre lude ende onser huusghenoten van den ghestichte, behouden onsen here dien biscop voerseyt

[p. 57]

siinre heerlicheyt ende siins rechts ende onser stat recht ende vrihede in allen ponten.

In oerconde alle deser dinghe so hebwi Johan biscop voerseyt onsen seghel ende wi borghermeestere scepene ende raet vorseyt onser stat zeghel ane desen brief ghedaen. Deser brieve siin tvee. Ghegheven dies Woensdaghes na Sinte Martiins Scuddecorfs daghe int jaer ons Heren alse men screef dusent driehondert ende neghen ende tvintich.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

XV. Privilegie, waarbij bisschop Jan van Virnenburch aan den schepenburgemeester het recht geeft om de schepenen in den eed te nemen, wanneer de schepenbank een maand lang onbezet gebleven is. 18 Juli 1366.

Wi Johan van Viernenborch, bi der gracien Goods ende des stoels van Romen bisscop tUtrecht, gheven te kennen allen luden, die tieghenwoordich siin of toecomen moghen, tot eenre eweliker memori, dat wi om alzulken trouwen dienst, alse onse lieve stat van Utrecht ons ende onsen ghestichte dicwile ghedaen heeft ende noch oft God wil doen zel, ende om ghebreke, de zi an den scoute ende aen den gherechte van onser stat voerscreven voertiids ghehat hebben, alse zi ons ghetoont hebben, hem ghegheven hebben ende gheven mit desen openebrieve voer ons ende onse nacomelinghe, bisscopen tUtrecht, dat wi hem tot alre tiid enen scoute zetten zellen, alse des te doen is, ende die voerseyde scoute recht te doen na rechte ende ghewoonte van onser stat voerscreven; ende dat wi die scepene van onser stat voerscreven tot alre tijd eden zullen ofte doen eden, na rechte ghewoente ende haercomen van onser stat voerscreven, also dat men onse gherechte van onser stat voerseyt om ghebrex

[p. 58]

wille van scoute ende van scepene nyet neder en dorve legghen. Ende waer dat sake, dat wijt verzumeden in wat scine dattet toequame, dat wi ghenen scoute en zetten of die scepene van onser stat nyet en eden, also dat daeromme ghebrec viel van den gherechte ene maent lang, zo hebben wi ghegheven ende bevolen, gheven ende bevelen den scepenborghermeyster van onser stat voerseyt, de is in der tijd, onse scoutambocht te verwaren ende die scepene van onser stat te eden. Ende zo mach die scepenborghermeyster alse een scoute mit anders den scepene rechten van onser weghen, alse zede ende ghewoente in onser stat vorghenoemt, ter tijd toe dat wi enen andren scoute zetten ende die scepene eden, alse wi na rechte ende ghewoente van onser stat voerscreven doen zellen ende moghen. Ende wanneer wi enen scoute ghezet hebben ende die scepene van onser stat voerscreven gheëet, alse voerscreven is, zo en hebben die scepenborghermeyster noch die scepene, de hi gheëet hadde overmits der bevelinghe, de wi den scepenborghermeyster bevolen hadden alse voerscreven is, ghene machte tot dier tijd meer te rechten, ten ware dat hem namaels ghebrec gheviele in den rechte, alse voerscreven is. Ende tot allen tiden, alse wi scepene van onser stat voerscreven eden willen ofte doen eden van onser weghen, zo en zel onse stat voerseyt ons gheen vertrec daerin doen, zi en zellen ze ons presenteren, also dat wi ze eden moghen ofte doen eden, alse recht ende ghewoente is van onser stat voerscreven. In orconde des briefs beseghelt mit onsen zeghel. Ghegheven int jaer ons Heren duzent drehondert zes ende tsestich des Saterdaghes na Zinte Margrieten dach.

Iussu domini.

(Afschrift in Copiboec B. fol. lxxx vs. Stads-Archief van Utrecht.)

[p. 59]

XVI. Privilegie, waarbij de Roomsch-koning Wenceslaus aan den schepenburgemeester het recht geeft om de schepenen in den eed te nemen, wanneer de bisschopszetel vacant is. 15 Maart 1381.

Wencelaus, Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Boemie rex, notum facimus tenore presencium universis, quod consideratis multiplicibus fidelibus et indefessis obsequi(i)s, quibus magistri civium consules civitatis Trajectensis, nostri et imperii sacri¹⁾ fideles dilecti, predecessoribus nostris dive memorie, Romanorum imperatoribus et regibus, a longis temporibus conplacuerunt et nobis conplacere potueri(n)t et debebunt prestantius in futurum, non per errorem nec inprovide sed animo deliberato sano et maturo, principum baronum comitum et nobilium nostrorum accedente consilio, de certa nostra sciencia ipsis hanc graciam fecimus et de Romanorum regie potestatis plenitudine facimus per presentes: Quod quicunque²⁾ evenerit sive contigerit, sedem episcopalem Trajectensem vacare, quod tunc magistri civium scabinorum civitatis Trajectensis predicte vel senior scabinus dicte civitatis, qui tunc fuerit, judex esse poterit predicte civitatis Trajectensis, (ad) facienda et excercenda³⁾ omnia judicialiter, que ad verum judicem civitatis Trajectensis pertinent et pertinere noscuntur. Etiam quod decanus Trajectensis vel senior canonicus ibidem, qui tunc pro tempore fuerit residens, ab eodem judice et scabinis recipiet juramentum de ministrando justiciam in dicta civitate Trajectensi, quousque et tamdiu de ipsa Trajectensi ecclesia fuerit per electionem et confirmacio-

1) Het HS. heeft: ‘scacri.’

2) Lees: quandocumque.

3) Het HS. heeft: ‘excerdenda.’

[p. 60]

nem dispositum vel per sedem apostolicam provisum et non ultra, salvis tamen emolumentis sive juribus hujusmodi jurisdictionis futuri episcopi Trajectensis, nostris et imperii sacri¹⁾ et aliorum quorumcumque. Mandamus igitur universis et singulis principibus ecclesiasticis et secularibus, baronibus, comitibus, nobilibus, militibus, clientibus, capitaneis, officialibus, rectoribus, gubernatoribus civitatum opidorum et villarum, communitatibus et aliis nostris et imperii sacrifidelibus cujuscumque status nobilitatis sive gradus exstiterint, quatenus predictam civitatem Trajectensem in hujusmodi nostra gracia non inpediant nec inpedire permittant per quempiam, sicut indignacionem nostram gravissimam voluerint evitare. Presencium sub regie nostre majestatis sigillo testimonio litterarum. Datum in Novaporta Morinensis diocesis anno Domini millesimo trecentesimo octuagesimo primo die quintadecima mensis Marcii, regnorum nostrorum anno Boemie decimo octavo Romanorum vero quinto.

(Afschrift in Copiboek B. fol. clv vs. Stads-archief van Utrecht)

1) Het HS. heeft: ‘scacri.’

XVII. Beschrijving van de wijze, waarop het privilegie van den Roomsch-koning Wenceslaus voor het eerst toegepast werd. 18 April 1393.

Opten Goeden Vridach ter elfster uren na primetide int jaer van xciii starf onse here haer Florens van Wevelichoven bisscop tUtrecht. Ende die Paesdach was opten zesten dach in Aprille in denselven jare van xciii voerscreven.

Ende opten xviii^en dach in Aprille in den jare van xciii voerscreven ter tiender ure na primetide ontfenc die Doemdeken van Utrecht haer Lubbert Bolle den

[p. 61]

eet van den scoute ende scepene van Utrecht, overmits machte des Roemschen Coninx brief, in allen manieren alse hierna bescreven staet. Ende dien eet wert ghedaen int cleyn capitelhuys ten Doem tUtrecht, daer over ende ane waren haer Jan de Witte, meyster Ghisebert Vuystinc, haer Gheryd Droom, meyster Willam van Renen.

Ende aldus was des scouten eet Vrederix van Drakenborch, ons scepen-borghermeysters, overmits dat de stoel des bisdoms van Utrecht open was: ‘Dat sweer gi, dat gi van desen daghe voert tot Onser Lieve Vrouwen Lichtmisse toe naestcomende den heylighen Roomschen rike ende den ghestichte van Utrecht hout ende trou wezen zult, ende enen ygheliken recht doen zult na uwen vijf zinnen, ont dier tijd ende in al derzelver manieren dattes Roomsch Coninx brief inhout ende begrepen heeft. Dat u Godt also helpe ende zine heylighen.’

Dit was der scepen eet: ‘Dat zweer gi, dat gi van desen daghe voert tot Onser Vrouwen Lichtmisse toe naestcomende den Heylighen Roomschen ryke ende den ghestichte van Utrecht hout ende trou wesen zult, ten rechte comen zult alse gijs van den scoute van Utrecht, die nu vans Roomsche Coninx weghen scoute tUtrecht is, vermaent wart, ont dier tijd toe ende in al derzelver manieren, dattes Roomsch Coninx brief inhout ende begrep(en) heeft, daer recht ordeel te wizen, rechte kenninghe te draghen tusschen twier man tale, also verre alse gijs vroet zijt ofte vroet kunt ghewarden bi uwen vijf sinnen. Dat en zel gi laten om lieve, nochte om lede, nochte om mascap, nochte om zwagerscap, nochte om anxte van uwen live, nochte om anxte van uwen ghoede, nochte om gheenrehande zaken. Dat u God alzo helpe ende zine Heylighen.’

(Copieboek E. fol. 91 vs. Stads-archief van Utrecht.)

[p. 62]

XVIII. Memorie van grieven van bisschop Frederik van Blankenheim tegen de stad Utrecht. (1411¹⁾.)

Dit sijn die gebreke, die mijn here van Utrecht aen sijnre stat van Utrecht heefft.

(Nota dat up dese gebreke een cedel gemaect is, dair mijn heer van Utrecht her Frederic van Blanckenheim mit sijnre stat van Utrecht ende die stat mit hem overdragen sijn, als die cedelen, der twee sijn, an beyden sijden dairvan overgegeven, dat claerlic inhouden, hyernae bescreven tendens die gebreken. Ende mijns heren cedel is geleecht van bevelingen myns heeren tot Vollenhoe in die kist upten toorn.)

1) Vgl. over deze tijdsbepaling: Rechtsbronnen van Utrecht, Inleiding. p. 107 Noot 6. Ik nam daar aan, dat de klacht van 1412 was. Thans is mij gebleken, dat de bisschop in art. 28 klaagt over het besluit Roese. CXLIV, dat van 1410 dagteekent. Daar de bisschop ook ditmaal, evenals in § 16, verklaart, dat dit besluit van 1410 ‘bynnen jaers oeverdragen’ is, moet de klacht van 1411 zijn, en berust het niet-vermelden der libelmeesters in het raadsboek van dit jaar gewis op eene slordigheid van den stadsklerk.

I. Dit sijn alsulke gebreke, als mijn here van Utrecht heefft aen den rait sijnre stat van Utrecht, roerende van siinre geesteliker jurisdictien in sijnre stat voerseyt, die hem meer dan sinen voervaderen ye geschiet is.

1. In den iersten alst gevallet, dat die een borgher den anderen důet dagen voer den officiael van Utrecht ende aenspreect, ende die aensprake dan soe cleyn is, dat die officiael wijst dat men simplick in der saken voertvaren sall ende gheen libel gheven, soe verbiedt die rait den aenspreker gheen recht to vorderen voer den officiael ende desgelijcs sinen procu-

[p. 63]

rator, ende dwingen dien aenspreker die saeck aen hem te bliven, hem tot sinen ondanck¹⁾.

2. Item desgelijcs alst gevalt, dat een priester oft ander gheestelic persoen, in der stat voerseyt off in den gesticht geseten, enen borger van Utrecht doet dagen voer den officiael voerseyt ende aenspreect, hetsij van geesteliken off van anders enigerhande saken, ende dan die borger dat den rait thoent ende biets aen hem te bliven, soe doet die rait den gheesteliken man verbieden sijn recht te vorderen voer den officiael voerseyt ende desgelijcs sinen procurator, ende dwingen dien gheesteliken man die saeck aen hem te bliven off sijn begonnen recht te laten staen.

3. Item alst gevallet, dat die borgher den anderen voer den officiael voerseyt een libelle gheefft ende diegheen, dien dat libelle wort, die saeck voer den rait trect ende biets aldaer bij den rait te bliven, soe verbiedt die rait den aenspreker sijn recht te vorderen voer den officiael ende desgelijcs sinen procurator, ende dwingen die saeck aen hem te bliven off sijn begonnen recht te laten staen, hetsij hem lieff off leet.

4. Item desgelijcs doet die rait van den priesteren ende ander geestelike personen, die in der stat ende buten der stat woenen, die den borgeren voer den officiael libellen gheven, ende desgelijcs van den gasten van buten.

5. Item alle dese voerseyde punten doet die rait oeck in geesteliken saken, als echtschap ende testament ende echte man ende wijff te scheiden ende anders geestelike saken, daer nyemant aff kennen en mach dan geesteliken recht.

6. Item alst gevallet, dat die officiael van Utrecht

1) cf. Liber hirsutus minor. CIII. 2. (Rechtsbr. v. Utr. I p. 142.)

[p. 64]

in eenre saken tusschen tween borgeren voertvaert mit recht simpliken, om den cost der pertijen te sparen, overmids dat die saken cleyn sijn, ende die officiael een sentencie daerin gheefft, ende dan diegheen, dien die sentencie tegengegaen is, voer den rait gaet ende die saeck bij den raide biet te bliven, soe dwingt die rait denghenen, die die sentencie gewonnen heefft, daertoe, dat hij die saeck aen hem bliven moet, off sij gebieden hem ende sinen procurator sijn gewonnen recht te laten staen ende niet vorder te vervolgen; ende desgelijcs van den geesteliken personen, als voerseyt is.

7. Item hieraff sijn gesett twe libellmeister, die die pertijen schatten, ende teren aen den Plaets op der pertijen cost¹⁾, daer sij toe gesett sijn.

8. Item kert die rait ende wil niet lijden, dat die officiael ende ander gheestelike rechten, die van onsen here van Utrecht in der stat van Utrecht gesett sijn, corrigieren²⁾ dieghene, die myssdadich sijn in saken, die alleen tot correctien des geestelikes rechts hoeren, als woekenaers, oeverspoelres, voercopers ende diegheen, die papen off klercken slaen etc. Ende setten twe uut hoeren raide daer, die geheiten sijn woekermeisters, die dese voerseyde woekenaers ende voercopers corrigieren.

1) cf. Roese. CLXXXIII. 1. (R.v.U. I p. 311.)

2) Het HS. heeft: ‘te corrigieren.’

II. Item gebreke van den maerschalcampt.

9. Item wanneer dat yemant over den maerschalc claget, soe doen sijen bieden voer hem sonder capittel, dat men altoes mit enen capittel te doen plach.

10. Item soe tasten sij die lude aen overall in mijns heren lande, als tot Abcoude ende anderswaer.

[p. 65]

11. Item soe bieden sij die lude voer den rait ende voer die oudermanne oeverall, waer sij in mijns heren lande sitten, dat men niet te doen en plach.

12. Item soe namen Claes Sloeyr ende Johan Zintelbier den maerschalc twe gevangen tot Maersen, die mit tween peerden tot Amerongen gevangen waren.

13. Item op dieselve tijt namen sij enen man tot Zulen in mijns heren lande van Utrecht, daer hij in heren Florens werck van Borsel stont, ende traeden op sijn keel ende voerden voert in der stat.

14. Item soe had die maerschale enen man doen vangen tot Jutfaes, dien hi to Vredelant zeynde; des waert hij sinen knechten ghenomen van luden uter stat.

III. Item gebreke van den schultampt.

15. Item soe heefft die rait van der stat overdragen seynt bisscop Florens doet van Wevelichoven, dien Got genedich sij, opt scholtamptbocht van Utrecht alsulke punten als hiernae bescreven staen:

‘Item ierst waert dat die schout van der stat, die nu is off namails wesen sall in der tijt, yemant vinghe van myssdaden bij dage, soe sal hijt van denselven dage den vier oversten van der stat offte enich van den vieren te weten doen; ende venghe hijen na der sonnen, soe sall hijt des anderen dagen toe voermiddage te weten doen als voerseyt is. Ende waert dat hij dit verbrake tot enigher tijt, dat woude die rait van der stat aen hem rechten nae hoeren guetduncken.’

‘Voert waer dat sake, dat die schout voerseyt, die nu is off namails wesen sall in der tijt, enigen persoen, dien hij ghevanghen hadde van missdaden, schattede offte sijn guet name offte bij hem selven gaen liet, die en soude affter die tijt nummermeer schout to Utrecht wesen, ende daertoe soude hij den-

[p. 66]

ghenen tsijn wedergheven, dien hijt affgeschat off ghenomen hadde¹⁾.’

‘Voert soe en moet gheen schout erffnisse copen noch nyemant van sijnre wegen tegen denghenen, die se aenbestorven waer; ende daer is die schout meer in verbonden dan vreemde lude, die buten off bynnen der stat geseten sijn²⁾.’

16. Item soe heefft die rait van Utrecht nu bynnen jaers oeverdraghen³⁾, dat mijns heren schout van Utrecht sijn stede niet besitten en mach bi den scepenen, gelijc altoes voer dese tijt gewoentlic heefft geweest.

17. Item soe wort mijn here van Utrecht seer verkort in sinen tolle bynnen der stat, als men dat wael in vele stucken bewijsen kan.

18. Nota van den kuermaenden daer is wel overdraghen, also verre als ment in goeder reke hout.

19. Item soe en soude men nyement pynen, die schout en soude daer van mijns heren wegen bij wesen.

20. Item als vechtelic gevalt van lantluden, daer een borger mede is off meer, daer neemt die stat van den lantluden die boeten, omdat hoer borger daer mede heefft geweest; daer begeert mijn here aff, dat die stat hem sijne boeten late van den lantluden, want se hem mit recht toebehoeren.

21. Item uutheemse lude, die die stat doet vanghen ende hout se gevanghen, daer begeert mijn here aff, dat men se sijnen schout als hijs vermaent van sijnre wegen overlever, want die vengnisse sijn is over uut-

1) Zie deze beide artikelen: Roese. LXXIX. 1, 2. (R.v.U. I. p. 215.)

2) Vgl. met dit artikel: Roese. LXXIX. 3. (R.v.U. I. p. 215.)

3) Zie de bedoelde keur (van 1410): Roede boeck. XXVIII. 7. (R.v.U. I. p. 165.)

[p. 67]

heemsche lude, ende oeck van outs gewoente heeft geweest.

22. Item soe wanneer diefflic off geroefft guet in der stat van Utrecht coemt, soe comen dicwijle die vijve, die die rait gesett heeft, ende onderwinden hem des goedes, daer sij mynen here grotelic in vercorten tot vele tijden, want sijs mit recht niet doen en moegen.

23. Item so nemen die rait ende oudermans mennigerhande punten aen te berechten, die ten recht hoeren, daer mijns heren recht vele in vermynret wort, als van schaede ende van schout te berechten.

24. Item van den lichten wyven, die om gelt sitten, die hoeren den schout te berechten van mijns heren wegen, ende daer valt mynen here nu vele gebrecks in, dat die schout die boeten niet boeren en mach, als van outs gewoentlic heefft geweest.

25. Item erffnissen, die myne here van Utrecht bynnen Utrecht aenbesterven, daer valt mynen here veel gebrecs in, overmits dat vreemde lude uter stat in den husen lopen, daer die lude gestorven sijn, ende trecken tgoet enwech; ende all kroent dat die schout, hem en schiet gheen richtinge daeraff¹⁾.

26. Item so hoert den here toe off sinen gewairden bode, dat sij die luden den weet doen soelen, die voer die scepen vervolcht werden, ende dat wijsen die scepen oec voer recht ende theefft altoes oec gewoent geweest, ende dat beveelt men nu der stat knapen.

27. Item dat gebreck, dat mijn here aen der stat heefft, als van den graseborgers²⁾.

1) Zie over deze klacht: Roese. LXXIX. 4. (R.v.U. I. p. 215.)

2) ‘Grasbürger’ zijn de inwoners van de voorsteden. (Gengler, Stadtrechts-alterthümer. p. 75.) De klacht bedoelt dus, dat men de inwoners der voorsteden onder de burgers rekent, de immuniteit der stad buiten de poorten uitbreidt.

[p. 68]

28. Item so is die rait van der stat nu bynnen jaers oeck oeverdragen, dat sij alle lantlude, die voer hem comen, borgerschap vercopen, ende hebben daer oec renthe op gesett op elken man, nochtans dat die lude buten Utrecht mit alle hoeren gesate wonende bliven. Ende dit is boven den recht ende boven der ouder gewoente, dat altoes van ouds haercomen is; want gheen borgher toe Utrecht wesen en sall, hij en sall to Utrecht bynnen-woenen mit wijve ende mit kijnder sonder argelist¹⁾.

Ende in allen desen voerseyden punten soe is mijn here ende sijne ecclesie, die hem hierom mennichwerff ende tot vele tijden vervolget hebben, grotelic verkort veronrecht ende bescheemt; want sij alle sint bisscop Florens doet van Wevelichoven, dien Got genedich sij, opgenomen sijn. Ende sunderlinge mit desen lesten punte voerseyt, daer wert dat alinge lant mede verderfft, want daer en blijfft nyemant in den lande, die macht heefft een panser te houden, mynen here off sinen maerschalc mede te volgen om slands noet off tlant te bewaren als gewoentlic is. Ende want mijn here hem altoes daernae gesatet heefft ende noch gerne saten wil, sijnre stat ende sinen gemeynen lande hoer onrecht helpen te weren ende daervoer te lijden, soe begeert mijn here van Utrecht, dat hem sijne stat van Utrecht dat onrecht affdoe, ende hem ende sinen gestichte in sulken rechten laten, als hem van sinen voervaderen bisscopen to Utrecht aenghecomen is.

(Minuut in: Diversorium Frid. de Blanckenhem primum. fol. lxxxii vlg. Utr. rijks-archieven.)

1) Het hier bedoelde besluit is blijkbaar Roese. CXLIV. (R.v.U. I p. 260.)

[p. 69]

XIX. Verdrag over deze klacht van den bisschop gesloten. 3 April 1413 en 17 Maart 1414.

Cedel, die geraempt is up die vurgenoemde punten. (Nota van bevelingen mijns heren geleecht tot Vollenhoe in der kisten upten toern.)

(Zie dit verdrag gedrukt: Roese. cxxvi, cxxvii, in: Rechtsbronnen der stad Utrecht. I p. 236¹⁾.)

(Minuut in: Diversorium Frid. de Blanckenhem primum. fol. lxxxvi vlg. Utr. rijks-archieven.)

1) De bisschoppen en de stad hadden (volgens het opschrift van N^o. xviii) elk een exemplaar van dit verdrag. De in Die roese opgenomene ‘cedel’ is blijkbaar eene copie van die van de stad, de in het Diversorium gevoegde een afschrift van die van den bisschop. Zij verschilt slechts daarin van de andere, dat ze niet, als het aan de stad afgegevene exemplaar, geschreven is door 's bisschops klerk Willem van Wijc, maar door ‘Henricus Stoeck Pouwels soen, gesworen clerck ende secretarius des raeds der stat van Utrecht.’

XX. Memorie van grieven van bisschop Frederik van Blankenheim tegen de stad Utrecht. (1414-1417²⁾.)

I. Gebreke miins heren van Utrecht aen sijn stat van Utrecht ende anders, als hiernae bescreven steet; ende van dien van Cortehoeve.

1. In den eersten had her Lodewijch van Montfoirde ridder, miins heren maerscalck, siin knechte gesent ende hadde doen vangen enen man geheten Huge Koernkijn, ende dese Huge was uten lande van Montfoerde ende hadde den maerscalc voirseyt helpen ont-

2) Deze memorie is in de Inleiding voor de Rechtsbronnen der stad Utrecht, wegens haar gering belang voor het daar behandelde onderwerp, niet vermeld. Daar zij in het Diversorium onmiddellijk achter het verdrag van 1414 volgt, breng ik haar tot het tijdperk tusschen dit verdrag en 's bisschops klacht van 1417.

[p. 70]

dringen ende ontnemen vredelose lude, ende oick diezelve gehuyst ende gehooft. Ende dese voirseyde Huge was inghezekert tot Vredelant, des weges vergat hij ende quam to Utrecht, daer dede hem die stat anderwerve vangen ende drongen den mairscalc voirseyt ende siin knechte daertoe, dat si den voirgenoemden Hugen quuijtscelden mosten. Ende want dit tegen miins heren heerlicheit grotelijken draget, so begeert miin heere hierof rechtinge van siinre stat.

2. Item so quam een man geheiten Claes Johanssoen ende dede een clage tot Vredelant over Claes Ulricxsoen, hoe dat hij bi nacht in siin huys gebroken weer ende hadde hem siin goet diefflijc daeruut genomen ende ontverret, ende dairof geerde Clais Johanssoen rechtinge van den maerscalc, want hij bi der clage boot te bliven bi sinen live. Dairop dede die mairscalck voerseyt Claes Ulricxsoen voirgenoemt dairbi ontbieden om hem te verantwerden; ende dair besculdichde de mairscalc Claes Ulricxsoen van der dieften, dair Claes Johanssoen tegenwerdich was. Ende die mairscalc dede Claes Ulricxsoen vragen, off hij burger tUtrecht weer, daer hij up antwerde: hij hadde in voirtiden burger geweest, mer hij en weer nu engheen. Dit gesciede voir die scepen van Vredelant ende voir anders veel gueder manne, als men dat ter wairheit wael bibrengen sal. Hierup wert gededinct alsoe, dat Clais Ulrixsoen dach kreech van den mairscalc, ende hij zwoir weder in te comen in allen manyeren ende gestande als hij dair was, bij eenre peen van hondert nobelen. Ende op die tijt, doe siin dach was ende gesekert hadde in te comen, doe quam hi mitten rade der stat van Utrecht ende verantwerde hem voir enen burgher, dair hij voir sekerheit gedaen hadde als een lantman, ende dairom hielt hem die mairscalck peenvellijch. Ende is dairna gecomen mit

[p. 71]

vryen willen ende heeft hem van den mairscalc van penen ende van broeken gecoft; des is he hierenboven van der stat van Utrecht in vangenissen geleyt, omdat hij den maerscalc niet vernuegen en solde van miins heren brueken. Des becroent hem miin heer zeer van siinre stat van Utrecht.

3. Item Claes Heynensoen quam voir die scepenen van Vredelant ende clagede over Peter die Leghe, dat hij enen gueden hantvrede an hem gebroken hadde, want hij hem geslagen ende gewont hadde boven den vrede, ende Claes voirgenoemt was bereet mit sinen live dairbi te bliven. Daernae seynde die mairscalc siin knechten op Cortehoeven om Peter den Leghen te vanghen ende bi den anderen te setten na der gewoenten van den lande. Ende doe Peter gevangen was, doe quamen een deels van Kortehoeven ende namen des maerscalcs knechten mit gewapender hant den voirscreven Peter. Hier na sende die mairscalc noch siin knechte uut, so dat hem geboirde voirby Cortehoeve te gaen, om miins heren broeken in te vorderen; dair lach Henric Tymanssoen bi den wege mit een deel van sinen vrienden ende van Cortehoeve, wail tot lxxxiiii toe, recht of zij vyant des gestichts geweest hadden, ende quamen mit gewapender hant ende liepen tot des mairscalx knechten ende riepen: ‘Slaet doot, slaet doot! Hier is die maerscalc in den velde mit sinen knechten!’ Also dat des maerscalcx knechte hoir cleder liggen mosten laten, solden sij hoir lijf ontdragen; ende namen van den clederen ende scoirden die ontwee.

4. Item zoe quam die Doemdeken Willam van Montfoirde, her Johan van Zulen ridder ende Ysbrant van der A ende baden den mairscalc, dair meer gueder lude over waren, dat he Henric Tymanssoen mit sinen vrienden een bestant geven wolde een korte tijt lang,

[p. 72]

dat die mairscalk dede. Ende boven desen bestande zo hebben Henric Tymanssoen ende siin vriende enen van des mairscalcx vrienden ter doit toe gewont.

5. Item so quamen een deels van Kortehoeven ende staken enen zack op enen pieck, recht oft een wimpel geweest hadde, ende liepen voir dat huys tot Vredelant ende riepen: ‘Hollant! Hollant!’, minen heren van Utrecht ende sinen mairscalken te spee¹⁾. Voert so sijn die van Cortehoeve tot anderen tijden meer dan driewerff voer den huse tot Vredelant mit hopen ende gewapent geweest, ende hebben aen den huse ende na den open veynsteren geschoten mit pijlen.

6. Item zoe quam een cnaep uut Hollant up Cortehoeven ende ghinc dair zitten dobbelen, also dat hij een deel ghelts wan; des waren dair een deels van Kortehoeven, die hoir ghelt verloren hadden, ende namen den man mit gewelt siin tessche, ende siin ghelt dairuut, dattie man den mairscalc clagede etc.

7. Item zo doen de van Kortehoeven dagelix veel onredeliker zaken mit vechten boven bestande, ende die lude te dwingen vrede te gheven; ende deser punten siin also veel, dat sij al niet te scriven en siin. Ende want die stat van Utrecht die van Cortehoeve in allen voerseyden punten verantwert, so drijven die van Cortehoeve alle dese ondadelike saken ende noch vele meer alleen op die stat van Utrecht, daer mijn here richtinge aff begeert.

8. Item so heeft miin heer van Utrecht gebreck aen siinre stat van Utrecht van den husen tot Vredelant ende ter Eem, die men wail bibrengen sal.

9. Item zoe en wart miin heere van Utrecht die overdracht niet gehalden van den butenburgeren²⁾.

1) Vermoedelijk te spel.

2) Nam. het onder xix afgedrukte verdrag.

[p. 73]

10. Item so zeecht die mairscalk Bernt uten Eng, dat Hildewair, die Johan Goderts wijf was, gewelt gedaen hadde, dair se voirvluchtich van werden wolde; dairom zoe dede die mairscalk Hildewair aentasten ende onder borchtucht nemen, dair de stat van Utrecht den mairscalk enen brieff van dede scriven, gelijc de brieff dairvan inholt, ende dair die mairscalk wail up antwoirden sal.

11. Item zoe had die mairscalc voerseyt enen knecht gevangen zitten, die voir lijff aengesproken wart, geheiten Dirc Willam Vernoiden soens soen, dair de stat van Utrecht twe brieven aff screeff, gelijc die inhalden, den voirgenoemden Dirc quijt te scelden, of die stat wolde vorder beraet dairop hebben. Ende dese zelve Dirc hadde een aensprake gedaen van dieften bij Elyaes tiden van Amerongen opten knecht, die hem nu aensprack. Ende Elyaes sloech Dirc uut ende en wolde den anderen knecht gheen recht doen; hiermede heeft Dirc ziin burgerscap verboirt.

12. Item zo quam Claes Sabel ende verboet Ghijsbert van der Eem den pander, van des raets wegen, dat hi geen pandinge noch recht doen en solde op horen butenborgeren, dair miin heer groit hinder aff gehadt heeft van brůeken ende boeten, siinre heerlicheit andregende, die hem van den butenborgeren verschinen ende verschenen siin.

13. Item zoe zitten die butenborgere mit hore hogester weer buten, ende verwaren hair burgerscap mit cameren van binnen.

II. Gebreke van den veen.

14. Item zoe is een roe getogen tusschen der Loesdrecht ende Brokleveen, dat miin heere van Utrecht lange tijt heeft doen vervolgen aen minen heren van Hollant mit groten cost, daer miin heere van Utrecht

[p. 74]

van siinre heerlicheit wegen sinen voirslach hebben solde, gelijck dattie heren hebben van allen opcomenden landen, die niet winnaftich geweest en hebben, gelijc dat dit geweest heeft. Hier woirt miin heere van sommigen den borgren siinre stat van Utrecht in ghehindert, dat hij van den sinen daer niet en heeft, mer elc man doet daer sinen wille mitten veen.

III. Gebreke van tollen.

15. Item quam een man tot Benedicten van der Hair, die miins heren tollen tUtrecht verwairt, mit elff korven korffherincx op enen wagen geladen, die te vertollen, des zij die waerheit dair niet aff en wist, hoeveel dat hee mit recht sculdich weer dairaff te gheven. Des sij van hem genomen heeft vi leeukiins, in deser manyeren: waert dat hem miins heren gezworen toewijsden, dat hij min sculdich weer, sij wolde hem dat wedergeven; ende wijsden zij dat hij meer sculdich weer, dat solde hij geven. Ende op dese voirwairde ginc die man van hoir. Ende hierenboven heeft Jacob Gherijtssoen de viscoper haer doen bieden voir den raet, ende dede een zwair beclach op hoir, ende weerde miins heren gezworen hieruut, dat zij dair gheen recht up doen mochten, ende toech die sake aen den rade van der stat, die dair twe van horen rade toe zetteden. Ende die twe van den rade namen die gezworen dairbij, ende wijsden voir recht, dat men den herinck vertollen zolde bi den last, also dat den coopman wedervoirde drie leeukiins, ende sleten den coopman mede toe enen gulden voir sinen cost. Ende van deser slitinge en wart Benedichten gheen weete van den rade gedaen. Also dat die raet van Utrecht hair opsleten, ende overdragen heeft, dat Benedicte den rade broecaftich is, ende dat sij vergiffenisse bidden solde, ende dan te beteringe gheven

[p. 75]

solde x^m. steens. Ende aldus heeft sij voirgegeven den coopman enen gulden voir sinen cost ende dese x^m. steens, dat boven gewoenten ende recht is; want die raet in miins heren tollen gheen rechtinge noch bewint en heeft, mer miins heren gezworen siin dair sculdich aff te rechten, ende nyemant anders. Ende die hebben van dengenen, die in den onrechte vallet, een take wijns. Hieraff begeert miin heere rechtingen.

16. Item zo is de rait van Utrecht binnen jairs tot Oudmunster gecomen in die kerke, ende hebben die sacristie mit willen opgeslagen ende enen man dairuut genomen.

17. Item als miins heren mairscalken enige vredelose lude zueken willen, dair heeft die stat een gebodt up doen leggen, dat hem nyement uter stat van Utrecht dienen en moet, dair sij minen heren bij vercorten, daer mijn here aff begeert, dat sij die gebode affdoen ende mynen here bistendich sijn tegen alle vredelose lude ende die gewelt uut den lande helpen keren, ende dat sij dieghene, die sij hoer borgerscap genomen ende die stat verboden hebben, om deswil dat si die vredelose hebben helpen zoeken, dat sy dat gebot daeraff affdoen.

(Minuut in Diversorium Frid. de Blanckenhem primum. fol. lxxxix vlg. Utr. rijks-archieven.)

XXI. Antwoord van de stad Utrecht op eene memorie van grieven van bisschop Frederik van Blankenheim. (1417¹⁾.)

Dit is antwoirde der stat van Utrecht ende hoers raets out ende nywe opter cedelen van sulken gebre-

1) Zie over deze tijdsbepaling: R.v.U. Inl. p. 109.

[p. 76]

ken, als onse genedige here van Utrecht der stat voirseyt overgegeven heeft.

I. Optes officiaels gebreken.

1. Opten iersten půnte, dat hout aldus: ‘Inden iersten van den geesteliken gerechte, soe wanneer die een borger den anderen doet dagen voer den officiael van Utrecht ende hem dan daer een libelle gheeft ende dan dieghene, die angesproken ende dat libelle gegeven wort, dat den rade van der stat thoent ende biet dat aen den raet te bliven, soe set die raet daer twe toe, die sij libellemeisters heiten, ende dwingen den aenspreker daertoe, dat hij die sake aen die libellemeisters bliven moet, ende verbieden hem sijn recht voer den officiael te vervolgen.’

Antwert die raet der stat van Utrecht out ende nye: Dat sij van ouder gewoenten, voer ons genedichs heren tijden van Utrecht ende voer voel sijnre voirvaderen bisscopen, dat alsoe gebrůyct ende haergebracht hebben.

2. Op dat ander půnte, dat hout: ‘Item desgelijx doen sij, alst hem genuecht ende aen hem versocht wert, van geesteliken personen, die die borgere van Utrecht voer den officiael om hoer geestelike guede aenspreken, ende oick van den lantluden, die buten hoere vrieheit geseten sijn, ende dwingen hem alse voirseyt is, ende verbieden horen procuratoren hoer recht te vorderen voir den officiael voerseyt.’

Hierop antwert die raet out ende nye voerseyt: Dat daer een composicie aff is tusschen der clesien ende onser stat. Ende die composicie hout die raet voirseyt nae hoere bester wetenheit; ende van den lantluden, des en onderwinden hem die raide voirseyt also niet.

3. Item opten derden půnte, dat hout: ‘Item ge-

[p. 77]

valtet oick dickwijll, alse die tůge gehoert sijn in den saken voir den officiael van Utrecht, ende die getůychnisse bescreven is ende aen beiden sijden den pertijen overgelevert is, dat dieghene, die aengesproken is, mit die getůychnisse voer den raet ghaet, ende doet die wederpertye trecht verbieden als voirseyt is.’

Hierop antwert die raet out ende nije voirseyt: Dat hem dat onkenliken is, ende sij daer nye off gehoert en hebben.

4. Item opten iiii^den půnte, dat hout: ‘Item wanneer een borger van Utrecht enige excessen doet, die tot correctien des geesteliken rechts alleen hoeren, alse woeker overspoel ende diergelijc, daer setten sij twe toe, die heiten woekermeisters, die die woekenaers corrigieren, dat si mit Gode noch mit recht niet doen en mogen. Ende en willen oick niet lijden, dat die officiael off die provisoer dieghene corrigier, die die excessen gedaen hebben.’

Antwert die raet out ende nye alse opten iersten půnte: Dat sij dat van ouder gewoenten, lange voir ons heren tijden voirseyt ende voel sijnre voervaderen, also haergebracht ende gebrůyct hebben van onsen borgeren ende ondersaten.

5. Item op dat vijfte půnt, dat hout: ‘Item so warden daer dagelix bannige lude in den kercken ende opten kerchoven in der stat van Utrecht gegraven. Ende als die officiael van Utrecht sijn processen daerop seynt, ende gebiet, dat men sij opgraven sal ende cesseren also langhe thent dat gedaen is, ende voert alsullic vervolch daerop doet, als dat bescreven recht dairaf begrepen heeft, soe verbiet die raet van der stat den procuratoer des hoefs, dat hij dat recht niet vorderen off vervolgen en moet; daer mynen here van Utrecht ende sinen geesteliken rechte voel te kort ynne geschiet.’

[p. 78]

Antwert die raet voerseyt: Dat sij dat nije geweten noch gehoert en hebben; mer men noeme hem erghent daert geschiet is, sij willen hem redeliken daerynne verantwerden.

II. Opten gebreken der ecclesien aen der stat voirseyt.

6. Opten iersten punte, dat hout: ‘In den iersten van hoeren dagelixschen gerichten, die hem die stat lange tijt onbrůyck gemaect heefft.’

Antwert die raet oůde ende nywe der stat voirseyt: Dat sij hem die dagelixsche gerichte niet onbrůyck gemaect en hebben; mer omdat die raet sach grote verschalkinge ende bedriechgenisse der lude, soe heeft die raet een overdracht daerop gemaect op hoeren borgeren ende ondersaten, om grote nůtschap des gemeens.

7. Opten anderen punte, dat hout: ‘Item so breken sij sulke composicien als sij hebben van den wijnsijs.’

Antwert die raet voirseyt: Dat sij gheen composicien van den wijnsijs en breken.

8. Opten derden punte, dat hout: ‘Item moeten sij sijs gheven van hoeren koern te malen, dat tegens der kercken vrijheit is.’

Antwert die raet voirseyt: Dat die stat heeft op horen backeren, die coepbroet backen, enen oůden molensijs, van langen jaren allerwege haergebracht ende gehadt, ende des gebruken sij noch.

9. Opten vierden půnte, dat hout: ‘Item moeten sij sijs gheven van den bier, dat hem hoer ambochsman levert ende dat sij copen in der stat.’

Antwert die raet voirseyt: Dat sij ghenen sijs van der clesien en nemen; mer die brouwers, die bier om gelt veyel brouwen ende alle man vercoepen, die geven onser stat hoeren sijs.

[p. 79]

10. Op dat vijfte půnte van der inhibicien, dat hout: ‘Item so verbieden sij, dat men gheen inhibiciën lesen en moet, ruerende van geesteliken rechte; als wie dat doet, dien verbiedt men tien jaer die stat; ende daermede is die ecclesie gehindert in hoeren rechte te vorderen, dair sijs noet hebben¹⁾.’

Antwert die raet voirseyt: Dat den rade dat van langen jaeren, voir ons genedichs heren tijden, van onsen oůderen dat alsoe aengecomen is, ende dat also haergebrocht ende gebrůyct hebben, ende nyeman ye anders gehoert en heeft, die nu levet²⁾.

1) Zie de keur: Roese. VIII. 2. (dd. 1403 vlg. Burman, Utr. jaarb. II. 48.)

2) Volkomen juist: zie de keur Liber hirsutus. X. 1. (dd. 1365.)

III. Opten gebreken in den schoůtambocht aen der stat.

11. Op dat půnte ende hoůt: ‘Item mynen genedigen here van Utrecht, dien behoeren van allen vechtkoren bynnen der stat den derden penning, des een wijltijts die koren vercoft worden, daer mijns heren genaden van enen jair aff gerekent wairt van sinen schoůt in der tijt lxxxiiii gulden, nae inhoůt der rekeninge, die mijns heren genaden daeraff gedaen is; ende dit was van den jaer van xiii, ende mede worden die ierste drie maende van den jair van xiiii vercoft, daer mynen genedigen here aff gerekent is xv gulden xiiii wit van den drien maenden. Ende zijnt dier tijt tot desen dage toe, dat is omthrent II½ jaer, soe en is mynen here daer niet aff gecomen te samen xv gulden. Ende die raet van der stat heeft zeynt dier tijt, dat die koeren laetste vercoft worden, die koren selve verwaert; ende dus bliven mijns heren koren versuumt ende verloren, ende mijn genedige

[p. 80]

here begeert van der stat, dat sij hem in desen stucken niet en vercorten, ende laten hem dairaf dat hem mit recht toebehoert.’

Antwert die raet voirseyt oůt ende nye: Dat sij hoeren raeden bevelinge doen willen, dat sij engheen koeren en nemen dan op onsen raethuse voer der kisten, ende dat die schoůte daerbij sitte off sijn bode bij sinen bevele, ende ons heren deel van den koren selver boer, nae den olden gewoenten van den koeren te boeren¹⁾.

1) cf. Roese. CIV. 1. (R.v.U. I p. 225.)

IV. Opten gebreken in den maerschalc-ampte in den Nederstichte.

12. Opten iersten půnte, dat hoůt: ‘In den iersten Peter Hermanssoen, dien sij verantwerden voer horen ondersaet, die wonaftich is op Cortehove ende vissche genomen heeft uut korven in Alfers meer van der Horste.’

Op dat ander půnt, dat hoůt: ‘Item Roloff die Coster, ende woent in Kockengen ende en is gheen borger, die heeft der stat ballinge in den Stichte geweten ende hem teten ende te drincken gegeven. Ende oick so heeft hij mittenselven ballingen op wege geweest ende veel ghemengs mit hem gehadt.’

Op dat vierde půnt, ende hoůt: ‘Item Gerijt van Raeden, ende woent in Jutfaes, had die maerschalc gepant mit eenre expandacien, daer die stat die pande aff wedergehaelt heeft.’

Op dat vijfte půnt, ende hoůt: ‘Item Henric Winter, ende woent op die Haer, daer die maerschalc aff gepant hadde aen allen sinen goede mit eenre expandacien, daer hem die raet die pandinge aff verboden heeft.’

[p. 81]

Antwert die raet voirseyt: Dat sij nyement verantwert en hebben, hij en is hoer borger off ondersate.

13. Op dat derde půnt, ende hoůt: ‘Item Aernt van Obbueren Zwederssoen is gevangen, omdat hij van mijns genedichs heren wegen van Utrecht als een schoůt mitten heemraders geschouwet heeft in sijnre schoůwen, ende daer hij niet vorder ynne gedaen en heeft dan hem die heemrait daeraff wijsden dat recht was.’

Antwert die raet voirseyt: Dat Aernt niet gevangen en is, omdat hij recht gedaen heeft, mer omdat hij onser stat broekach(tich) geworden is boven enen geblive ende slitinge outs raets.

V. Opten gebreken in den maerschalc-ambocht van Emelant.

14. Opten iersten půnt, dat hoůt: ‘In den iersten heeft Peter Hans Wildensoen, Lůůt Hans Wildensoen ende Willem Hans Wildensoen gebroedere een apenbaer huystotinge gedaen op Emenesse aen Trůde Boůts huys. Ende doe sij dese huystotinge gedaen hadden, doe gingen sij tUtrecht, ende worden daer borgere. Ende dese drie voirseyt woenen op Emenesse, ende sijn borgere geworden bij onss maerschalcs tijden nu in der tijt.’

Antwert die raet out ende nye voirseyt: Dat sij nyement verantwert en hebben, hij en is hoer borger of ondersaet; mer hebben hoer borgere onsen lieven here gebroect voir der tijt, dat sij borger worden sijn, daer will die raet to helpen, dat sij bescheideliken beteren.

15. Op dat ander, op dat derde, op dat vierde ende op dat vijffte, die hoůden: ‘Van Bůys Ritgerssoen, die int woůt wonen soude op Voskeel ende hůystotinge gedaen soude hebben in Loesderbroeck aen Geyken

[p. 82]

Bartoutssoens hůys, dair Lambert Reynerssoen sijn geselle van den maerschalc om geschat is, dien die maerschalc voir hem geboden ende besculdicht hadde ende die stat verantwerde.’

‘Item van Aernt Gerbrantssoen, die op die Duust woenen soude, ende die maerschalc mit eenre expandacien panden woude, dien die stat verantwert voer hoeren borger.’

‘Item tot Zoes woenen twe brůeders Willem Wouterssoen ende Gijsbert Wouterssoen, dien die maerschalc koermede eysschet, ende die stat verantwert voir hoir borgere.’

‘Item sijn daer meer borgere in den maerschalcampt voirseyt, die nergent te rechte staen en willen dan bynnen Utrecht.’

Antwert die raet opten iiii půnten voirseyt: Dat sij nyement en verantwerden dan die hoer borgere off ondersaten sijn.

VI. Opten gebreken in den Overstichte.

16. Op dat ierste půnt, dat hoůt: ‘In den iersten had die maerschalc een wijff gevangen ende hiet Hildegont Godevaerts, die hij in lofften hadde onder een peen van hondert older schilden, die he om lieften wille des raets quytschelden moest, ende se lovede bi der penen voirseyt aen des raeds hande, die broeken te beteren bi den maerschalc ende bi den raede, daer op die tijt to geset waren Willem van Alendorp ende Jan Pot, ende dat heeft drie jair gestaen, dat die maerschalc dairvan tot ghenen eynde comen en kan, daer hij mennige reyse om gedaen heeft aen der stat.’

Antwoirden die rade voirseyt: Dat sij hoeren raeden daerto geset bevelinge daervan doen willen, dat sij van dien saken ten eynde gaen soelen.

[p. 83]

17. Op dat ander půnt, dat hout: ‘Item so had die maerschalc enen gevangen, die hiet Steven Aernts Coppertssoen, die voir lijve aengesproken waert, den die stat verantwert voir horen ondersaet, des die maerschalc der stat onderwijsde, dat hij hoir ondersaet geworden was bynnen der tijt, dat hem die maerschalc in vangnisse ende in gelofften hadde; ende daerentendens overdragen waert bij mijns heren rait ende den achte oversten: zinttemael dat hij voir lijve aengesproken waert, dat hem die maerschalc aen den gerechte brengen soude ende laten hem geschien dat riddere ende knechte wijssden dat recht waer. Ende doe mijn here Over Ysel gereden was, doe moest die maerschalc den man van der loften ende vengnisse qůijtschelden om der stat wille.’

Antwert die raet: Dat Steven Aerntssoen onser stat ondersaet is; ende hadde hij mynen here gebroect, dan woůden sij Steven Aerntssoen so onderwijsen, dat hij ommer beteren soude bij onsen rade nae sinen broeken.

18. Op dat punte, dat hout: ‘Item so heeft die stat van Utrecht uutgeseynt tot Zeyst ende hebben daer doen vangen Gerijt van der Stegen ende sinen stiefsoen, dair sij mynen here in sijnre heerlicheit aen verkorten.’

Antwert die raet voirseyt: Dat sij enen man gewacht hadden niet verre van der stat ende dien doetgeslagen woůden hebben ende ter doet wonden, om groten dienst, die die man onser stat gedaen hadde, zodatter stat wal noet geweest hadde, daer noch meer op te doen.

19. Op dat leste punt ende hout: ‘Item so verantwert die stat borgers, die buten sitten ende die anders nerghent te recht staen en willen dan voir der stat banck.’

Antwert die raet out ende nye voirseyt: Dat sij die

[p. 84]

noet daerynne dringet, dat sij hoer borgere alsoe verantwerden moten, om des groten onrechts wille, dat die maerschalken dagelix in den lande doen boven den lantbrief.

Oick, genedige here, heeft uwe stat van Utrecht voel gebreken van mennigerhande stucken, daer sij gherne bijvůegen willen van hoeren vrienden van den raide voirseyt bij uwer genaden vrienden ende anders etc., om alle gebreke op allen sijden gevůechliken neder te leggen ende te verslichten; ende hem dairynne also redeliken bewijsen, dat sij hopen, dat uwe genaden dat voir dat goede nemen sullen.

(Minuut in: Diversorium Frid. de Blanckenhem secundum. fol. cclix vs. Utr. rijks archieven.)

XXII. Memorie van grieven van bisschop Rudolf van Diepholt tegen de stad Utrecht. (c. 1450¹⁾.)

In dustaniger manieren als hiernae bescreven staet plach men dat schultampt tot Utrecht te regieren bij tijden bisscop Frederix van Blanckenhem zaliger gedachten:

1. In den eersten soe plecht men te rechten aen den blode van onss genadichs heren wegen.

2. Item soe pleecht die schulte van der stat mitten scepenen dairover te rechten nae guetduncken des raits, ende soe brenget men die luyde des avonts tot des schouten huys, dat geen borgere en zijn.

3. Item als men recht, soe pleget die schoute mitten scepenen te peerde upten Plaetse te commen, ende plegen soe staetliken ende eerbairlic uut te rijden ende doen recht.

4. Item soe pleecht die schoute mitten scepenen

1) Zie over deze tijdsbepaling: R.v.U. Inl. p. 110.

[p. 85]

die cost te doen, wanneer dair een gericht is, als van der teringe, soe sij tsamen blijven eeten.

5. Item soe pleecht die stadt van Utrecht nyemant geen geleyde te geven dan bij guetduncken des schouten van der stadt, soe wanneer die heere dair selven nyet tegenwoirdich is. Ende soe pleecht die schoute mede te buersprake te gaen, ende believen dat geleyde van des heren wegen.

6. Item soe plegen die vijve te overdragen mitten schouten van der stat alle jaere, als sij gekoeren weeren: soe wes dat hem aenqueme van enigen guede, dat gestolen waer off dat aper wair off dat gevonden waer, dair soude die scoute die een helfte aff hebben van der heerlicheyt wegen ende die vijve die ander helfte.

7. Item alle die vechtkoeren, die geschien in der stadt off in der stat vrijheyt, dair plach die schoute van der heerlicheyt wegen van te hebben dat een dardendeel, die stat van Utrecht dat ander dardendeel, ende die raitsluyde van der stat dat derde derdendeel.

8. Item soe plecht men den schouten van der stadt altoes een zweert nae te dragen, van des keysers wegen van Roemen ende in die eer des bisscops van Utrecht.

(Item soe plegen die tweelf scepenen peerde te houden; dair plegen sij hoeren heere mede tegens te rijden eerbairlic mitten schouten van der stadt, soe wanneer een bisscop in sijnre stat van Utrecht quam¹⁾.)

9. Item soe plecht die schoute laten vangen diegenen, dair hem aen twyvelt, ende soe sall die schoute in een atmael den oeversten seggen die sake, wairomme dat hij die luyde heeft laten vangen.

1) Dit artikel is in de minuut doorgeschrapt.

[p. 86]

10. Item soe en plach men nyet voir den raet off oudermans die ene den anderen te bieden van schade off van schulde; dat doet men nu dagelix ende lange tijt gedaen heeft, dat alsoe nyet en plach te wesen bij bisscop Frederix tijden, dat alsoe niet en geboirt; ende sij sullen ten rechte gaen totten geesteliken off weerliken rechte.

11. Item soe en sal men geen personen off ondersaten mijns heren, geestelic off weerlic, geseten off woenachtich buten der stat ende statvrijheyt van Utrecht, trecken eysschen bieden off stellen te rechte voir den raet off oudermans van Utrecht; mer men sall eenen yegeliken te rechte stellen off staen laten dair hij te rechte hoirt.

12. Item tot wat tijden enige saken van echtscip, van schedinge van echtscip, van overspill, van testamente, van woeker ende van anderen saken, die van hoirs selfs natueren behoeren te staen tot kenninge ende slitinge des geesteliken gerechts, gebracht versocht off begunnen worden in geesteliken rechten, dan en sullen die raet noch oudermans der stat van Utrecht dat nyet verbieden noch hijnder in doen, die sake en sullen voirt moegen gevordert ende geëyndet werden als dat van rechts wegen behoeren sall.

13. Item die stat die en sel gene ondersaten mijns heeren, geseten off woenaftich in den lande buten der stat ende statvrijheyt, aennemen noch verantwoirden voir hoere borgere.

14. Item die borgere off inwoenre der stat verderven mijns heren toll tot Renen. Die en sullen genen wijn tolvrij voeren verbij den toll voirseyt, dien sij beneden Keserwerde gecoft off geworven hadden; mer mijnen heere dair toll aff te geven gelijc anderen.

(Item soe en sullen geen burgeren van Utrecht, die gene schiltboirtige lude en sijn, nyet mede ter ken-

[p. 87]

ninge gaen up mijns heren rechtdach noch stemme dairin hebben¹⁾.)

15. Item soe heeft die stat mijns heeren lantmeter affgeset ende den hoeren dairaen; dat aff te doen ende mijnen heere sijnen lantmeter te laten.

(Minuut in Diversorium Rod. de Diepholt primum. fol. ccxxxii. Utr. rijks-archieven.)

1) Dit artikel is in de minuut doorgeschrapt.

XXIII. Antwoord van de stad Utrecht op de voorgaande memorie. (c. 1450.)

Dit is die antwoerde op die půnten, die ons heren genaden der stat van Utrecht bescreven overgegeven heeft, dat scoutampt angande.

1. Item op dat ierste punt ‘an den bloede te richten van des heren wegen,’ des is men tevreden, als mijn heere ziin regalia heeft.

2. Item op dat půnt ‘dat die scout ende die scepenen dairover te richten plegen na goetdůncken des raets, ende die lude dan des avonts te brengen tot des scouten huis,’ des is men oeck tevreden, dat geen borgere en ziin.

3. Item op dat půnt ‘dat die scout mitten scepenen te peerde optie Plaetse te comen plegen, ende also statelick uut te riden ende doen rechten,’ des is men oec tevreden.

4. Item ‘dat die scout ende scepenen die cost zelve doen zellen, wanneer dair gericht is, als van der teringe, so zij te zamen bliven eten,’ des is men oec tevreden.

5. Item ‘van den geley te geven’ sel men voirtan mynen heere, als hij hier is, ende zinen scout in

[p. 88]

zinen uutwesen, te kennen geven; ende wie die personen ziin, die men geleyde geven sell, eer men ter buerspraeck gaen zell. Ende zo zel die scout mede te buerspraeck gaen, off hij wil, ende believen tgeley.

6. Item ‘dat die vive, als zij ierst gecoren ziin, te overdragen plegen mitten scout van gestolen goede, aper goede ende gevonden goede, dat die scout die helfte dairvan te hebben pleecht,’ is men oec tevreden, dat onsen borgeren ofte ondersaten niet aen en ruert.

7. Item ‘van den vechtkoren’ is men tevreden, dat ons heren genaden dat derdendeel dairvan hebbe na uutwisinge dier cedulen, dair ons heren genaden ende die stat van Utrecht in vrientlicheiden in den voirleden jaer inne gecomponiert ziin, ende hierna bescreven staet, ende die groetheit ende die zwaerheit der koren, die vijnt men in onser stat boeken, oec hierna bescreven.

Item in den voirleden jaere wert verdedinct mit ons heren genaden, dat: ‘Die vechtkoren binnen Utrecht sel die stat behouden een maent na ons genedichs heren wederseggen, ende tenden der maent sel onse genedige heere zulke kueren hebben als zine voirvaders te hebben plagen.’

‘Item so wie den anderen sloege mitter voyst ofte wronge mitter nose, die gelt een pont, mach ment op hem proven mit tween reckelijken luden; is des niet, hij mach zweren ziin onscout¹⁾.’

‘Wie den anderen bloetreyst mitter voyst off mitten nagelen sonder wapen, de gelt een pont; doet hijt mit wapene off mit enigerhande dinge, so verbuerde hij twe pont²⁾.’

1) Zie deze keur: Liber albus. III 2. (R.v.U. II. p. 6.)

2) Liber albus. III. 3.

[p. 89]

‘So wie steket off slaet den anderen een koerwonde, die gelt drie pont¹⁾.’

‘Die den anderen slaet te bruloft, dair men die bruyt truwet, die gelt vive scellingen²⁾.’

‘Die den anderen thuyssoeket mit gewapender hant, de gelt v pont, mach ment proven mit tween reckelicken luden. Blijft hij staende voirt huis ende mach men dat proven, so sel hij efter gelden vijff pont; mach mens niet proven, so mach hij zweren onscout³⁾.’

‘So wye mit wapender hant lopet in een huis ende steket off slaet een koerwonde, die verliest x pont, mach ment proven mit tween reckelijcken luden. Blijft hij staende buten huys ende inwerts steket off slaet, wont hij yement, mach ment proven mit tween reckelijcken luden, die gelt x pont; mach mens niet proven, so sweert hij onscout⁴⁾.’

‘Die den anderen will slaen opter strate, vlyet hij in een huis ende hem die ander volget int huis, die gelt twe pont voir die huyssoekinge; mer wont hyne ofte slaet, so gelt hij die koere alse recht is⁵⁾.’

‘Alle die koren siin bij nachte gedubbelt⁶⁾.’

‘Een koerwonde is nagels lanc ende knokels diep⁷⁾.’

‘Die enige koer tonrecht besweert opten anderen, de is datzelve, dat dander soude wesen; mar hij zel gelden dubbelden koer⁸⁾.’

‘Die den anderen wapeldrengt, die sel gelden vijff pont, mach men bedragen mit tween reckelicken luden⁹⁾.’

1) Liber albus. III. 4.

2) Liber albus. III. 5.

3) Liber albus. III. 6.

4) Liber albus. III. 7.

5) Liber albus. III. 8.

6) Liber albus. III. 9.

7) Liber albus. III. 10.

8) Liber albus. III. 11.

9) Liber albus. III. 14.

[p. 90]

‘Die den anderen onweerlicken aenvaet in eernsten moede, die gelt x scellingen¹⁾.’

‘Wair enich scepen raed off oudermanne, die tot enen vechtelick quame ende des in partye viel aen die een zide ofte aen die ander zide ende dair medevechter worde, die verbuerde vijff pont often koer alse recht wijst²⁾.’

8. Item ‘dat men den scout een zweert nadraecht van des keysers wegen van Romen ende in die eer des bysscops,’ des is men tevreden dat et also gescye.

9. Item ‘dat die scout mach laten vangen dengenen, dair hem aen twivelt,’ des is men tevreden van den misdadinge, die onse burgere ondersaten off inwoenre niet en ziin, na der ouder gewoenten, by ons heren genaden voirvaderen, bisscoppen tUtrecht, onverbreckelick gehouden³⁾, in zodanigen scijn, dat zo wie die scout vanct of doet vangen des voirmiddages, zell hij den oversten te kennen geven voir der zonnenonderganc, ende zo wie hij doet vangen na der zonnen, zel hij den oversten te kennen geven des anderen dages voir den eten⁴⁾

10. Item ‘dat men niet en biede noch geen zaken aen en neme voir den rade off voir den oudermans, van scade off van sculde, mer die te recht te wisen,’ is men tevreden, dat et gescye na ouden haircomen ende na inhout onser statboeken, dair aldus gescreven staet:

‘So wie den anderen aenspreket van scade ofte van scoude voir die oudermans, dair der oudermanne

1) Liber albus. III. 15.

2) Liber albus. III. 23.

3) Het gecursiveerde is in de minuut doorgeschrapt en vervangen door het daarna volgende.

4) Deze laatste volzin is ontleend aan: Roese. LXXIX. 1. (R.v.U. I. p. 215.).

[p. 91]

broken niet aen en hangen, dat zel men te recht wisen, sonder diegene, die uuter lude huise varen off die den anderen aenspreket van verdient loen ofte van voirwerden ofte die om reet gelt copen sonder enige dage dairvan te hebben, dat sal men rechten na der ouder gewoenten, ende oec van dengenen, die den weert mit zinen gelage ontghinge¹⁾.’

11. Item ‘dat men gene personen ofte ondersaten mijns heren geestelick off weerlick, geseten offte woenaftich buten der stat ende der stat vriheyt, inbieden eyschen trecken of te rechte stellen en zoude voir den raet ofte oudermans’, des is men tevreden, behoudelicken ons onser ouder wylcoren, na uutwisinge onser statboecke, hierna bescreven, ende oec mede behoudenlick dat punt, hier oec nabescreven, in ziinre machten te bliven, so dat in den verleden jaer tusschen ons heren genaden ende ons mynlick verdedinct is. Oeck zo ist een out haircomen geweest, dat onse burgere nyement aen den marscalc brengen en moeten, bespreken noch beswaren, dan voir onsen rade; ende dit aldus overbreckelic voirtan te houden.

Item aldus staet bescreven in onser stat boeke: ‘Die onse borgeren gewelt doet, ende wyllen onse burgere doen bi den statrade dat men hem eyschende is, de borgere den zel die gemene stat bescermen²⁾.’

Item dit is dat verdedinct is in den verleden jaere tusschen ons heren genaden ende ons op dit voirseyde punt: ‘Ende die stat die en sell nyemant vangen off inbieden uut den lande, dan die hoiren borgeren onderzaten ofte ingeseten gewelt doen.’

12. Item ‘dat men geen zaken van echscappen, overspell, testamente, woeker off andere zaken, die van

1) Dit citaat is in de ons bewaarde rechtsboeken niet te vinden.

2) Zie deze keur: Liber albus. XVII. 2. (R.v.U. I. p. 17.)

[p. 92]

hoirs selfs natueren wegen behoren te staen tot kennynge ende slitinge des geestelicken rechts, ende gebrocht begonnen of versocht wair in den geestelicken recht, uten geestelicken rechte voir den raet trecken en zoude, noch enich verbode te doen, mar dat recht aldair laten eynden,’ des is men tevreden, behoudelic ons onser ouder wilcoren, van ouden haircomen ende ondachtelicken jaeren by tyden ons genedichs heren voirvaderen onverbrecklick gehouden is geweest ende noch gehouden wert. Welke wylcoren ende oude haircomen eendeels hierna bescreven staen; ende dit is alle van dengenen, die binnen onser stat off statvriheit woenaftich ziin:

‘Int jaer ons Heren m ccc ende lxviii wert dit punt hierna bescreven overdragen bi den rade out ende nywe ende mit gemeenre mergenspraeck van allen gilden:

Wair enich persoen geestelick off weerlick, die bynnen onser stat off statvryheit woenaftich waer, die enige persone dagen dede, die bynnen onser stat ofte statvriheyt woenaftich waer, ende hij hem een libell overgave ende tegens hem pleyten woude, so mochte diegene, die gedaecht worde, ziin beraet hebben viertien dage lang na dien dage, dat hem dat lybell overgegeven wair; ende bynnen dien viertien dagen so soude hijt tonen ende aenbrengen den rade van onser stat, ende dat aen des raets handen verborgen, dat hij den aenclager voldoen zoude van zulke gebreke, alse die raet vonde dat die aenclager aen hem ten afteren wair. Ende dan zoude die raet den aenclager also goet hebben, dat hijs oec aen hem bliven zoude; ende woude hijs niet aen hem bliven, so soude hij uter stat wesen ende bynnen eenre mile na der stat niet comen, ter tijt toe dat hij die zake aen den rade van der stat gebleven wair. Ende wair dat zaeck, dat

[p. 93]

diegene, die dat libelle overgegeven wair, den rade dat niet en toende noch aen en brochte bynnen dien viertien dagen alse voirseyt is, so en zoude hem die stat dier zake dairentendens niet onderwijnden, ende behouden alzulke brieve in hoire machte te bliven alse die ecclesie ende die stat malk den anderen gegeven hebben¹⁾.’

‘Van woekere. - Int jaer ons Heren m ccc ende lxx des Dijnxdages na sinte Andries dach overdroegen die gemeen raet out ende nywe:

Wairt dat enich man ofte wijff van dezer tijt voirt woekerden ende ghelt om ghelte gaven ofte enich goet vercoften, des zij niet en leverden dair zij gelt voir gaven, dairt die raet ter wairheyt vonde, die verbuerde also vele alse dat gelt ofte goet beliep, dat hij uutgeset hadde, ende dairtoe zel hij ewelick uter stat rade wesen.

Ende wair yemant die van x℔ i sjaers te rente name, die en zel niet verbueren.

Voirt wair yement, die gelt geleent heeft, dair hij pande, borgen, loften ofte brieve voir staende heeft, die en zel dair niet meer off betalen dan also vele geldes alse hem gelevert is. Ende zo wie meer name, die verbuerde dat hoeftgelt alse voirseyt is. Ende yemant, die den rade dit aenbrochte, die zel hebben van der voirseyder pene den vierden penning²⁾.’

‘Van echscappen. - Item int jaer ons Heren m ccc drie ende tsestich worden overdragen by out raet ende nywe ende by gemeenre morgensprake van allen gilden die punten, die hierna bescreven staen:

Een wijff, die van hoeren getrouweden man voer ende hoirs mans raet niet doen en woude noch by

1) Zie deze keur: Liber albus. CXXI. 1. (R.v.U. I. p. 65.)

2) Zie deze keur: Roese. XIII. 1-3. (R.v.U. I. p. 186.)

[p. 94]

hem bliven, die sel uter stat varen, tenzij dat zij zulke redene bewisen can, dat et die rade van der stat dunket, dat zij billiker binnenbliven zall dan buten varen.

Voert wair enich wijff, die enen getruden man had, dat kenlic wair, ende dairenboven enen anderen man truwede, dat openbaerlic wair, die zoude ewelic uter stat wesen ende een myle van der stat op hair lijff.

Voirt een man, die van denzelven zaken brokich wair gevonden, die zoude tenzelven recht staen alse van den wive voirseyt is.

Voirt een man, die eenre joncfrouwen off eenre weduwen trou aensterkede, ende zij ofte hoir vriende dat der stat toenden, dien zoudmen voir den raet bieden binnen eenre corter tijt. Ende lide hij dier woerde, so soude men die joncfrou off wedu sonder vertreck by hem te crite brengen; ende ginge zij tot hem, so soude hi se behouden, behouden den erfnamen ende den momber hoirs rechts, dat voir dezer tijt gemaect is¹⁾; ende ginge zij van hem so soudment rechten aen ziin lijff. Ende wairt dat hij voirqwaem ende dier woirde missakede, ende die raet ter wairheyt vonde, dat hij (se) geseyt hadde, so soude hij brengen l pont aen hemde ende aen broec ter clocken ende lochenen aldair ziin woerde, off hij zoude x jaer uter stat wesen ende een myle van der stat. Ende wairt dat hij niet voir en qwaem ende hij ontruumde, so soude hij ewelic ballinge uter stat wesen ende een mile van der stat op ziin lijff.

Ende desgelijcs sel wesen van een vrouwenname, die enen man trou aensterkede, dat zij blootshoefts comen zel ter clocke ende geven l pont, off tien jaer uter stat te wesen ende een mile van der stat op haer lijff²⁾.’

1) Bedoeld wordt de keur: Liber albus. VII. 1^b. (R.v.U. I. p. 14.)

2) Zie deze geheele keur: Liber albus. XCIII. 1-5. (R.v.U. I. p. 46.)

[p. 95]

‘Van den overspele. - Item int jaer ons Heren dusent cccc ende xvii des Dijnxdages na sinte Wylboerts dach overdroegen scepen, raede ende oudermans van den rade out ende nywe, alse voirtijts oec overdragen is in den jaer van xcix opten xiii avont ende ter clocken gekundicht:

Wair yemant, die in openbaer overspele zate in onser stat off in onser stat vryheide, die zellen rechtevoert van malckandere sceyden ende bliven. Ende vont ment, dat zij van malcanderen niet gesceyden en waren, so soude die man liggen een maent in den toern ende twijf zoude een jaer uter stat wesen ende een myle van der stat. Ende wairt zaeck, dat enich man of wijff, die in overspull hairtoe off hierna geseten hadden ofte zaten, ende weder vergaderden ende in overspull te zamen quamen, zo zoude die man twe maenden in den toorn liggen ende dat wijff twe jaer lanc uter stat wesen, also dicke alst yemant dede. Ende hier heeft die stat hoir rade toe geset, die de bruekige hierin vernemen zellen. Ende dit zel men alle jaer driewerff mitter clocken kůndigen; ende alle jaer zel die raet die hoer hiertoe zetten¹⁾.’

13. Item ‘dat men gene ondersaten mijns heren van Utrecht, geseten ofte woenaftich in den lande buten der stat ende statvriheyt, aennemen en soude noch voir burgere verantwoerden,’ is men tevreden, dat et also gescie, behouden der overdrachten van den butenburgeren in hoire machten te bliven, die gemaect wert by mynen heere ende der stat, ende overdragen bi den rade out ende nywe op sinte Peters dach ad cathedram anno xli²⁾. Oec mede behoudelic dat, tot wat tyde enige personen van ons

1) Zie deze keur: Roese. CLXXVII. 1. (R.v.U. I. p. 304.)

2) Zie deze overdracht gedrukt: Roese. CCXX. 1. (R.v.U. I. p. 333.)

[p. 96]

heren ondersaten binnen onser stat mit hoire stediger woen quamen, dat wij die dan gelijck andere waell voir burgere ontfangen mogen.

14. Item so mijns heren genaden hem beclaecht, ‘dat zine tolle toe Ryenen bi den burgeren ende ondersaten der stat van Utrecht sine genaden te scande gemaket wert, dat dairomme die burgere ende inwoenre voirseyt geen wine copen off werven en zullen, die beneden Keysersweerde gecoft waren, zij en souden tot Rienen vertollen gelike anderen.’ Dit půnt is verdedinct by mynen heere in den voirleden jaer in zodanige scijn, dat die van Utrecht hoire ouder vryheiden gebruken zullen ende varen op tollenrecht in der manieren hierna bescreven, in denwelken wij hopen onse genedige heere ons berusten sel laten, want doch alle andere Stichsche steden dezer vryheiden van ouden haircomen te gebruken plegen.

Item in den voerleden jaer ziin ons heren genaden optie een zide ende die stat van Utrecht op die ander zide in vrůntlicheyden mit malckandere geconponiert van der tollen voirseyt in dezer manieren nabescreven: ‘Item van der tollen zellen die van Utrecht hoire ouder vryheit in den tollen gebruken, ende varen op tollenrecht. Ende van den gebreke tot desen dage sel onse genedige heer mit recht binnen Utrecht spreken geestelic off weerlic, ende dair zel men hem off doen een onvertoecht recht.’

15. Item also mijns heren genaden claecht, ‘dat ziin lantmeter offgeset is ende der stat lantmeter dair weder aen, dat of te doen ende mijns heren lantmeter te laten,’ dair antwoert die stat weder op, dat van ouden haircomen by ons genedichs heren voirvaderen die stat alleen die lantmeter geset heeft buten den heer, ende oec der stat cleder te dragen plagen, als noch den menigen wel kenlic is; in denwelken

[p. 97]

ouden haircomen hoept die stat, dat se ons heren genaden berusten zel laten gelijck andere Stichsche steden.

Copya van den brieve, dair ons heren genaden ons in geconfiermiert heeft alle onse privalegiën, rechten, vryheyden, wilcoren, coren ende oude haircomen.

‘Allen dengenen, die dezen brief zellen zien off horen lesen, doen wij Roedolph van Diepholt, bi der genaden Goets elect van Utrecht ende confirmyert van den stoel van Romen, te weten ende maken cont, dat wij onsen lieven burgers ende der stat van Utrecht alle hoir brieve, diet gemeen rueren, privilegiën, rechten, vryheiden, wilcoren ende coren, die zij hebben off vercregen hebben van keyseren, van Roemschen coningen ende van biscoppen tUtrecht onsen voirvaderen, zo wie zij geweest hebben, ende alle hoir oude haircomen, die zij bij onsen voirvaderen tijden ende bij hoire ouder tiden haergebracht hebben tot dezen dage toe, confirmeren, vast ende stade geloven te houden sonder enich wederwoerde ofte werken mit goe den trouwen. In oirkonde des briefs besegelt mit onsen zegell. Gegeven int jaer ons Heren dusent vierhondert drie ende dertich des Vridages na sinte Pouwels dach convercio.’

(Minuut in Diversorium Rod. de Diepholt primum. fol. ccxxxiiii. Utr. rijks-archieven.)

XXIV. Extracten uit het Buurspraakboek der stad Utrecht betreffende den strijd van de stad met bisschop David van Bourgondië.

1. 27 Februari 1476.

Dese uutspraike is gedaen van mijns gnedigen heren

[p. 98]

wegen op Hazenberch in bijwesen scepen, raide ende oudermans opten Asschelwoensdach.

Die erweerdige in Goide vader, hoge ende moigende forst, onse gnedige heere mijn heere van Utrecht laet weten enen ijgeliken, dat hij om ruste ende vrede in zijnre gnaden stat van Utrecht tonderhouden, ende opdat die goide ende ontsculdige gheëert gevrijet ende bescermpt, ende die misdadige ende quade gecorrigiert moigen werden, mit ripen raide dairop gehadt, ghedeputiert ende geordiniert heeft vier goide manne, bij namen Henrick van Apcoude, Clais Engbertssoen, Henrick van Vianen ende Jan die Witte die tijnnegieter, die men noemen zell mijns heeren dienre. Dien welken zine gnaden bevolen hebben: 1^o. ondersoick ende inquisicij te doen van allen excessen, misdaden ende onbetameliken woirden ofte wercken, die in zijnre gnaden stat ende statvriheide van Utrecht geschiet zijn ende noch geschien zullen, die trouwelike aen te brengen ende te kennen te geven zijnre gnaden scout ende scepenen van Utrecht. 2^o. Ende bij dage ende sonderlinge bij nacht die wege ende straten binnen der stat ende statvriheyt voirseyt te visitieren, die misdadigen ende onsedigen, die zij opter daet bevynden, aen te tasten, te vangenen ende in die gevangenisse opt vleishuis te brengenen ende te leveren, die goide eerbare ende die hoischelike wanderen te bescuddenen ende te bescermenen nae hoeren vermoigen. 3^o. Ende in oneerbare steden ende plaetsen te gaen ende die te visitieren ende daerop, bij bevele van den scout ende scepenen voirgenoemt, sulke sorge te dragen, dat die quade wercken ende hantieringen, die aldair geschien mochten, verhuet ende geschut werden. 4^o. Ondadige voervechters, dair zij die bevynden, te vangenen ende in die gevangenisse te brengenen als voirseyt is, ende dat te kennen geven den scout ende scepenen voirscreven.

[p. 99]

Wairom mijn gnedige heere den voirseyden vier personen ende enen ygeliken van hem verbiet, dat zij boven dat voerverclaert staet niemant aen en tasten noch en vangen of en misdoen aen live noch aen goide, noch niet vorder en doen noch hem en onderwijnden, anders dan bij bevele van den scout voirscreven off zinen stedehouder off Henricx van Gent, raide mijns gnedichs heren voirscreven, of enen van hem in absencien van den anderen.

Ende want mijn gnedige heere van Utrecht, om ruste ende vrede tonderhoudenen in zijnre gnaden stat ende statvrijheyde ende onder den gemeynen volke, die voirgenoemde vier personen geordiniert ende hemluden beveel gedaen heeft als voirseyt staet, ende zijne gnaden hem dairinne stiven ende stercken willen, soe verbiet mijn gnedige heere eernsteliken enen ygeliken, oick wie hij zij, opt verboeren van hoeren liven ende goiden, dat zij den voirgenoemden vier personen noch hoeren dienren ofte hulperen ruerende van hoeren dienste ende bevele voirseyt niet en misdoen noch en doen misdoen, in woirden nochte in wercken heymelick noch openbaer in enigerwijs. Gebiedende harde eernstelike den scout ende scepenen voirgenoemt: waert zake dat hemluden ofte enigen van hem hijrenboven misdaen worde, dat zij dat aen den misdadigen strengeliken richten, sonder ymant des te verdragen. Oick gebiet mijn gnedige heere enen ygeliken van zinen ondersaten: waert sake dat die voirgenoemde vier personen ofte enich van hem allen ymande eyscheden ofte vermaenden, hemluden hulpe ende bijstant te doen mitter hant, om ymant te vangenen off anders hoere voirscreven beveell te volbrengen, dat zij hem terstont helpen ende bijstant doen mitter hant nae hoeren vermoigen sonder weygeren; want indien dair ymant ghebreclich inne bevonden worde,

[p. 100]

soe beveelt mijn gnedige heere voirseyt den scout ende scepenen voirgenoemt, den ongehoirsamen ende rebelligen na gelegentheit der zaken alsoe te corrigieren, dattet anderen exempell zij hem diergeliken the wachten ende te verhueden.

2. Des Saterdages na Sacramenti (7 Juni) 1477.

Die raide out ende nywe laten weten allen onsen borgeren ende ondersaten, die op dese tijt binnen lants zijn, die enige beclachten off wes opzeggens hebben moigen op ons gnedichs heren raide van Utrecht of op zijnre gnaden officiers ende amptluden, tzij van gelde ofte van goide, die hem onbehoirliken int vervolch van hoeren saken ende rechten ofte in wat manieren dattet anders toegekomen mach wesen afgenomen zijn, dat zij dat te kennen geven Gerit Zoudenbalch ende Jacop Jacopssoen, van onsen raide out ende nywe dairtoe gheschict, binnen vier dagen naistkomende; ende die op dese tijt niet inlandich en zijn, binnen vier dagen nadat zij binnen lants gekomen zijn. Die stat van Utrecht ende dat gemeyne lant willen hem bistant ende hulpe doen, na den lantrechte, gewoenten ende ouden heerkomen, om weder te moigen krigen ende verhalen datgene, dair zij toe gherechticht zijn, alss dat geboirlike wesen zall. Ende waer ymant, die ten afteren ofte bescedicht waere ende dat niet te kennen en gave alss voirseyt staet, ende die rait ter waerheit bevonde na der voirseyder tijt, dien en soude men niet voerstain alss voirseyt staet, ende dairtoe zoude hem die rait corrigieren nae hoirs zelffs goitduncken. Ende hijrvan zel men een cedell off uuthangen voir der scepen huis, opdattet een ygelik weten mach, dient aendraicht ende noit is te weten.

[p. 101]

3. Des Manendages nae Petri ende Pauli (30 Juni) 1477.

Die rait lait weten ende verbiet allen onsen borgeren ende ondersaten, dat niemant van hemluden tot Wijck en reyse op myns heren rechtdach, bij zwaere correcxij tottes raits goitduncken. Ende waert sake, dat ymant van onsen borgeren ofte ondersaten hijrenboven versumich in zinen rechte worde ofte vellich gewesen worde, dairvan zell die stat hoir hoeftheer wesen.

(Uit het Buurspraakboek. Stads-archief van Utrecht.)

XXV. Extracten uit het Raads dagelijksche boek der stad Utrecht betreffende den strijd der stad met bisschop David van Bourgondië.

1. Des Woensdages na Symonis ende Jude (30 October) 1476.

Scepenen, raide ende oudermans hebben belieft ende gheconsentiert, dat onser stat cameraer betalen zel van den koeren ende broeken in den jaere lxxv lestleden, Gheryt van Ryn den schout, Gheryt uut den Leen, Jacob Jacobssoen ende Henrick van Ghent voir hoeren dyenst, dien zij gedaen hebben uut bevele myns heren van Utrecht, als die vive plaghen te doen, elcx hondert pont voer hoere pensie, ende voer hoere absconsen ende lanternen, die zij zelve betailt hebben, elcx thien pont. Ende (die) stadt zel gelden die twee dele ende myn heere van Utrecht wil betalen dat derdendeel, dat hem die cameraer betalen zel ende corten dat aen den koeren ende broiken.

Desgelycx zel die cameraer oick geven den vieren, die dyenden in den jaere van lxxiiii lestleden om-

[p. 102]

trent vier maende, alze Henrick van Ghent, Willem die Vosse, Gheryt van Ryn die schoute ende Eerst van Drakenborch voer hoeren pensien hondert pont onder hem vieren, ende voer hoeren absconsen ende lanternen, die zij zelve betailt hebben, elcx thien pont.

2. Des Dinxdages na Quasimodo opten XXIII^sten dach in Aprili 1477.

Heeft die rait van der stadt eens deels van hoeren ouden rechten ende heerkomen weder aengenomen; ende die oversten in der tyt, alze Henrick van Ghent scepenenborgermeyster, Jan Knyf raitborgermeyster ende Willem van Lochorst ende Dyrc Bor van Amerongen overste oudermans hebben die vive geset na der ouder gewoenten van den yersten halven jaere.

3. Des Sonnendages op (lees: voer) sunte Pancracius dach (11 Mei) 1477.

Die raide out ende nywe hebben belieft ende geconsentiert te schicken bij mynen heere van Utrecht mitter ecclesien ende ridderscap, van gebreken tusschen mynen heere voerseyt ende der ecclesien, ridderscap ende onser stadt wezende, ruerende van onsen privilegiën, rechten ende ouden heerkomen. Ende hebben gheschict uut den ouden raide Jacob Jacobssoen, Jan die Coning, uut den nywen raide Beernt Proys Aelbertssoen ende Gherijt Zoudenbalch.

4. Des Vrydaghes voer Pinxteren (23 Mei) 1477.

Die ghemeyne raide, aennemende weder onse oude gewoenten ende heerkomen, hebben gekoeren Peter van Zulen voer enen scepen in die stede van Henric van Nyevelt zaliger gedachten. Ende Peter voerseyt heeft terstont zynen eedt gedaen in tiegenwoerdicheyt van den raide na der ouder gewoenten.

[p. 103]

5. Des Saterdaghes na Sacramenti (7 Juni) 1477.

Die raide out ende nywe overgecomen ende dat die Schive ofwezen zall.

6. Des Vrydaghes na der octaven van den heyligen Sacramente (13 Juni) 1477.

Hebben die raide out ende nywe weder aengenomen hoere oude heerkomen van der kyesinge scepenen raide ende oudermans, die na der ouder ghewoenten niet gekoeren en zyn. Ende want Henrick van Ghent, op deze tyt scepenenborgermeyster gezet van mynen heere van Utrecht, deszelven myns heeren rait gheweest heeft tot op enen dach voer Lichtmissen lestleden, ende daerom in den raide niet zitten en mach na ouden gewoenten; ende oick Jan Knijf raitborgermeyster, Willem van Lochorst ende Dyrck Bor van Amerongen, overste oudermans, ghene overste wezen en moigen op deze tyt, om deswillen, dat zij in den jaere lxxv lestleden overste geweest hebben, daerom zijn zij ofgeset. Ende (die) Brouwers hebben enen anderen ouderman gekoeren voer Willem van Lochorst: Tijman Dedel. Ende die Grauwerkers hebben gekoeren Dyrck Bor van Amerongen: Jan van Groenevelt. Dit voer gedaen wezende, hebben die ghemeyne oudermans weder ghekoeren voer enen rait Jan Knijf uut der Snijder gilde. Ende als die voerseyde twee oudermans ende Jan Knijff rait hoere gewoentlike eede gedaen hadden, hebben die gemeyne raide weder gekoeren twaelf scepenen; te wetenen thiene van den schepenen, die van mijnen heere van Utrecht gezet waeren, ende voer Henrick van Ghent voerseyt ende Henrick Knoip, die een van den twaelven gezet was, hebben zij gekoeren Willem van Lochorst ende Dyrck Borre van Amerongen voergenoemt. Welke xii scepenen oick terstont hoere eede gedaen hebben in tiegenwoerdyc-

[p. 104]

heyt van den raide opten huse. Ende die raide out ende nywe willen vortmeer houden ende achtervolgen die kyesinge van den oversten int achtede jair, als dat transfix, doer den gildenbrief gesteken, dat innehout ende begrepen heeft¹⁾.

1) Het hier bedoelde besluit (van Dinsdach na Pauli conversio 1465) staat gedrukt bij: Van de Water, Utr. placcaatb. III p. 8S. De gildenbrief van 1341, waardoor het stuk getransfixeerd was en volgens wiens bepalingen de hier beschrevene keuze der nieuwe raadsleden plaats had, vindt men aldaar: III p. 68. In 1479 (Saterdach na Katherine) besloot de raad, ‘dat die overdracht, gemaect in den jare van 1465 lestleden, alse dat diegene, die in der oversten stoel op die tijd gecoren soude worden, binnen acht jaren daerna in der oversten stoel niet weder gecoren en soude werden, nedergeleyt ende afgestelt is; ende willen bliven by den gildenbrief ende dien in machte ende weerde houden.’ (l.c. III p. 88.)

7. Des Saterdages na Odolfi (14 Juni) 1477.

Opten xiiii^den dach in Junio ontfenghen die raide oudt ende nywe antwoerde van mijnen heere van Utrecht, ruerende van den scepenen te eeden.

Henrick van Abcoude, Cornelys Foyck van den ouden raide, Gheryt Zoudenbalch ende Loef van Jutfaes zijn geschict uut den raide out ende nywe, om over te zien onse rechten ende oude heerkomen, ruerende van den scepenen te eeden.

8. Des Saterdaghes na Translacionem Martini (5 Juli) 1477.

Die raide out ende nywe hebben overdragen ende gheordineert, dat onse oversten, nu in der tijt ende die namails komen zellen, weder zulveren kovelen hebben zellen, die hem die stadt betalen zel na den ghewoenten ende overdrachten, eer die tabbarden laetstwerve gestelt woerden; ende die tabbarden zellen

[p. 105]

weder ofwezen. Behoudeliken dat die oversten in elker tijt hoere zulveren kovelen dragen zullen in die eere van der stadt op die vier principail hoichtyden in den jaere, alle Onser Vrouwen-daghe, alle Aposteledage, ende alle Stacien-daghe der stadt.

9. Des Sonnendages na Arnolfi (20 Juli) 1477.

Die raide out ende nywe zyn overdragen, dat men noch eens scriven zel mynen gnedigen heere van Utrecht, ruerende van den scepenenrechte.

10. Des Donredages na Arnolfi opten XXIIII^sten dach in Julio 1477.

Oick hebben die raide out ende nywe overdragen, dat onse scepenenborgermeyster in der tijt Jan van Lantscroen die scepenen eeden zel ende recht houden, na den innenhouden van onsen privilegium, ons gegeven van bisscop Jan van Vyrneborch.

11. Des Woensdages na Pantaleonis opten XXX^sten dach in Julio 1477.

Die raide out ende nywe hebben belieft ende aengenomen die dedinge ende tractaet, tusschen mynen heere van Utrecht ende den drien staten van den lande gemaict, ruerende die onderhoudinge van den lantrechte, privilegiën, rechten, gewoenten ende ouden heerkomen.

Jan van Rynes heren Jans zoene heeft zynen eedt gedaen van dat schoutambocht tUtrecht na der ouder gewoenten. Ende doen hij zynen eedt in tiegenwoerdicheyt van den raide alzoe gedaen had, terstont ghingen die scepenen, van den raide laestwerve na der ouder ghewoenten gekoeren, op myns heeren hof; ende aldaer ontfeng die schout voerseyt van den schepenen hoere ghewoenlike eede, in tieghenwoer-

[p. 106]

dicheyt van den prelaten van den vyf godeshusen, binnen Utrecht wezende. Ende des aftermiddages ghingen die vorseyde schout mitten scepenen over die Beyerbrucge ende over die Vischbrucge ende deden gracie.

(Uit het Raads dagelijksche boek. Stads-archief van Utrecht.)

XXVI. Brieven van de stad Utrecht aan bisschop David van Bourgondië over het in den eed nemen der nieuwe, volgens de oude rechten der stad gekozene schepenen. 11 Juni, 22 Juli 1477.

1. Eerweerdige vader in Gode, hoichgeboeren forst, gnedige lieve heere!

Alzoe uwe forstelike gnaden ons alle onse brieve, diet ghemeyn rueren, privilegiën, rechten, wilkoeren ende koeren, die wij hebben of verkregen hebben van keyseren, van Roemschen koningen ende van bisscoppen tUtrecht, uwer gnaden voirvaderen, zoe wij zij geweest hebben, ende alle onse oude heerkomen, die wij bij uwer gnaden voirvaderen ende bij onser ouder tyden haertoe gebracht hebben, gheconfirmiert, vast ende stade geloift hebben te houden zonder enige wederwoerde ofte werken mit goden trouwen, gelijck dat claerliken blyct in uwer gnaden bezegelden brieve, ons dairvan gegeven, na den innenhouden der copiën in dezen onsen beslotenen brief gheleyt, welke onse rechten ende oude heerkomen etc. ene wijle tyts herwerts niet onderhouden en zijn noch hoeren voirtgaeng gehadt en hebben moigen, als kenliken ende openbaer is; soe ist, gnedige lieve heere, dat wij, om alles besten wille ende zonderlingen om ruste ende vrede alhijr onder den gemeynen volke te moigen onderhouden, die voerseyde onse rechten, oude heerkomen etc. weder aengenomen ende aengetast hebben, dyer

[p. 107]

weder te gebruken als wij voir dezer tyde geplogen hebben te doen, ende uut crachte ende vermoigen van dien onsen rait, scepenen ende overste gekoeren ende gheordiniert. Ende wanttan diezelve scepenen uwer gnaden ghenen eedt gedaen en hebben na behoeren, ende wij alhijr niemant en weten, dien zijlude van uwer gnaden wegen hoere geboirlike eede doen moigen, daerom dat scepenenrecht nederleyt ende niet en mach ghehouden werden, waerbij wij ende dat gemeyne volck, beyde gheestelich ende weerlich, alzoe wel die van buten of van binnen door uwer gnaden stat zijn, zeer behindert, beschedicht ende veraftert zijn ende hoe langer zoe meer behindert, beschedicht ende veraftert zullen werden, indyen uwe gnaden zulcx niet en verhueden; bidden hijrom, zoe wij oitmoidelycste ende dyenstelycxste konnen ende moigen, uwe forstelike gnaden, dattet denzelven believen wil, die voerseyde scepenen alhijr te doen eeden ende recht te laten gheschien na onsen rechten ende ouden heerkomen voerscreven, int twelck ons ende den gemeynen volke zeer danclike, dyenstelike ende oirberlike doen zullen uwe gnaden. Soevele dan deser onser oitmoidiger ende dyenstliker bede gheschien zel moigen, begeren wij een goetlich bescreven antwoerde, ons na te moigen rechten, bij dezen onsen bode van denzelven uwen forsteliken gnaden, die altois over ons gebiedende, God almachtich behueden ende bewaeren moit lanclivich, zelich ende gesont. Gescreven opten xi^den dach in Junio anno etc. lxxvii.

2. Eerweerdige vader in Gode, hoichgeboeren forst, gnedige lieve heere!

Alzoe wij uwer forsteliker gnaden anderdaghes heb-

[p. 108]

ben doen scriven, hoe dat diezelve ons alle onse brieve, dye tghemeyn rueren, privilegiën, rechten, wilkoeren ende koeren, die wij hebben of verkregen hebben van keyseren, van Roemschen coningen ende van bisscoppen tUtrecht, uwer gnaden voervaderen, zoe wie zij gheweest hebben, ende alle onse oude heerkomen, die wij bij uwer gnaden voervaderen ende bij onser ouder tyden hiertoe gebracht hebben, geconfirmiert, vast ende stade geloift hebben te houden zonder enige wederwoerde of werken mit goeden trouwen, gelyck dat claerliken blyct in uwer gnaden bezegelden brieve, ons daervan gegeven, na den innenhouden van der copien, die wij op die tyt in onsen beslotenen brieven overzeynden uwen moigentheyden, welke onse oude heerkomen ende rechten etc. enen wijle tyts herwerts niet ondergehouden noch achtergevolcht en zij(n) noch hoeren voertgancg niet gehadt en hebben moigen, als dat kenliken ende openbaer is; soe wij dan, gnedige lieve heere, om alles besten wille ende zonderlingen om rust ende vrede alhijr onder den gemeynen volke te onderhouden, die voerseyde onse rechten ende oude heerkomen weder aengenomen ende aengetast hadden, dyer te gebruken als wy voir dyer tijt geplogen hadden te doen, ende uut crafte van dien onsen rait, scepenen ende overste gekoeren ende gheordiniert. Ende want diezelve scepenen uwer gnaden ghenen eedt gedaen en hadden, noch oick tot hiertoe niet gedaen en hebben, daerby dat scepenenrecht alhijr op die tyt nederlach ende noch nederleyt, in afterdeel ende scaden uwer gnaden ondersaten gheestelich ende weerlich ende oick anderen, alzoe wel die buten als die binnen deser uwer gnaden stadt woenaftich ende zich onthoudende zijn. Biddende daerom in denzelven onsen brieve, zoe wij oitmoidelycste konden ende mochten, uwen forsteliken gnaden, dattet

[p. 109]

denzelven believen wilde, die voerseyde scepen alhijr te doen eeden ende recht te laten gheschien na onsen rechten ende ouden heerkomen voerscreven, ghelyck den voergeruerden onsen brief, daertoe wij ons refereren, van dien dat vorder innenhout ende verclaert. Op welken onsen brief uwe forsteliken gnaden zich gheweerdicht hebben ons weder te doen scriven, dat onse oversten ende scepenen te voeren alhijr niet in verminringe onser rechten, privilegiën ofte anders, mer bij onsen gemeynen believe ende consent gestalt waeren etc., gelyck die voerseyde uwer gnaden brief, dien wij goetlich ontfangen ende in goeder maten verstaen hebben, dat mit meer anderen woerden vorder innenhout ende begrepen heeft. Waerop wij uwen gnaden dyenstelike begeren te weten, ende int wailnemen van uwen gnaden ende zonder storinge van dien, dat wij niet en weten noch ons kenliken is, enigen consent ofte believinge na onsen rechten ende gewoenten daertoe gedaen te hebbenen, mer hebben dat moiten gehengen ende lyden, als uwe gnaden beth weten dan wij gescriven konnen. Doch, gnedige lieve heere, dat overgestelt; want wij niet en begeren dan alle tgoent te doen uwen forsteliken gnaden, dat goede ondersaten hoeren rechten lantsheere schuldich zijn te doen, meer ende niet min, ende oick onse rechten ende oude heerkomen, gelyck die ons van uwen gnaden geconfirmiert zijn als voerscreven staedt, gheerne onderhouden ende achtervolgen zouden, om rust ende vrede onder den ghemeynen volke alhijr te moigen staende houden, soe ist dat wij noch anderwerve, zoe wij alreoitmoidelycste ende dyenstelycste konnen ende moigen, bidden uwe forstelike moigentheyden, dattet denzelven gheweerdigen ende believen wil, die voerseyde scepenen alhijr te doen eeden ende recht te laten geschien na onsen rechten ende ouden heerkomen. Want, gne-

[p. 110]

dige lieve heere, indien dat alzoe niet gheschien en soude moigen, des wij doch aen uwen goedertierenheyden ende gnaden niet en vermoiden, alsdan zulle wij zonder twyvel genoidicht ende bedwongen werden, zulken rait ende voersien dairop te hebben, bijalzoe dat die scepenen gheëedt ende recht gehouden moigen werden als dat na onsen rechten, privilegiën ende ouden heerkomen dan geboeren zal, twelck ons alsdan niet verkieren noch onvruntlich afnemen en willen die voerseyde uwe forstelike gnaden, die altois over ons gebiedende ende, zoevele wij deser onser oitmoidigen bede genieten zullen moigen, een goetlich bescreven antwoerde bij dezen onsen bode wederzeyndende, God almachtich behueden ende bewaeren moit lanclivich, zelich ende gesont. Gescreven opten xxii^sten dach in Julio anno etc. lxxvii.

(Uit het Brievenboek der stad. Dl. ii. p. 245, 254. Stads-archief van Utrecht.)

XXVII. Raadsbesluit, waarbij de oudste schepen bij afwezigheid van den schout in zijne plaats gesteld wordt. 17 November 1479.

Des Woensdages na Martini 1479.

Overdroegen scepenen, raide ende oudermans, dat zij hoere overdrachten, gemaict in den jaere xiiii^c. ende thien des Manendages na sunte Peters ende sunte Pouwels dage¹⁾, inhoudende: ‘als die schout des morgens to negen uren ende des avonts to drien uren niet ten rechte en quaem, dat alsdan die outste scepen, die dan ter bancken ten rechte quaem, schout wezen zal, ende daervoir hebben dubbelde hogen,’

1) Zie dit besluit: Roede boeck. XXVIII. 8. (R.v.U. I p. 165.)

[p. 111]

in hoere volcomenre machten houden ende hebben willen. Ende waert zake, dat enich van den scepenen, die alzoe ten rechte quamen ende die outste dan waeren ende recht hielden, enigen last, verdriet, hinder ofte scade van ymants, hij waere wie hij waere, leden ofte daeran cost doen mosten, daervan zal die stadt hoer hooftheere wezen, ende zijlude daerinne voerstaen ende daervan ontheffen ende ontlasten opter stadt cost.

(Uit het Raads dagelijksche boek. Stads-archief van Utrecht.)

XXVIII. Brief van bisschop Frederik van Baden aan de stad Utrecht, houdende verzoek om den schout der stad, die tot gevangenisstraf veroordeeld is, te herstellen. 11 Augustus 1503.

Van Goits gnaden Friderich bisschop tUtrycht, geboren marckgreve van Baden.

Eirbaere lieve vrunde!

Wy syndt bericht woerden, hoe dat unse schulte aldair van u op de poorte gesleten ghewoerden sy, omme deswillen dat hy woerde gehat solde hebben mit enigen van den schepenen, berorende unse schultampt ende omme trecht in eren tholden, offte hoe syck die saeken dan anders begeven moegen hebben, sodat hy die vryheyt gecoren hefft, twelck uns in waerheyt ungeboirlicken dunckt. Ende begeren dairomme ser ernstlicke, dat ghy sulcke slitinge ende de saeke berusten laten ende upstellen willen thent unser overkompste in unse lande aldair, dat offt Got wyl waill balde geschien moichte, ende laten hem unse voirseyde schultampt in middelen tyden, hoe voir, vredelicken bedienen, omme trecht synen voirtganck thebben. Updat nyemants dairby vercortet werde, willen wy, aldair gekomen wesende, de gebreken ver-

[p. 112]

hoeren ende naet bevynden van dien geboirlicke dairinne geschien laten, des wy uns also tho geschiene genslicken tot u versien. Godt zy mit u! Gegeven in unsen sloite Vollenhoe den xi^en dach in Augusto anno etc. tertio.

(Origineel in het Stads-archief van Utrecht.)

XXIX. Raadsbesluit betreffende een voorslag van bisschop Philips Van Bourgondië aan de stad Utrecht, om over verschillende punten in overleg te treden. 7 Maart 1520.

Des Manendages na Letare Jherusalem 1520.

Onse genedige heere van Utrecht heeft op huyden voer den raide out ende nye gescict joncker Daneel van Boechout van Beverweerde etc., Eerst van Ysendoeren ende meyster Hermen Hagen, zijnre genaden raide, tkennen gevende:

1. In den yersten opt scriven shertogen van Gelre, dat mijn genedige heere van Utrecht ende die stadt sich mitter ritterscap ind Hollenderen tegen zijn stat Grueningen verbonden ende versegelt solden hebben etc. Alse dat zijn genade sulcx nyet gedaen en had, noch oick gheensins doen en wouden buyten consent ende belieffnisse van zijnre genaden staten aen beijden zijden der Yselen etc.

2. Ten anderen wouden zijn genaden der stadt van Utrecht alle haer rechten ende privilegiën helpen stijven ende stercken. Ende oft yemant van buyten off van bynnen dairtegens rebelligeerde, wouden zijn genaden dat helpen straffen ende corrigeeren, begheerende, wij zijn genaden desgelijcx doen wouden.

3. Ten derden dat zijn genaden voergehouden was van wegen shertogen van Gelre bijvyrsen(?), dat onse genedige heere Coevoerden nyet en soude moegen

[p. 113]

bevesten ende sterck maicken, overmits privilegiën van Grueningen etc.

4. Ten vierden van den ouden rutersculden, die sich onder den hertoge van Cleve ende Gulick onthouden, dair onlancx besettinge off gesciet wair, datwelck overmits contra-arrest afgescoeven was; mit begeerten een dachfaert dairop tusschen beyden te ramen, dair zijn genade die sijne mede bijscicken wouden.

5. Ende ten lesten heeft onse genedige heere doen begheeren, dat die rait in zijnre genaden heerlicheyt nyet tasten en souden, gelijck zijn genade in der stat bewijnt doen en wouden.

Hierop heeft die rait out ende nye gescict beyde die scepenenborgermeisters, beyde overste oudermans, twee scepenen, twee raide ende twee oudermanne uut elken raide tot onsen genedigen heere, om zijn genaden te dancken ende te presenteeren, sulcx gherne te willen doen, ende lijff ende goet bij zijn genaden op te setten etc.

(Uit het Raads dagelijksche boek. Stads-archief van Utrecht.)

[p. 114]

Bijlage.

Stukken betreffende den strijd der bisschoppen van Utrecht met de stad Amersfoort over het bezit van heerlijke rechten.

Ook de hierna volgende stukken behoeven nauwelijks eenige toelichting. In Hoofdstuk VI § 3 van mijn werk: Recht en rechtspraak te Utrecht in de middeleeuwen vestigde ik de aandacht op het feit, dat de rechtsgeschiedenis en de ontwikkeling der rechtsinstellingen van de stad Amersfoort nagenoeg dezelfde schijnt geweest te zijn als die der stad Utrecht. Het was daar de plaats niet, deze stelling nader toe te lichten: eenige bewijsstukken daarvoor geef ik thans in het licht. De door mij in hoofdstuk II van het aangehaalde werk geschetste ontwikkelingsgang der stad Utrecht kan bijna overal tot toelichting der Amersfoortsche toestanden dienen: tot het schrijven der Amersfoortsche rechtsgeschiedenis zou eene uitvoerige studie noodig zijn. Het materiaal daarvoor is echter gewis aanwezig. Het Amersfoortsche rechtsboek, uitgegeven door De Geer in de Nieuwe bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving (N.R. IV p. 236, 544), en de gegevens, verspreid in Van Rootselaars: Amersfoort, 777-1580, (wellicht aangevuld door de studie van de op het Utrechtsche rijks-archief berustende

[p. 115]

middeleeuwsche registers over de rechtspraak van den Amersfoortschen raad), zullen, in verband met de door Matthaeus tot toelichting van den Auctor incertus en de nu hierbij gedrukte stukken, die den sleutel der ontwikkeling geven, hoogstwaarschijnlijk de gelegenheid bieden om de Amersfoortsche rechtsgeschiedenis met voldoende zekerheid te ontwerpen.

S. Muller Fz.

I. Scheidsrechterlijke uitspraak van hertog Willem van Gelre over de geschillen tusschen bisschop Frederik Van Blankenheim en de stad Amersfoort. 3 Juni 1394.

(Gedrukt bij: Matthaeus, Rer. Amorf. script. p. 222.)

II. Scheidsrechterlijke uitspraak van de steden Utrecht, Deventer, Kampen en Zwolle tusschen bisschop Frederik van Blankenheim en de stad Amersfoort. 16 December 1409.

(Gedrukt bij: Matthaeus, Rer. Amorf. script. p. 232.)

III. Memorie van grieven van bisschop Frederik van Blankenheim tegen de stad Amersfoort. (c. 1413?¹⁾.)

Dit siin alzulke verbreke als miin genedige heer van Utrecht heeft aen der stat van Amersfort, dat den maerscalc-ampt in Emelant aendrag[et].

1. In den iersten soe woent daer een man op Snidderlaer, ende is geheten Heinric Ger[ijtsoen]; die heeft een openbaer huystotinge gedaen aen Godekiin Ber-

1) Ik neem dezen datum gissenderwijs aan, omdat het stuk in het Diversorium onmiddellijk volgt op het hiervoor onder N^o. xix afgedrukte verdrag van 1413.

[p. 116]

toutsoens huys in Loesderbroec, daer die maerscalc enen man geheten Lambert Reinerssoen, dat siin medegeselle was, of gescat heeft. Noch dese selve Heinri[c] Gerijtsoen heeft enen man, geheten Ghise Coster, een stuc boecweitslants ontseeyt ende thuysgevoert, ende die messen uut sinen vaelt gevoert, ende siin dac van sinen berch genomen, daer Ghise Coster¹⁾ voerseyt dat hout v[an] vercoft Ghijsbert van Snidderlaer om v gulden; ende hier wil Ghise Coster voerseyt mit sinen live bybliven, dat hem dit gesciet is mit gewelt. Des heeft die maerscalc desen voerseyden Heinric Gerijtsoen voer hem geboden, ende besculdich[t] van desen voerseyden broeken, des hi den maerscalc antwoerd ende seide, hi weer e[en] borger tAmersfort, ende en stonde nergent te recht dan binnen der stat van Amersfort; nochtans wil die maerscalc wel bewisen, dat hy ende siin ouders op Vosculen gewoent hebben twiintich jaer of daeromtrint. Ende desen voerseyden Heinric Gerijtsoen en geert die maerscalc niet te doen dan volcomen recht van den lande.

2. Item op Vosculen woent een man, geheten Gerijt Egbertsoen, heeft een openbaer huystotinge gedaen aen Godeken Bertoutsoens huys in Loesderbroec, daer die maerscalc enen man geheten Lambert Reinerssoen, dat siin medegeselle was, of gescat heeft; ende desen voerseyden Gerijt Egbertsoen verantwoerd die stat van Amersfort voer horen borger, also dats die maerscalc niet te lantrec[ht] gekrigen en kan. Ende desen voerseyden Gerijt Egbertsoen en geert die maerscalc niet te doen dan volcomen recht van den lande.

3. Item so heeft die stat van Amersfort veel borger buten hoere vryheit, ende noc[h] alle dage meer aennemen, die nergent terecht staen en willen dan bin-

1) Lees: Heinric Gerijtsoen.

[p. 117]

nen der stat van Amersfort; ende so wanneer men hem die wake biet, dat ons la[nt] noot is, so seggen sy, dat sy borger tAmersfort siin, ende en willen nergent waken dan binnen der stat van Amersfort.

4. Item so heeft die stat van Amersfort twee borger binnen hoerre stat, gehet[en] Roelken Rikoutsoen ende Willam Heynmanssoen, die hebben den maerscalc enen knecht of doot geslagen, omdat hy enen dief had helpen vangen, die sy i[n] hoerre stat onthoeft hebben.

5. Item so moest mijne here wedergheven iii^c. ende lv gulden, die hem Herman Kaerman van sinen schoutampt tot Amersfort gerekent hadde, off die stat van Amersfort wolde die an Herman voirseyt gehalden hebben, dair mynen here van dunct, dat hem dairan te kort geschiet is.

(Minuut in: Diversorium Frid. de Blanckenhem primum. fol. xcii. Utr. rijks-archieven.)

IV. Memorie van grieven van bisschop David van Bourgondië tegen de stad Amersfoort. (1462¹⁾.)

Gebreke, broeken ende excessen myns genedigen heren van Utrecht op sijne stadt van Amersfoert.

Ramynge myns genedichs heren, ter begeerte der eerbaeren heren prelaten dekenen ende capittelen der vijf goitshuysen tUtrecht, om ruste ende vrede in den lande te houden, daerop myns genedigen heren ra-

1) Deze memorie is het stuk, waarop gevolgd is de uitspraak der drie Overijsselsche steden dd. Woensd. Mar. Magd. av. 1462, gedrukt bij: Matthaeus, Rer. Amorf. script. p. 318 (cf p. 304). Vgl. ook: Burman, Utr. jaarb. II p. 416. - V. Rootselaar, Amersfoort. II p. 49.

[p. 118]

mynge is, dat men dat alsoe ordinere ende voege, dat men recht, beyde geestlick ende weerlick, in den lande ende steden houde ende hebbe; te weten dat die stat van Utrecht ende die stat van Amersfoert elck hebben ende houden, daer sie recht toe hebben, ende hem myt rechte toebehoert, ende dat sie mynen genadigen heere laten hebben, houden ende rustelike gebruyken dat hem ende sijnre kercken toebehoert, sonder yement den anderen daerinne te vercorten myt onrechte.

1. Int ierste heeft die stadt van Amersfoert contrarie myns heren heerlicheit ende rechten, die myn genadige heere geloeft ende gezwaeren nyet te vermynneren noch te laten vercorten nae sijnre macht, bij nacht slapender tijt mytten klockenslach bynnen der stat van Amersfoert enen, geheiten Mense Poyt, op sijnen bedde ende in sijnen huys doetgeslagen, mede tegen hoeren eedt; want die raet altijt, als sie gekoeren weerden, sweren moeten, die borgeren van gewelt nae hoere macht te beschermen, dat myn genadige heer begheert gericht te hebben ende sulx voertaen verhuet weerde.

2. Item die raet van Amersfoert houden dagelix recht, ende onderwijnden hem myns heren heerlicheit ende gerichte, dat sijnre genaden schout ende scepenen tot Amersfoert behoert te richten, dat sij over lijff oft anders; ende rechten aent bloet buyten onsen schout ende scepenen, tsij myt hangen raeden mytten zweerde oft anders als dat gelegen is, groetlike dragende tegen myns heren hoege heerlicheit; daerbij dat schoutampt voirgenoemt myt sijnen toebehoeren myt allen mijnen genadigen heere afhendich gemaect ende vervrempt weert, dat myn genadige heere begheert gericht ende voirtaen afgedaen ende verhuet te werden.

[p. 119]

3. Item die stat van Amersfoert nemen mijnen genadigen heere sijne broeken ende vechtkoeren bynnen Amersfoert, die sijne genaden myt rechte sijn aendeell daeroff toebehoert; daeraff begheert myn genadige heere restitucie, ende dat sie sijne genaden die voert laten boeren oft sijnen schout van sijnre wegen, alst behoert.

4. Item die stat van Amersfoert voirbieden myns genadichs heren geestlike recht bynnen der voirseyder stat, dat myn genadige heere begheert affgedaen te hebben ende meer verhuet te weerden.

5. Item die stat van Amersfoert hebben buyten der stat ende hoere vrijheit in myns genadichs heren lande, daer myn genadige heere nyement en kent vanger te wesen dan¹⁾ hem selve oft sijne amptlude van sijnre wegen, Jacob Nennyng gevangen voir myns genedichs heren slot ter Eme, ende den bynnen Amersfoert gevangen gebracht, in groet hijnder ende afterdeell myns heren heerlicheit, daer myn genadige heere beteringe van begheert. Mede hebben sie dat gedaen contrarie der zwoenen, die laetste reyse gemaect ende van hem medebesegelt.

6. Item die borgere bynnen Amersfoert houwen ende raden myns genadichs heren busch op den berch aff ende uut der eerden, boven dat myn genadige heere dat tot mennigen tijden verboden heeft; dat myn genadige heere begheert gericht te hebben ende voirtaen te verhueden sulx te geschien.

7. Item hebben die stat van Amersfoert des maerschalcks knecht van der Eme bynnen Amersfoert beanxt ende sijn peerdt daer genomen ende ene tijt lang gehouden, omdat dieselve dienre des merschalcks sekere borgere van Amersfoert op myns genadichs

1) Het HS. heeft: ‘dat.’

[p. 120]

heren busch houwende gevonden ende ter Eme gesekert hadde; dat myn genedige heere begeert gericht te hebben ende voertaen verhuet te weerden.

8. Item die van Amersfoirt vangen bynnen der stadt van Amersfoirt ende hebben verdreven ende gevangen die lude uuter stat van Amersfoirt van hoeren gueden, bij hem selven buyten mijnen genadigen heere oft sijnen scout aldair in der tijt, dat sie niet doen en moegen; dair mijn genadige heere begeert beteringe van te geschien ende voirtaen verhuet te werden, ende die geverdreven ende gevangen lude weder in te comen.

9. Item soe hebben die van Amersfoirt boven mijns heren geboeden tot Soes, dair mijn genadige heere sijne tienden dede vercoepen, doetgeslagen enen geheiten Frederic, in groet hynder ende afterdeel mijns genadigen heren heerlicheit ende sijns geleides; dewelcke dat gedaen hebben dagelijx te Amersfoirt bij der strate gaen ende dair uut ende in gedaen¹⁾ hebben; dair mijn genadige heere richtinge van begeert, ende sulx meer verhuet te werden.

10. Item soe hebben die van Amersfoirt enen mijns genadigen heren pander bynnen Amersfoirt gevangen, omdat hie uut was, synen dienst te verwaeren ende te doen als hem bevolen was ende sijnen ampte toebehoirt; dat mijn genadige heere begeert gericht ende den pander sijnen scade, dairbij geleden, betaelt te werden, ende sulx meer te verhueden.

11. Item soe hebben die van Amersfoirt twee bueren van Emenesse, die bynnen Amersfoirt van den gericht van Emenesse gesant woirden om ene wete van den gerichte aldair te doen, dair bynnen gevangen,

1) Lees: ‘gegaen’?

[p. 121]

in groten hynder ende afterdeel mijns genadichs heren heerlicheit; dairaff mijn genadige heere richtinge begeert, ende voirtaen verhuet te werden.

12. Item soe hebben die van Amersfoirt Willem van Weerdensteyn gehouden bynnen der stat van Amersfoirt, die mijns genadige heren ondersaten dreyget te moirtbarnen, ende anders voele quader ondaden in mijns genadigen heren lande gedaen ende gehantiert heeft, boven overdrachten, te Herderwijck opten dachvaert bij mijns genadigen heren raden ende raetsvrienden der steden van Utrecht, Amersfoirt, Deventer, Campen ende Swolle dair uutsproken ende overdragen; dat mijn genadige heere begeert gericht te hebben ende voirtaen verhoet te werden.

13. Item die van Amersfoirt houden bynnen der stat van Amersfoirt Jacob Sebeke, dien mijn genadige heere hadde bynnen der stat van Renen doen sekeren bij den scout aldair, die uuter sekerheit gegaen ende ontlopen is ende hem dagelijx bynnen Amersfoirt behelpet ende ontholdet; dat mijn genadige heere begeert gericht te hebben ende sulx voirtaen verhoet te werden.

14. Item die stat van Amersfoirt hebben enen pachter mijns genadichs heren vicaris, meister Johan Militis proests tot Arnhem, buyten hoere vrijheit wonende, geboden, dat hie hem sijne pachten ende renthen niet betalen en soude, dair sie geen gebot en hebben; dat mijn genadige heere begeert gericht te hebben ende voirtaen verhoet te werden.

15. Item nae voele dachvaerden, bij der ecclesie ende drie steden van Overyssel geholden op die voirseyde gebreken ende excessen, om die te verclaren voir ruste ende vrede slants, sonder meer gebreken te sullen vallen oft geschien, dat niet genoech wesende hebben die van Amersfoirt dairnae op den busch tot

[p. 122]

Amerongen twee of drie questiers¹⁾, borgers der stat van Utrecht, op mijns genadichs heren straten mit gewelt geslagen, gewont ende gevangen, ende gevangen bynnen die stat van Amersfoirt gebracht, ende alsoe mijns genadichs heren straten geschynt, dairaen sie mijnen genadigen here groetlike gebroecken ende misdaen hebben.

16. Item noch heeft die stat van Amersfoirt tot voele plaetzen in mijns genadichs heren landen die pachters van der ecclesie ridderscap ende borgere der stat van Utrecht mit gewelt ende gewapender hant ende mit macht gesekert ende gedwongen, dat sie bynnen die stat van Amersfoirt mosten comen ende hem aldair den pacht, toebehoerende der ecclesie, sommige van der ridderscap ende den borgeren der stat van Utrecht ende meer anderen, loven ende verborgen mosten te betalen aen hoeren handen.

17. Item oick heeft die stat van Amersfoirt den ondersaten myns genedichs heren voirseyt tot Rienen, Amerongen ende tot meer plaetzen myt gewelt ende onrechte beroeft van hoeren gueden, ende hem dat myt gewelt genomen ende bynnen die stadt van Amersfoert gebracht, tot groeten verderfliken schade myns genedichs heren ondersaten.

18. Item die stat van Amersfoert hebben ende holden buyten der stat vrijheit van Amersfoert woenen grasborgere, die sie verantwoirden voir hoere borgere, ende die genieten willen alle privilegie ende vrijheiden der stat van Amersfoert, in groet hijnder ende afterdeell myns genedichs heren in sijnre hoeger heerlicheit.

19. Item die van Amersfoert hebben myns gene-

1) Questiers, d.z. personen, die met relieken van geestelijke gestichten rondreizen om geld voor die gestichten in te zamelen.

[p. 123]

dichs heren gezwaeren bade Gerit, den myn genedige heere myt sekeren mandamenten van geestliken saken, mede den Doempraest aengaende, tot Amersfoert gesant hadde, doet willen slaen ende zeere beanxt, contrarie myns genedichs heren heerlicheit.

20. Item als deell¹⁾ borgere van Amersfoert tUtrecht gevangen weren, die begeerde myn genedige heere openbaer in den generaell capittell terechte te willen setten ende stellen, diewelcke op hoeren eedt ende borchtucht dach gegeven is, die bij den van Amersfoert aldaer geholden sijn, alsoe dat sie hoeren dach nyet geholden hebben ende menedich gewoirden sijn.

Op dese voirseyde punten begeert myn genedige heere aen die drie stede van Overyssell, soe hie die gebreken aen hem gebleven is:

1. Dat sie seggen ende die van Amersfoert onderwijsen, dat sie terstont alle geroeft, geschatt ende genomen guet, bij hem geroeft, geschatt ende genomen, wedergeven enen iegelijken, dient genomen oft affgeschatt is.

2. Item dat alle rechtvorderinge, bij den van Amersfoert geschiet in manieren ende onder bedecksell van den rechten op die van Utrecht oft andere mijns genedichs heren ondersaeten gestlick ende weerlick, die tot Amersfoert oft daeromthrent nyet veylich comen mochten oft en dorsten, aff ende van gheenre weerden wesen sullen.

3. Item dat die van Amersfoert hoer aendeell van den mergengelden van achtendetwijntich dusent Rijnsche gulden, (als) in der laetster zwoene voir ruste ende vrede slands gededingt ende voele heren geloeft is, ende mede van den braspenninck, op Apcoude

1) Lees: ‘veell’?

[p. 124]

Duerstede ende Wijck te betaelen, betaelen sullen nae die groete ende beloepe van hoeren landen, als dat uutgesat ende gescreven is bij den drien Staten van den lande.

4. Item begeert myn genedige heere, dat die van Amersfoert hem van den voirseyden excessen ende broeken doen eerlijke beteringe, te weten dat sie op enen sekeren dach, den myn heere hem sall beteyken, achte dage te voeren sullen comen, out raet ende nyewe myt alle denghenen, die myns genedigen heren ondersaten gevangen, geschat ende thoer genomen hebben, wesende bynnen der stat van Amersfoert, tot driehondert persoenen toe, ene halve myle buyten der stat van Amersfoert tegens mynen heere baervoets sonder hoedt oft kovell op hoer hoeft ende ongegordet, vallende aldaer mynen genedigen heere te voete op hoere knyen, ende geven hem in sijne handen die slotelen van allen poerten van der stat van Amersfoert, seggen(de): ‘Genadige heere! wij hebben uwe genade gebroeckt vertoernt ende mysdaen aen uwer hoeger heerlicheit ende anders; biddenen uwer genaden oetmoedelike, ons dat te willen vergeven; wij willen sulcx nyet meer doen, meer uwen genaden voertaen guede onderdanige ende gehoersame ondersaten wesen,’ dat myn heere hem alsdan vergeven sall. Behoudelick hem nochtant sijne profijtelike beteringe voir die excessen ende broeken, daervoir hie ander dages eysschede ende begeerde te hebben.....¹⁾, ende nu daernae voele meer hem gebroeckt ende mysdaen hebben, soe eysschet ende begeert hie noch vijfdusent Francrixe scilde; behoudelick mynen genedigen heere nochtant restitucie te hebben van der stat van Amers-

1) Hier is blijkbaar het bedrag der geëischte geldsom uitgevallen, hoewel het handschrift geene lacune vertoont.

[p. 125]

foert van den broeken koeren dieflijken guede ende anders, dat mynen genedigen heere toebehoeren mach ende sie hem bynnen der voirseyder stat ontvoert hebben tot desen dage toe. Ende die borgere van Amersfoert, die tUtrecht gevangen weren ende menedich gewoirden sijn, sullen voir die driehondert van Amersfoert voirseyt een aermborst-schote weges mynen genedigen heere temoete comen baervoets in hoeren heemde ende bloetshoefts, vallende aldaer mynen genedigen heere te voet, doende gelijck voirseyt is; alsdan sal myn genedige heere hem vergeven; behoudelick dat sie den cost, bij hem ende hoeren borgen tUtrecht gedaen, betaelen sullen. Ende als die voetvall mynen genedigen heere geschiet ende gedaen is, ende myn genedige heere voertrijdende ende compt voir die poirte der stat van Amersfoert, daer sullen alsdan die geestelicheit bynnen Amersfoert wesen voir die poerte myt die processie-cruysen ende vanen, die aldaer mynen genedigen heere desgelijx enen voetvall doen sullen; wederom myn genedige heere salt hem als voirseyt is vergeven; ende brengen soe mynen genedigen heere mytter processie in die stat van Amersfoert.

(Minuut in: Diversorium Davidis de Burgundia. fol. 79 vs. Utr. rijks-archieven.)