Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 7

[p. 135]

Brieven van W. Boreel, Gezant Der Vereenigde Nederlanden in Frankrijk, geschreven in 1650.¹⁾

Hooge ende Mogende Heeren.

Mijn Heeren. Op de propositien, aen Hare Ma^ten door mij gedaen den 25^en der voorleden maent, daer van ick aen uwe Ho. Mo. voor desen gansch dienstel. de copien hebbe toegesonden, is, na vele communicatie met mij ende int Hoff tusschen den anderen, goetgevonden u Ho. Mo. aengeboden mediatie aen te nemen,

1) Deze brieven zijn in het bezit van Mr. J.A. Grothe. Op weinige uitzonderingen na zijn zij in kopie. Bij dezelve bevindt zich de Instructie van den Gezant, benevens verslag van zijne eerste audientie met 's Konings antwoord op zijne propositie. Deze stukken hebben wij hier niet opgenomen, daar zij te vinden zijn bij Aitsema, III, 475-477. Voorts hebben wij niet laten drukken den brief, waarin de Gezant zijne receptie verhaalt, vermits daarin niets voorkomt, wat niet in Aitsema te vinden is, noch ook den brief van 30 Nov. 1650, daar deze is uitgegeven door Wicquefort, I, 506 (editie van ons Genootschap),

[p. 136]

onder 't voorhouden aen mij van 't gene volcht. Eerstel. trachtede men van mij te weten, of ick gelast was soo blootel. de mediatie te presenteren, dan off ick mede in last hadde, aen Hare Ma^ten yets meer aen te bieden, van secours ofte assistentie, van gelt ofte volck, ofte schepen, ende insonderheyt of oock u Ho. Mo. alrede sijn ofte souden connen gedisponeert werden, om aen de Spaensche te verclaren: als sij, Spaensche, op redel^e conditien met Vranckr. de vrede sullen comen uyt te sluyten, maer moetwillens den oorloch souden meenen te continueren, dat dan u Ho. Mo. op andere middelen soude moeten dencken, - om alsoo (seyde men mij) de Spaensche tot goede inclinatie van vrede te brengen, want sonder dat sij, Spaensche, door uwe Ho. Mo. in dier manieren werden gevercht en̄ aengesproocken, dat van̄ vrede niet en sal staen te volgen, en̄ dat u Ho. Mo. noch daer toe souden connen gebruycken de redenen van Staet, die haer bewegen om niet te connen aensien dat de twee Croonen langer in oorloch souden blijven. Ick hebbe daerop geantwoort met meerder woorden: als dat ick tot alle sulcx ongelast was. Soo hebben dan Hare Ma^ten Heeren Raden verclaert, dat sij evenwel wegens den Coninck d'aengeboden mediatie geern aennamen, als comende van hare beste vrienden ende geallieerden. Dan voechden haere E. daer bij, dat voor desen dese Croone tot mediateurs van̄ vrede tusschen Vranckrijck ende Spanien al hadden aengenomen ende gebruyckt de Nonce van̄ Paus en̄ d'heer Amb^r van Venetien, dat sij die, noch d'een noch d'ander, niet en conden quiteren nochte verwerpen; maar dat sij geloofden, dat uwe Ho. Mo. dese mediatie aanboden met intentie om in deselve mediatie nevens de voor desen twee aengenomen ende alrede geëmbesoingeerde te werden gebruyckt. Dienaengaē (te weten op dit laetste point)

[p. 137]

ick mede verclaert hebbe, bij uwe Ho. Mo. niet gelast te sijn om daer toe ofte daer tegens yets te begeren ofte te versoecken. Soo gaet dan des Conincx schriftel^e antwoort aen u Ho. Mo. met dese post na Parijs, ende d'heere Resident Brasset wert gelooft den inhout van deselve aen u Ho. Mo. bij propositie te gaen aendienen, opdat de saecke soo veel te meer aensiens en̄ facoens hebben mach. Ick sal u Ho. Mo. onderdanichl. connen verseeckeren, dat ick alles gedaen heb wat mogel. is, om voorige opgenomen aigreurs over 't separaet sluyten tot Munster wech te nemen, ende dese resolutie tot antwoort te brengen binnen de termes, daer in sij nu gecoucheert en̄ vastgestelt is.

Hiermede,

Ho. Mo. Heeren etc. Bourdeaux den 10^en Octob. 1650. Get. W. Boreel.

Mémoire des poincts que le Sieur Amb^r des Seigneurs les Estats Généraux des Provinces Unies des Pais Bas a commandement de proposer à leurs Ma^téz Treschrétiennes pour demander.

1. Ung bon reglement et traicté pour le commerce et navigation en général et particulier, par lequel pour le présent et à l'advenir puissent venir à cesser tous les troubles, destourbiers, violences et prinses de navires et biens des suiects desdicts seig^rs les Estats, et tant de dommages, dépens et diversion du traficq qu'ils ont soufferts et souffrent encore tous les jours, montant jusques icy à des sommes immenses, et perte et préiudice inestimable et insupportable.

2. Cependant qu'on travaillera aud^t reglement et traicté pour l'advenir, qu'il plaise à leurs Ma^tés de renouveller et continuer par provision le traicté de

[p. 138]

commerce et navigation, faict en l'an 1646 et ce depuis qu'il est finy le 17^me d'Auril passé, jusques à la conclusion du reglement et traicté à faire avec ampliation et insertion du contenu des lettre et ordre de leurs Ma^tez envoyez ausd^ts seig^rs les Estats le 30^me de Janvier dernier.

3. Que deue et parfaicte restitution et reparation promptement soit faict de si grand nombre de navires tant de biens et marchandises violentement et injustement prins par les subiects du Roy, et de tant de dommages, dépens et interests soufferts et que souffrent encore tous les subiects des Provinces Unies, ainsi comme la justice, équité et le droict entre les nations le requiert et ordonne.

4. Que la justice administrée de sentences et arrests, obtenuz par l'authorité du Roy, puissent estre maintenuz et protegez en leur execution contre et en esgard de tous et un chascun sans contravention et exception des personnes et places, et que l'ordre de leurs Ma^tez pour l'observation exacte dud^t traicté provisionel de l'an 1646 et de l'autre à faire pour l'advenir, puisse estre obey, soubs grosses peines et amendes contre les contravenant.

Mesdicts seign^rs les Estats Généraulx donneront tout ordre que de leur part tout sera observé et obey soubs pareilles.

Delibvré à Bourdeaux ce 13^me d'Octob. 1650 ez mains de son Eminence aprez y avoir faict la proposition à leurs Ma^tez. Estoit signé

G. Boreel.

Hooche Mogende Heeren.

Mijn heeren. De saecken in dese Provincie beginnen haer te stellen invougen dat het voor gewis gehouden

[p. 139]

werdt, dat den Coninck van hier sal vertrecken op overmorgen ofte maendach toecomende. d'Antwoordt van de heeren van den Raedt, gecomen van Paris, versouckt, dat sijne Maj^t derwaerts gelieft te comen met den aldereersten, overmits de Spaensche geconiungeert met die van Turenne noch yets groots schijnen te willen voornemen. De guardes van sijne Maj^t sijn al voor uyt die wech op ende sal noch volgen de meeste soldatesque die hier omtrent is. 't Hoff neemt sijnen wech over Xaintes ende Poinctiers op Tours, om tegens Allerheyligen de feestdagen te passeren tot Orleans, ende van daer te gaen op Fontainebleau.

Nae dat als Lieutenant Generael van den Coninck over de Provincie was gestelt Monsieur de St. Luc, soo sijn de Gedeputeerden vant Parlement ende van de Stadt op eergisteren geweest bij den Coninck, versoucken̄ dat sijne Maj^t soude gelieven de plaetse vant Gouvernement mede te versien, ende daer mede te becleden Monsieur, eenichen broeder van sijn Maj^t. Tot nochtoe en is daer op niets gedisponeert; daer wert oock reden van bedencken gesecht, waerom 't selve soo wel niet en sal connen wesen, ten waere den Coninck daertoe quaeme om dese Provincie in volle rust te stellen ende te laten: wandt de humeuren alhier noch seer verwildert sijn.

In Catalonien gaedt het met de Fransche saecken niet wel. Den Viceroy aldaer heeft weinich macht. Men heeft het ontbloot om dese saecke alhier te boven te comen, ende de Spaensche nemen haeren tijt waer. Flix verlooren sijnde, sullen deselve groote progressen connen doen, sonder dat de behoorlijcke resistentie daertegens sal connen werden gebruyckt.

De heere Hertoch van Bouillon, nae dat hij de debvoiren aen haere Maj^ten tot Bourg was geweest doen, is vertrocken nae Limosin, alwaer oock comen sullen

[p. 140]

madame d'Hertochinne met madamoiselle de Bouillon en d'andere van dat Huys, die nu in de Bastillie bewaert waren, tot welcke relaxatie ordre nae Paris datelijck was gesonden. Men heeft dien heer wat beter te vrede gestelt, soo dat men alles ten beste van daer verhoopte. Madame la Princesse vertrock nae Anjou ende d'heer Hertoch de la Rochefocaut nae eene van sijne huysen. Na Spanien is oock gesonden ordre aen den Marquis de Sauvebeuff om weder herwaerts te keeren; dese is voor desen voor doot gehouden geweest, waeraen nu wert getwijffelt.

De Nederlandtsche natie heeft haer aen mijn geaddresseert, clagende dat sij hier in dese Provincie niet vreesamentlijck en genieten de exemtie vant Droict d'Aubeine; 2^o dat sij meer tollen ende imposten betalen als de naturelle vant landt; 3^o dat sij in de taxes als estrangés werden belast; 4^o ende dat sij als thesauriers van 't gasthuys moeten dienen ende 't gelt verschieten daertoe; indien van 't incomen overschiet, daer genieten sij niet van, op haer voorige beschot; compter jaerlijcx te cort, dat moeten sij opleggen; soo dat sij mijn versocht hebben, dat ick in haer behoeft tot ontlastinge van de commercien van u Ho. Mo. Staet, mij soude willen addresseren aen den Coninck, om daerop in conformité van de Alliancie ende voorige Tractaten bejegent en̄ getracteert te werden.

Daer sijn oock verscheyde schippers, die voor ende int begin van dese troublen haer schepen bij die van 't Parlement ende dese Stadt sijn gearresteert ende met violentie ontnomen, om tegens den Coninck gebruyckt te werden; welcke schippers oock mijne bemiddelingh bij dit Parlement ende de Stadt versoucken, om haere schepen te connen weder hebben ende haere vrachten, schade ende interesten; doch dese Stadt ende Parlement sijn t'eenemael van middelen ontbloot, soo dat

[p. 141]

selffs de penningen, die sij op publycq gelooff van haere borgeren hebben opgenomen off veel oock doen contribueren bij taxatie, haere pericul loopen van weder te sullen werden gerestitueert.

Over drie dagen sijn uwe Ho. Mo. verwitticht, als dat de mediatie van den Staet der Vereenichde Nederlanden bij dese Croon aengenomen is, bij toesendinge van des Conings antwoorde, die met deselve post gegaen is, ende d'heer Resident Brasset heeft last 't selve in conformité van d'antwoorde van den Coninck te gaen openen in u Ho. Mo. vergaderinge.

Op de memorie bij mij overgegeven den 7^en deser, om te becomen de thien schepen tot restitutie, die soo tot Rochelle als hier op u Ho. Mo. onderdanen genomen sijn geweest, en hebbe noch geen antwoort connen becomen. Naermiddach sal daerover gaen spreecken met den heere Grave van Brienne, die vermits de meenichvuldicheyt der saecken qualijck te spreecken is.

Hiermede,

Hooghe ende Mogende Heeren etc. Uyt Bourdeaux den 13^en Octob. 1650. Get. W. Boreel.

Hooge en̄ Mogende Heeren.

Mijn heeren. Om toe te staen, dat u Ho. Mo. aengebodene mediatie soude wesen geaccepteert, sijn veele ijverige en̄ animeuse discourssen gevoert voor aff. Daer bij werde gededuceert, soo die Heeren van 's Conings Raden seyden, 't groot ongelijck, dat u Ho. Mo. aen dese Croon hadden gedaen met het separaet sluyten van̄ vreede tot Munster; dat Spangien daer door hadde becomen sijn principaelste ooghmerck, en̄ 't hooghste poinct dat hij doenmaels hadde te wenschen, namentl. u Ho. Mo. van Vranckrijck aff te sonderen, u Ho. Mo.

[p. 142]

contentement te geven, en̄ aen Vranckrijck daer nae alles te weygeren en̄ 't selve te verachten. Men heeft mij oock seer ernstigh ingescherpt bij verthooninge de grootte voordeelen, die Spangien daer door heeft becomen: Duyslandt was bevredight, de Sweedsche waren te huys gesonden, den Keyser was in sijn erflanden en̄ in die van Bohemen etc. herstelt, het Bundt tusschen de Duytse Fursten ontdaen, Vranckrijck en̄ Sweeden evacueerden en̄ verlieten haere geoccupeerde plaetsen int Rijck, volgens 't Tractaet vande vreede; Spanjen bleeff in de possessie van Franckendael, genoot openbare assistentie van den Keyser tegens Vranckrijck, daermede Spangien attacqueerde niet alleen de conquesten, maer Vranckrijck selffs int binnenste vant Rijck, gesterckt met eenige quade Francosen, die hij hadde opgeweckt, daer door en̄ doordien de macht en̄ middelen van Vranckrijck onbruyckbaer werden gemaeckt, den Keyser en̄ Spangien grootte advantagien alreede hadde becomen; in Italien waren Piombino en̄ Porto Logone verlooren; den Paus en̄ Spangien versterckten haer met liguen bij meest alle de Italiaensche Princen, de overige, die noch eenige affectie hadden tot Vranckrijck, waeren weynich van vermogen; Venetien was hier door soo verslagen, dat het beeffde van apprehensie, en̄ wist qualijck wat te doen, soodat Italien hem int geheel ginck werpen aen de sijde van Spaengien en̄ Oostenrijck, het Huys van Mantoa met dese in een huywelijck hebbende vervoucht en̄ Vranckrijck geabandonneert; in Catalonien waren de Fransche saecken in soo sobere constitutie; alle dagen gingen importante plaetsen verlooren en̄ stont noch meerder verlies te vreesen, ondertusschen dat Vranckrijck, in onmacht sijnde gebracht, geene ordre vuyt en conde stellen, en̄ van binnen genoech te doen hadde om hem naeuwel. te mainteneren.

[p. 143]

De heeren vanden Raet des Conincx, in namen van haere Maj^ten, hebben daerom van mij begeert, dat ick alle de voorgaende aen u Ho. Mo. vertrouwel. soude overschrijven, en̄ (met reverentie) in consideratie geven, off u Ho. Mo. soo sullen connen aensien, dat haere vrunden en̄ geallieerde (die aen den Staet der Vereenigde Nederlanden in haeren noodt soo veele geduyrich en̄ d'importantie assistentie hebben gedaen) souden verlooren werden, ende dat eennen soo grootte monarchie, die alleen, subsisteren̄, Spangien can in toom houden, tot ruyne [soude] gaen: dat sij spraecken, soo als sij het meynden, in volle confidentie ende uyt noodt. Sij en conden niet bedencken nae de wijsheyt ende grootte voorsienicheyt, die u Ho. Mo. altijdt in haer beleyt tot conservatie van haeren eygen Staet hadden gebruyckt, off u Ho. Mo. souden achten, dat het subsisteren ofte het te ruyne gaen van dese Monarchie soude metéén sijn de subsistentie ofte ruyne van haeren Staet; - veel bij doende in woorden, om mijn te persuaderen, dat Spangien altijt was en̄ soude blijven u Ho. Mo. grootste onversoenlijcken vijandt, al wast dat hij nu vreede hadde gemaeckt met Nederlandt. Soo dat sij heeren seyden niet te connen twijffelen, off u H. Mo. waeren daer toe verobligeert uyt redenen van alliancien en̄ tractaten, mede uyt redenen van danckbaerheyt, als de eersten souden gebreecken, off oock selffs uyt redenen van haeren eygen Staet alleen. Sij heeren verstonden, nochte selffs en begeerden niet dat, u Ho. Mo. souden breecken met Spangien; gansch niet, maer dat u Ho. Mo. haer alleen soo wilden aenstellen, dat Spangien bemerckte haeren ernst, ende genecessiteert werde de vreede met Vranckrijck te maecken. Uwe Ho. Mo. (seyden sij, heeren) waren Vranckrijck gehouden te restitueren veele millioenen, die voordesen geleent

[p. 144]

waren op conditie van restitutie. Uwe H. Mo. ware bij veele Tractaten van alliantie en̄ assistentie verbonden, gelijcke assistentie in tijdt van noodt te sullen doen aen Vranckrijck, soo als den Staet der Vereenichde Nederlanden doenmaels van Vranckrijck genooten hebben. Uwe Ho. Mo. hadden belooft de Franchoise regimenten te laten overcomen nae Vranckrijck, als die nu hier van nooden souden hebben. Dat alle dit off yets vandien conde werde gedaen sonder infractie vanden vreede met Spangien, gel. Coninck Hendrick de vierde en̄ Louys xiij^e 't selve in tijt van vreede met Spangien gedaen hadden aen u Ho. Mo. Ende tensij u Ho. Mo. noch yets meer deden, soo soude doch Spangien noyt geen vreede met Vranckrijck maecken, ende dat hij die sal moeten maecken, stont (seyde zij) in de macht van u Ho. Mo., mits dat alleen verclaren aan Spangien, dat uwe Ho. Mo. niet verstaen nochte van meninge sijn langer te lijden de inconvenienten en̄ schaden van̄ oorlogh tusschen Vranckrijck en̄ Spangien dus langh geduyrt hebbende en̄ daerom haer aengeboden hebben tot de middelinge van een eerlijcke en̄ rechtmatigen vreede, en̄ indien yemant van beyde de Croonen om een vreede te handelen weygerich soude wesen, ofte om met onredelijcke pretentien 't besluyt van̄ vreede te beletten, dat u Ho. Mo. van nu aff geresolveert sijn met alle haere macht te water en̄ te lande tot secours te gaen en̄ te astisteren die Croon, die tot de vreede in der daet genegen sal sijn, en̄ bij haer comportementen in de handelinge sal thoonen 't besluyt vandien in der waerheyt te willen bevorderen. Sij heeren seyden, sij verseeckerden mijn dat Spangien terstont vreede soude maecken en̄ dat ick soude willen bedencken wat een eere en̄ glorie het voor u Ho. Mo. Staet weesen soude, indien u Ho. Mo., haer soodanich gedragende, sullen

[p. 145]

van alle de werelt geëstimeert worden als door welcker aensienlijckh^t en̄ macht de twee machtighste Croonen haer hebben bevredight, en̄ die bevordert hebben de algemeene rust van̄ Christenh^t, daer naer soo veele millioenen van menschen verlangen. Hiermede

Hooge etc. Rochelle desen 27^en Octob. 1650.

Get. W. Boreel.

Treschers grands amiz, alliez et confoederez.

Le memoire joinct à cette lettre servant de responce à celle qui nous a esté rendue de vostre part par le S^r Borel, vostre Amb^r, portant vos offres de la mediation pour parvenir à la paix d'entre les deux couronnes de France et d'Espagne, vous fera cognoistre nos bonnes intentions pour le repos de la Chrestienté, et pour les avantages qui en peuvent reussir de vostre Estat. Nous croyons que vous en demeurez persuadez, et que c'est de tres bon coeur que nous prions Dieu vous avoir, treschers grands amis, alliez et confoederez, en sa s^te garde. Escrit à Bourdeaux le x^e jour d'Octobre 1650.

Vostre bon amy et confoederé. Signé Louis, plus bas de Lomenie.

Le Roy a esté bien aise d'apprendre par l'arrivée de mons^r Boreel, Ambassadeur de Mess^rs les Estats, et par le discours qu'il a faict à sa Ma^té qu'ilz se souviennent de l'ancienne amitié qu'ilz ont si long temps entretenue avec la France, et des divers tesmoignages qu'ilz ont receu de celle de sa Ma^té et des Rois ses predecesseurs pendant une longue suitte d'années au bien & à l'advantage de leur Republique.

Sa Ma^té à la verité auoit esté fort touché d'avoir veu Mess^rs les Estatz conclure leur traitté sans elle, d'autant plus que les achevant conjointement, il y eust eu

[p. 146]

lieu de le faire avec plus de seureté pour eux et avec grand advantage pour la Chrestienté qui eust jouy d'un repos general.

Ce desplaisir a esté encore accru, voyant que les Espagnolz, authorisant par cet evenement leurs artifices, ont bien eu l'audace de rendre suspectes les bonnes & sainctes intentions de sa Ma^té pour la paix, et de faire croire aux peuples que la France ne la desiroit pas, ou ne s'y portoit pas sincerement.

Cette imposture et celle qu'ilz y ont quelques fois adjoustées pour jetter un chacun dans un plus grand soubçon, leur faisant croire que le mariage de l'infante d'Espagne avec le Roy se traittoit secrettement et à leur insceu, ont esté si bien destruittes l'une & l'autre par ce qui est arrivé depuis, que comme d'un costé le Comte de Pignoranda¹⁾ (qui estoit le seul plenipotentiaire d'Espagne qui avoit le secret de son M^e2)) n'a pas eu honte de se retirer de l'assemblée de Munster aussy tost, que le traitté de Mess^rs les Estatz a esté achevé, et apres s'estre desdict de toutes les parolles, qu'il avoit données (mesme par escrit), n'a pas faict scrupule de rompre ouvertement la negociation de la paix avec la France par sa retraitte en Espagne, et par la declaration qui a esté faicte à Madrid par les Ministres du Roy Catholique à l'Ambassadeur de Venise. De l'autre, le mariage de lad^te Infante avec le Roy de Hongrie, qui estoit de longtemps resolu, et tenu secret a esté rendu public. En suite de quoy il doibt bien tost passer en Espagne, et y prendre possession des droicts qui sont attachez à cette alliance. Le voyage qu'il avoit cy devant entrepris pour le mesme subiect, n'ayant esté alors differé que pour obliger l'Empereur auparavant à contrevenir, comme il a faict depuis, aux

1) lees: Pen̄aranda.

2) d.i. Maître.

[p. 147]

principales conditions du traitté qu'il a conclu avec sa Ma^té, par l'envoy public de ses trouppes au service du Roy d'Espagne, dans un temps que non seulement il n'est pas reduict à se deffendre, mais que par l'assistance de quelques mauvais François, il attaque la France & y faict des progrez.

L'on n'eust pas pu faire de plus grandes advances de la part de sa Ma^té poar conclure la paix que de remettre, comme Elle a voulu faire diverses fois, les poinctz qui restoient indecis (quoy que les principaux du Traitté) au jugement de Mess^rs les Estatz. L'on leur a mesme offert, s'ilz n'en vouloient prendre cognoissance comme arbitres, que comme bons alliez, ils se concertassent avec les Ministres du Roy, [sur] tout ce qu'ils estimeroient, que la France dust faire pour avoir la paix, et que sa Ma^té y donneroit les mains, pourveu qu'ilz declarassent aux Espagnolz suivant l'alliance que s'ilz n'acceptoient les conditions qui auroient esté resolues de cette sorte, on continueroit la guerre contr'eux conjoinctement. Outre cela, on n'a refusé de la part de sa Ma^té la mediation ny l'arbitrage de personne. Les Espagnolz avoient faict quelque semblant de se soubmettre à la decision de la Reyne de Suede aussy tost que l'on y a consenty. Ilz s'en sont desdicts; on a voulu deferer le mesme honneur aux Estatz de l'empire, les Espagnolz s'en sont mocquez.

Il ne semble pas qu'apres cela il y ayt personne de bon sens ou de probité, quy puisse doutter que les ministres de sa Ma^té n'ayent procedé avec toute la candeur et la sincerité possible pour conclure une bonne paix, comme ilz en avoient les ordres & le pouvoir.

Il ne seroit pas mal aisé d'adjouster plusieurs autres raisons à celles qui vienent d'estre touchées, pour faire voir clairement que le dessain des Espagnolz n'a jamais esté de faire la paix avec la France, mais seulement

[p. 148]

de rompre l'union qui estoit entr'Elle et les Provinces Unies, et que pour y parvenir plus facilement ils, ont eu l'intention et l'artifice de sauver seulement quelques apparences: les liaisons estroittes qu'ilz prennent avec les Anglois, apres avoir tant asseuré le Roy d'Angleterre de leur assistence; l'alliance nouvelle qu'ilz recherchent avec le Turc, apres les continuelles protestations et promesses faittes à la Republique de Venise de la secourir; la retention violente de Frankendal; les oppositions formées de leur part à la conclusion & depuis à l'execution de la paix d'Allemaigne et la contravention ouuerte qu'ilz forcent l'Empereur d'y faire -, sont des preuves bien concluantes, qu'ilz ne songent & n'ont jamais songé, qu'à la continuation de la guerre contre la France, apres qu'ilz auroient separé d'elle Mess^rs les Estatz, et que les Imperiaux auroient recouvré les places qui leur devoient estre rendues, et que par un traitté que les uns ny les autres n'ont jamais eu intention d'executer, - ilz auroient faict licentier ou sortir d'Allemagne toutes les forces des confoederez.

Il n'y a point de Prince ny de Republique, qui ne soit obligée par son propre interest de considerer serieusement le peril qui les menace, et de prendre des precautions de bonne heure, contre les vastes desseins d'une maison qui reprend ouvertement le chemin de la Monarchie universelle où elle aspire il y a long temps, puisque le mariage du Roy de Hongrie estant faict, s'il parvient encore à l'Empire (comme il y a grand subiect de le croire), l'on verra sa puissance commencer par où celle de Charles Quint a autres fois finy, et qu'il ne luy sera pas malaisé si on laisse affoiblir la France dans la guerre quelle soustient toutte seule, d'imposer telle loy qu'il luy plaira, à la plus part de ses voisins.

[p. 149]

Il y a encore une grande reflexion à faire sur les poursuittes que les Espagnolz ont faittes en cour de Rome, pour faire publier une Bulle du Pape contre la paix qui a esté faite dans l'Empire, dont on a donné une coppie aud^t S^r Ambassadeur pour faire absoudre et dispenser tous ceux qui y sont intervenus, de l'observation des promesses, et des sermentz qu'ilz ont faictz lors que lad^e paix a esté signée ou ratiffiée. Cela doibt bien faire cognoistre leur bonne foy, et ce qu'on doit esperer d'eulx touchant l'observation de celle qu'ilz ont faitte avec Mess^rs les Estatz, contre laquelle il est trescertain que M. le nonce Chigi fit une protestation par escrit, lors qu'elle fut conclue à Munster, dont il donna coppie au Compte de Pigneranda, semblable à celle qu'il fit quelque temps apres contre la paix de l'Empire la quelle a servy de fondement à lad^e Bulle.

Sa Ma^té a commandé que l'on fasse scavoir toutes ces considerations aud. S^r Boreel, et que l'on luy donne coppie des despeches qui ont esté envoyées en dernier lieu de Paris, touchant les propositions de paix que l'archidue avoit faittes, specieuses en apparence, mais accompagnées de tres mauvaise intention, affin qu'il informe de tout Mess^rs les Estatz, et qu'ilz puissent juger par la, combien il leur importe de prendre une genereuse resolution digne de leur prudence et de la vertu de leurs ancestres, puis qu'il void par la que non seulement les Espagnolz sont resolus de ne faire pas la paix, mais qu'ilz evitent mesmes d'en parler, craincte de s'engager à y donner les mains. Leur mauvaise intention a paru bien clairement en cette rencontre, où sans prendre soin de sauver seulement les apparences, ilz ont refusé d'envoyer des passeportz à Mons^r d'Auaux, qui avoit esté chargé, en compagnie de Mons^r le Nonce et d'un Ministre de la Republ. de Venize, d'aller traitter et resoudre avec M. l'Archidue

[p. 150]

Leopold, ce qui estoit necessaire pour l'entreveue que luy mesme avoyt proposée avec Mons^r le Duc d'Orleans.

Cependant sa Ma^té accepte volontiers la mediation que Mess^rs les Estatz luy ont faict offrir pour avancer la paix des deux couronnes, et sera bien contente qu'ilz ayent part à cette importante affaire qui est desia entre les mains du Pape et de la Republique de Venise, affin que toute la Chrestienté puisse estre informée par le moyen de ceux qui s'en mesleront, conjointement ou separement, de la sincerité avec laquelle sa Ma^té se porte à tout ce qui peut restablir le repos de la Chrestienté.

Mais il importe extremement, si Mess^rs les Estas ont un veritable dessein d'avancer le repos de la Chrestienté et d'assister la France à sortir des maux qu'elle souffre, que renouvellant la memoire de ce qu'ils en ont autresfois receu en de pareilles occasions, ils luy donnent aujourdhuy d'autres secours que celuy d'une simple mediation, dont il est certain que l'Espagne tachera d'eluder l'effect, comme elle a desia faict ci devant, quand ils n'y seroient pas obligez formellement par divers traittez dont quelques uns portent qu'ils restitueront à sa Majesté les sommes qui leur ont esté fournies par forme de prest, revenans à plusieurs millions de livres, les autres qu'ilz fourniront à sa Ma^té quand elle sera en guerre, la moitie de ce qui leur a esté payé, tandis qu'ils y ont esté, et les autres qu'ils renvoyeront les regiments François et presteront le nombre de vaisseaux dont on aura besoin. Quand les Alliances n'auroient pas esté ci devant contractées soubs ces conditions expresses, il y a subiect de croire, que quand les sentimens de gratitude ne les convieroient pas de tesmoigner au Roy quelque sorte de recognoissance des grandes assistances qu'ils ont autres fois receues tant de sa Majesté que des Roys

[p. 151]

Henry le Grand et Louys le juste, de glorieuse memoire, qui n'ont pas peu contribué à faire monter leur Republicque au florissant Estat où elle se trouve, les reigles de la prudence et de la bonne politique les devroient obliger d'assister puissamment sa Ma^té dans les occasions presentes, pour luy donner moyen de s'opposer à la trop grande puissance de l'Espagne qui sera tousjours leur ennemie.

Outre qu'en prenant cette resolution qu'on doit attendre de leur justice aussi bien que de leur affection, ils acquerront la gloire d'avoir restably le repos de toute la Chrestienté, ils travailleront aussi pour leur propre interest, estant comme impossible que la paix qu'ils ont faicte avec l'Espagne, puisse estre asseurée tandis que la guerre durera entre ces deux couronnes, ni que le commerce de leurs subiects puisse estre bien libre (quelques precautions qu'on y puisse apporter) tandis qu'elles exerceront leurs hostilitez sur la mer, ni que les despences de leur Estat puissent entierement cesser, ni mesmes beaucoup diminuer tandis que deux ennemis si puissants demeureront armez dans leur voisinage, et que celuy des deux dont la grandeur leur doibt tousjours estre suspecte, continuera la guerre avec les advantages que les troubles excitez dans la France luy ont desia faict acquerir en Italie, en Espagne et en plusieurs autres endroicts. Faict à Bourdeaux le ix^e Octobre 1650. Estoit signé

De Lomenie.

Hooge ende Mog. Heeren.

Mijn heeren. Daer is nu seeckere tijdinge dat de heeren van den gevangen Princen¹⁾ binnen de citadelle

1) Men vergelijke met deze brieven de Staatkund. Berichten uit Frankr. in het deel Bijdr. en Meded. van het vorige jaar, pag. 67 en volg. De van Vincennes naar Havre overgevoerde Prinsen worden daar genoemd op bl. 69, Noot 3.

[p. 152]

van Havre ingebracht sijn nevens 't guarnisoen, onder 't gebiet van d'heere de Bar; de stadt selfs blijft beset onder den voorigen Gouvern^r, met het guarnisoen, twelck uyt de citadelle vertrocken is. Gisteren heeft le sieur de Landeb Payen, Raetsheer, int Parlem^t alhier gepresenteert eene req^e op de naem van Mevrouwe de princesse de Condé, clagende dat gem^e heeren Princen soo verde sijn vervoert, in eene quade lucht, na bij de zee, versoecken̄ dat sij wederom herwaerts na Parijs mogen worden gebracht en̄ gestelt in seekere plaetse, met soodanige wachten als tot verseeckeringe van deselve noodich sijn sal, en̄ dat vervolgens te rechte mogen werden gestelt, soo als voorige declaratien van̄ Co. medebrengen. De geseyde req^te is gestelt in handen van̄ Procur^r Gen̄ael vanden Co., om dienaengaen̄ te seggen tegens woensdach toecomen̄, wanneer 't Parlement daer op sal vergaderen.

In Provence worden de troubelen grooter en̄ grooter, alsoo gesecht wert, dat die gene die den Co. derwaerts hadde gesonden, om den Hertoch van Richellieu t'ontblooten vant commandement over de galeyen, hem met den selven Hertoch vervoecht en̄ te samen met den Grave van Aletz (nu Hertoch van Angoulesme) geconjungeert sijn.

In Perigort soude oock eene nieuwe bijeencomste sijn van d'heere Hertoch de Boillon, d'heeren de la Forcen en̄ van vele noblesse, soo als oock in Poictou gedaen wert bij den Hertoch van Rochefocault. Men secht dat sij een req^e hebben ingestelt om te versoecken d'executie vande declaratien des Conincx van̄ jaren 1648 en̄ 1649, als oock om te versoecken de bij-

[p. 153]

eencomste der Staten Generael van Vranckr., om te besoigneren tot reformatie van dese Staet. In Guienne nemen d'onlusten oock sterck aen tusschen de stadt van Bordeaux en̄ den Hertoch van St. Simon, Gouverneur van Blaye, soo dat gevreest wert voor nieuwe troublen in die quartieren, welcken Hertoch oock gesecht wert te sijn van het partij vande heeren, die de voorgaende req^e souden willen presenteren.

D'heere president de Bellievre soude na Hollant vertrecken als Ex^s Amb^r voor eerst, ende wert dagelijcx gebesoingeert over sijne instructie.

Hier sijn Gedep^den geweest uyt Champaigne, van̄ principale steden aldaer, om te versoecken permissie tot de neutraliteyt, die de Spaensche haer aenbieden; dan sijn uytgestelt tot dat d'heer Card1 daer gecomen sal sijn; sijne E. is vertrocken uyt dese stadt den 1^en deser, den wech op na Chalons; d'heere Secret^s van den Co. le Tellier en̄ andere heeren van qualiteyt in dit Hoff sijn mede derwaerts gevolcht. De heere Prince de Tarante was noch gisteren naer middach bij mij, met meeninge om in dese stadt te verblijven, ende dat sijne nieuw gelichte vier regimenten in Champagne bij 't leger souden sijn.

Ick ben dagelijcx besich om d'heeren van desen Staet t'informeren over de groote excessen, nu vele jaren gedurende bij de subiecten van sijne Ma^t in zee gepleecht, tot groote schade, hinder en̄ prejudicie van de navigatie en̄ commercien der Vereenichde Nederlanden en̄ derselver ingesetenen, opdat daer tegens mocht werden verhandelt en̄ beslooten een vast tractaet en̄ reglement voor het toecomende, ende goede justitie geadministreert mach werden, tot restitutie van de meenichfuldige schepen ende goederen aen d'ingesetenen der Geunieerde Provintien afgenomen. Ick sal seggen (met permissie van u Ho. Mo.), dat ick in die

[p. 154]

saecke vele obstaculen, oppositien en̄ difficulteyten rencontreren sal; doch en sal het mij niet vervelen alle neersticheyt en̄ vlijt te gebruycken, om deselve te boven te comen, ist mogel., en̄ contentement te geven aen u Ho. Mo. over mijne debvoiren, die ic wensche vruchtbaer te sijn.

Haere Ma^t de Coninginne is nu in hare sieckte wat gesoulageert, soo dat ick nevens andere vremde Ministers in hoope geraecke, om ten eersten audientie te becomen bij hare Ma^ten, daer van ick ten naesten met seeckerheyt sal connen verwittigen.

De heere Grave van Chasteau Neuf, bewaerder van̄ segelen van Vranckr., in d'eerste visite die ic dede, heeft mij seer heusl. bejegent, oock toegesecht allen goeden dienst en̄ genegentheyt voor u Ho. Mo. Staet en̄ de Justitie van der selver ingesetenen, gel. sijne E. verclaerde van outs altijts 't selve bewesen te hebben. Heeft van mij begeert, dat ick u Ho. Mo. hier van wilde verseeckeren, ende dat deselve seer bedanckte over de eere en̄ goet onthael, 't welck u Ho. Mo. bewesen en̄ deden aen d'heere Marquis d'Hauterive, sijne E. broeder, waer voor hij bekende mede aen u Ho. Mo. verobligeert te sullen sijn.

Hiermede, Ho. Mo. heeren etc. Parijs den 3^en December 1650.

Get. W. Boreel.

Hooge ende Mogende Heeren.

Mijne heeren. Nae dat de heere Cardinael op 3 deser was vertrocken, sijn tijdingen gecomen, hoe dat de Spaensche in Vlaenderen eenige trouppes bij den anderen hadden gebracht ende continantie hielden, om op Duynkercken yets t'attacqueren, 't welck veroorsaeckt heeft, dat d'heer Collenel d'Estrades gecon-

[p. 155]

tramandeert, ende d'heere Secretaris le Tellier van Meaulx hier weder gekeert is. Ende werde terstont in plaetse van desen aen sijn Em^tie affgesonden d'heere Lionne, secretaris vande Coninginne. Men spreeckt nu claerder vant dessain van d'armade in Champagnen, te weten, dattet daer op aengesien is, om Sedan te verseeckeren, de stadt van Nancy te victualieren ende in alles wel versien, ende Retel aen te tasten met gewelt. Men hout het hier daer voor, dat Retel niet wel gefortificeert en heeft connen worden, vermits sijne situatie; dattet guarnisoen niet wel versien nochte betaelt en is, ende dat de wercken daerom geleght sijn van verse onbesturven aerde, die met swaer canon ('t welck 't Fransche leger daer ontrent hebben sal) in corten sullen sijn te ruineren.

Le Baron de Mombas is noch niet vertrocken, hij gaet aen mevrouwen de Princessen van Oraigne ende d'heere de Bellievre aen uw Ho. Mo., die noch dese weecke gesecht wort te sullen vertrecken. Men verseeckert mij hier, dat de tijdingen van uw Hooch Mo. mediatie aen Vranckrijck gepresenteert ende bij deselve aengenomen, tot Romen jalousie soude hebben veroorsaeckt ende dat de Paus aen d'heer Ambassadeur van Vranckrijck eenige bedenckingen dienaengaende hadde geopent, gelijck off dat eene saecke soude wesen van verwijt ende disreputatie voor den Staet ende de Republycque van Venetien, die voor desen alleen waren aengenomen ende hadden met allen vlijt gearbeyt tot den vrede tusschen Vranckrijck ende Spanien, ende dat nu andere daer in sullen worden geadmitteert; maer men vertrouwde soo veel toe aen Vranckrijck; dat men, nu eene andere staet op nieuws daer toe inlatende, d'oude mediateurs niet en sullen werden verworpen.

Hier ter contrary comt mij tijding toe, dat d'heere

[p. 156]

Bagny, Ertzbisschop van Athenen ende Nuncius van den Paus, gesecht heeft seer blijde te wesen, dat u Ho. Mo. hare mediatie hebben aengebooden ende geaccepteert sijn, estimerende derselver staedt van soodanigen aensienelijckheyt ende macht, dat de vrede vande Christenheyt (daer toe hij, Nuncius, seer genegen is) treffelijck daerdoor can werden bevordert. Ick hoore mede dat Venetien dese saecke sonder jalousie opgenomen ende aengenaem verclaert heeft. De jongste brieven van d'heer Ertzhertoch Leopoldus aen den Nuncius vanden Paus stellen de saecken vande vredehandelinge noch all uyt, ende de Pyreneen de bequaemste plaetse sullen sijn, om aldaer tusschen beyde de Coningen selffs in persoon de vrede te verhandelen, daer op veel valt te considereren.

Mij wert hier verseeckert bij een vande voornaemste Ministers vanden Coninck, hoe dat de Coninginne van Sweden aen u Ho. Mo. soude hebben aengeboden hare mediatie over de differenten, ontstaen ende noch swevende tusschen u Ho. Mo. ende den Coninck van Portugael. Sijn E. seyde mij, dat Vranckrijck altijt wel hadde gewenscht, dat de verschillen al lange voor desen mochten sijn geaccommodeert geweest; dat sijne Ma^t wel genegen was geweest om sijne mediatie daer toe te gebruycken, indien de Coninck hadde connen weten, dat het aen hare Hooch Mo. aengenaem geweest soude sijn. Ick conde (nae mijn gevoelen) soo veel verstaen, dat d'heere president de Bellievre wel mochte dienaengaende mede werden gelast, indien men bevint dat u Ho. Mo. d'aenbedieninge, van wegens Sweden gedaen, sullen voor aengenaem verclaren. De vrouwe Princesse Douagiere de Condé is op den 2^en deser de werrelt overleden tot Gastillion, 't welck een groot verlies is van dat huys, alsoo hare Hooch^t van goet beleyt ende in estime was bij de Coninginne Re-

[p. 157]

gente om voor d'heeren gevangen Princen wat te connen effectueren tot hare relaxatie.

In de saecken vande Nederlantsche genomen schepen ende goederen heeft den Raedt vande Coninck corts voor mijne wedercomste alhier bij arrest verclaert ende geconfisqueert de goederen ingeladen in Biscayen, in 't schip genaemt ‘het Goet Geselschap’ van Rotterdam, wesende hetselve schip gedestineert op Amsterdam met ijser ende wollen, op dit verkeert fondament, om dat het ijser is goet van contrabanden, ende dat de wollen souden toecomen, off in 't geheel off in gedeelte, aen vijanden van Vranckrijck. Men heeft wel voor desen willen sustineren, dat ijser contrabande waere, als het nae vijanden havenen toegingh, alsoo de vijandt daer door werde versterckt, maer niet als het uyt vijanden havenen nae vrunden landen vervoert ende consequentelijck de vijandt daer van ontbloot ende daer door gekrenckt wert. Ende de wollen sijn veroordeelt op den (hoewel met groot ongelijck geusurpeerden) voorgaende regel, dat ‘robe d'ennemy confisque la robe d'amy.’ De geinteresseerde in dese waeren hebben daer van geappelleert aen 't Parlement van Parijs, alwaer ick hoope beyde die verkeerde maximen los te maecken ende anders te doen begrijpen, alsoo soodanige wet in d'ordonnantie van Coninck Hendrick de derde a^o 1584 niet en staet tot last van vrienden ende geallieerde schepen, daer op nochtans bij het conseil vande marine ende le conseil d'Estat meest alle voorige confiscatie binnen acht ofte thien jaeren herwaerts gegront ende gedecerneert sijn.

Hiermede,
Hooge ende Mogende heeren etc. Paris den 7^en December 1650.

Get. W. Boreel.

[p. 158]

Hooge ende Mogende Heere.

Mijn heeren. Op 7^en deser hebbe aen u Ho. Mo. laten afgaen mijne brieven over Luyck, ende daer bij geadviseert, dat het dessein van̄ Vransche armee opentl. gesecht werde te sijn om Sedan ende Nancy te verseeckeren en̄ Retel aen te tasten, en̄ dat daer toe alle preparaten en̄ nootwendicheden voorhanden waren. Nu comt tijdinge, dat alle de legers van sijne Ma^t geconjungeert souden sijn onder den heer Mars^lk de Praslyn, ende dat 't selve leger sterck soude wesen, te weten 12000 te voet ende omtrent 7000 peerd, dat d'heere Mars^ik de la Ferté (die noch binnen Nancy was doenmael, namentl. den derden van dese maent) hem daer bij soude vervoegen, en̄ dat tegens dien selven tijt d'heere Card1 daer oock werde verwacht. Men heeft oock nu advys, dat sijne Em^tie tot Reims aengecomen was den 5^en deser, ende dat het geheele Fransche leger voor Retel soude sijn twee dagen daer aen.

Verscheyden coopluyden, handelende ter zee, hebben haer geaddresseert aen 't Conseil d'Enhault, clagen̄ dat de commercien t'eenemael werden gestoort door de represalien, die d'Engelschen hebben verleent en̄ machtich exerceren tegens dese natie. Men vint in dese saecke veel perplexiteyt, alsoo de schepen en̄ middelen, die de Francoisen genomen en̄ d'Engelschen voor all gerestitueert begeeren te hebben, niet meer voorhanden, maer verdeelt, geconsumeert en̄ niet vindel. en sijn. Hier is oock een Gecom^de van̄ stadt van Bourdeaux, die versoeckt permissie ende authorisatie van̄ Coninck om te mogen reysen aent Parlem^t van Engelant, ende te versoecken, dat d'Engelschen willen afdoen het verboth, van gene Fransche wijnen in Engelant te mogen inbrengen, ende dat sijne Ma^t daertegens oock soude willen intrecken het verboth van

[p. 159]

't inbrengen der Engelsche laeckenen in dit Coninckrijck, welck verboth (te weten van̄ Engelsche laeckenen) hier noch geobserveert en̄ in volle vigeur is.

De Hertoch van Guise [is] in Spanien ontslagen van sijne gevankenisse en̄ in vrijheyt gestelt voor een rantsoen van ses hondert duysent guldens, waer toe uyt sijne middelen en̄ bij de Noblesse van Provence groote somme, en̄ door die van̄ stadt van Marseille op verpandinge 3000 gul. gefourneert werden, ende boven 't selve rantsoen soude bij dien Coninck expressel. mede besproocken sijn, dat den gem^en Hertoch het huywel., bij hem aengegaen met de Nederlantsche vrouw Gravinne van Bossu, sal gestant doen ende bijwoonen.

Vrijdach voorleden acht dagen, tweeder deser, was eerst int Parlem^t ingebracht de req^te vande vrouwe Princesse van Condé, versoeckende dat Hoochgem^e heere Prince met d'heere Prince van Conty en̄ den Hertoch van Longeville, van Havre de Grace wederom herwaerts souden werden gebracht en̄ inde Louvre bewaert, dat oock den Procur^r van̄ Coninck soude werden gelast sijne conclusien te nemen tegens deselve gevangen Princen, indien hij eenige reden daer toe hadde. Die vergaderinge is daer mede gescheyden mits dat deselve req^te in handen is gestelt van̄ procur^r van̄ Coninck. Op woensdach, sevenden van dese maent, is het Parlem^t wederom daer op vergadert; d'heere Hertoch van Beaufort, van Brissac, de Mareschall de la Motte en̄ de heere Coadiuteur van Parijs.¹⁾ De Advocaet-Generael Talon met sijn Coleguen is daerop binnen gecomen en̄ heeft gesecht, hoe dat hij op maendach voorleden savonts was ontboden bij haere Ma^ten, alwaer hij mede hadde gevonden den heere van Chas-

1) de Retz.

[p. 160]

teau-Neuff, garde des Seaux, die hem soude hebben getoont een memorie bij geschrifte, inhoudende de redenen waerom hare Ma^ten genootsaeckt waren geweest te doen verseeckeren de persoonen van̄ Princen, om te ontgaen groote desordren, die sij voorgenomen hadden te doen in desen Staet, tot vergenoeginge van hare ambitie, en̄ dat de motiven vandien seer wel waren aengeraeckt in la lettre de cachet toegesonden aen 't Parlement. Dat oock 't gevolch vande troubelen, door de partisanen van̄ Princen verweckt in verscheyden Provincien van 't Coninckrijck met de wapenen inde hant, hebben wel kenbaer gemaeckt haer quaet voornemen; maer dat de Coninginne door haren wijsen raedt tot nochtoe alle die tempeesten hadde doen cesseren bij hare presentie, soe wel in Bourgoignen, Normandyen als in Guienne, ja datter noch waren die stonden met de wapenen inde hant tegens haren Koninck, die haer hadden geconjungeert met de vijanden van 't Rijck, om 't selve te troubleren. Daer naer heeft gem^e Advocaet-Generael gesecht uit regard van̄ req^te, gepresenteert bij mevrouwe de Princesse, dat sij niet ingestelt en was na de formaliteyt van 't Hoff, ende dat deselve alsdan moest werden gepresenteert bij de partije selfs, concluderende dat deselve soude werden uyt- ende wedergegeven, en̄ dattet Hoff soude gelieven t'ordonneren, dat twee Raetsheeren aen̄ Coninginne mochten werden gedeputeert om hare Ma^t t'informeren vanden inhout van deselve req^te, waermede den Ad^t uyt de camer gescheyden. Daer na werden noch gepresenteert eene req^te wegens madamoiselle de Longeville, als oock eenen brieff gesc^en (soo gesecht wert) aen t' Parlem^t met d'eygen handt van d'heere Prince van Condé, en̄ geteickent ende gesegelt bij alle dry de gevangen Princen. Op alle dit is mede niet met allen gedaen, maer d'uyre geslagen sijnde is de

[p. 161]

vergaderinge gescheyden, met intentie op vrijdach daer aen volgen̄ wederom daer op te vergaderen. Welcken dach gecomen sijnde, aleer de Cameren vergadert waeren soo is aen deselve gepresenteert door d'heere van Samtost eene lettre de cachet van wegens den Coninck, bij dewelcke men begeerde aen 't Parlem^t, dat men tegens elf uyren met een cleyn getall van Gedep̄den soude comen vinden den Coninck, en̄ dat ondertusschen de deliberatien over de req^te van mevrouw de Princesse soude opgehouden werden, 't welck gedaen werde nae dat men hadde geresolveert op morgen (sijnde huyden) wederom te vergaderen, om te hooren het rapport van̄ Gedep^de, die bij de Coninginne souden sijn geweest.

Hiermede,
Ho. en̄ Mo. Heeren etc. Parijs den 10^en Decemb. 1650.

Get. W. Boreel.

Hooge ende Mogende Heeren.

Mijne heeren. Hoewel in Octobri voorleden den Coninck, wesende tot Bourdeaux, aldaer met mij niet en conde werden gehandelt op u Ho. Mo. last ende instructie, om te beramen ende te besluyten een reglement raeckende de navigatie ende commertie, vermitz daer doen ter tijt nochte de Raedt des Conincx, nochte 't groot zegel en was, soo en hebbe evenwel niet versuymt om aen hare Ma^ten voor haer vertreck daer van openinge te doen, ende dese (gelijck als de nevensgaende) memorie over te geven in handen van mijn heere den Cardinael, bij den welcken ick wel vont sijne eygen goede genegentheyt tot het maecken van soodanigen reglement, maer oock vele consideratien daer tegens, onder anderen die reden, dat Vranck-

[p. 162]

rijck het doenmaels hadde gedaen (te weten a^o 1646) om hare Geallieerde, in eenen gemeenen oorloch nevens haer sijnde, te complaceren, hetwelcke alsnu quam te cesseren, soo dat ik conde bemercken, dat men hier so licht niet en sal willen comen tot de prolongatie ende continuatie van 't provisioneel tractaet des jaers 1646, veel min tot eenich verder permanent reglement in toecomende. Haere Ma^ten ende sijne Eminentie hadden mij doenmaels uytgestelt tot dat tot Paris gekeert souden sijn; hier wesende hebbe terstont dat werck onderbout ende bevonden, bij occasie van mijne visiten, voor eerst dat de personagien ende persoonen, die bij dese excessen ter zee dus lange gepleecht, grootelijcx comen te proffiteren, deselve seer affkeerich sijn van alle reglement. Sij sustinerende dat men moet blijven bij d'oude wetten van 't Rijck door de Coningen Francois de eerste ende Henry iii^e gemaeckt, dewelcke souden sijn conform het recht van volckeren, ende nu oock selffs gecomprobeert bij de practycque van alle natien die ter zee vaeren, particulierlijck mede bij de Collegien vande Admiraliteyt, schepen van oorloch ende commissievaerders der Vereenichde Nederlanden, allegerende daer toe exempelen, hoe u Ho. Mo. in dergel^e saecken 't selve alsoo oock hebben verstaen, ende dese leste redenen sijn soo aengenaem ende acceptabel, dat selffs d'outste ende eerlijcxste Regenten, die uyt dese buytgoederen niet en proffiteren, ende die dese pirateryen detesteren, nochtans bij dat fondament vast blijven, dat men d'oude wetten moet mainteneren, maer d'abuysen wechnemen ende straffen, indien die werden misbruyckt off geexcedeert met ongelijck. Dese beyde sorten van persoonen werden in haere opinien versterckt met dese importante volgende reden, als dat door dese practycque vande wetten haere macht in oorlochsvolck ter zee ende bequame oorlochschepen

[p. 163]

seer sterck comt aen te wasschen; daer door dese Croon aensienlijcker wert bij hare vijanden, ende daer door de conquesten van affgelegen plaetsen ende op de zee uytcomende te beter connen werden beschermt ende gemainteneert, daer door mede Vranckrijck te beter can bestaen tegens haere nabuyren, als Engelsche, Spaniaerden etc., die tegens dese Croon ter zee yets souden willen voornemen, gelijck nu van Engelant gevreest wort; daerenboven dat ook den Coninck in sijne finantien daer door wat verbetert. d'Heeren die buyten bedieninge ende buyten vermogen sijn, die detesteren wel alle dese excessen, maer ick en can mij met die niet behelpen, ende alle gedurige clachten, die uyt Nederlant comen ende gefavoriseert worden met brieven van voorschrijvinge van u H. Mo. ende oock andere heeren Regenten in de zee-steden, geven oorsaecke om de geinteresseerde in de prinsen¹⁾ (die veel ende van groot vermogen sijn) van mij te doen vervremden, 't welck mij dan soo dienstich niet en maeckt in d'andere saecken, de Republycque mede hoochlijck betreffende. Doch ick sal mij vergenoegen connen op u Ho. Mo. bevelen mijn uytterste debvoiren toe te brengen ende de successen aff te wachten tot beste vervordering van 's Landts welvaren.

D'heere Cardinael heeft mij geconsenteert ende versocht daechs voor sijn Eminenties vertreck, dat ick u Hooch Mo. intentie opt papier soude willen brengen ende overgeven aende Raden des Conincx. Sijne Eminentie seyde mij van sijne eygen goede genegentheyt daer toe. Ick hebbe dan ingestelt ende aen d'heere Grave van Brienne op den 14^en deser behandicht een concept van articulen²⁾, om daer uyt te maecken een

1) d.i. op veroverde schepen gemaakte buit.

2) Zie beneden p. 144.

[p. 164]

tractaet ende permanent reglement over de saecken vande navigatie ende commertie tusschen d'onderdanen van Vranckrijck ende die van u Ho. Mo., 't welck hier nevens gaet bij copie, ende op dat dit werck ten besten mach worden gevordert, heb ick mede een copie van 't gemelte concept Tractaet gegeven in handen van d'heere Grave van Chasteau-Neuff, dien ick altijts vinde seer wel gedisponeert tot bevorderinge van u Ho. Mo. goede intentien, ende tot verseeckeringe van d'oude vrientschap ende onderling goet verstant tusschen desen Staet, ende die vande Vereenichde Nederlanden. D'heere Grave van Brienne heeft mij tot antwoort gevoucht, dat hij 't selve concept sou senden aen sijne Eminentie, die doch hier haest wederom soude wesen, ende daer op het dienstich was dat wij souden wachten. Ick vertrouwe in 't selve concept t'eenemael gevolcht te hebben de wille ende intentie van u Ho. Mo. ende van mijne instructie, ende sal deselve mesnageren met aff- off aendoen, soo als Hoochgemelte instructie mij toestaet ende authoriseert, ten ware u Ho. Mo. daer inne souden gelieven te veranderen.

Hiermede,
Hooch ende Mogende Heeren etc. Paris den 15^en Decemb. 1650.

Get. W. Boreel.

Concept tractaet.

Comme ainsi soit etc.

Premierement les subiects du Roy tres Chrestien et inhabitans du Royaume de France pourront en toute liberté et seurté naviger et traficquer dans tous les Royaulmes, Estats et Pais qui sont ou seront en paix ou neutralité avec ledit seigneur Roy.

Et ne pourront estre troublez ou inquietez dans ceste

[p. 165]

liberté par les navires et subiects des seigneurs les Estats des Provinces Unies des Pais-Bas, à l'occasion des hostilitez qui se rencontrent ou pourront rencontrer cy apres entre lesd^ts seigneurs les Estats et les aultres Royaulmes, Pais et Estats, ou aulcun d'iceulx qui seront en amitié ou neutralité avec led^t seigneur Roy.

Ce qui s'entend de toutes sortes de marchandises, biens et denrées, qui se transporteront generalement.

Bien entendu toutesfois que les subiects et inhabitans de la France s'abstiendront d'y porter marchandises, biens ou denrées defendues et de contrabande. De quoi led^t seigneur Roy fera defences expresses par les Edicts et Commandements, comme sa Ma^té trouvera de besoing.

Et pour d'autant mieux prevenir les disputes et differents qui pourroient naistre touchant la designation des marchandises, biens et denrées defendues et de contrabande, il a esté declaré et convenu, que soubs led^t nom seront compris toutes armes à feu et assortissements d'icelles, comme canons ou artillerie, musquets, mortiers, petarts, bombes, granades, socisses, cercles, poissées, affeutes, forchettes, bandoulierts, poudre à canon, mesche et basles.

Pareillement sont entendues soubs le mesme nom de marchandises defendues et contrabande toutes aultres armes, comme picques, espées, morlions, casques, cuirasses, hallebardes, javelots et aultres semblables armes, dont on se sert à la guerre.

Est encore prohibé soubs led^t nom le transport de gens de guerres, de chevaulx, de harnaschements, fontes de pistolets, bauldriés et assortissements façonnez et formez à l'usage de la guerre.

Pour eviter aussi à l'advenir toute matiere de dispute et contention, il est expressement accordé, que

[p. 166]

soubs led^t nom de marchandises de contrabande et defendues ne seront compris forments, bleds et aultres grains et legumes, sel, vin, huile, ny generalement tout ce qui appartient à la nourriture et sustentation de la vie. Mais icelles demeureront libres comme touttes aultres marchandises, biens et denrées non comprises et nommement expressées dans les articles precedents, et en sera le transport permis en toutes places et vers toutes nations, mesmes aux lieux ennemis, sauf uniquement aux villes et places, assiegées, blocquées ou investies.

Et afin d'empescher que les dites marchandises defendues et de contrabande selon qu'elles viennent d'estre nommées et designées par le reglement des articles immediatement precedents, ne passent aux d^ts ennemis des seigneurs les Estats, et qu'à pretexte aussi de tel empeschement la liberté et seureté de la navigation et commerce ne soient retardées, - On est demeuré d'accord que les navires François, chargez avec les marchandises des sujects et inhabitans de la France ou d'aultre nation amye, estants entrez dans quelq port ou havre des Provinces Unies, et suspectez de vouloir de là passer à ceulx desd^ts leurs ennemis, seront obligez de produire et monstrer aux officiers dud^t havre ou aultres, à ce ordonnez, d'où ils partiront, leurs passeports contenants la specification de la charge de leurs navires, attestée et marquée du scel et seing ordinaire, et recognu des officiers des Admiraultez en France ou quartier dont ils seront partis originellement, avec declaration du lieu vers lequel ils sont destinez: le tout en forme deue et accoustumée, apres laquelle exhibition de leurs dicts passeports en la forme susdite tant seulement ils ne pourront estre plus molestez, beaucoup moins recherchez, detenuz ou retardez en leur voyage soubs quelque pretexte que ce puisse estre.

[p. 167]

Et d'autant que par ung commun abus presque de toutes les nations en ce temps present, les navires en mer et dans les rades ne portent pas tousjours, comme ils doibvent, leurs propres couleurs et bannieres de leur Prince, ains arborent souvent, pour se deguiser et pour tromper leurs ennemis, les pavillons et couleurs des Princes amis, de laquelle fraude se servent aussi tous pirates et voleurs de mer, et dont sont ensuivis des surprinses notables de grands et puissants navires et de tres grandes pertes, - Pour ceste cause et pour aultres il a esté accordé, que d'oresnavant les navires des subjects et inhabitans de la France, estants en pleine mer ou venants soubs voile en quelques rades des Provinces Unies ou d'aultres rades, ne seront en alcune façon obligez ou contraincts d'amener leur voisles, beaucoup moins d'admettre ou souffrir aulcune visite ou recherche du monde.

Mais si ung navire ou navires de guerre desd^ts Seigneurs les Estats, ou ayant commission d'iceulx, trouve les navires françois dans les rades à l'ancre, il suffira qu'ils monstrent par document valable et couché en bonne forme, qu'ils sont navire ou navires subiects au Roy treschrestien ou des inhabitans de la France, sans estre obligez à aulcun autre debvoir ou recherche.

Au cas que dans les navires françois, entrez dans les ports ou havres, se trouvent par l'exhibition des passeports, comme il y a csté dict cy dessus, quelques marchandises, biens ou denrées, de celles qui sont declarées par ce present traicté estre de contrabande et defendues, elles seront dechargées, calangées, et, parties estant ouyes (le cas le requerant), confisquées par devant les cours des Admiraultez et aultres juges à ce competents, sans que pour cela le navire mesme ou aultres biens et marchandises libres et permises, retrouvées aud^t navire, pouront estre saisies ou confis-

[p. 168]

quées en aulcune façon, ains que mesme le fret des marchandises de contrabande ainsi confisquées sera paié au maistre du navire qui les aura chargées.

Et pour d'autant plus soulager le traficque et commerce comme aussi la navigation entre la France et les Provinces Unies, et les affranchir, tant qu'il sera possible, de toutes les vacations, destourbiers, pertes et dommages dont il a esté troublé et puissamment diverty pour l'une et autre nation, il a esté convenu que doresnavant jamais confiscation de navire ou biens y chargez ne sera faicte pour aulcune aultre faute quelle qu'elle soit commise ou pour aulcune negligence de debvoir omys, rien d'excepté; ains que le tout sera corrigé par inposition des amendes pecunielles, à proportion de la faulte commise, lesquelles amendes toutefois n'excederont pas la valeur de la part ou portion qui tient le maistre du vaisseau dans la proprieté et l'equipage de son navire.

Navire françois s'estant donné et s'employant au service actuellement de l'ennemy des seigneurs les Estats des Provinces Unies est et sera tenu et confisqué, comme navire d'ennemy, sans admettre aulcune exception ou excuse.

De mesme navire françoys qui se trouvera devant les villes et places assiegées, blocquées ou investies par les navires de guerre des Provinces Unies et lequel y vouldra entrer à force avec des marchandises, biens ou denrées de contrabande, sera de bonne prinse et confisqué avec toute sa charge sans distinction ou exception.

De plus il a esté convenu et accordé que toutes marchandises, biens et denrées, chargées ou appartenants aus subjects françois dans navire ou navires d'ennemy, prins par ceuls des Provinces Unies des Pais-Bas, jaçoit que ce ne fust marchandise de con-

[p. 169]

trabande, le tout sera de bonne prinse et confisqué avec navire et tout ce qui se trouvera dedans, sans distinction exception ou reserve quelcunque.

D'ailleurs aussi sera libre et affranchy tout ce qui sera chargé sans distinction dans les navires appartenants aux subjects de la France, encore que la charge toute ou partie d'icelle seroit notoirement aux ennemis desd^ts S^rs Estats, sauf et excepté toutesfois les marchandises de contrabande au regard desquelles ont se reglera selon le disposé de l'art.... du present traicté.

Le Roy Treschrestien donnera ordre que les Capitaines des navires de guerre ou des armateurs ayants commission de sa Ma^té, devant que de sortir en mer, donneront bonne et suffisante caution de dix mille libvres au moins, et feront serment qu'ils garderont et observeront tous les articles du present traicté en general et le contenu de chasque article en particulier; et à faulte de ce faire et d'y contravenir, qu'ils se tiennent eux et leurs bourgeois et un chascun d'eux solidairement obligez et condempnez en vertu des presentes à touts dommages, pertes, depens et interets envers et au proffit des outragez subiects des Provinces Unies par dessus les peines et punitions exemplaires que lesd^ts Capitaines auront demerité envers sa Ma^té et la Justice. Le mesme feront faire les Seigneurs les Estats en esgard de leurs subjects, en faveur des subjects françois.

Les subjects des Seigneurs les Estats des Provinces Unies des Pais-Bas auront reciproquement les mesmes droicts et reglements, liberté et seureté de leurs navigation, commerce et traficq au regard du Roy tres chrestien et ses subjects, comme lesd^ts subjects françois en vertu des precedents articles auront au regard des subjects desd^ts S^rs les Estats, non plus ny moins que si touts les precedents articles fussent icy trans-

[p. 170]

posez de mot en mot et ainsi repetez en faveur et pour reglement desd^ts subjects des Provinces Unies, s'entendant que la reciprocité et esgalité sera en tout et par tout de part et d'aultre, mesmes au cas que cy apres lesd^ts Seigneurs les Estats eussent paix, amitié ou neutralité avec aulcuns Roys, Estats et Princes qui vinssent à estre ennemis de la France et reciproquement.

Et pour donner le cours et l'expedition de la Justice bonne et prompte entre les subjects de la France et des Provinces Unies touchant le contenu du present accord et son observation, on conviendra quand et quand apres la conclusion de ce traicté sur la forme qui sera trouvé à ce necessaire de part et d'aultre.

Tous les precedents articles seront tenuz et observez inviolablement de part et d'aultre et auront-ils force de Loy reciproque entre la France et les Provinces Unies du Pays-Bas et les subjects d'iceulx, sans prendre esgard ou consideration, en la decision des causes, à aultres ordonnances, edicts, placcats ou constitutions, lesquels d'une part ou d'aultre pourroient disposer diversement et au contraire de ce present reglement et traitté.

Aussi a esté approuvé et confirmé, comme l'on appreuve et confirme par ces presentes, tout ce qui par cy devant a esté traicté et conclu entre la France et l'Estat des Provinces Unies, touchant la navigation et commerce, depuis le Reigne des Roys Henry IV et Louis XIII jusques à present, ainsi comme s'il estoit icy inseré et couché de mot en mot, et specialem^t aussi le traicté provisionel faict en l'an 1646, qui s'entend estre continué depuis le 17^e d'Avril de l'an 1650, qu'il expira jusques à la ratification du present, pour selon et en conformité d'iceluy regler et decider les plaintes et cas survenuz au faict de la mer, depuis lors jusques à present.

[p. 171]

Finalement sera ce present traicté agréé et ratifié par sa Ma^té Tres Chrestienne et les Seigneurs les Estats des Provinces Unies dans le terme de.... apres la conclusion et date. Ainsi faict etc.

Hooge ende Mogende Heeren.

Mijn Heeren. De tijdinge, dese weeck uyt de verde afgelegen provintien gecomen, schijnen te beloven, wat meerder ruste voor dit Coninckrijck. In Provence sijn de saecken geaccommodeert, soo verde, dat d'heeren Hertogen van Angoulesme ende van Richellieu hebben gesc^en ende aengeboden om herwaerts te comen; gel. oock gesecht wert dat d'heere Hertoch van Boullion op comende reyse herwaerts is. De heere Vicomte de Turenne, door het afsterven vanden heere de la Moussaye, is nu absoluyt meester van de citadelle ende stadt van Stenay, waeromtrent hij hem met sijne afgesonderde macht onthout, soo dat het Spaens garnisoen, in de stadt liggende, van gene consideratie en soude wesen. Madame de Longeville was cranck, ende heeft bij testament van hare Vrouw moeder, d'overleden Princesse douagiere van Condé, te genieten eene somme van dry hondert duysent guldens in contant. Om de Provintie van Guienne buyten nieuwe troublen te houden, heeft 't Hoff serieuse brieven laten afgaen aen den heere Hertoch van St. Simon, met last dat hij, Hertoch, aan die van Bourdeaux niet en sal geven eenige reden van miscontentement; dat hij haer niet en sal inquiteren in hare commercien, ende dat hij sal ophouden met 't synken van meer schepen in de Garonne, ende men verwacht hier dat hij obedieren sal. Eergisteren quam tijdinge dat de stadt van Casteau Portien bij 't Fransche leger ingenomen was ende eenige andere cleene plaetsen omtrent Retel, ende

[p. 172]

dat oock dese stadt alrede was berent, ende dat men goede moet hadde om die haest te vermeesteren. Den volgende nacht quam tijdinge, dat de Coninckx cavallerie hadde overvallen 1000 peerden van de Spaensche; dat wel 400 daer van gebleven souden sijn, ende werde daer nevens aen de Coninck gesonden eenen grooten standart, die in deselve defaite becomen was ende gisteren namiddach door dese stadt werde gedragen na 't hostel de Luxenbourg, om die te vertoonen aen sijne Co. Hooch^t, die niet wel te pas en was en̄ medecyne hadde genomen. Daer werde oock nevens verwitticht uyt het leger voor Retel, dat d'heere Card^l groote voorsorge hadde gedaen van alderhande vivres en̄ provisien voor 't leger noodigh, ende dat alles abondant was. De Vicomte de Turenne was met 4000 peerden willen naerderen om secours binnen Retel te brengen, dan 6000 peerden van de Coninck waren hem te gemoet getrocken, soo dat hij, Vicomte, hadde moeten wijcken en̄ sijne retraicte te nemen over een reviere die niet genoemt en wert.

Desen nacht is tijdinge gecomen, dat de stadt van Retel (waerinne maer 800 te voet ende 400 peerden van de Spaensche souden sijn geweest, maer vijff stucken geschut ende weinich provisie) bij sijne E. ingenomen is, ende dat de Spaensche geweecken waren in 't casteel, 't welck hem oock dry ure daer nae overgegeven heeft, daer over in dese stadt bij vele groote blijtschap is, alsoo andersints de Provincie van Champagne t'eenemael ongebout ende dese winter met sware contributien geruineert soude sijn geweest. Mons^r la Ferté Seneterre was alrede gesonden met aensienlijcke troupes, om de stadt van Bar aen te tasten ofte te belegeren. Het groot leger onder de heere Card^l deed rontom Retel delogeren de Spaensche ende Turynssche uyt de cleene plaetsen, bij haer beset, ende het

[p. 173]

verder dessein soude wesen om in alles wel te provianderen, te besetten ende te versien de steden van Sedan ende Masires¹⁾, als oock, indien het weder wat drooch ende vriesich wilde blijven, om Mouson aen te tasten ende te belegeren. Het gelt, cledingen ende insonderheyt de vivres, die d'heere Card^l overvloedich heeft doen bestellen ende liberal. uytdeelen, heeft het leger grootelijcx doen aenwassen, soo dat 't selve wel op 12000 te voet ende over de 8000 peerden gesecht wert te wesen.

De vergadering van 't Parlem^t, die op saterdach voorleden aengelegt was, om te delibereren over de requesten en̄ brieven van d'heeren gevangen Princen, Princesse van Condé ende madamoiselle de Longeville, is gepasseert sonder yets te doen van substantie; alleen werde tijt genomen om op woensdach, nu verleden, wederom te vergaderen; doenmael en compareerden niet de heere Hertoch van Orleans, maer is dien voormiddach gepasseert met het discerneren van een commissie van Raetsheeren, die souden versoecken, dat sijne Co. Hoocheyt op gisteren soude willen compareren in 't Parlement, die doenmael niet verschenen is, alsoo medicine ingenomen hadde, ende morgen is den dach wederom bestelt om te vergaderen.

Men secht, dat sijne Ma^t geresolveert heeft een Gouvern^r te geven aen de Provincie van Guienne, ende dat Mons^r, eenige broeder van sijne Ma^t, daer toe soude sijn gedestineert. Aen de heeren gevangen Princen wert in de citadelle van Havre wat meerder vrijheyt gegeven als voor desen. De heeren Princen van Condé ende Conty logeren in eene camer, ende in de misse ende over taeffel sijn hare Hoogheeden te samen met den heere Hertoch van Longeville. Men secht oock,

1) Mezières.

[p. 174]

dat de gardes van de Coninck, die voordesen bestelt waren in de hostels van Condé ende Longeville, door haer Ma^ten nu sijn gecontramandeert ende wechgenomen.

Hiermede,
Ho. Mo. Heeren etc. Paris den 16^en Xb. 1650.

Get. W. Boreel.

Hooge Mogende Heeren.

Mijn Heeren. Ick become dickmael ende verscheydene brieven van u Ho. Mo. om te bevorderen de mainlevée van soo veel schepen en̄ goederen, als dagelijcx bij de Francoisen werden affgenomen ter zee op de ingesetenen der Vereenichde Nederlanden. Ick brenge oock daer toe mijne neersticheyt ende beste debvoiren; doch met mijn leetwesen ende onderdanige reverentie moet ick hier seggen, dat ick niet en sal connen bevorderen met vrucht de goede intentie van de Regieringe, soo lange als u Ho. Mo. in geen andere manieren ende termen en schrijven, en̄ oock yets meer doen als tegenwoordich gesc. ende gedaen wert, daer van ick de redenen ten deelen hebbe geschreven ende noch meerder sal connen bijbrengen, als ick d'eere sal connen genieten om deselve mondelingh te deduceren: daer sijn soo veel netten ende doecken gespannen, dat het onmogel. is bijnae, dat eenich Nederlants schip ofte goet exempt ende vrij can blijven van dese menichvuldige rovers en̄ roverije.

Een scheepken, comende nu jongst uyt de Portugese Candad ende keerende naer Amsterdam, is gerencontreert int Canael ende genomen door eenen chevalier, genaempt de Fontenay, voerende een fregadt van mons^r Vilycquier, Gouverneur van Bouloigne. 'T selve Amsterdams scheepken was geladen met vijgen

[p. 175]

ende amandelen, geconsigneert ende voor reeckeninge van bekende coopluyden tot Amsterdam, 't selve gebracht sijnde onder Bouloigne is bij storm van sijn anckers gespoelt ende gedreven oostwaert aen tot voorbij Calis. Den officier van̄ Hertoch van Beaufort, als Adm^l, vindende dese gesegde prinse, heeft deselve in arrest genomen, om te conserveren 't recht vanden Admirael, daer over tusschen hem ende den voorn̄ Chevalier de Fontenay soo groote questien sijn ontstaen, dat hij officier met pericul van sijn leven 't selve scheepken onder sijn arrest qualijck heeft connen behouden, tot dat sij t'samen eyndel. veraccordeert sijn, dat het arrest soo lange soude continueeren, tot dat Fontenay ordre soude brengen vanden Hertoch van Beaufort, dat de prinse uyttet arrest soude werden ontslagen, gel. inder daet eenige weynige dagen daernaer een acte van ontslaginge bij Fontenay voort gebracht is ende den officier het scheepken heeft moeten laten volgen. Eenige luyden desen Chevalier aengesproocken en̄ gevraecht hebben̄ hoe dat hij bestont te nemen een Hollants schip, comen̄ uytgeladen met gepermitteerde waren, gaende naer Amsterdam, geconsigneert aen burgers van deselve stadt, ende hoe 't selve conde geschieden op commissie van̄ Co. van Vranckrijck, gaff tot antwoort, dat hij was een Chevalier van Malta, en̄ dat de Hollanders (soo sprack hij) 't goet van deselve ordre onthielden, ende hij oock commissie hadde van̄ Grootm^r van Malta om 't goet vande Hollanders aen te slaen, ende aen hem Chevalier wierde gerepliceert, dat hij dan met twee commissien in zee ging ende dat men van soodanige luyden, die op verscheyden commissien gaen, wat vremt sprack, soo seyde hij daer op, dat hij er noch een meer hadde van̄ Co. van Engelandt, ende conde hij hondert commissiē crijgen, hij soude deselve aennemen.

[p. 176]

Ick ben mede in 't seecker onderricht, dat Coninck Karel de tweede in 't eylandt van Jersey een Admiraliteyt hout, alwaer alle prinsen ter zee genomen, bij luyden die sijne Maj^ts bestellinge hebben, voor goeden prinse verclaert werden, 'tsij met off oock sonder kennisse van saecken; dat dese Chevalier de Fontenay tot Jersey dese verclaringe geobtineert soude hebben, ende dat hij deselve verclaringe hadde gesonden nae Parijs aen den Hertoch van Beaufort, aen dewelcke Fontenay soude hebben betaelt den thienden penninck van dese geseyde prinse, ende daerop hij, Hertoch van Beaufort (voor sijn intrest als Adm^l voldaen sijnde), d'acte van ontslaginge van 't arrest hier boven hadde verleent, ende 't schip en goet ende de kennisse hem daer over als Adm^l toecomende, geabdiceert ende aen den Chevalier laten volgen. De hooge wijsheyt van U Ho. Mo. sal best connen ordelen, wat in ende tegens soodanige notoire roverijen dient en sal behooren te worden gedaen.

Als ick aen de Ministers van̄ Co. over dese ende diergelijcke saecken clage, gelijck als is, dat den Chevalier Colonges inde Middelantse zee op de cust van Spanien [en] een ander fransman nu jongst het schip Elysabeth hebben van hare costel. waren gespolieert ende deselve vercoft in de eylanden van Tercera ende Madera off daer omtrent, ende daer voor becomen bij coop suyckeren, confituren ende andere diergelijcke waren, daer mede sij nemer gekeert sijnde¹⁾ in Port Louis in Bretagne, - soo geeft men mij tot antwoort, dat sij sulcx niet doen op commissie van̄ Co. maer van den Grootm^r van Malta, die vrient is ende aen wien men de havenen van dese Croon niet en can weygeren, daer mede genoechsaem vaststellende, dat

1) Waarschijnlijk moet gelezen worden numeer gekeert sijn.

[p. 177]

men met een, twee off meer commissien mach in see gaen. Ende ick moet alsnoch met permissie seggen, dat de regieringe best sal connen considereren, op wat manieren hier in ende tegens sal moeten worden geprocedeert.

Hier mede.

Hooch Mogen̄ Heeren etc. Parijs den 17 December 1650. Get. W. Boreel.

Hooge Mogende Heeren.

Mijn Heeren. Sedert mijnen jongsten van den 17^en sijn gecomen de seeckere tijdinge van de bataillie tusschen des Conicx armee, onder 't beleyt van den heere Marschal de Praslin, ende de Spaensche, Lorreinsche ende Turennische armee, geleyt bij den heere Vicomte de Turenne, Don Stevan de Gamarra ende den Grave van Lingueville. De gemelte heer Vicomte, geen tijdinge hebbende van 't overgaen van Retel, meende niet dat het geheele leger van Vranckr. hem soude comen rencontreren. Daer is sterck ende courageus gevochten, ende nae eenige twijffelachticheyt is het succes ende de eere volcomentl. gebleven aen de zijde van den Coninck, nochtans niet sonder groot verlies van dese zijde, maer merckel. grooter aen de zijde van̄ heere Vicomte. Dit gevecht soude geweest sijn omtrent Sompui op donderdach den 15 deser maent. Men heeft over dese victorie het te deum gesongen in de groote kerck van Nostre Dame, alwaer assisteerde de Coninck, d'heer Hertoch van Orleans ende meest alle de grooten van 't Hoff met groote solemniteyt en toeloop van menschen. Van de quetsuyre van de heer Vicomte is seeckere tijdinge ende rucht men dat hij naemaels in de retraicte daer van soude sijn gesturven; doch het is noch onseecker.

[p. 178]

De heere van Bellievre is noch niet volcomen gereet om te connen vertrecken, bij gebreck wegens het publycq van sijne behoeften. Sijn E. heeft mij doen aenbieden, soo haest hij sijne instructie ende commissie sal hebben ontfangen, dat hij mij sal comen besoecken, daer van ick noch niet en verneme; sijn voornemen is van hier te lande te vertrecken op Duynkercken ende van daer te water op Zeelandt.

In de saecke van de requeste der heeren gevangen Princen en is in 't Parlement noch niets gedaen, maer sijn die op gisteren weder uytgestelt tot nae de feestdagen.

Vermits d'indispositie van haere Maj^t de Coninginne en connen de vremde Ministers noch geen audiencie becomen: daeromme ick in saecken, die mij belast werden door U Ho. Mo., genootsaeckt werde deselve bij memorie te addresseren aen den Coninck, ende die over te geven aen sijne Maj^ts Raet, onder andere mede voorgaende oock de saecke van Jeronimo Rodrigues de Sousa, Portugees ende out burger tot Amsterdam.

In andere saecken van meenichvuldige genomen scheepen ende goederen en wert niet versuymt. Hier is tijdinge, dat seecker Hollants schip, genoemt de Sampson, groot twee hondert lasten, uyt Texel t'seyl gegaen in 't begin deser maendt ende rijckel. geladen naer Westen willende, soude sijn geborsten tusschen Bolloigne ende Estapes bij groote storm; de goederen sijn veel gestoolen, doch de meeste gedeelte in 't casteel van Bouloigne. Ick verwondere, indien sulcx soo is, dat ick van den schipper ofte coopluyden van de goederen tot noch toe niet aengeschreven ende versocht en ben, nevens toesendinge van yemandt van den haeren, ofte goede onderrichtinge, opdat ick geen quaet engagement en geve nochte faulte en doe: want in 't begin moet men met goede kennisse soodanige

[p. 179]

saecken ter hant nemen ende bijsijn: anders is alles daer nae qualijck te redresseren.

De Hertochinne van Bouillon, met mademoiselle haere dochter, sijn op reyse herwaert nae Paris, maer d'heere Hertoch selffs niet, alsoo heeft laten weten, dat gemelte mevrouwe van sijne interessen ten vollen was geinformeert ende geinstrueert, soo dat dese veranderinge, die doch voor de bataille van Sompui was aengeschreven, wederom wat bedencken gaff aengaen̄ des Hertochs genegentheyt.

Mij wordt van Bourdeaux aengeschreven, dat aldaer eene Resident van de Coninck van Portugael is aengecomen, die laet verluyden, dat sijnen heere wel genegen soude sijn hem ende sijne natie te accommoderen met U Ho. Mo. vrundtschap ende met de West-Ind^e Comp^e, gel. oock van Douvres wert geadviseert, dat in Engelandt eenen Portugeeschen Ambassadeur verwacht soude worden, met last om die Regeeringe voor eene Republycque te erkennen, ende te neder te leggen de misverstanden tusschen haer ende Portugael ontstaen, ende dat dese commissie uytgebracht soude wesen door een groote tumulte tot Lissebon tegens Prince Rubert ende de sijne; doch aen mij wert alnoch geconfirmeert, dat gem̄ Portugesche Ambassad^r eerst in Hollandt sal gaen landen ende van daer naer Engelandt trecken, nae dat hij sal hebben versocht ende vercregen daer toe een passeport van de Engelsche Regeeringe.

Het overgaen van de stadt Tortosa in Chatalonien aen de Spaensche wert nu geconfirmeert en̄ hier t'eenemael gelooft. De saecken staen aldaer seer qual. voor de Francoisen, soo dat men hier vreest voor eene generaele revolutie tot nadeel van dese Croon.

De heere Marschal de Praslin is met het leger opgetrocken de wech op nae St. Menehaut, ende werdt

[p. 180]

gesecht dat het is om noch eene plaetse in dese drooge vrijsende dagen aen te tasten. De heere Cardinael werdt met den aldereersten hier wederom tot Paris verwacht, alsoo sijn Eminentie binnen Retel was geincommodeert geworden met de gouttes. De heere Grave van Harcourt is bij 't Hoff uyt Normandia herwaerts ontbooden ende wert ten eerste hier verwacht.

Hier mede

Hooch Mogende Heeren etc. Paris den 24^en Decemb. 1650. Get. W. Boreel.

Hooge Moogende Heeren.

Mijn Heeren. Het Hoff is hier eenigen tijt besich geweest om te delibereeren, hoe men zich gedragen sal over seecker gepretendeert affront, tot Romen aengedaen aen de heere Ambassad. van Vranckr. aldaer, wiens huys men door de dienaers van de justicie bij lichten dage heeft doen besetten ende visiteeren, om uyt te vinden eenige Neapolitaensche banditen, die binnen Romen verscheyde nederlaegen ende insolentien hadden gepleecht, ende gesecht waeren haer te verbergen in 't huys van̄ gemelten heer Ambassadeur, ende dewelcke nochtans aldaer niet gevonden en sijn. Indien de saecken van dit Rijck in goeden stant waeren, 't soude seer hooch geresenseert worden; daerinne nu met wat meerder moderatie sal worden gedaen. De heer Marchal du Praslin is hier in dese stadt gecomen, ende sijn mede gebracht vier en veertich vaenen van ruyteren ende t'seventich vaendelen van compagnien te voet, die in de laeste battaille van Sompui gewonnen sijn, ende in de groote kerck van dese stadt met solemniteyt sijn gebracht ende aldaer gehangen. De heer van Viliquier is met eenich volck ende veele provisien ende vivres getrocken naer Sedan, om die

[p. 181]

plaetse van alles wel te versien, ende de heer van Senetterre met groote macht naer Barleduc, alwaer naer de battaille de heere Vicomte de Turenne gepasseert was ende naermaels tot Stenay gesont aengecomen is. De heer Cardinael is noch tot Reims, alwaer sijn Em^cie op sondach verleden op een bancqueth seer magnificquelick getracteert heeft de gevangene vreemde heeren van qualiteyt in de jongste battaille becomen, ende wierde doenmaels geobserveert, dat sijne Em^cie naer de maeltijt wel twee uyren lanck met Don Stephan de Gemarra in conferentie gebleven is, tot groote jalosie van de andere vreemde heeren gevangenen. Daer sijn veele groote heeren ende officieren mede gevangen geweest, die bij de soldaten van 's Conincks leger verborgen ende gevrijt sijn geworden om particulier ransoen. Nae dat dese compagnie sal comen te scheyden, wert gesecht dat 't leger in guarnisoen sal worden gebracht in plaetsen rontsom dese stadt, om tegens het voorjaer vroech in 't velt te comen.

Tot Rochelle, als oock tot Toulon, werden groote equipagien ter zee bij der handt genomen, om te connen resisteeren (soo men voorgeeft) de zeemachten van Spaignien ende de macht van de Engelschen, ende soo als ick vreese principalick om de navigatien ende commercien der Vereenichde Nederlanden te quellen ende te beschadigen, ende tegens dit laetste sullen uwe Hooch Moo. 't best connen considereren wat remedien behooren te werden gebruyckt.

De Engelsche vloote, die voor de riviere van Lisse bon dus lange heeft gelegen, is de straet in nae de de Middelandtsche zee geloopen, ende heeft de Coninck van Spagnien haer toegestaen te mogen gebruycken de commoditeyten van sijne havenen aldaer, oock met haere prinsen, die sij doen sullen, daer binnen te mogen comen. Dit geeft alreede soodanige achter-

[p. 182]

dencken aen de Fransche armateurs tot Thoulon, dat eenige beginnen te verflauwen ende langhsaem met haere equipagien voortgaen.

Tot Napels ende Cicilien werden groote toerustingen ende preparaten ten oorloge, soo te water als te lande, gemaeckt. De Grave van Ognata, nu Vice-Roy van Napels, is gemaect Gouverneur van Milanen. Men hout het daer voor, dattet dissain is, off om Casal te winnen, om Cathalonien te reduceren onder de macht van Spagnien, alsoo geduyrende dese confusien in dit Rijck geene ordre van binnen, veel min in de buytenlandtsche saeken, can werden gestelt.

Ick hebbe gesproocken een persoon uyt Spagnien comende geheel jonghst, die mij seyde, dat aldaer voor seecker gehouden werde, dat de Coninginne swanger gingh van vier maenden, ende dat den Hertoch van Guise op de vrijheyt, die hij hadde becomen, op sijn gemaeckt ransoen was gevlucht, ende alrede gecomen sijnde tusschen Burgos ende Victoriam, was aldaer weder gecregen ende achterhaelt ende in strickter hechtenisse gestelt.

Dit Parlement continueert noch met vergaderingen over de requesten en̄ brieven wegens de heeren gevangen Princen, waer van de resolutien nu daegelicx te gemoet gesien wert. De heere President de Bellievre staet gereet om eerstdaechs te vertrecken.

Hier mede

Hooge Mogende Heeren etc. Paris den 31^en Decemb. 1650. Get. W. Boreel.

Hooge ende Mogende Heeren.

Mijn Heeren. Het Parlement in alle de Cameren op eergisteren ende gisteren vergadert geweest sijnde,

[p. 183]

soo liepen de stemmen in 't eerste daer toe, dat men bij ootmoedige remonstrancie bij geschrift ende bij monde haere Majesteiten soude versoucken, ten einde de gevangen Princen souden werden uyt Havre de Grace gebracht herwaerts aen, ende in goede seeckerheyt gehouden, ende dat men daerenboven eene deputatie soude decerneren aen mijn heere den Hertoch van Orleans, om deselve te bidden sijn credit te willen gebruycken tot vereeniginge van het Conincklijcke Huys. Maer op gisteren 't gemelte Parlement wederom vergadert ende de stemmen geheel omgebracht ende geuyttet sijnde, soo is voor resolutie nedergestelt, dat ootmoedige remonstrantien gedaen sullen werden aen de Coninginne, om te vercrijgen de vrijstellinge van de gevangen Princen, ende dat daer toe les Gens¹⁾ du Roy dien dach noch souden gaen versoecken audiencie bij de Coninginne tegens mergen, ende dat nae gedaene remonstrancie het Parlement wederom sal vergaderen, om te verstaen de antwoorde van hare Ma^t, ende indien oock de hoochstgemelte antwoort niet en soude uytvallen ter intentie van 't Parlement, dat hetselve wederom sal vergaderen tegens woensdach toecomende, om alsdan op andere propositien te delibereren. De heere Premier President heeft met sijn advis voorgegaen ende geobtineert, dat men soude besluyten tot versouck van de vrijstellinge van de gevangen Princen ende niet volgens de eerste stemmen, om de gevangene Princen uyt Havre de Grace te brengen herwaerts in eene andere hechtenisse, alsoo hiermede het Parlement soude schijnen te approberen, dat d'heeren Princen ten rechten gevangen waeren ende in hechtenisse behoorden te werden gecontinueert, ende als besluyt was genomen tot groot contentement van die

1) Er staat le Geus.

[p. 184]

men noemt van de groote Fronde, soo heeft de heer Coadiutor van Paris voorgestelt, off men mede niet en behoort te proponeren, dat ordre mochte werden genomen tegens de groote abuysen, die bij het Ministerie ende veel andere hier in 't Rijck werden gepleecht, daer op gem̄ heer Premier President promptelijck antwoorde, dat men vooral die abusen behoorde te redresseren, die bij sommige onderdanen van den Coninck werden dagelijcx gepleecht, die courriers op courriers senden nae Bourdeaux ende andere Provincien en oock nae Spanien, om nieuwe moeyten, troublen en̄ oock liguen te maecken met de vijanden van de Croon, tot oneere van haeren Coninck en oppressie van de arme gemeenten.

Men houdt het voor waerheyt, dat de Marquis van Lusignan en̄ Sillery wederom van Bourdeaux nae Spanien sijn vertrocken, ende dat die van Bourdeaux eenen lieutenandt van de guardes van den Hertoch van Espernon, als oock een ander officier ter doot souden hebben verwesen ende doen executeren, om dat dese laetste soude hebben willen beleyden, dat men gem̄ Hertoch van Espernon aen den Coninck soude versoecken tot Gouverneur van Guyenne

Daer wert geschreven uyt Champagne, dat onder de dooden van de jongste batalie van Sompuy men oock gevonden soude hebben het lichaem van den Prince Palatin Phillips, die gecommandeert soude hebben een regement in de selve bataille.

Vijff hondert ruyters hebben op den 20 deser aen sijne Ma^t wederom doen overcomen het casteel van Buzancy, welcke plaetse immers soo important soude sijn als de stadt van Retel.

De heere Cardinael soude den voorleden nacht geslapen hebben tot Meaulx, ende wert gesecht dat sijne Eminencie op morgen hier wesen sal.

[p. 185]

De heere Grave van Alaix heeft affgestaen onder seeckere conditien, sijn Gouvernement van Provence met goetvinden van dit Hoff, ende soude alreede tot Lion aengecomen sijn, met intentie om herwaerts te comen in weynich dagen.

Sijne Maj^t soude tot Mareschaulx van Vranckrijck gemaeckt hebben le Marquis de la Ferté Imbant, le Marquis de la Ferté Seneterre, mons^r de Villequier, Gouverneur van Bouloigne, en mons^r d'Hocquincourt, Gouverneur van Peronne.

D'heer President de Mesmes, broeder van den gewesen heere Grave van Avaux, is op eergisteren alhier overleden.

Hier mede

Hooche Mogende Heeren etc. Paris den lesten December 1650 des naermiddachs te drie uren.

Get. W. Boreel.