Biekorf. Jaargang 109

[p. 466]

Kijk op vloeren
Beschouwingen over minder bekend erfgoed naar aanleiding van een recente publicatie

Op bezoek in een historisch gebouw, kijkt men met veel belangstelling en bewondering om zich heen: nooit vergeet men zijn blik te richten naar boven, naar een plafond of een gewelf. Veel minder aandacht wordt besteed aan wat beneden te zien is, aan de vloer onder onze voeten. Je loopt er over, maar je ziet het geheel niet want er staat allerhande meubilair op een vloer: stoelen, banken, kasten, tafels. Een zeldzame keer wordt in een monumentaal pand - meestal een kasteel - met zorg over de vloer gewaakt; er ligt een tapijt of een mat over het gedeelte waar gelopen wordt of je moet een speciaal schoeisel aantrekken. In een kerk kan een houten vloer de onderliggende oude grafzerkenvloer beschermen tegen slijtage; boeiender wordt het als een glazen bevloering de zerken niet alleen beschermt maar ze daarenboven ook nog laat bekijken. Dikwijls trekt de voorstelling van een bevloering op een schilderij onze aandacht; zowel bij de Vlaamse Primitieven als bij de 17de-eeuwse Noord-Nederlandse schilders maakt de tegelvloer in woonhuizen en kerken dikwijls een belangrijk onderdeel uit van het interieur.

Belangstelling en zorg voor oude vloeren mag zich echter niet beperken tot kostbare tegel-, marmer- of parketvloeren. Een zeldzaam eeuwenoud vloerfragment dat bij archeologisch onderzoek te voorschijn is gekomen, is eveneens onze aandacht waard. Zo overspant een ‘vloergeschiedenis’ onze hele cultuurgeschiedenis, tot op de dag van vandaag.

Onlangs verscheen in Nederland een rijk geïllustreerd boek over dit wat vergeten en verwaarloosd onderdeel van een gebouw⁽¹⁾. Het boek ‘Over de vloer’ bundelt een twintigtal bijdragen over oude en jongere vloeren in Nederland, maar het is geen inventaris van vloeren. Het boek doet ons kijken naar beneden, naar een kunstige of simpele vloer waarop we staan en lopen. Er is veel te zien onder je voeten, maar je let er te weinig op. Allerlei materialen komen aan bod: van leem, keien, tegels en baksteen over hout en marmer, naar cementtegels, linoleum vinyl- en tapijttegels. We lezen (en leren) over vloertypes die, bijv. in boerderijen, onder onze

(1) E. KOLDEWEIJ (eindred.), Over de vloer. Met voeten getreden erfgoed, Zwolle: Waanders en Zeist/Amersfoort: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, 2008. - 424 p., ill.

[p. 467]

ogen voor goed verdwenen zijn, zoals de houten dorsvloer of de leemvloer. Of over de zeldzame baksteen- en tegelvloeren op houten balklagen⁽²⁾.

Alhoewel het boek over vloeren in Nederland handelt, komen onze gewesten toch meermaals in de tekst aan bod. Dit is o.m. het geval met de herkomst van tegelvloeren uit Doornik, Namen en Gobertange of met de majolicavloeren die in het begin van de 16de eeuw door Italiaanse tegelbakkers in Antwerpen werden vervaardigd en later door uitgeweken Antwerpse pottenbakkers in de Noordelijke Nederlanden werden geproduceerd.

In verscheidene bijdragen komt het onderwerp ‘behoud’ ter sprake. Veel vloeren zijn kwetsbaar. Ieder materiaal vraagt om een eigen manier van onderhoud ter voorkoming van beschadiging en slijtage. Deze specifieke aanpak geldt uiteraard ook bij een restauratie. Andere problemen zijn er dan weer bij een museale aanpak. Bij bouwhistorisch en archeologisch onderzoek komen soms middeleeuwse tegelvloeren, gelegd in een geometrisch patroon, aan het licht. Men is enthousiast om het gehele vloerpatroon te bewaren, hetzij in situ, wat meestal niet mogelijk is⁽³⁾, hetzij in een museum. Meestal is de ontdekte vloer niet volledig bewaard en/of zijn gedeelten in slechte staat. Men wil echter de vloer tonen zoals hij in zijn oorspronkelijke staat was. De niet bekende, ontbrekende delen aanvullen, is echter meestal een hachelijke onderneming. Mag men de vloer dan aanvullen met oude, gelijkaardige tegels die men op het terrein vindt? Of gebruikt men nieuwe tegels, replica's? Of gewoon aanvullen met gips en kleurstof? Ook de nieuwe opstelling is niet zo simpel. Wordt het een omkeerbare of onomkeerbare (in een cementlaag) plaatsing? Voor een horizontale plaatsing is er meestal niet genoeg plaats, en een verticale opstelling tegen de wand vraagt een stevige vasthechting en geeft een andere kijk op de vloer.

De hier opgesomde problemen zijn onlangs aan bod gekomen bij de museale opstelling van tegelvloeren uit de cisterciënzerabdijen van Ten Duinen in Koksijde en van Boudeloo in Klein-Sinaai.

In 1950 was in de 14de-eeuwse Maeskapel van de kerk van de Duinenabdij te Koksijde een mooie tegelvloer ontdekt; een

(2) Dergelijke tegelvloer op een houten balkenlaag, daterend uit de 14de eeuw, werd in 1998 gevonden op de eerste verdieping van de zuidelijke ziekenzaal van het Sint-Janshospitaal te Brugge: H. DE WITTE, in: Stad Brugge. Stedelijke Musea. Jaarboek 1997-1999, p. 144-146.

(3) Dit gebeurde wel met de in noot 2 vermelde tegelvloer te Brugge.

[p. 468]

gedeelte - met cirkelvormig patroon - werd uitgehaald en overgebracht naar het nieuwe abdijmuseum waar het werd ingebed in een cementlaag. Naar aanleiding van de herinrichting van het nieuwe museum enkele jaren geleden, wilde men de vloer een nieuwe opstelling geven. Een gebrek aan de nodige voorzorgsmaatregelen heeft de vloer toen zwaar beschadigd. ‘Gevolg is dat de vroegere vloer van de Maeskapellen werd herleid tot brokstukken, momenteel opgeslagen in palletcontainers’⁽⁴⁾.

Van 1991 tot 2005 werden de vondsten van de opgraving op het terrein van de vroegere Boudelo-abdij te Klein-Sinaai tentoongesteld in de Boudelo-zaal van het Stedelijk Museum te Sint-Niklaas. Blikvangers waren - naast de vele tegelpanelen - de twee grote, door A. De Belie gereconstrueerde tegelvloeren: de ene uit de Boudelo-refuge in Gent die in 1879 werd gevonden, de andere uit de abdij zelf, in 1911 ontdekt. Bij de recente herinrichting van het museum Zwijgershoek - één van de stedelijke musea in Sint-Niklaas - is enkel nog het gereconstrueerde vloerfragment (ca. 430 × 280 cm; laatste kwart 13de - eerste kwart 14de eeuw) van de Boudelo-abdij tentoongesteld. Het is jammer dat men van de gelegenheid geen gebruik heeft gemaakt om een exacte (deel)reconstructie te maken van deze in 1911 opgegraven tegelvloer⁽⁵⁾.

Een voor ons minder bekend onderwerp betreft de authenticiteit van de vloeren in de vijf bekende en kostbare poppenhuizen (2de helft 17de - 1ste helft 18de eeuw) die Nederland rijk is. Naast schilderijen uit die tijd, geven deze poppenhuizen een uniek beeld van het toenmalige rijke woonhuisinterieur (architectuuronderdelen, huisraad en meubels in hun echte omgeving) maar dan a.h.w. in tastbare vorm. Uit het hier gedane onderzoek blijkt nu wel dat de uitgebeelde vloeren - natuurgetrouw of in imitatie geschilderd - even realistisch zijn weergegeven als de overige aankleding van deze miniatuurhuizen.

Het laatste hoofdstuk is dan weer minder poëtisch, zelfs eerder technisch: het behandelt de vloerverwarming in monumentale gebouwen en de voor- en nadelen van dat systeem. Dat de bestaan-

(4) D. VANCLOOSTER, ‘Tegels in een archeologische collectie, en dan?’, in: Jaarboek Abdijmueum Ten Duinen 1138, 5 (2006), p. 1-7.

(5) Zie voor de problemen i.v.m. de Boudelo-vloeren: A. DE BELIE (e.a.), Middeleeuwse tegelvloeren in confrontatie met schilderijen van de Vlaamse Primitieven en miniaturen, Sint-Niklaas, 1992, dat tevens dienst doet als catalogus van de tegels en vloeren tentoongesteld in de Boudelozaal van het Stedelijk Museum te Sint-Niklaas; T. OOST, ‘Tegeltje, tegeltje aan de wand... Behoud en beheer van middeleeuwse tegels uit de Boudelo-abdij’, in: Jaarboek Abdijmuseum Ten Duinen 1138, 5 (2006), p. 15-27.

[p. 469]

de vloer moet uitgebroken en teruggeplaatst worden en dat het archeologisch bodemarchief daaronder aangetast wordt, is voor een gebouw met een historische vloer een niet te onderschatten, en beter te vermijden nadeel.

Na lezing van ‘Over de vloer’ kijkt men met andere ogen naar een oude vloer. Hopelijk heeft dit dan voor gevolg dat elkeen ook beter voor zijn eigen vloer zal zorgen en de oude brede plankenvloer of de meerkleurige plavuizenvloer niet zo maar zal weggooien omdat er wat sleet op zit.

Luc Devliegher