Biekorf. Jaargang 109

[p. 431]

De gedenksteen van Michiel Ruussen uit Oostvleteren
(16de eeuw)

Op 22 december 1977 brandde de Sint-Amatuskerk te Oostvleteren volledig uit. Vooraleer met de heropbouw werd begonnen, namen enkele plaatselijke liefhebbers van geschiedenis en oudheidkunde de gelegenheid te baat om een klein archeologisch bodemonderzoek in de kerk in te stellen. Op hun vraag zijn we enkele malen ter plaatse geweest om de vrijgelegde funderingen verder te onderzoeken en in te tekenen. Zo gebeurde het dat wij tijdens een dergelijk werkbezoek, op 15 september 1979 een foto hebben genomen van de zwaar beschadigde gedenksteen van Michiel Ruussen⁽¹⁾ die blijkbaar een onzekere toekomst tegemoet ging. Tijdens het verder onderzoek en binst de restauratie is ons de memoriesteen niet verder opgevallen. Waarschijnlijk is de steen verder afgeschilferd en uiteindelijk bij de bouwafval terechtgekomen⁽²⁾.

Onlangs kregen we, naar aanleiding van een onderzoek van middeleeuwse kerken, onze foto uit 1979 opnieuw onder ogen en waren nieuwsgierig naar wat er uiteindelijk met de gedenksteen was gebeurd en wat een deskundige als Ronald Van Belle erover geschreven had. Daaruit bleek o.m. dat na vergelijking van zijn lezing van het inschrift met de foto 80088 B (1944) van het KIK (Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium) en de foto uit 1979 er nogal wat leesfouten in voorkomen waardoor de tekst soms onverstaanbaar wordt. Bovendien blijkt de volgorde van de vier tekstbanden niet juist weergegeven. Deze kleine bijdrage heeft dan ook enkel de bedoeling een betere lezing van het opschrift van de gedenksteen te geven.

Een gedenksteen herinnert aan een overleden persoon, eventueel ook aan enkele familieleden die dichtbij begraven zijn (dikwijls ‘hier voren’ zoals in het hier besproken geval). De zeldzame

(1) Bij de foto 80088 B van het KIK staat als familienaam ‘Michiel Einillen (?)’ en bij R. VAN BELLE, Vlakke grafmonumenten en memorietaferelen met persoonsafbeeldingen in West-Vlaanderen, Brugge, 2006, p. 382: ‘Michiel Rinissen (?) en echtgenotes’. De familienaam Ruyssen - in de streektaal uitgesproken als Ruussen - komt nu nog voor in de streek, ook in Oostvleteren zelf.

(2) Volgens de toenmalige pastoor waren alle zerken door de brand vernield en werden een aantal fragmenten in de kelder van de pastorie bewaard. R. VAN BELLE, o.c., p. 382. Aan Ronald Van Belle werd echter geen toegang verleend. De huidige pastoor L. Baekelandt, licentiaat geschiedenis, verzekerde ons dat er zich geen zerkfragmenten in de pastoriekelder bevinden.

[p. 432]

memoriesteen uit de kerk van Oostvleteren wil aan twee overledenen herinneren, aan Michiel Ruussen en aan zijn tweede echtgenote, waarvan de naam echter niet wordt genoemd. Ook de sterfdatum is niet opgenomen. Ons inziens mag de gedenksteen gedateerd worden tegen het midden van de 16de eeuw.

Foto bovenaan: L. Devliegher, 1979 (beschadigde steen); detailfoto onderaan: Foto 80088 B, KIK, Brussel, 1944 (intacte steen)

Gedenksteen van Michiel Ruussen en tweede echtgenote, Sint-Amatuskerk te Oostvleteren

[p. 433]

De steen is gemaakt van Doornikse blauwe kalksteen die voor veel middeleeuwse grafzerken en gedenkstenen uit onze gewesten werd gebruikt. De afmeting van de steen wordt niet vermeld bij de foto van het KIK in het Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen. Kanton Poperinge, blz. 19 (Brussel, 1977) en - mea culpa - we hebben de steen evenmin opgemeten. Toch kunnen we de afmeting bij benadering kennen. Inderdaad, op onze foto liggen naast de linkerkant van de steen acht lagen baksteen. Als deze bakstenen dezelfde maten hebben als de bakstenen waarmede de kerk is gebouwd, nl. 20-21 × 10 × 5 cm, dan bedraagt de hoogte van het memorietafereel 46 à 50 cm, de breedte iets meer⁽³⁾.

De inschriften - in gotische minuskels - en de figuren zijn door de steenkapper uitgevoerd in een techniek van ingediepte of ingekapte lijnen. Omheen de steen ligt een rand waarop - met uitzondering van de onderzijde - een randschrift staat; in de doorlopende tekst scheidt een interpunctie (een kruisje van puntjes) de berijmde gedeelten. De steen bevat op de linker- en rechterzijde telkens vier stroken: twee met elk drie personen en twee als banderollen met ieder vier berijmde versregels. Dezelfde drie personen zijn een geestelijke, een man (één van hen draagt een baard) en een vrouw met lang haar. Ze zitten geknield achter elkaar, zijn naakt en dragen meestal een doek op de arm. Kennelijk behoren ze tot de ‘gelukkigen’ op het Laatste Oordeel.

Op deze figuratieve voorstelling wordt dus geen afbeelding gegeven van de dode naar wie de gedenksteen verwijst, zoals dit meestal het geval is. De viermaal afgebeelde groep van drie personen geeft ons als het ware een algemene en onpersoonlijke illustrate van dood en oordeel die men naar believen op elke gedenksteen kan plaatsen.

Op de vier op elkaar aansluitende banderolteksten spreken de doden in het vagevuur de levenden op aarde aan en vragen hen om door hun gebeden geholpen te worden teneinde zo vlug als mogelijk in de hemel te geraken. Een kleine waarschuwing: zoals de levenden nu met de doden omgaan, zullen zij later, in geval van nood, op gelijkwaardige wijze worden behandeld.

Waar werd de gedenksteen vervaardigd? We denken in de eerste plaats aan Doornik, de stad in wier nabijheid de groeven van de Doornikse steen gelegen zijn. Tijdens de middeleeuwen waren in de

(3) R. VAN BELLE, o.c., p. 382 geeft als vermoedelijke afmeting 150 × 150 cm (‘te oordelen naar de tekstband’).

[p. 434]

stad talrijke werkplaatsen waar grafzerken en gedenkstenen vervaardigd werden. Naast de eigenlijke beeldhouwers die reliëfs en beelden maakten, werkten er de ‘graveurs de lames’, gespecialiseerd in het kappen van letters en figuren in vlakke zerken en epitafen. De opgegeven teksten en figuurvoorstellingen werden van de tekeningen en ontwerpen met een stift op de steen overgebracht en vervolgens door de steenkapper ingekapt (‘tailler en creux’) of uitgespaard (spaartechniek, ‘tailler en épargne’). De opdrachtgever of zijn erfgenamen hadden er dus alle belang bij de bestelling toe te vertrouwen aan ‘een huis van vertrouwen’, één van de gespecialiseerde Doornikse werkplaatsen die al vele jaren in die sector bedrijvig waren⁽⁴⁾.

Het is nu aan de plaatselijke historici om te proberen iets meer te weten te komen over Michiel Ruussen en familie.

Luc Devliegher

(4) Zie voor Doornikse steen en gedenkstenen: L. NYS, La pierre de Tournai. Son exploitation et son usage aux XIIIème, XIVème et XVème siècles, Doornik en Louvain-la-Neuve, 1993; L. NYS, Les tableaux votifs tournaisiens en pierre, 1350-1475, Brussel, 2001.

Bijlage

Teksten op de grafsteen van Michiel Ruussen en zijn tweede vrouw

Hier voren es begraven Michiel Ruussen +
Ende / (sijn t)weede wijf daer bij +
duer cristus die starf ant / hout des cruussen +
weest biddende dat ons godt ghenadich zij.

...e die hier lijden en wilt niet vergheten
voor alle zielen te bidden cleyn ende groot
met sulcker mate als ghi mit sal men u meten
als ghij zult wesen inder noot.
Bidt voor ons allen herten devoot
dat wij ontgaen den helschen stanc
en verlost werden vander euweghen doot
ach broeders dat euwich es zo lanc.

[p. 435]

Tekstbanden rechts:

 

Compt ons hedent te hulpe jonc ende houde

 

die in pijne ziin ende verlanghen

 

zo ghi wilt dat men morghen doen zoude

 

helpt verlossen ons aermen ghevanghen.

 

 

 

Die ligghen in pijne en in donckernessen

 

open up hu ghebeden in allen stonden

 

bidt voor ons allen in de heleghen messen

 

duer cristus passie ende bloedeghe wonden.