Biekorf. Jaargang 106

[p. 64]

Drom en deun in Gezelles nachtegaalgedicht

Zoo zit en zingt er menig man,
vroegmorgens op 't getouwe, om, van
goên drom, te maken
langlijdend lijwaadlaken.

De wever zingt, zijn' webbe deunt;
de la klabakt, 't getouwe dreunt,
en lijzig varen
de spoelen heen, in 't garen.

Zoo zit er, in den zomer zoel,
een, werpende, op den weverstoel
van groene blaren,
zijn duizendverwig garen.

Met deze strofentrits (naar de zgn. Dundrukuitgave, d.i. de 3de uitgave van ‘Guido Gezelle's Dichtwerken’, ed. F. Baur, 1950-51) zet Guido Gezelle in misschien wel zijn beroemdste nachtegaalgedicht (inc.: ‘Waar zit die heldere zanger’, in de bundel Tijdkrans) een vergelijking neer tussen het vroegochtendlijk gezang van de vogel en het vroegochtendlijk gezang van een wever op het handgetouw. De dag van vandaag is de hele passage zonder woordverklaring nog amper verstaanbaar.

Hier volgt de woordverklaring in de Dundrukeditie:

Drom: inslagdraad van het weefsel.

Langlijdend: lang durend, sterk.

Deunen: weergalmen, dreunen.

La: schuiflade voor de schietspoel in het weefgetouw.

Klabakken: klappend geruis maken.

Lijzig (lijs): zacht, zoetjes; onzwaar, dun.

De hier gegeven verklaring bij ‘drom’ en ‘deunen’ is m.i. aan rechtzetting toe. Ook bij ‘webbe’ lijkt nadere explicatie wenselijk, en ‘langlijdend’ kan beter als duurzaam worden getypeerd.

Drom

‘Drom’ wordt in De Bo's Westvlaamsch Idioticon omschreven als het overschot van de keten (ketting, schering) dat men afsnijdt wanneer een stuk is afgeweven.

Dat zat als volgt ineen. Het weven werd stopgezet op het moment dat de resterende kettingdraden nog net voldoende lang waren om aan elk draadeinde een draad van de verse schering ‘vast te wribbe-

[p. 65]

len’. Dit vastwribbelen gebeurde uiteraard aan de kettingboomzijde van het getouw, juist vooraleer de kettingdraden doorheen de hevels (oogjes) van de schachten gaan. Dan knipte men van het afgewerkte weefsel een smalle strook af, en mede met behulp van het ‘dromroedje’ (zie De Bo) werd de nieuwe ketting ofte schering voorzichtig doorheen de genoemde hevels en het riet aangetrokken en op het getouw gespannen. Eenmaal zo ver mocht de ‘vastgewribbelde’ rest oude schering losgemaakt worden van de nieuwe schering. Het genoemde weefselstrookje werd op zijn beurt van de oude scheringdraden afgeknipt, en wat men overhield was een flinke greep draadjes, nog goed om zakjes toe te binden. Deze draadjes, eigenlijk afval, dat was de drom.

De Bo kon het weten. Zijn woordenboek krioelt van deskundige verklaringen bij termen uit de weversstiel. Maar van deze drom naar de ‘goên drom’ uit Gezelle's gedicht valt nog een hele stap te zetten. De dichter bedoelde met die drom eigenlijk niets anders dan de schering of ketting zelf. Dat komt zonneklaar aan het licht in dat andere gedicht van hem, ‘Het getouwe’ (uit de bundel Rijmsnoer), de vijfde strofe. Ik citeer opnieuw naar de Dundrukuitgave:

Den inslag en
den drom van 't leven
van goed heeft God,
en kwaad gespin,
van zijde en wolle
en werk gegeven,
met hier en daar
een blomken in.

In de eerste versjes lijkt wellicht een komma te ontbreken, maar schijn bedriegt. Wat de dichter ons daar diets maakt is immers het volgende: de inslag en de schering voor ons levensweefsel heeft de Schepper ons zowel uit deugdelijk als uit ondeugdelijk garen gegeven.

Bemerk de gradatie die van het beste naar het slechtste gaat in de trits ‘zijde, wol, werk’ (dit laatste: een uit bewerkingsafval van vlasvezels gesponnen garen, dat wegens de kortheid van zijn vezel een inferieur garen vormde). Dat ‘blomke hier en daar’ verstuurt de lezer dan naar strofe 2, en wie dat verband doorziet zal het zinsaccent in de laatste verzen van de geciteerde strofe leggen waar het hoeft te liggen, nl. op ‘(hier en) daar’.

‘Werk’ is vanzelfsprekend het ‘kwaad gespin’ uit vers vier. Zulk garen van minder goede kwaliteit werd als inslaggaren gebruikt.

[p. 66]

Voor de schering - in de taal van de dichter de ‘drom’ - koos men het ‘goed gespin’. Scheringgaren diende sterker garen te zijn omdat het, onder het weven, weerstand diende te bieden aan de voortdurende wrijving van de schietspoel.

Merk vooral het directe verband op tussen ‘drom’ en ‘goed gespin’, en denk van hier uit maar aan de ‘goên drom’ uit het nachtegaalgedicht. Hoe beter de drom ofte schering, hoe duurzamer (‘langlijdend’) het weefsel (lijnwaad, linnen).

Deun

De tweede aangehaalde strofe evoceert het totale weefproces, van schering tot weefsel.

De wever staat op het punt om een nieuw stuk in te zetten. Zijn webbe deunt!

De term ‘webbe’ doet aan weefsel denken, en b.v. in ‘Het getouwe’ betekent het inderdaad weefsel. Niet zo in het nachtegaalgedicht. Met ‘webbe’ kan de dichter enkel de nieuwe schering op het oog hebben. Het gewevene wordt nl. wel door de breedhouder vlak en breed gehouden, maar verdwijnt in de weefselrol rond de doekboom zonder een opvallende gespannenheid te vertonen. En dus a fortiori zonder enig ‘weergalmen’ of ‘dreunen’ (zie boven, de woordverklaring uit de Dundruk).

‘De webbe deunt’ heeft dus niets met weergalming en gedreun te maken. Ook niets met zoemen, trillen en schudden (zoals de verklaring luidt in het Verzameld Dichtwerk, ed. J. Boets, dl. III, 375). Het betreft een gedeun, zonder r, dat in de Duitse taal verschijnt als ‘dehnen’: gespannen staan, strak staan. In dezelfde zin valt ook de uitdrukking ‘er zijnen deun in hebben’ te verklaren: het staat gespannen en wekt lustgevoelens op... Buiten de grenzen van het intiemste gebeuren hoeft men deze deun niet te zoeken.

Men zegt in en rond Roeselare ook: 'k Hee der mijn kot in. Zou dat kot dan geen kodde zijn, alias de spoke uit ‘hij heeft er zijn spoke in’? Die spoke heeft er ook al velen bij de neus genomen doordat hij als ‘spook’ klinkt. Ik denk dat in Roeselare en Roeselaarommeland niemand nog weet wat een spoke was. Een kort afgesneden eind wiedauwwis, zegt De Bo. En hij voegt eraan toe dat het ‘om te planten’ was.

De nieuwe schering werd dus aangespannen tot ze strak zat. Daar gebruikte de wever trouwens de deunstok voor. (Zie De Bo: ‘Een stok van twee voet lang dienende om de ketting te strengen of te slek-

[p. 67]

ken.’ Dus om de schering aan te spannen of ze weer losser te maken.) Als de schering naar behoren deunt of strak zit kan de schietspoel aan het jagen gaan, heen en weer, met telkens die plof tegen een zijkant van de houten lade: de la klabakt. Onder al dat geweld en gedreun, om maar van die luidkeels tierelierende wever niet te gewagen, loopt het inslaggaren van de spoelen af in betrekkelijke stilte :‘lijzig varen de spoelen heen in 't garen’. Het betreft hier de spoelen met het inslaggaren. Een leeggedraaide spoel wordt in de schietspoel meteen vervangen door een volle. Ze draaien er met een razende snelheid, in relatieve geluidloosheid hun garen afwindende... ‘in 't garen’. De dichter lijkt met dit laatste te willen zeggen dat de inslagdraad al ‘heenvarende’ in (tussen) de kettingdraden het weefsel vormt.

J. Huyghebaert