Biekorf. Jaargang 105

[p. 97]

[Nummer 2]

Brugse beeldsnijders tijdens de 17de en 18de eeuw.

In de loop van hun bestaan hebben de beeldsnijders in hout, te Brugge deel uitgemaakt van verschillende ambachten. In de oudst bekende keure van het ambacht van de schrijnwerkers uit de tweede helft van de 14de eeuw (Brugge, Rijksarchief, blauw nr. 6232) wordt niets gezegd over het beeldsnijwerk aan meubels⁽¹⁾. Dit is wel het geval in een vonnis van 23 juni 1422 betreffende een geschil tussen de ambachten van de timmerlieden en de schrijnwerkers waarin o.m. staat dat de schrijnwerkers enkel beeldsnijwerk mogen aanbrengen aan de meubels die ze zelf maken⁽²⁾. Hieruit mag men besluiten dat al het ander beeldsnijwerk behoort tot het domein van de timmerlieden. In een keure uit 1432 (of ervoor) voor het ambacht van de timmerlieden wordt vermeld dat de beeldsnijders tot dit ambacht behoren⁽³⁾. Dit gegeven wordt bevestigd door de vermelding in 1433 van de beyldesnijdere bij de naam van Jacop de Vos in de eed van het timmerliedenambacht⁽⁴⁾. In de keure van hetzelfde ambacht uit 1444 wordt in art. 17 bepaald dat de timmerman beboet wordt als hij 's nachts werkt, maar er wordt een uitzondering gemaakt voor de beeldsnijders die een werkstuk aan het maken zijn voor vreemde kooplieden op wie schepen liggen te wachten⁽⁵⁾. In deze keure van het

(1) A. VAN DE VELDE, De ambachten van de timmerlieden en de schrijnwerkers te Brugge, hun wetten, hun geschillen en hun gewrochten van de XIVe tot de XIXe eeuw. Gent, 1909, p. 93-99.

(2) ‘...dat de scrinewerckers gheene beilden maken en zouden dan up haerlieder werck ende an tzelve hout van haren wercke, zonder eenighe beilden anderssins te makene vanden houte van haren wercke,...’. A. VAN DE VELDE, o.c., p. 110-111.

(3) M. VANROOSE, Twee onbekende 15de-eeuwse dokumenten in verband met de Brugse ‘beildesniders’, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 110 (1973), p. 168-177.

(4) A. VAN DE WALLE, Brugse ambachten in documenten. De schoenmakers, timmerlieden en schrijnwerkers (14de-18de eeuw). Brugge, 1985, p. 87-88, 90.

(5) ‘Item zo wat temmerman die by nachte wrochte die zoude verbueren xx sch. parisis, alzo dickent als ment bevonde; behouden ende uteghesteken dat de beildesniders wel zullen moghen wercken bi nachte een werc dat zy ghenomen hebben te makene jeghen vreymde cooplieden ende daer scepen naer ligghen en beiden’. A. Van de Velde, o.c., p. 26. Het is opvallend dat deze tekst niet aangehaald werd in de zoektocht naar het ambacht waarvan de beeldsnijders tijdens de 15de eeuw deel uitmaakten.

[p. 98]

ambacht der timmerlieden heeft o.i. een verwijzing naar beeldsnijders weinig zin als deze laatste niets met de timmerlieden zouden te maken hebben.

Het is niet bekend wat er verder is gebeurd, maar in 1524 blijken de beeldsnijders in het ambacht van de schrijnwerkers te zijn ondergebracht⁽⁶⁾. Deze toestand blijft behouden tijdens de 17de en 18de eeuw tot in 1762 de ambachten van de timmerlieden en de schrijnwerkers door een decreet van keizerin Maria-Theresia in één ambacht worden verenigd⁽⁷⁾.

Grosso modo kan men stellen dat deze beide ambachten kerkmeubelen mogen maken met dien verstande dat de schrijnwerkers hun meubelen niet met ijzers aan muren en pijlers mogen bevestigen, noch in de grond vastzetten. Deze meubelen moeten dus verplaatsbaar zijn⁽⁸⁾. Daarenboven is het enkel de schrijnwerkers toegelaten de lijmpot te gebruiken⁽⁹⁾, tot in 1737 het ‘reglement van scheydinghe der wercken’ aan de twee ambachten het recht geeft om meubelen te lijmen⁽¹⁰⁾. Deze beperkende bepalingen gaan eigenlijk

(6) A. VAN DE VELDE, o.c., p. 109. Terloops kan hier vermeld worden dat in de samenstelling van de eed van het schrijnwerkersambacht in 1652 voor het eerst de vermelding van beeldsnijder voorkomt. De beeldsnijders in de eed worden tot in het begin van de 18de eeuw regelmatig bij name vernoemd. Cfr. A. VAN DE WALLE, Brugse ambachten..., passim.

(7) A. VAN DE VELDE, o.c., p. 190-191. Bijna een halve eeuw geleden, in 1958, schreven we een kleine bijdrage over 18de-eeuwse Brugse beeldsnijders: Problemen betreffende XVIIIe-eeuwse Brugse beeldhouwers, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 95 (1958), p. 64-72.

(8) De kleine middeleeuwse preekstoelen werden o.m. ook buiten de kerk gebruikt tijdens processies en bedevaarten.

(9) In 1689 wordt tegen de timmerman Joos Vlaminck een proces ingespannen omdat hij verscheidene onderdelen van de nieuwe preekstoel in de Sint-Jacobskerk te Brugge zou gelijmd hebben, maar hij verdedigt zich met de verklaring dat hij voor het lijmwerk beroep heeft gedaan op de schrijnwerker Guillaume Bisschop. A. VAN DE VELDE, o.c., p. 235-236.

(10) ‘V. Ende alsoo veele vande geseyde gemeene Wercken niet en konnen ghemaekt ende voltrocken worden sonder het gebruyck vanden Lympot, den gonnen tot hiertoe ghecompeteert heeft exclusivelijck aen den vryen Meester Schrynwercker, soo is 't dat in het toekomende het gheseyde gebruyck vanden Lympot ghemeene sal zijn tusschen de twee Ambachten van den Timmerman ende Schrynwercker.’ Ook het werk van de beeldsnijder wordt nog eens duidelijk omschreven: ‘IX. Voorts den vryen Meester Beelde-snyder schuylende onder den Schrynwercker sal vermoghen te maeken ende vermaeken om te verkoopen ter exclusie van alle andere, alle soorten van Beelde-werck, bestaende in Beelden, Kindekens, Engelkens, Cieraeten aen Cassen, Deuren, Schauwen, Autaeren, Gestoeltsels, Predick-stoelen, Communie-bancken, Tomben ende aen alle andere Wercken, Moleuren aen Schilderyen en Spiegels, soo nochtans als hy eenige rechte Lysten sal hebben die met de schaeve moeten gesteken worden, gehouden sal zijn die te laeten steken ende vergaederen door eenen vryen Schrynwercker, ten waer de selve moesten dienen aen eenige Wercken tusschen den Timmerman ende den Schrynwercker gemeene, in welck geval sal het selve vermoghen ghedaen te worden door die het Werck is maekende,...’. Reglement Van scheydinghe der Wercken van de twee Ambachten vande Schrynwerckers ende Timmerlieden binnen de stadt Brugghe... A. WYDTS, Brugge, 1737, p. 6-7, 11. Ook bij VAN DE VELDE, o.c., p. 183, 186.

[p. 99]

terug tot het concordaat tussen de twee voornoemde ambachten uit 1456⁽¹¹⁾, waarnaar o.m. uitdrukkelijk wordt verwezen in de ‘declaratie’ die de twee ambachten in 1700 bij het stadsbestuur indienen⁽¹²⁾. Dat dit accoord niet altijd door beide partijen wordt onderhouden, maar zelfs verschillend wordt uitgelegd, bewijzen de wederzijdse beschuldigingen, klachten en processen. Ook de opkomst van nieuwsoortig kerkmeubilair zoals communiebanken en biechtstoelen, dat bijv. in de 15de eeuw nog niet bestond, of de evolutie van kleine meubels naar imposante barokke kunstwerken (bijv. preekstoelen), geeft aanleiding tot moeilijkheden en ruzies.

Van betrekkelijk weinig kerkmeubelen zijn de beeldsnijders met name bekend. Dikwijls wordt dit meubilair enkel op stijlkritische gronden op naam van een bepaalde beeldsnijder gezet. Daarenboven gaan veel schrijnwerkers / timmerlieden door als de kunstenaars die het artistieke gedeelte van het werk hebben uitgevoerd, alhoewel ze dergelijk werk niet mochten maken. Kennis van de ambachtsreglementen, die in elke stad kunnen verschillen, laat toe zich een duidelijk beeld te vormen van het werkterrein van elk ambacht⁽¹³⁾. Verder is systematisch onderzoek in kerk- en kloosterarchieven (contracten, rekeningen), evenals in het archief van de ambachten zeer wenselijk; de resultaten kunnen een betrouwbare basis vormen voor verder specifiek kunsthistorisch opzoekingswerk. Een reeds meer dan een eeuw oude uitgave van archivalia als ‘Les églises du doyenné de Dixmude’ (1873-1874) van James Weale heeft geen ver-

(11) A. VAN DE VELDE, o.c., p. 66-70.

(12) A. VAN DE VELDE, o.c., p. 161-181.

(13) Hoe was bijv. de toestand in Ieper waar toch bekende kunstenaars als Urbain Taillebert, Jan Van de Velde, leden van de familie Tyteca werkzaam waren?
Hoe was de taakverdeling bij iemand als de timmerman Walram Rombout uit Lissewege, die naast de vele betalingen voor gewoon timmerwerk, in 1652 ook betaald wordt voor het maken van de preekstoel en het doksaal in zijn parochiekerk? (Cfr. J. BALLEGEER, Walram Romboudt, kunstambachtman van Lissewege (ca 1598-1668), in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 96, 1959, p. 89-109). Richtte men zich voor de werkverdeling tussen de timmerman / schrijnwerker en de beeldsnijder ook in een kleine gemeente naar de reglementen van de nabijgelegen stad?

[p. 100]

volg of tegenhanger gekend en heeft daarenboven het ‘ongeluk’ gehad dat de meeste behandelde kerken met hun inboedel in de Eerste Wereldoorlog vernield zijn geworden. In weinig studies die de geschiedenis van parochies, kerken en kloosters behandelen, zijn archivalia betreffende kunstwerken gepubliceerd⁽¹⁴⁾.

Kerkmeubelen zijn werkstukken van ambachtslieden en kunstenaars: timmerlieden en schrijnwerkers timmeren de meubels op; beeldsnijders beeldhouwen en snijden beelden, reliëfs, ornamenten en sieraden.

Aan het begin van de werkzaamheden staat het afsluiten van een accoord, een contract tussen verschillende partijen waarin deze overeenkomen een bepaald werk te laten uitvoeren. Een contract bevat meestal een algemene beschrijving, enkele afmetingen, vereisten betreffende de kwaliteit van het hout, verwijzingen naar een patroon, een model of een na te volgen voorbeeld, eventueel ook iconografische inlichtingen, tenslotte de manier van betalen, de leveringsdatum en de regeling van de controle van het voltooide werk.

Een eerste vraag die men zich kan stellen, is: Wie heeft de ontwerptekening gemaakt, het ‘patroon’? Soms is er enkel een bestaand kunstwerk dat - eventueel met aanpassingen - als voorbeeld wordt voorgesteld. Die laatste manier van werken heeft het voordeel dat het aan de opdrachtgever een goed beeld geeft van wat hij besteld heeft.

In 1662 sluit de Brugse schrijnwerker Ryckaert Brouckman een contract af voor het maken van een O.-L.-Vrouwaltaar in het Sint-Joosgodshuis te Brugge, en dit ‘comforeme’ het altaar van de H. Anna in de Sint-Jacobskerk⁽¹⁵⁾.

(14) In Brugge heeft Michiel English (1885-1962), archivaris en ceremoniemeester van het bisdom Brugge, het kerkelijk kunstbezit in ruime kring bekend gemaakt door zijn wekelijkse bijdragen in het Brugs Parochieblad (1945-1962). Hij deed dit op zijn eigen onnavolgbare manier, gesteund op archiefonderzoek, zonder evenwel zijn bronnen op een wetenschappelijke wijze te kunnen publiceren. Zijn grote kennis - waarvan ook Biekorf enkele keren heeft mogen genieten - blijft echter een inspirerende basis voor verder onderzoek betreffende het kerkelijk cultureel patrimonium.

(15) 3 september 1662: overeenkomst met schrijnwerker Ryckaert Brouckman voor het maken van het O.-L.-Vrouwaltaar in de kapel van het Sint-Joosgodshuis te Brugge, te leveren binnen 6 weken voor de som van 14 lb. (ondertekend op 7 september 1662).’... Eerst ende alvooren dat den selven autaer sal moeten gemackt worden van schoon droch wageschot hout sonder speck ofte cnopen. Voorts dat den selven autaer moet gemackt worden comforeme den autaer vande moedere sint Anna inde kercke van sint Jacop binnen brugge, ende dat de selve sal moeten houge weesen ontrent de seventhien voeten boven den autaersteen ende breet acht voeten. Voorts soo moet den selven autaer gemackt worden op haer behoorelycke porporsije ende vatsoen naer den hees vande wercke ende soo van beeldesniderie als andersyns, oock een onse lieve vrauwe in de nisse comforeme het wercke, oock een sneden lijste om de schilderie in te stellen is al tot laste van den aennemer, oock soo van ijsserwerck, nagels, lim om den autaer vast te stellen is al tot laste van den aenemer.’ Brugge, Archief OCMW. Sint-Joosgodshuis, Varia, nr. 9.

[p. 101]

Op 29 november 1680 wordt een overeenkomst getekend tussen de pastoor van Leke en Jan Van Gorp, schrijnwerker te Brugge, voor het maken van een altaar in de kerk aldaar, te leveren vóór Allerheiligen (1 november) 1681 en dit voor de som van 52 lb. gr.⁽¹⁶⁾. Dit uitvoerig contract is om meer dan één reden interessant. Voor het beeldsnijwerk mag de aannemer Van Gorp op niemand anders beroep doen dan op de Brugse beeldsnijder Michiel Catelaen bij wie het model van het te maken altaar berust. Ofwel mag men als voorbeeld nemen het nieuwe altaar van de Gelovige Zielen in de Brugse Sint-Jacobskerk⁽¹⁷⁾, maar dan wel met enkele aanpassingen en verbeteringen, o.m. het maken van een engelkopje volgens het model gemaakt voor de Eekhouteabdij ‘...en sal den Godt de Vaeder moeten staen in meer wolken als die van Sinte Iacops kercke.’

Op 8 oktober 1732 wordt een contract opgemaakt met Pieter Van Walleghem, één der beste 18de-eeuwse Brugse beeldsnijders, en de schrijnwerker Jan Verfaillie voor het vervaardigen van een preekstoel voor de Sint-Jacobskerk van Lichtervelde (nu in de O.-L.-Vrouwekerk van Veldegem)⁽¹⁸⁾. Als model wordt aangewezen de kansel die de Antwerpse beeldsnijder Artus Quellinus in 1667-1669 gemaakt heeft voor de Brugse Jezuïetenkerk (nu de Sint-Walburgakerk), maar dan wel met een enkele i.p.v. met een dubbele trap⁽¹⁹⁾. De nieuwe preekstoel zal eerst te Brugge worden opgesteld teneinde gekeurd te worden door schrijnwerkers en beeldsnijders.

Ontwerptekeningen worden opgemaakt door schilders en door ambachtslui en beeldsnijders die de werken uitvoeren. Soms geven geestelijken de onderwerpen op, eventueel met de nodige uitleg.

(16) J. WEALE, Les églises du doyenné de Dixmude. Notices historiques et descriptives suivies de nombreux documents. Deuxième partie: Documents. Brugge, 1873-1874, p. 303-305.

(17) Misschien was M. Catelaen ook de beeldsnijder van dit altaar. De oprichting van de Broederschap van de Gelovige Zielen werd in 1676 goedgekeurd. (W. ROMBAUTS, Het oud archief van de kerkfabriek van Sint-Jacob te Brugge (XIIIde-XIXde eeuw). Brussel, 1986, p. 22-24.

(18) G. VAN WALLEGHEM, De beeldsnijder Pieter Silvester Van Walleghem (Lichtervelde 1697 - Brugge 1776). Leven en werk. Lichtervelde, 2002, p. 30-33.

(19) A. VAN ZUYLEN VAN NYEVELT, La Chaire de Vérité de l'église de S. Walburge à Bruges, in Annales de la Société d'Emulation de Bruges, 73 (1930), p. 148-158.

[p. 102]

Brugge, O.-L.-Vrouwekerk. Inschrift op een biechtstoel in de noorderlijke kooromgang: JACOBUS BERGER SCULPTO(R) ET LUDOVICUS HAGHEMAN (SCR)INIARIUS ME FECERUN(T) ANNO 1697 (foto H. Maertens)

Na de Beeldenstorm zijn uit het einde van de 16de eeuw enkele contracten bewaard gebleven voor het maken van nieuwe triomfbalken met de bijhorende beelden⁽²⁰⁾. Enkele geven een uitvoerige beschrijving van het bestelde werk en verstrekken aanvullende gegevens over de gevolgde werkwijze.

Nog vóór het Calvinistisch Bewind te Brugge (1578-1584), nl. in 1577, besluit men in de Sint-Salvatorskerk te Brugge een triomfbalk met vijf beelden (Christus aan het kruis, Maria, Johannes, de goede en de slechte moordenaar) op te richten. Men maakt een accoord met de beeldsnijder Jan Bottelgier de Jonge uit Ieper. De prijs bedraagt 70 lb. gr. en alles moet worden geleverd tegen Kerstdag 1578. Er is

(20) In een reeks bijdragen in het Parochieblad Brugge, 29 maart - 10 mei 1959, heeft bisdomarchivaris Michiel English de Brugse triomfkruisen uitvoerig behandeld.

[p. 103]

een oud en een nieuw patroon. Om de hoogte van het kruis te bepalen, gaat men naar de O.-L.-Vrouwekerk van Antwerpen om het triomfkruis aldaar met een koordje op te meten⁽²¹⁾. De afgewerkte beelden worden echter in 1581 door de Beeldenstormers op de Markt te Ieper verbrand^(22.) en het is pas in 1595-1596 dat een nieuwe beeldengroep op de balk in Sint-Salvators kan worden geplaatst. Ze blijven er staan tot ze in 1719 de plaats moeten ruimen voor het nieuwe orgel van een andere Ieperling, Jacob Van Eynde.

Het houten Kristusbeeld op het triomfkruis⁽²³⁾ in de O.-L.-Vrouwekerk te Brugge wordt traditioneel toegeschreven aan Jan Aerts (1594). Er bestaat een contract van 4 september 1594 waarbij de steenhouwer Jan Aerts aanneemt drie stenen beelden te maken ‘omme te setten voor den doxael’, en dat buiten vijf andere beelden die hij nog moet maken; dat alles tegen 1 november van dat jaar⁽²⁴⁾. Twee jaar later, in 1596 moet de timmerman Robert Blomme het triomfkruis klaar hebben tegen 11 november van dat jaar. Het kruis kan echter niet op tijd gereed zijn omdat de beeldsnijder die de sierornamenten aan het kruis moet beeldhouwen, onverwacht is overleden. Blomme krijgt uitstel tot Kerstdag 1596⁽²⁵⁾. Vervolgens vinden

(21) L. DEVLIEGHER, De Sint-Salvatorskatedraal te Brugge. Inventaris (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 6). Tielt-Amsterdam, 1979, p. 42-45.

(22.) A. VAN HERMELGHEM (= Van Hernighem), Nederlandsche historie, 1ste deel (1572-1583). Gent, 1864, p. 175-176. ‘Op den eersten van julius [1581], zoo wasser by den officier van het gerechte van der stede op de mart een zeer groot vier gemaekt, al van alderander soorten van beelden, immers meest gehaelt uytten huyse van Jan, de sone uytten Beer, en was een beeld van de gekruysten Xps en van Maria en Ste-Jan om boven den ocsael te stellene tot Brugge in Ste-Salvatorskerke, en hadden wel een jaer ofte twee tot zynen huyse geweest, en dat was zeer uytter machte groot, en men zaechde dit in stukken en verbrande met noch zeer vele, die in diversche huysen gehaelt waren.’ In dit ooggetuigenverslag worden de beelden van de twee ‘moordenaars’ niet vermeld. Misschien had men ze niet als ‘religieuze’ beelden herkend en ze daarom niet naar de Markt gebracht. Of wist Van Hernighem niet wie deze beelden voorstelden en heeft ze daarom niet afzonderlijk vernoemd.

(23) Dat het huidige Christusbeeld niet helemaal overeenstemt - o.m. wat de houding van de armen betreft - met het beeld dat te zien is op de twee bekende schilderijen van het kerkinterieur (2de helft 17de eeuw), kan te wijten zijn aan een onachtzaamheid van de schilder.

(24) ‘Opden 4en 7bre 1594 heeft Jan Aerts steenhauwere aenghenomen te leveren ende maecken drye steene beelden omme te setten voor den doxael boven de viere die hy ooc ghehouden is te leveren ende te maecken mitsgaders noch eene beelde van Sinte Bonifacius teghen den docsael van binnen den choor. Ende dat voor acht ponden grooten. Dies wort hij ghehauden, ende heeft hem den zelven Aerts verbonden de zelve vier beelden met d' ander viere al wel werckelic ende behoorlic te maecken, ende daer inne zyne conste te tooghen naer zyn beste hem moghelic zynde, ende ooc de zelve te leveren ende stellen in zyn werck onthier ende Alderheylichmesse naestcommende...’ Brugge, Rijksarchief. Oud Archief O.-L.-Vrouwekerk Brugge, nr. 1176: resolutieboek 1589-1696, f^o 6 v. Cfr. M. VANDERMAESEN, Inventaris van het Oud Archief der Kerkfabriek van Onze-Lieve-Vrouw te Brugge. Brussel, 1984.

(25) M. ENGLISH in Parochieblad Brugge, 26 april 1959; Brugge, Rijksarchief. Oud Archief O.-L.-Vrouwekerk Brugge, nr. 1176: resolutieboek 1589-1696, f^o 8v.

[p. 104]

we in de kerkrekening 1595-1500 verscheidene betalingen onder de rubriek ‘Tcruuce boven den docxael’. Timmerman Blomme wordt betaald voor het maken en het oprichten van het kruis; Jan Aerts wordt vergoed voor de drie beelden⁽²⁶⁾. Het is erg onwaarschijnlijk dat die drie stenen beelden te maken hebben met een triomfbalk waarop men toch houten beelden van een beeldsnijder zou verwachten.

In die tijd plaatst men te Brugge nog andere triomfbalken. In de kerkrekening 1595-1596 van de Sint-Gilliskerk wordt Antoon Claeissins betaald voor het schilderen van de beelden op de triomfbalk⁽²⁷⁾.

Voor een nieuwe triomfbalk in de Sint-Donaaskathedraal te Brugge heeft men, evenmin als voor de Sint-Salvatorskerk, beroep gedaan op een Brugs kunstenaar. Op 7 januari 1597 komen de beelden vanuit Antwerpen aan te Brugge.

Te Ieper is in die jaren een bekende beeldhouwer werkzaam, Urbain Taillebert. Ca. 1590 maakt hij voor de Sint-Niklaaskerk te Diksmuide een triomfbalk met de beelden van de Gekruisigde, Maria en Johannes⁽²⁸⁾. Maar als men in 1593 in Ieper een nieuwe triomfbalk met de bijhorende beelden wil laten maken in de Sint-Maartenskathedraal ter vervanging van de balk die tijdens de godsdiensttroebelen vernield was, doet men een beroep op de Antwerpse schrijnwerker en beeldsnijder Otmaar Van Ommen⁽²⁹⁾. De overeen-

(26) ‘Tcruuce boven den docxael. Eerst Robert Blomme temmerman voor tmaken ende upstellen van tzelve cruuce met de voet ende anders, zonder de drie beilden, by voorwaerde 52 lb...Item Jan Aerts voor tmaken vande drie bedden met tmaken van historien vande vier propheten onder tcruuce ende anders 53-2-6 lb....Item Mr Anthone Claeissins schilder van tchiraet van tcruuce by voorwaerde 78 lb., noch van overwerc per accoort 5 lb...Item Remy Stalpaert voor tmaken vande patroone ende anders, 18 sch. 4 gr....Item Frans Mortier voor tmaken ende leveren vande zonnen ende sterren 2 lb. ende voor twee diademen 12 sch...’ Brugge, Rijksarchief. Oud Archief O.-L-Vrouwekerk Brugge, nr. 1221: rekening 1595-1599, f^o 39- 39v.

(27) J. WEALE, Peintres brugeois. Les Claeissins (1500-1656), in Annales de la Société d'Emulation de Bruges, 61 (1911), p. 66.

(28) J. WEALE, Les églises..., p. 48.

(29) A. DESCHREVEL, Het triomfkruis van Otmaer van Ommen te Ieper, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 106 (1969), p. 33-48; E. KEIGNAERT, Otmaer van Ommen (ca. 1539 - ca. 1630), Antwerps antieksnijder en schrijnwerker werkzaam in West-Vlaanderen, in Handelingen van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, n. r. 61 (1995-1996), p. 3-46.

[p. 105]

gekomen prijs bedraagt 1300 gulden (216-13-4 lb.). Het contract is zeer uitvoerig en beschrijft zelfs het kleurenschema. De beeldsnijder heeft een algemeen patroon getekend en een patroon van de ‘compartementen’ (rolwerkcartouchen) die het kruis versieren. Daarenboven heeft hij van de gekruisigde Christus een klein bukshouten model gemaakt.

Antoon Claeissins maakt ca. 1595 een patroon voor het orgel in de Sint-Jacobskerk te Brugge⁽³⁰⁾. Zijn broer Pieter tekent in 1596 een ontwerp voor een nieuw doksaal in de Sint-Salvatorskerk in dezelfde stad⁽³¹⁾; het komt echter niet tot uitvoering en in 1671 maakt een andere Brugse schilder, Cornelis Verhouve, een nieuw ontwerp dat wel uitgevoerd wordt⁽³²⁾. Verhouve wordt in 1671 betaald voor de ‘modellen’ voor het koorgestoelte in de Sint-Jacobskerk waarvan het schrijnwerk in 1674-1675 vervaardigd wordt door Maarten Moenaert die o.m. in 1674 de preekstoel in de Sint-Annakerk plaatst⁽³³⁾.

De Brugse schilder en kroniekschrijver Pieter Ledoulx (1730-1807) heeft in zijn bekend hs. ‘Levens der konst-schilders, konstenaers...’, f^o 100 (Brugge,Stadsarchief) de namen genoemd van de beeldsnijders die aan de preekstoel in de O.-L.-Vrouwekerk te Brugge hebben meegewerkt, nl. Pieter Van Walleghem, Philippus (eigenlijk Pieter) Scharlaken en Johannes Van Hecke. Ledoulx noemt geen ontwerper. In de provinciale inventaris uit 1845⁽³⁴⁾, die voor wat deze preekstoel betreft, klaarblijkelijk gebruik heeft gemaakt van privé-achief, staat te lezen dat Jan Garemijn, de bekendste Brugse schilder uit de 18de eeuw, niet enkel het algemeen ontwerp heeft getekend⁽³⁴⁾, maar ook de tekeningen heeft gemaakt voor de vier reliëfs op de kuip. François Clauwaert wordt in deze inventaris genoemd voor het timmerwerk, maar waarschijnlijk betreft het de

(30) J. WEALE, Peintres brugeois..., p. 67.

(31) J. WEALE, Peintres brugeois..., p. 43.

(32) L. DEVLIEGHER, De Sint-Salvatorskatedraal..., p. 46-53.

(33) A. VAN DE VELDE, De ambachten..., p. 233-235.

(34) Inventaire de la Commission provinciale chargée de rechercher les objets d'art. Eglise de Notre-Dame à Bruges, in Annales de la Société d'Emulation pour l'étude de l'histoire et des antiquités de la Flandre, 9 (1847), p. 1-32; in 1852 overgenomen in de zg. ‘inventaris Couvez’ (de preekstoel: p. 266-267).

(34) G. VAN WALLEGHEM (o.c., p. 65) aanziet de 19de-eeuwse tekening van de preekstoel door J.J. Gailliard, bewaard in het Steinmetzkabinet, 0.3117 (29), ten onrechte als de ontwerptekening van Jan Garemijn. Cfr. C. VAN DE VELDE, Stedelijke Musea Brugge, Steinmetzkabinet. Catalogus van de tekeningen. Brugge, 1984, p. 157. F. VROMMAN beeldt in ‘Beeldhouwer H. Pulinx en de achttiende-eeuwse kunst in Brugge, 1698-1781’. (Brugge, 2003, p. 30 ) die tekening af met onderschrift Ontwerptekening van J. Gailliard van Preekstoel van Jan Garemijn.

[p. 106]

Geluwe, Sint-Dionysiuskerk. Initialen HP (Hendrik Pulinx) op het beeld van de H. Dionysius dat onder de kuip van de preekstoel stond.

schrijnwerker Jan Clauwaert die o.m. in 1745 de preekstoel in de kerk van Westkapelle optimmerde⁽³⁶⁾. De preekstoel in de O.-L.-Vrouwekerk is een schenking van Thérèse van Caloen - van Volden en heeft haar 1016-18-3 lb. gr. gekost.

Aan Jan Garemijn wordt ook een tekening toegeschreven, voorstellend ‘De wurging van de H. Godelieve door drie beulen’ die Pieter Van Walleghem als model heeft gebruikt voor een beeldengroep of reliëf voor een altaar in de O.-L.-Vrouwekerk te Pittem⁽³⁷⁾.

In de Brugse O.-L.-Vrouwekerk staat ook het - nu verminkte - hoofdaltaar uit de kerk van de vroegere Sint-Andriesabdij, volgens Ledoulx in 1776 ontworpen door een tijdgenoot van Garemijn, namelijk Paulus De Cock, schilder en architect⁽³⁸⁾. De Cock tekent eveneens het ontwerp voor het nieuwe hoofdaltaar in de Sint-

(36) L. DEVLIEGHER, De Zwinstreek (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 4). Tielt-Utrecht, 1970, p. 186.

(37) D. DE VOS. Een ontwerp van Jan Garemijn voor een beeldhouwwerk in de kerk van Pittem, in Van Middeleeuwen tot heden. Bladeren door Brugse kunst en geschiedenis. Brugge, 1983, p. 127-130.

(38) Voor dit altaar maakte de Brugse beeldhouwer Pieter Pepers het marmeren bas-reliëf (1779) en de twee engelen (1782). J.L. MEULEMEESTER, Een wandeling door het 17de en 18de- eeuwse kunstpatrimonium, in De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge. Kunst en Geschiedenis. Brugge, 1997, p. 213-216.

[p. 107]

Andreaskerk te Woumen waarvoor Liebaert uit Diksmuide in 1785 het beeldsnijwerk levert⁽³⁹⁾.

In 1658 bezorgt de augustijner monnik Fulgentius Lange een tekening voor het nieuwe hoogaltaar dat de Brugse schrijnwerker Ryckaert Brouckman voor de Sint-Pietersbandenkerk van Oostkamp zal maken⁽⁴⁰⁾.

Meestal echter vernemen we niet veel over de makers van ontwerpen en tekeningen. In 1685-1687 bezorgt de beeldsnijder Jacob Berger aan de timmerman Lodewijk Hellewout, die werk moet uitvoeren in de omgang van de Sint-Donaaskathedraal te Brugge, tekeningen en beeldhouwwerk⁽⁴¹⁾. Voor een altaar in de Sint-Niklaaskerk te Diksmuide maakt een schrijnwerker uit Veurne een patroon (1596-1597)⁽⁴²⁾; in 1642 is het een schrijnwerker uit Komen die hetzelfde doet voor een altaar in de Sint-Pharaildiskerk van Oostkerke (bij Diksmuide)⁽⁴³⁾.

Aan de opdrachtgever kan een keuze uit verscheidene mogelijkheden worden gelaten. Dit gebeurt in 1662 te Oostkamp waar voor het maken van een biechtstoel de variante ‘linkerkant A’ wordt verkozen, maar voor het middengedeelte toch van het ontwerp wordt afgeweken⁽⁴⁴⁾.

Tekeningen zijn niet voor alle kerkmeubels even belangrijk. Voor een barokaltaar (met een schilderij) zijn ze waarschijnlijk van meer nut dan bijv. voor een communiebank waar de opgave van het ikonografisch programma op de eerste plaats komt.

In 1667-1669 maakt de Antwerpse beeldhouwer Artus Quellinus jr. een preekstoel voor de Brugse Jezuïetenkerk (nu Sint-Walburga-

(39) J. WEALE, Les églises..., p. 477.

(40) A. JANSSENS DE BISTHOVEN, Een biechtstoel van Rycquaert Brouckman (1663) en ander mobilair in de St.-Pietersbandenkerk te Oostkamp, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 91 (1954), p. 55-63.

(41) A. DESCHREVEL, Beeldhouwwerk van Jacobus Berger in de Brugse St.-Donaas- en St.-Salvatorskerken, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 113 (1976), p. 331-337.

(42) J. WEALE, Les églises..., p. 47.

(43) J. WEALE, Les églises..., p. 401.

(44) ‘Voorts moet desen biechtstoel ghemaeckt worden conform t' patroon aen d' heeren besteders overgelevert ende ghetoont, waervan den aennemer zal volgen de slincker zijde van t' model gheteeckent met een Letter A...Ten anderen sal den aennemer gobligeert wesen te veranderen t' middel werck rustende op de cornice boven de saete des biechtvaeders maeckende in de plaetse van de Engelstronie met festonnen een niche met Mariebeelt van de groot conforme het werck.’ A. JANSSENS DE BISTHOVEN, Een biechtstoel..., p. 62.

[p. 108]

kerk); dit gebeurt onder toezicht van pater G. Hesius die het programma heeft opgesteld. In zijn contract belooft de beeldhouwer o.m. vooraf een model ‘in potaerde of wasche’ van de kansel te vervaardigen⁽⁴⁵⁾.

In 1727 sluit de pastoor van de Sint-Walburgakerk te Veurne een contract met de Brugse beeldsnijder Hendrik Pulinx voor het maken van een preekstoel. Het bevat een uitvoerige beschrijving van het bestelde meubel waarvan eveneens een model van ‘potaerde’ wordt gemaakt⁽⁴⁶⁾.

In het contract dat de schrijnwerker Arnout Pulinx en de beeldsnijder Pieter Van Walleghem in 1722 samen ondertekenen om een communiebank te maken voor de Sint-Jacobskerk van Lichtervelde wordt o.m. verwezen naar een tekening en naar een opgave van de onderwerpen door de pastoor⁽⁴⁷⁾. In een contract uit 1731 met dezelfde Van Walleghem en de schrijnwerker Jan Verfaillie voor een communiebank in de Sint-Amandskerk van Wingene, worden de onderwerpen voor de vijf snijwerkpanelen opgegeven⁽⁴⁸⁾.

Uit wat voorafgaat zijn reeds heel wat namen van schrijnwerkers en beeldsnijders aan het licht gekomen, maar naast contracten zijn het uiteraard de kerkrekeningen die het meest inlichtingen over het kerkmeubilair en hun makers kunnen verstrekken. Helaas komen de namen van de beeldsnijders, die het artistiek gedeelte van het werk voor hun rekening nemen, dikwijls niet voor in deze rekeningen⁽⁴⁹⁾.

Op naam van de hierboven vernoemde schrijnwerker Ryckaert Brouckman staat veel kerkmeubilair uit de streek rond Brugge:

(45) A. VAN ZUYLEN VAN NYEVELT, La Chaire de Vérité..., p. 148-158.

(46) F. DE POTTER, E. RONSE en P. BORRE, Geschiedenis der stad en kastelnij van Veurne, II. Gent, 1875, p. 187-188. Overgenomen door M. SELSCHOTTER, Henri Pulinx, sculpteur brugeois, 1698-1781, in Annales de la Société d' Emulation de Bruges, 73 (1930), p. 31-32.

(47) G. VAN WALLEGHEM, De beeldsnijder..., p. 27.

(48) G. VAN WALLEGHEM, De beeldsnijder..., p. 40: ‘...datter moeten sijn vijf panneelen snedewerck ende tusschen elckeen pilaster behoorlijck ghemaeckt, op den panneelen int midden moet staen de verijsenisse Christi ofte den Kelck, ter rechter hand de verijsenisse Christi ist dat den Kelck int midden staet et sic vise-versa; ter slyncke kant de triumpheerende Kercke, ende de twee andere moeten bestaen in 't eene paneel St Amand Bisschop, 't ander St Marculfus, de vollynghe van ijder open plaetse moet loofwerck open ghesneden ofte ghebeelthauwt sijn.’

(49) Een uitzonderlijk geval - althans voor onze streek - is de Antwerpenaar Otmaar van Ommen, die én schrijnwerker én beeldsnijder was. Hij was werkzaam in Kortrijk, Ieper, Nieuwpoort, Menen, Diksmuide en Veurne. Van al dit werk is enkel het koorgestoelte (ca. 1596) in de Sint-Walburgakerk te Veurne bewaard gebleven.

[p. 109]

Blankenberge⁽⁵⁰⁾, Brugge (cfr. supra), Damme⁽⁵¹⁾, Lissewege⁽⁵²⁾, Maldegem⁽⁵³⁾, Oedelem⁽⁵⁴⁾, Oostkamp⁽⁵⁵⁾, Sint-Laureins⁽⁵⁶⁾, Stalhille⁽⁵⁷⁾, Westkerke⁽⁵⁸⁾. Tot op heden heeft men echter nog geen enkele naam van een beeldsnijder met het schrijnwerk van Brouckman in verband kunnen brengen. Daarentegen gaat Brouckman nog bij velen ten onrechte door als beeldsnijder⁽⁵⁹⁾. Uiteraard kan men dan ook niet van een Brouckman-stijl spreken en evenmin mag men hem - aan de hand van de stijl van zijn onbekende beeldsnijders - andere werken toeschrijven, bijv. twee gedateerde

(50) R. BOTERBERGE, De geschiedenis van de Sint-Antoniuskerk te Blankenberge. Blankenberge, 1975, p. 161.

(51) L. DEVLIEGHER, Damme (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 5). Tielt-Utrecht, 1971, p. 76.

(52) M. ENGLISH, Op beevaart naar Onze Lieve Vrouw van Lissewege. Brugge, 1930, p. 21-22.

(53) F. DE POTTER en J. BROECKAERT, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Arrondissement Eeklo. Tweede deel. Maldegem. Gent, 1870-1872, p. 117.

(54) D. VERSTRAETE, De kerk van Oedelem in de 17e eeuw, in Jaarboek Heemkundige kring Bos en Beverveld, 2 (1967), p. 115-123. Op blz. 119 lezen we: ‘Het is de preekstoel die nu nog in de kerk staat.’ Van de preekstoel uit 1665 zijn echter maar enkele gedeelten in de huidige preekstoel bewaard gebleven: het (verbrede) rugbeschot dat de voorkant van de kuip versierde en nu onderaan van een (nu omgekeerd) oorspronkelijk rondboogornament is voorzien, de vier evangelisten op de hoeken van de kuip, twee engelfiguren aan de trap, de fries en zes engelkopjes op het klankbord. Qua opvatting en uitwerking was de 17de- eeuwse preekstoel zeer verwant met de iets jongere preekstoel uit de O.-L.-Vrouwekerk te Damme.

(55) A. JANSSENS DE BISTHOVEN, Een biechtstoel..., p. 55-63.

(56) D. Verstraete, Werk van Ryckaert Brouckman en andere kunstwerken in de kerk van St.-Laureins, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 104 (1967), p. 227-230. In het contract met Brouckman dd. 5 februari 1654, voor het hoogaltaar, een communiebank en twee zitsels worden o.m. beelden, friezen met bladwerk en vruchten, gedraaide zuiltjes opgesomd, maar een verwijzing naar een beeldsnijder ontbreekt.

(57) J.L. MEULEMEESTER, Rycquaert Brouckman en de Sint-Jan-de-Doperkerk van Stalhille, in Brugs Ommeland, 34 (1994), p. 13-27. Het jaartal op het klankbord van de preekstoel is wel 1652 en niet 1632 (p. 20). Het cijfer 5 is vergelijkbaar met de 5 van de 1652 gedateerde biechtstoel te Klemskerke.

(58) ‘Betaelt an Ricquaert Brouck[man] de somme van vichtich ponden grooten over het oprechten, leveren ende macken van eenen autaer van onse lieve vrouwe vanden heijlighen roosenkrans inde kercke van Westkercke...’. Brugge, Rijksarchief. 't Vrije, nr. 13101, Roksem, kerkrekening 1651-1652, f^o 12 v.-13.

(59) Brouckman wordt nog als beeldhouwer vermeld in het goed gedocumenteerde boek van J.L. MEULEMEESTER ‘Jacob van Oost en het zeventiendeeeuwse Brugge’ (Brugge, 1984, p. 52). In zijn tien jaar later verschenen artikel over Brouckman en Stalhille, wordt de Brugse schrijnwerker nog beschouwd als een beeldhouwer die werkt in een traditionele stijl en maar laat evolueert naar de barok (p. 27). Het verwondert dan ook niet dat Brouckman als beeldhouwerschrijnwerker is opgenomen in deel 4 van het Lexicon van Westvlaamse beeldende kunstenaars (Brugge, 1995, p. 49).
In zijn in 2000 verschenen werk ‘Rijke houtsculptuur in West-Vlaamse kerken 1600-1750’ schrijft F. VROMMAN op p. 19 terecht dat R. Brouckman, M. Moenaert, Jan Van Gorp, Pieter De Roo e.a. schrijnwerkers waren en ‘dus met beeldhouwwerk niets te maken hadden.’ Maar dan vervolgt hij eigenaardig genoeg: ‘Heel dikwijls vinden we deze schrijnwerkers terug in kerkrekeningen en andere documenten als de makers van houtsculptuur aan kerkmeubilair’, een onjuiste bewering die hij overigens niet met voorbeelden staaft.

[p. 110]

Watervliet, kerk van O.-L.-Vrouw Hemelvaaert. Inschrift H. PULINX FECIT 1726 op de preekstoel (foto Ch. Deweerdt).

(1643 en 1652) biechtstoelen uit de kerk van Klemskerke die volgens de kerkrekeningen het werk zijn van de Brugse timmerlieden Pieter Verhoust en Aernout Schockaert⁽⁶⁰⁾. Het decoratief werk van de jongste biechtstoel nam de oudste tot voorbeeld en is waarschijnlijk van dezelfde beeldsnijder.

De Brugse schrijnwerker Pieter De Wales vervaardigt in 1637-1644 verscheidene meubels voor de Sint-Niklaaskerk van Leke: twee communiebanken, een biechtstoel, het hoogaltaar. Er is geen naam van de beeldsnijder (s) bekend; het nazicht van het voltooide altaar

(60) ‘Anden selven [timmerman Pieter Verhoust] de somme van neghen pondern grooten up rekenijnghe van de biechtstoel by hem ghemact inde voorseide kercke...Anden selven Pieter Verhoust de somme van eenhondert sesthien ponden XIII sch. IIII gr. ende dat over t' maecken vande voorseyde nieuwe biechtstoel, leveren van thout daertoe dienende,...’. Brugge, Rijksarchief. 't Vrije, nr. 11720, Klemskerke, kerkrekening 1641-1642, f^o 35-35 v.
‘Betaelt an Aernout Schokaert de somme van XCIIII 1. III sch. IIII groote over de leverynghe ende maecken van een biechtstoel ende twee zyghen inde cappelle van onse vrouwe...’. Brugge, Rijksarchief. Klemskerke, Kerkfabriek nr. 8, rekening 1650-1652, f^o 34.

[p. 111]

gebeurde door de schrijnwerker Walram Galle en de beeldsnijder Aernout Storm, beide uit Diksmuide⁽⁶¹⁾.

De Brugse schrijnwerker Hendrik Hagheman - wellicht een broer van de nog te vernoemen Ludovicus - bemeubelt tussen 1699 en 1704 de Sint-Jan-de-Doperkerk van Sint-Jan-in-Eremo met het hoogaltaar, de communiebank, de preekstoel, een biechtstoel en het doksaal⁽⁶²⁾. Maar ook hier is geen beeldsnijder bekend.

Soms wordt in de betaling van kerkmeubilair vermeld dat het (anonieme) snijwerk inbegrepen is⁽⁶³⁾. Volgens een accoord van 27 januari 1716 zal de Brugse schrijnwerker Aernout Pulinx voor de Sint-Niklaaskerk te Keiem een nieuw altaar maken ‘met alle de toebehoorten, beelthauwerwerck, etc.’ gelijk aan het bestaande altaar in de kerk, en dit voor de som van 75-12-0 lb. gr.⁽⁶⁴⁾. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij voor het snijwerk aan het altaar beroep heeft gedaan op zijn jonge zoon Hendrik die reeds in 1715, op 17-jarige leeftijd, vrijmeester-beeldsnijder in het Brugse ambacht van de schrijnwerkers is geworden.

In 1726 wordt de voornoemde Aemout Pulinx betaald voor het vervaardigen van het koorgestoelte in de Sint-Godelieveabdij te Brugge. Men kan hem echter de medaillons met de heiligenfiguren niet toeschrijven⁽⁶⁵⁾. Misschien mag men hier ook denken op zijn zoon Hendrik? De preekstoel in de abdijkerk, die qua stijl overeenkomsten vertoont met de medaillons, zou kunnen passen in de reeks preekstoelen die Hendrik in die jaren maakte (1719: Ruddervoorde, 1726: Watervliet, 1727-1728: Veurne, 1728: Brugge, H. Bloedkapel).

(61) J. WEALE, Les églises..., p. 295-298. A. VAN DE VELDE, De ambachten..., p. 231-232, vermeldt de onderwerpen die op de - in de Eerste Wereldoorlog vernielde - communiebank gebeeldhouwd waren. J.L. MEULEMEESTER, Jacob van Oost de Oudere..., p. 52, noemt De Wales (de Wuallis) beeldhouwer.

(62) F. DE POTTER en J. BROECKAERT, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Arrondissement Eeklo. Eerste deel. Sint-Jan-in-Eremo. Gent, 1870-1872, p. 20-21; E. DHANENS, Inventaris van het kunstpatrimonium van Oostvlaanderen. Tweede Aflevering: Kanton Kaprijke. Gent, 1956, p. 76-78.

(63) Enkele voorbeelden uit de Sint-Laurentiuskerk te Klerken in de jaren 1770-1776: Josephus Hindryckx, schrijnwerker uit Reninge, wordt betaald voor een nieuwe communiebank ‘mitsgaeders leveren alle de sniiderien’; een betaling aan de schrijnwerker Ferdinand Van Overbeke voor twee ‘singhebancken’ in het koor en voor de lambrisering naast het hoofdaltaar omvat ook een ‘verschodt aen den beelthauwer over eenige sniederie.’ (J. WEALE, Les églises..., p. 214-215). Dit hoofdaltaar was het werk van de schrijnwerker Joseph Roose en de beeldsnijder Jacques Reymbaut, beide uit Sint-Winoksbergen, 1772-1773. (J. WEALE, Les églises..., p. 215).

(64) J. WEALE, Les églises..., p. 242.

(65) J.L. MEULEMEESTER, Aernout Pulinx en de Brugse Sint-Godelieveabdij, in De Sint-Godelieveabdij te Brugge. Brugge, 1984, p. 103-136.

[p. 112]

Gelukkig zijn er ook rekeningen die zowel de aannemer (timmerman, schrijnwerker) als de beeldsnijder bij name vernoemen. Daardoor kennen we o.m. werk van Jacob Berger, de belangrijkste Brugse beeldsnijder uit de 17de eeuw. In 1677 e.v. maken Berger en de schrijnwerker Jan Van Gorp twee biechtstoelen en de bijhorende lambrisering tegen de noordwand van de Sint-Annakerk te Brugge, en in 1686-1688 de dis van de armmeesters in dezelfde kerk⁽⁶⁶⁾. In 1689-1691 werken beide aan de beelden van de triomfbalk in Sint-Anna⁽⁶⁷⁾. Dezelfde Jan Van Gorp - ditmaal samen met de beeldsnijder Jan Barat - maakt in 1677 het hoogaltaar en in 1688 het Sint-Elooisaltaar voor de Sint-Lambertuskerk van Oedelem⁽⁶⁸⁾.

In 1671 sluiten de pastoor en de kerkmeesters van de Sint-Gilliskerk te Brugge een accoord met de schrijnwerker Maarten Moenaert en de beeldsnijder Aernout Pluvier voor het maken van het - nu niet meer bestaande - koorgestoelte⁽⁶⁹⁾. Het beeldhouwwerk wordt afzonderlijk van het schrijnwerk - dat de meeste aandacht krijgt - aanbesteed: Moenaert neemt het werk aan voor 135 lb. gr., Pluvier voor 42 lb. gr. Naar de afbeeldingen te oordelen waren de (verdwenen) barokke biechtstoelen in de vroegere jezuïetenkerk (nu Sint-Walburgakerk) te Brugge een voortreffelijk kunstwerk (1655-1657), met als beeldsnijders Aernout Pluvier en Christoffel van de Baese⁽⁷⁰⁾. In 1664 is Pluvier, samen met timmerman Jacques Schapelinck, verantwoordelijk voor het nieuwe koorgestoelte in de kerk van de Sint-Trudoabdij te Brugge⁽⁷¹⁾.

In 1708 laat het Broederschap van het H. Sacrament in de Brugse Sint-Salvatorskerk een communiebank maken door de schrijnwerker Joseph Hanica en de beeldsnijder Joannes Dudaer⁽⁷²⁾.

(66) A. VAN DE VELDE, De ambachten..., p. 236-239.

(67) Betaling aan Jacques Berger en Jan van Gorp ‘over leveringhe soo van hout als schilderen van het cruijsse, S. Jan ende O.L.V met de twee engelen voor den doxael,...’. Brugge, Rijksarchief. Sint-Annakerk Brugge, nr. 171 (1676-1700), kerkrekening 1689-1691, f^o 39 v.- 40.

(68) D. VERSTRAETE, De kerk van Oedelem..., p. 120. Beide worden in het artikel beeldsnijders genoemd.

(69) E. REMBRY, De bekende pastors van Sint-Gillis te Brugge (1311-1896). Brugge, 1890-1896, p. 124-125; J.L. MEULEMEESTER, Arnout Pluvier, een minder bekende zeventiende-eeuwse Brugse beeldsnijder, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 124 (1987), p. 5-34 (contract op p. 31-34).

(70) J.L. MEULEMEESTER, De Sint-Walburgakerk, een barokke parel in het ‘middeleeuwse’ Brugge. Brugge, 1982, p. 14-15, 45; J.L. MEULEMEESTER, Arnout Pluvier..., p. 12-16, 26-27.

(71) J.L. MEULEMEESTER, Arnout Pluvier..., p. 18, 27-28.

(72) L. DEVLIEGHER, De Sint-Salvatorskatedraal..., p. 38. Hanica wordt in de rekening verkeerdelijk als beeldesnijder vermeld.

[p. 113]

In 1717 wordt een afzonderlijke aanbesteding gehouden voor het schrijn- en beeldhouwwerk van de nieuwe orgelkast in de Sint-Salvatorskerk te Brugge; het werk wordt toegewezen aan onderscheidelijk Michiel Clauwaert en Jan Van der Plancke. Deze laatste ontvangt iets minder dan 1/3 van de som die de schrijnwerker Clauwaert krijgt, maar deze laatste moet wel het hout voor het snijen beeldhouwwerk leveren⁽⁷³⁾.

Uit contracten en rekeningen zijn de namen bekend van verscheidene schrijnwerkers waarmede de beeldsnijder Pieter Van Walleghem heeft samengewerkt⁽⁷⁴⁾. Voor de communiebank (1722) in de Sint-Jacobskerk te Lichtervelde is dat Aernout Pulinx, voor de communiebank (1731) in de Sint-Amandskerk te Wingene en voor de preekstoel (1732) in de Sint-Jacobskerk te Lichtervelde (nu te Veldegem) is het Jan Verfaillie, voor de communiebank in de Sint-Jacobskerk te Hoeke is het Pieter De Roo. Voor het O.-L.-Vrouwaltaar (1731) in de Sint-Jan-de-Doperkerk te Kachtem blijkt Van Walleghem de hoofdaannemer te zijn voor wie de Brugse timmerman Jan De Pachtere werkt. Van het vele werk dat waarschijnlijk rechtstreeks bij Van Walleghem is besteld geworden (o.m. kandelaars) vermelden we hier enkel het beeld van de H. Leonardus (1738-1740) voor de Sint-Pieterskerk te Dudzele en het houten model voor de koperen kroonluchter in de kapel van de HH. Catharina en Barbara in de Sint-Salvatorskerk te Brugge.

Ook bij andere beeldsnijders zal klein artistiek werk rechtstreeks besteld zijn geworden, zonder tussenkomst van een schrijnwerker.

De Brugse beeldsnijder Jan Barat wordt betaald voor een lindehouten tabernakel in de Sint-Jan-de-Doperkerk te Stalhille ‘met inghels en frutagen om het venerabel in te stellen ten jare 1671.’⁽⁷⁵⁾

De kerkrekening 1669-1673 van de Sint-Pharaildiskerk te Oostkerke (bij Diksmuide) bevat een betaling van 18 lb. gr. aan de beeldsnijder Aernout Pluvier voor het maken van een beeld van de H. Pharaildis voor het hoogaltaar⁽⁷⁶⁾. In 1712 maakt Jan Baekelant uit Brugge een beeld van Maria en Kind en een beeld van de H. Anna

(73) L. DEVLIEGHER, De Sint-Salvatorskatedraal..., p. 54-59.

(74) G. VAN WALLEGHEM, De beeldsnijder..., passim.

(75) Brugge, Rijksarchief. Kerkfabriek Stalhille 5 (1661-1680), kerkrekening 1667-1668, f^o 51.

(76) J. WEALE, Les églises..., p. 404.

[p. 114]

voor de Sint-Adrianuskerk te Adegem⁽⁷⁷⁾. In 1720 is er een betaling aan een andere Bruggeling H. Pulinx voor het snijden van koppen en een pelikaan voor de Sint-Niklaaskerk te Diksmuide⁽⁷⁸⁾.

Het lijkt ons minder normaal dat een (Brugse) beeldsnijder zou instaan voor het maken en leveren van een volledig kerkmeubel, maar blijkbaar is dit toch wel gebeurd⁽⁷⁹⁾. Zo levert Jacob Catelaen uit Brugge ca. 1706 voor 32 lb. gr. een nieuwe preekstoel aan de Sint-Margaretakerk van Sinte-Margriete⁽⁸⁰⁾ en maakt H. Pulinx ca. 1726 een nieuw altaar voor de Sint-Pieterskerk te Esen⁽⁸¹⁾. Waarschijnlijk mogen we beide beeldsnijders als de hoofdaannemers beschouwen

Uiteraard kan het heel moeilijk zijn om de namen van de schrijnwerker/timmerman en beeldsnijder terug te vinden als het bewuste kerkmeubel een gift is van een milde schenker. Dikwijls laat deze zich echter kennen door het aanbrengen van wapenschilden op het meubel waardoor men soms terechtkomt bij het familiearchief van de begiftiger dat nog gegevens over de bestelling en de betaling bevat.

De preekstoel in de Brugse O.-L.-Vrouwekerk is hier reeds ter sprake gekomen. Een ander voorbeeld van een schenking zijn de preekstoelen in de Brugse Sint-Jacobs- en Sint-Gilliskerk. Op 5 februari 1685 maakt Jan-Baptiste Cobrysse een accoord met de timmerman Joos Vlaminck en de beeldsnijder Bonaventura de Lannoy voor het maken van een preekstoel in de Sint-Jacobskerk te Brugge. De overeengekomen som voor het timmerwerk bedraagt 60 lb., maar Cobrysse moet zelf instaan voor twee bullen wagenschot, 13-14 voeten lang; voor het werk van de Lannoy is 200 gulden (33-6-8 lb.) voorzien, maar voor bijkomend werk is daar nog 2-4-0 lb. bijgeko-

(77) F. DE POTTER en J. BROECKAERT, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Arrondissement Eeklo. Eerste deel. Adegem. Gent, 1870-1872, p. 22.

(78) J. WEALE, Les églises..., p. 85.

(79) Ook de bekende Ieperse beeldsnijder Urbain Taillebert wordt in 1613-1614 betaald voor het maken van een biechtstoel en een preekstoel in de kerk te Merkem. J. WEALE, Les églises..., p. 309, 310.
Een zeldzame keer kennen we enkel de naam van de beeldsnijder die een kerkmeubel versiert. In 1777 wordt in de kerk te Woumen een nieuwe preekstoel opgesteld. De Ieperse beeldsnijder François Tyteca wordt 73-14-4 lb. betaald ‘over het besnyden van geheel den nieuwen predickstoel ende alle de beelden en fygeuren daer annex synde.’ J. WEALE, Les églises..., p. 477.

(80) F. DE POTTER en J. BROECKAERT, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Arrondissement Eeklo. Tweede deel. Sinte-Margriete. Gent, 1870-1872, p. 13. In de rekening wordt Catelaen schrynwerker genoemd.

(81) J. WEALE, Les églises..., p. 228.

[p. 115]

men. De beeldsnijder ontvangt dus iets meer dan de helft van wat de timmerman verdient⁽⁸²⁾. Op de preekstoel zijn de wapenschilden van Cobrysse en echtgenote aangebracht. Ze komen eveneens voor op de preekstoel (1680) in de Sint-Gilliskerk, maar hier ontbreken archivalia die ons over de makers zouden kunnen inlichten.

Soms wordt maar een gedeelte van het meubel gefinancierd door een geldelijke gift. Zo heeft Anne van Marissien verscheidene sommen geld geschonken voor de aankoop van de preekstoel in de Brugse Jezuïetenkerk in 1667-1669⁽⁸³⁾.

Zeldzaam zijn de kunstwerken die de beeldsnijder van zijn naam heeft voorzien⁽⁸⁴⁾.

In de noordelijke kooromgang van de O.-L.-Vrouwekerk te Brugge staan twee opmerkelijke barokke biechtstoelen. Op het boek dat Johannes-de-Evangelist - één van de acht levensgrote beelden - in de hand houdt, staan de namen ingebeiteld van de beeldsnijder en de schrijnwerker: IACOBUS BERGER SCULPTO[R] ET LUDOVICUS HAGHEMAN [SCR]INIARIUS ME FECERUN[T] ANNO 1697 (Jacobus Berger beeldhouwer en Ludovicus Hagheman schrijn-

(82) A. VAN ZUYLEN VAN NYEVELT, Chaires de Vérité des églises St Gilles et St Jacques à Bruges. Don de la famille Cobrysse, in Annales de la Société d' Emulation de Bruges, 70 (1927), p. 181-186.
In ‘Brugge. Duizend jaar kunst. Van Karolingisch tot Neogotisch 875 - 1875’. Antwerpen, 1981, p. 324, vermeldt V. VERMEERSCH enkel de timmerman van de preekstoel van de Brugse Sint-Jacobskerk en niet de beeldsnijder; klaarblijkelijk aanziet hij de eerste als de artistieke vormgever waar hij schrijft ‘.., de predikstoel van Sint-Jacob daarentegen, met zijn ongebreidelde versiering en zijn levensgrote werelddeelbeelden als kuipkariatiden, is van meestertimmerman Joos Vlaemynck’. In ‘Kunstwerken in de Brugse Kerken en Kapellen’ (Brugge, 1986) schrijft F. VROMMAN op p. 130 het volgende i.v.m. deze preekstoel: ‘Merkwaardig is wel dat meestal Bonaventure de Lannoy als beeldsnijder van die preekstoel vermeld wordt, die wij echter nergens in gespecializeerde lexicons terugvinden’. B. De Lannoy wordt niet enkel als beeldsnijder vermeld in de betalingsposten in het artikel van A. VAN ZUYLEN, maar eveneens in die hoedanigheid in de eed van het schrijnwerkersambacht uit 1676 en 1687 (zie A. VANDEWALLE, Brugse ambachten..., p. 157, 159).

(83) A. vAN ZUYLEN VAN NYEVELT, La Chaire de Vérité..., p. 152-153.

(84) De preekstoel van de Antwerpse beeldsnijder Michiel Van der Voort (Vervoort) uit de Brugse Sint-Donaaskathedraal, besteld in 1711 en geplaatst in 1715, droeg volgens J. GAILLIARD in zijn ‘Ephémérides brugeoises...’, p. 124, op de leuning het inschrift Me fecit Vervoort Antverpiae. De preekstoel, ten gevolge van de sloping van de Sint-Donaaskathedraal in de Sint-Bartholomeuskerk van Pollinkhove terechtgekomen, werd - behalve drie beelden onder de kuip - in 1853 door een brand in de kerk aldaar vernield. M. ENGLISH, in Parochieblad Brugge, 30 april 1961; J.L. MEULEMEESTER, De preekstoel van de Brugse Sint-Donaaskathedraal, in Biekorf, 101 (2001), p. 205-209.

[p. 116]

werker maakten me 1697)⁽⁸⁵⁾.

In 1719 - het jaar waarin hij ongevraagd een engel beeldhouwt voor de nieuwe orgelkast in de Brugse Sint-Salvatorskerk - maakt Hendrik Pulinx een preekstoel voor de Sint-Eligiuskerk te Ruddervoorde, nu in de Sint-Dionysiuskerk te Geluwe⁽⁸⁶⁾. Onderaan het beeld van de H. Dionysius dat oorspronkelijk onder de kuip stond, heeft de beeldsnijder zijn initialen en het jaar aangebracht: HP 1719 86. Enkele jaren na dit jeugdwerk vervaardigt Pulinx in de jaren 1726-1728 nog drie preekstoelen. De kansel in de kerk van O.-L.-Vrouw-Hemelvaart te Watervliet - een gift van de familie Lauweryn - heeft hij eveneens getekend en gedateerd: H. PULINX FECIT 1726⁽⁸⁷⁾.

Luc Devliegher

(85) In de provinciale inventaris uit 1845 staat het volgende waardeoordeel: ‘Ces confessionnaux sont remarquables comme monuments du temps de la décadence’ (in Annales de la Société d'Emulation..., 9 (1847), p. 21. J. GAILLIARD vermeldt reeds in zijn ‘Ephémérides brugeoises...’ (1847) dat de namen van de makers op één van de biechtstoelen voorkomen.

(86) L. DEVLIEGHER, Een preekstoel van Hendrik Pulinx voor de kerk van Ruddervoorde (1719), in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 142 (2005), ter perse.

(87) E. DHANENS, Inventaris...Kanton Kaprijke, p. 123-125; F. VROMMAN, Beeldhouwer Hendrik Pulinx..., p. 46-51 (met onjuist inschrift).