Neveu a la mode de Bretagne
(Vraagw. 2003, blz. 419)
Deze uitdrukking was vroeger ruim verspreid; er kwamen dan ook verscheidene antwoorden binnen (met dank aan Ph. De Gryse, Ch. Baert, G. van Renynghe de Voxvrie, R. Poelman...). Samengevat betekent deze uitdrukking zo veel als synoniem van het Vlaamse gezegde ‘Familie van 't zesde (zevende) knoopsgat’. Verre familie waarvan met moeite geweten is waar de familieband juist aansluit.
Neveu à la mode de Bretagne staat onder meer uiteengezet in Larousse (s.v. neveu) met als uitleg: fils du cousin germain ou de la cousine germaine. Cousin germain en cousine germaine, of kozijn en nicht, zijn in het West-Vlaams eigen rechtszweirs. De kinderen hiervan zijn tegenover mekaar anderzweirs of gebroken rechtszweirs (zie De Bo, s.v. rechtszweirs). In het Algemeen modern Nederlands: achterkozijns of -nichten. In zijlinie is dit familie in de vijfde graad (volgens het burgerlijk recht) of in de derde graad (volgens het kerkelijk recht).
Waarom precies Bretagne in deze uitdrukking voorkomt, vernemen we uit de omschrijving bij A. Chéruel (Dict. des institutions de la France, II, 1865, blz. 865): cette expression vient de ce qu'en Bretagne les cousins germains étaient appelés oncles par les fils de leurs cousins germains. Deze in Bretagne ongewone aanspreektitel is dus mettertijd doorheen heel Frankrijk bekend geraakt.
Bij ons werd deze uitdrukking courant gebruikt door de burgerij die vroeger veel het Frans als huis- en conversatietaal sprak, en vervormd tot cousin à la mode de Bretagne, om in het algemeen alle verre familie ‘van 't zoveelste let’ of van ‘'t zoveelste knoopsgat’ aan te duiden. In Vlaanderen kan deze uitdrukking daarom maar ontstaan zijn en waarlijk populair geworden zijn in de 19de eeuw, toen het Frans bij de adel en in de gezinnen van de burgerij doordrong.
Niettemin kennen we één voorbeeld uit Ieper waar die betiteling reeds vroeger gebruikt werd. Op 14 februari 1733 noteerde Guillaume-Joseph de le Tombe in zijn memorieboek dat het kapittel-generaal van de kathedraal van Ieper hem aangesteld had tot baljuw in de kathedraal in de plaetse van dheer François Cardinael, mynen oom a la mode de Bretagne (Hs. in privé bezit).
Eén zwaluw maakt de lente niet. In families waar geen Frans gesproken werd (landbouwers, kleine burgerij en werklieden) was een neveu, een cousin of een nonkel à la mode de Bretagne onbekend.
Door vanuit Bretagne over te waaien doorheen heel Frankrijk en naar onze streken toe is de stricte en specifieke betekenis van neveu (neef - oom) dus verbreed tot cousin, om er in het algemeen verre familie mee te betitelen.
A.B.
Auteursrechtelijk beschermd