Biekorf. Jaargang 101

[p. 269]

Een Brugse abdis in het cisterciënzerinnenklooster Mariënrode te Rotem-Halen

Het cisterciënzerinnenklooster Mariënrode, dat omstreeks 1239 in de buitenwijk Rotem van het toenmalig Brabants stadje Halen werd gesticht, stond van 1730 tot 1735 onder leiding van een abdis van Brugse afkomst⁽¹⁾.

Anna Catharina le Comte, dochter van Guillielmus le Comte, heer van Lide, en Anna Catharina Brouckman, werd op 10 juni 1688 in Brugge geboren, 's Anderendaags werd ze in de plaatselijke Sint-Gilliskerk gedoopt. Haar vader, Guillielmus le Comte, zoon van Alexander le Comte, uit Brussel, was op 24 maart 1681 poorter geworden te Brugge, dankzij zijn huwelijk met de Brugse poorteres Anna Catharina Brouckman⁽²⁾. Op 22-jarige leeftijd deed Anna Catharina le Comte haar intrede in de cisterciënzerinnenabdij Mariënrode, waar zij op 19 juni 1711 haar geloften uitsprak. Enkele dagen voor haar professie maakte ze een testament, dat op 11 juni 1711 door haar als erflaatster, door Georgius Vreven, notaris te Diest, en door twee getuigen werd ondertekend. Het testament werd opgemaakt in de abdij Mariënrode, waar Anna Catharina le Comte toen nog novice was. Zij stelde haar oom aan moederskant, kanunnik Franciscus Brouckman, licentiaat in de beide rechten, aan als algemene erfgenaam van al haar onroerende goederen en renten, mits het betalen van een jaarlijkse rente van 36 gulden. Die vooraanstaande geestelijke was een tijdlang als secretaris de naaste medewerker geweest van mgr. Humbert de Precipiano en bekleedde later de functie van groot-vicaris van het bisdom Brugge⁽³⁾. Na haar overlijden zouden de bezittingen van vaderskant toekomen aan haar broers en zusters, of, ingeval een van hen reeds overleden zou zijn, aan de kinderen. Als zij haar oom overleefde, dan zou zij uit de bezittingen van moederskant jaarlijks een rente van 48 gulden ontvangen. Bepaald

(1) F.J.R[AMAEKERS], Historische oogslag op het steedje Haelen en het voormalige vrouwenklooster Marienrode, in: Brabantsch Museum, 1, 1860, p. 331; T. PLOEGAERTS, Les moniales de l'ordre de Cîteaux dans les Pays-Bas Méridionaux depuis le XVIe siècle jusqu'à la Révolution française, de 1550 à 1800, d'après les rapports des éléctions abbatiales, Westmalle, 1936, p. 354; J. GRAUWELS, Obituarium van het klooster Mariënrode onder Halen, in: Vlaamse Stam, V, 1970, p. 234; C. OPSOMER, Abbaye de Rothem à Halen, in: Monasticon belge, VI, Luik, 1976, p. 191.

(2) A. JAMEES, Brugse poorters opgetekend uit de stadsrekeningen aangevuld uit de Poorter- en Ferieboeken, Zedelgem, 1990, p. 258.

(3) M. CLOET, e.a., Het bisdom Brugge (1559-1984). Bisschoppen, priesters en gelovigen, Brugge, 1984, p. 84.

[p. 270]

werd dat beide renten uitgekeerd moesten worden tot aan haar dood. Met betrekking tot de goederen in de omgeving van Leuven waarvan enkele begijnen de inkomsten genoten, werd dezelfde regeling getroffen. Na haar overlijden zouden de opbrengsten toekomen aan de abdij van Mariënrode, met het oog op de stichting van een jaargetijde voor haar zielerust, die van haar ouders en vrienden. De abdis werd aangesteld om over de uitkering van de renten nauwkeurig te waken⁽⁴⁾.

Waarom Anna Catharina le Comte, die in de abdij de kloosternaam Bernarda toebedeeld kreeg, een verafgelegen klooster, aan de oostgrens van het hertogdom Brabant, had gekozen roept enkele vragen op. Uit het Obituarium blijkt dat zij de enige uit Vlaanderen afkomstige moniale was. De kloosterlingen van Mariënrode kwamen immers hoofdzakelijk uit Brabant, Loon en de streek van Luik⁽⁵⁾. De wijze waarop Anna Catharina le Comte in contact kwam met de kloostergemeenschap van Mariënrode, waar zij intrad en zelfs abdis werd, blijkt verband te houden met de streek van herkomst van haar familie van moederskant. Luidens een aantekening van A. de Schietere de Lophem⁽⁶⁾ was de familie Brouckman afkomstig van Rotem, in het Land van Luik⁽⁷⁾. Dat feit zou meteen verklaren waarom zij inkomsten genoot in de omgeving van Leuven.

Na haar professie werd zuster Bernarda belast met de taak van bursaria of helpster van de cellaria (‘kellenares’), de moniaal die het hele bedrijfsleven van het klooster beheerde. Negentien jaar vervulde ze die functie, totdat ze in 1730 tot abdis werd gekozen, in opvol-

(4) Hasselt, Rijksarchief, Fonds Abdij van Rotem bij Halen, nr. 20. Luidens de concordantielijst, opgenomen in de Inventaris van het archief van de abdij van Rotem te Halen (Hasselt, 1980), van dr. J. Grauwels leest men dat het oude nummer 80bis, waar voordien de tekst van het testament werd bewaard, opgesplitst werd in de nrs. 43 en 44, maar daar was het testament niet te vinden. Uiteindelijk trof archivaris Rombout Nijssen het testament in twee exemplaren aan in nr. 20.

(5) J. GRAUWELS, Obituarium van het klooster Mariënrode onder Halen, in: Vlaamse Stam, V, 1970, p. 229-239.

(6) Tablettes des Flandres, X, 1973, p. 16, noot 25.

(7) Nicolaas Brouckman, zoon van Jacob, afkomstig van Rotem in het Land van Luik en sedert 6 augustus 1552 poorter te Brugge, was de vader van Jan Brouckman en de grootvader van Rycquaert Brouckman, beeldhouwers te Brugge, waarover een uitvoerige bibliografie bestaat. Vgl. J.L. MEULEMEESTER, Rycquaert Brouckman en de Sint-Jan-de-Doperkerk van Stalhille, in: Brugs Ommeland, XXXIV, 1994, p. 13-27. De plaatsnaam Rotem was echter erg verspreid in het oude Land van Luik. De voormalige gemeente Rotem ligt aan de Maas, ten zuiden van Maaseik. Bovendien komt Rotem als gehuchtnaam voor in o.a. Waltwilder en Halen. Vgl. A. CARNOY, Origines des noms de communes de Belgique, Leuven, 1948, p. 594. Rotem-Halen was in de 17de eeuw een klein gehucht rond de cisterciënzerinnenabdij.

[p. 271]

ging van Constantia de Millet, uit Diest, die op 4 juli van dat jaar was overleden⁽⁸⁾. Zuster Bernarda le Comte ontving op 3 augustus 1730 haar patentbrieven en werd op 12 september als achtendertigjarige abdis van het klooster Mariënrode geïnstalleerd. Tijdens haar ambtsperiode werd in de abdij een bakkerij met twee ovens gebouwd (1732) en het kerkinterieur van nieuwe kunstwerken voorzien (1733). Abdis Bernarda le Comte overleed op 27 januari 1735 en werd voor het hoofdaltaar in de kloosterkerk begraven⁽⁹⁾.

Op het binnenplein van het kasteel van Kortenbos (Sint-Truiden), het voormalig rectoraat van de premonstratenzers van Averbode, die er de mariale bedevaartplaats bedienden, troffen we toevallig haar grafsteen aan, die heel wat inlichtingen over het verblijf van zuster Bernarda le Comte in de abdij Mariënrode verschaft⁽¹⁰⁾. De grafsteen, uitgevoerd in wit marmer, is aan de muur van een der dienstgebouwen vastgehecht. Hij heeft een vierkantige vorm (86 × 86 cm), maar werd ruitvormig gebruikt. De benedenpunt is beschadigd, zodat een deel van het opschrift ontbreekt. In de top prijkt haar wapenschild, bekroond met staf en priaal⁽¹¹⁾, met de leuze Fortiter et candide (sterk en oprecht). Haar blazoen bestond uit drie zilveren rozen op een veld van lazuur met strepen in de vorm van een passer. Het opschrift van de grafsteen is duidelijk leesbaar:

D.O.M. / Hic Requiescit A Laboribus suis Venerabilis Admodum Ac Prenobilis Domina / Domina Bernarda Le Comte Huius Monasterij Abbatissa 38 / oriunda Brugis 10 junij 1688, que Bursarie munere 19 Annis / Candide Funda, ad Abbatiale Fastigium Evecta 12 Septembris 1730, Candide prefuit, et Fortiter profuit, Ac fundato / Anniversario perpetuo Fortiter et Candide, uti / vixerat pie Devixit die 27 mensis jan. / Anno 1735, Etatis 47, Professionis 26, Abbatialis Regiminis Anno... / Viato...

(Vertaling: Aan de voortreffelijkste en grootste God (toegewijd). Hier rust uit van haar werken, de zeer eerbiedwaardige en edele vrouw, vrouwe Bernarda Le Comte, 38ste abdis van dit klooster, geboren te Brugge op 10 juni 1688, die 19 jaar rechtschapen de taak

(8) J. GRAUWELS, a.w., p. 232; C. OPSOMER, a.w., p. 191.

(9) J. GRAUWELS, a.w., p. 234; C. OPSOMER, a.w., p. 191.

(10) J. GERITS, De grafsteen van Bernarda Le Comte, abdis van de abdij van Mariënrode te Rotem-Halen, in: Oost-Brabant, XXIX, 1992, p. 129-130.

(11) Het ‘priaal’, oorspronkelijk een zijden zweetdoek, ook velum of mompulum geheten, werd aan de krul van de kromstaf bevestigd. Vgl. M. ENGLISH, Priaal. De lotgevallen van een oud parament, in: Biekorf, XLVII, 1946, p. 33-39, 82-90.

[p. 272]

van bursaria vervulde. Tot de abtelijke waardigheid verheven op 12 september 1730, gaf ze oprecht leiding en was ze sterk in het zich nuttig maken. Na de stichting van een eeuwigdurend jaargetijde is ze sterk en zuiver, zoals ze geleefd had, overleden op de 27ste dag van de maand januari in het jaar 1735, op 47-jarige ouderdom, in het 26ste jaar van de professie en het [5de] jaar van het abtelijk bestuur).

Na de opheffing van de abdij (2 maart 1797) werden de conventsgebouwen en de kerk gesloopt⁽¹²⁾. Over de aanvankelijke lotgeval len van de grafsteen van abdis Bernarda le Comte, na het afbreken van de abdijkerk, hebben wij geen inlichtingen. Mogelijk bleef hij ter plaatse bewaard totdat Henri Jozef Thyssen (1886-1974), hoogleraar aan de universiteit van Luik en bewoner van het kasteel van Kortenbos, hem in zijn bezit kreeg. H.J. Thyssen was een kunstliefhebber, die veel belangstelling toonde voor stenen beelden en monumenten, waarmee hij het binnenplein van zijn kasteel opsmukte⁽¹³⁾. Ook de grafsteen van abdis Bernarda le Comte kreeg daar dus een plaats.

J. Gerits

(12) C. OPSOMER, a.w., p. 192.

(13) M. GOYENS, Geschiedenis van Kortenbosch, Hasselt, [1948], p. 114-115.

Bijlage

Testament van Anna Catharina le Comte, opgemaakt op 11 juni 1711, in het vooruitzicht van haar kloostergeloften in de abdij Mariënrode te Rotem-Halen (11 juni 1710)
Inden naem ons heeren. Amen. Bij den inhouden van desen teghenwoordighen openbaeren instrumente van testament sij cond, ende kennelijck dat op heden den elffsten dagh Junij des jaers seventhien hondert elff voor mij Georgio Vreuen, openbaer notaris vanden Souuerijnen Rade van Brabant, binnen de stadt Diest residerende, ende inde presentie vande ghetuijghen naergenoompt, komen ende gecompareert is Joeffrouwe Anna Catharina le Comte, novitie inde Abdije van Sinte Marien rode, ghenaempt Rotthem bij Haelen, de welcke gaende ende staende memorie, ende vijff sinnen seer wel machtigh sijnden ende gebruijckende ghelijck dat aen mij notaris ende naergenoomde getuijghen clarelijck scheen ende bleecke, ende men niet anders en conden bemercken de welcke considererende den staet, denwelcken sij van intentien is aen te nemen, ende inde voors. Abdije met Goidts gratie eerdaeghs te doen haere professinge, is beraeden voor alles te disponeren ende te maecken dit tegenwoordigh haer testament, terwijlen haer de macht noch is van te mogen disponeren, recommanderende voor alles haere siele in handen van haeren bruijdegom Christus Jesus gebenedijdt, aen de heijlighe maghet ende moeder Godts Maria, aenden h. Bernardus ende allen godts lieue heijlighen ende haar lichaem de geweijder aerden ende

[p. 273]

christelijcke begravinge naer ghebiet van onse moeder de heijlighe kercke. Ende komende tot voordere dispositie van haere tijdelijcke middelen, laet ende maeckt allen de selue soo van haer heer vaders ende moeders weghen gekomen ende oock de gene ghekomen vuijt eenighen anderen hooffden, geen ghereserveert waer ende tot wat plaetsen die gheleghen sijn, t'sij goederen oft renten, aen haer moederlijcken oom, den Eerw. Heere Francois Brouckman, canoninck ende groot vicarius vande cathedrale kercke tot Brugge, den seluen nominerende ende instituerende bij ende midts desen in allen de selue, haeren universelen ende rechten erffgenaem met vollen recht van institutie ende dat opden last van de testatrice te becostighen in alles om te komen tot haere aenstaende professinghe ende op voorder reserffue ende conditien, dat haer vaderlijcke revenuen ende waer aff niet voorder met dese en sai gesproecken worden, naer doodt vanden Eerw. Heere Canoninck; sal aenkomen haere broeders ende susters ende bij afflijvighheijdt van eenighe, hunnen kinderen, bij representatie staeckx geweijse, onder conditie oock dat den voornoomden Eerw. Heere Canoninck, haeren oom, gehouden sal zijn aen de testatrice haer leuen durende te betaelen eene rente van sessendertigh guldens jaerlijckx tot haere noodigheden te beginnen d'eerste betaelinghe ten daeghe naer haere professinghe ende soo voorts te continueren van jaere te jaere, reserverende deselue rente op allen ende ieghelijcke haere naer te laeten goederen ende renten ende bouen dijen soo verre de voornoomde joefffouwe testatrice compt te ouerleuen den voorn. Eerw. heere Canoninck, haeren oom, soo reserveert sij alnoch op haere moederlijcke goederen naer doodt vanden seluen heere Canoninck, haeren oom, eene voordere jaerlijckxe rente van achtenviertigh guldens jaerlijckx tot ghebruijck van haere noodigheden altijt te appliceren met consent van haere ouersten, welcke leste rente sal cours nemen ten sterffdaghe van haeren voorschreuen heer oom, soo verre sij langer compt te leuen ende bij afflijvigheijt van haer, testatrice, soo sullen beijde dese renten komen te cesseren.
Item alsoo de voornoomde testatrice competeert paert ende deel in eenighe renten oft actien van dijen tot oft ontrent Louen oft waer de selue gheleghen sijn, ende waervan eenighe beggijnkens het gebruijck ende lijfftoucht aen hebben gehadt, verclaert sij de selue deel ende paert voor haer leuen durende oock te reserueren als voor ende naer haere doodt verclaert sij het selue te laeten tot behoeff der Abdije van Rotthem voors., op den last van jaerlijcx ende eeuwelijkckx daer voor te doen een jaergheteijde voor haere siele, de ghene van haere ouders ende andere vrinden, gevende de testatrice bij desen haeren testamente macht ende authoritijt aende ouerste vade selue Abdije ten tijde wesende om het jaerlijckx gereserveert, vuijt haere naertelatentheijt te doen betaelen ende daer op te verhaelen ende het deel haerder renten tot Louen te ondersoecken tot vaststellinge als voor oft wel de actien vande voorschreve renten. Allen dwelck voorschreuen is aen de joeffrouwe testatrice voorghelesen sijnde, verclaerde t'seluen te wesen haer testament ende vuijttersten wille, het welck sij opden voet ende maniere gelijck als voorschreuen is wilt ende begeert sai stadt grijpen ende volcomentlijck onderhouden en achtervolght worden t'sij als testament codicille donatie inter viuos, t'sij causa mortis oft andersints anders opde allerbeste forme, ende maniere gelijck als imandts testament ende lesten wille

[p. 274]

soude connen oft moghen subsisteren, niettegenstaende eenighe solemitijten bij de rechten gerequireert daerinne waeren geomitteert, renuntierende ende deroguerende midts desen oock aen allen ordonnantie, costuijmen ende landtrechten desen eenighsints contrarierende.
Aldus gepasseert ende getesteert binnen d'Abdije van Rotthem voorgenoompt ter presentie van Gerardus Vreuen ende Joris Martens, als ghetuijghen tot desen versocht ende ghebeden, de welcke ende oock de testatrice ghevraecht sijnde oft sij conden schrijuen hebben gheantwoordt jae, behoudens den voorschreuven Martens verclaerde niet schrijuen te connen, ende hebben geteeckent als volght ende is de minute deser onderteeckent Anna Catharina le Comte, Gerard: Vreuen, item met een marcq in forme van een cruijsken, waerbij geschreuen stont dmarcq van Joris Martens, verclarende niet schrijuen te connen des gevraeght sijnde als voor ende oock onderteeckent van mij ondergeschreuen als notaris, mitsgaders becleet met een segel van vierentwintigh stuijuers.
Quod attestor,
Georg: Vreuen, notaris

(Hasselt, Rijksarchief, Fonds Abdij van Rotem te Halen, nr. 20)