Biekorf. Jaargang 96

[p. 117]

Brugge. een nieuwe stad
De metafoor van de communio charitatis 1561-1569^*

Na de tyrannie van Bourgondië (1380-1477) is Brussel het POLITIEKE centrum van de Nederlanden geworden. Brugge blijft tot zowat 1560 het FINANCIEEL en COMMERCIEEL centrum.

1. Met 2000 armengezinnen op 46.000 inwoners, die elke dag van stadswege moeten worden opgepast, iets wat Brugge vanaf 1515 ook in publieke optochten toont, wil de stad hiervoor in elk geval een structurele oplossing te vinden. Met de veroordeling van Luther vanaf 1521, en een eerste terechtstelling in 1522, heeft de stad nergens de bedoeling haar toezicht op armoede af te staan. Zij zal dit tot 1572 handhaven, wanneer dan 8 inquisiteurs mee instaan voor opvraging en berechting. Tussen 1520 en 1544 was de grootste tegenstander de Sareptanus, hulpbisschop eigenlijk van de Doornikse bisschop Nicholaes de Bureau, die reeds vanaf 1520 Erasmus had aangevallen, zich tegen Vives' armenplan keerde, en uiteindelijk Joris Cassander, de twintig jaar later vermaarde theoloog, uit de stad zou wegwerken, 1542.

Voor de groep humanisten omheen de deken van de Donaaskerk Mark I Laurijn en scholaster Jan de Fevijn, die bij zijn oom in het Prinsenhof verbleef, was de Bureau meteen ONWAAR geworden. Zij waren de ondersteuners, ook te Brussel, van het plan Vives, dat door de hoofdbaljuw 1523 van Brugge en Het Vrije Lodewijk van Praet aan Vives te Oxford was opgevraagd; omdat een christene stad zich niet kan permitteren zijn ‘broeders’ in armoede te laten. - Vives maakt overigens direct het onderscheid tussen werkwilligen en anderen, tussen zieken en maatschappelijk gezonden. Een Nederlandse versie wordt in 1533 voor leper bij W. Vorsterman afgedrukt (vertaling Nieulandt), terwijl hetzelfde jaar al een Duitse versie verschijnt. - Er bestond sinds 1527 te Hamburg, sinds 1531 te Lübeck en Frankfurt een gelijklopende organisatie, die armengelden via een gemeine Kaste

* Conferentie gehouden voor de Belgisch-Nederlandse Vereniging, Brugge, 26.10.1995.

[p. 118]

centraliseerde. Makkelijk dus voor de Sareptanus om onmiddellijk de link tussen Luther en Vives te leggen. Het onderzoek, op vraag van Karel V, gaf Brugge gelijk; en bij ordonnantie van 7 okt. 1531 werd de nieuwe aanpak ingevoerd in de gehele Nederlanden. - Brugge voerde in 1573 ook een Berg van Charitate in, om geldbehoevenden aan fatsoenlijke interesten panden te laten belenen. - Te Brugge zou men twintig jaar doorgaan met dit nieuwe type zorg voor de armen, doch de kaft met kalligrafisch Secours vanden Aermen is op vandaag leeg. Zo sterk was de tegenwerking, niet alleen van de bedelmonniken die zich in hun inkomen bedreigd voelden, doch ook van stedelijke kapittels (zoals bv. van het rijkste, dit van O.-L.-Vrouw dat in 1515 al, ook in 1542 etc. weigerde steun af te staan; hierin bij gesprongen door de rechtspraak van de Raad van Vlaanderen), dat het geheel te Brugge werd opgeschort, en door Gillis Weyts vanaf 1561 opnieuw op de dagorde moest worden gesteld.

2. Hoewel, Brugge had te Gent, Brussel, Mechelen voldoende politieke steun, en dit zowel de magistraat als de buffetters (de pensionarissen), meest juristen (uit Angers, Orléans).

Zo was deken Mark I Laurijn, zoon van en broer van de thesaurier van Filips I en Karel V. Zijn schoonbroer Corn Scepperus was gezant van Karel V net als Lodewijk van Praet, de hoofdbaljuw van Brugge en het Vrije. Zijn directe chef Jehan de Carondelet was voorzitter van de Geheime Raad. De burgemeester 1556 e.v. Cornelis de Baersdorp was lijfarts van Karel V net als Anselm de Boot dit zou worden van Rudolf II. François Rapaert had directe toegang tot Granvelle, en was dan ook de stadsmedicus die vanaf 1561 publieke snijlessen kon organiseren op het Steen, zonder hiervoor in moeilijkheden te komen. Zowel Jehan Micault, ontvangergeneraal als Jan Wouters, raadsheer in de Raad van Vlaanderen, hadden een zoon die resp. proost van de Lieve-Vrouwekerk was, de tweede kanunnik en mecenas voor de geroyeerde Joris Cassander in 1542 - terwijl zijn broer Lieven Wouters op zijn beurt ontvanger-generaal werd. Joost de Damhoudere was eerst crimineel griffier (hiervan getuigt het voor de stadsklerken samengestelde Enchiridion rerum criminalium 1554) daarna lid van de Raad van Financiën te Brussel, en overtuigd verdediger zowel van de nieuwe armenzorg als van de Brugse Illustere School, een fundatie

[p. 119]

Jan de Witte, 1540, waarvan hij als leek de professoren benoemde aan een Academie die in de Stadshallen, af en toe in de refter van Sint-Donaas, lezingen hield; op een ogenblik dat alleen mensen als Philipp van Hessen een eigen (evangelische) universiteit Marburg opzette (1527) of de hertog van Kleef te Duisburg, 1564-66.

3. Precies aan deze Academie was Cassander de eerste lector in de profane letteren geworden - hij werd er ingeleid door Jacob de Meyere, de eerste echte historicus van het Vlaams verleden. Hij werd daarna door Cornelis Wouters geldelijk niet alleen, maar ook elke dag, in de functie van privé-secretaris, geholpen in zijn denk- en zoekwerk naar bronnen om de éénheid onder de christenen te herstellen. Hij slaagde er ook in als eerste de Codex Aureus van Wulfila te herkennen. Cassander paste in de rij grote denkers over Kerk en Staat: na Erasmus en Vives, samen met Melanchton, de preceptor Germaniae - Cassander kon die van Vlaanderen niet worden - en gevolgd door Hugo de Groot te Leiden. Van zijn ‘landgenoten’ kon hij die lof niet krijgen; daarvoor vonden dié van Leuven hem te weinig theoloog; Calvin 1562 spreekt over zijn MOROSITAS hoewel hij hem nooit ontmoette. Hij was wel de vertrouwenspersoon geworden van keizer Ferdinand I, een oprecht humanist; en ook zijn zoon, Maximiliaan II bleef hem vragen zijn talent te gebruiken bij de bewerking, vanaf 1564 van de Augsburger Konfession die dateerde uit 1530 en waaraan een Apologia van Melanchton was toegevoegd. Cassander schreef die Consultatio de Articulis Religionis, omdat hij gewoon niet meer naar Wenen kon afreizen; en Wouters bezorgde in 1577 de publicatie, toen Cassander reeds sinds 1566 was overleden.

In zijn politieke hoofdwerk, een kleine brochure onder de titel De officio pii viri uit 1561, een anoniem verschenen werk, dat direct door J. Hessels en W. Lindanus aangevallen werd, noemt hij de groep christenen die denken zoals hij de secta neutralis, de vere catholici, tussen papistae en evangelischen in, die de vrijheid van het individu (libertas et aequitas judicandi) aanhangen, de charitatis communio: eenheid in liefde willen behouden, door de gemeenschappelijke fundamenten van het geloof te behouden; tot de studie van de grondteksten, van de concilies, van de interpretaties der Griekse en Latijnse kerkvaders beschikbaar is. Nee aliud

[p. 120]

quaerere ad scientiam nisi Jesum Christum, filium Dei, alleen op de kennis van de zoon God toegespitst zijn; geen subtiele disputen voeren, noch uitvoerig praten, wat leidt tot net het omgekeerde van de pietas: quaestionum subtilitates et multiloquium in impietatem cadere. In simplicitate fides est, in fide justitia, in confessione pietas: eenvoud van het hart leidt tot geloof wat verrechtvaardiging betekent, en het belijden van dit geloven tot pietas. Dat de sola fides rechtvaardig maakt was in de Nederlanden direct Luthers, net als de Gemeine Kaste, de gemene armenbeurs van Vives, zoals hoger gezegd. Op de opmerkingen van J. Hessels te Leuven had Cassander geantwoord: quam longissime a meo ingenio et instituto abest ut medii alicuius, quod a catholica veritate recedat, vel auctor vel scrutator esse velim: ik wil helemaal niet ergens in het middenveld van de katholieke - Cassander zegt nooit Rooms katholieke - waarheid opereren. De vrije keuze, zoals die door de Smalkaldische Bund, een optie, net als de Augsburger Konfession, van de hand van Gregor Brück, kanselier van de Saksische keurvorst, die als een component van de Reichspolitik ontstond, was hier compleet onmogelijk, net als Cassander. Brugge is geen deel van het reformatorische Duitsland geworden.

Het Brugse stadsbestuur, dat alleen al om commerciele redenen die godsdienstvrijheid wilde toestaan (vergelijk aan het conflict met de Anglikaan, die bij de Carmers wenste begraven te worden, 1562) kon niet anders dan een zwaar conflict met het centrum aangaan, en dit vanaf 1566, het Wonderjaar, waarin ook te Brugge de beelden werden gebroken. Doch zonder dit naar buiten toe mee te delen. Wellicht omdat ook Cassander niet een fervent voorstander van die beeldenverering was.

Pensionarissen zijn dan Gillis Weyts en net benoemd Lenaert Casembroot, griffiers de civiele Maerten Snouckaert en de criminele Mark Vande Velde; thesaurier Filips van Belle, die alle regimes overleeft; en klerk van wezen Pieter de Moscheron. Et lopinion est que tout le gouvernement se faict par eulx de meeste licentiaten in de rechten van Angers en Orléans: .. ende aldaer het fenyn - soch uut de borsten van Joh. Calvin ghesoghen hebben, zeggen de Sermoenen van broeder Cornelis geheel ten onrechte, 3 mar. 1566⁽¹⁾.

(1) Zie hierover uitgebreid L. VANDAMME, De socio-professionele recrutering van de reformatie te Brugge 1566-1567, licentiaatsverhandeling Leuven 1982, blz. 29, 40, 130 e.a. Wij citeren de Sermoenen van broeder Cornelius uit ed. 1628 (I) en 1639 (II). De verwijzingen Cassander, zie o.m. Opere Omnia, Parijs 1616, blz. 703-704, 1116; De officio pii viri, Lyon 1612, blz. 33-34.

[p. 121]

4. Precies tegen het traditionalisme te Brugge wordt in 1569 een vervolgverhaal geschreven, hogervernoemde Sermoenen gepubliceerd te Gent 1569 (en 1578 te Antwerpen) van wat over de jaren 1566-1568 te Brugge aan de hand was. Het betreft een ‘neutralistische’ poging een ‘zachte’ Cassandriaanse revolutie te maken. Hoofdfiguur in dit bizarre verhaal is een minoriet (zoals de Bureau) die zelf aan de Illustere School theologie had gegeven 1546-1549, men had hem dus wel de kans gegeven. Hij kwam van de Artes te Leuven en werd een verwoed tegenstander van de Brugse armenzorg Vives-Weyts. Het ‘nieuwe’ armenplan 1561 was aangemaakt in 36 punten door schepenen Remi Ommejaeghere en Filips Bruneel en bezorgde burgers als Zegher van Male (die reeds in 1555 in zijn Bogardenschool het tekort aan inspanning had aangeklaagd), Jan van Nieuwenhove, de jurist Omaer Coolman, Jan Aernoult. Onmiddellijk daarna vraagt Cornelis Adriaensz mét de pastoor van de Walburgakerk Adriaen Smout, kanunnik van de Salvatorkerk en de woordvoerder van de Jacobijnen A. de San Emiliano een onderhoud met Gillis Weyts en twee schepenen. Vanwege de negatieve houding van de stad wordt daarna dadelijk een heftig sermoen gehouden door broeder Cornelis in de Walburgakerk; en verscheen in 1562 en 1564 een apologie van Weyts en een boekwerk van L. De Villavicentio. Een in uitzicht gestelde publicatie van Cornelis zelf bij Plantijn, 1568, ging niet door. Bovengenoemde De Villavicentio werd vanaf 1569 biechtvader van Filips II in het Escurial; zijn werk tegen de armenzorg: De oeconomia sacra circa pauperes: Plantijn 1564. ‘Toezichter’ op de rechtgelovigheid in de Nederlanden en augustijnermonnik woonde hij in het Augustijnerklooster op de gelijknamige rei te Brugge, en was in werkelijkheid de geviseerde traditionalist in de Sermoenen. Op zijn theoretische uiteenzetting over de armenzorg had hij een Responsio laten volgen op het 36 puntenarmenplan, zogenaamd om Peter de Corte, de 70 jaar oude humanistische eerste bisschop van Brugge qui hoc ab ipso petierat precies daardoor vast te zetten. Het hoofdverwijt

[p. 122]

quod aliquot locis a saeculari magistratu videatur tollere omnem pauperum curam, eamque solam pertinere ad episcopi jurisdictionem..., stelling van de Leuvense universiteit, toont aan met welke schrik de Kerk bevangen was het lot van de Duitse Rijkssteden ook in de Nederlanden te delen. Het vervolgverhaal nu. Cornelis wordt opgevoerd i.p.v. De Villavicentio (die duidelijk te gevaarlijk dicht bij Filips II staat - de editie gebeurt precies 1569, wanneer hij reeds in Spanje in dienst is) en in de beste Erasmus-stijl: met de zotskap op als nar, schuddeken, rabautken, iemand duidelijk die nergens geloofwaardig is, niet in zijn kritiek op Cassander, niet in zijn uitleg van de Schrift, niet in zijn commentaren op magistraat of buffetters of pensionarissen. Het is nuttig te memoreren dat een ander Bruggeling in 1560 de Encomion Moriae uit het Latijn naar het Nederlands had vertaald: Willem Gailliard te Emden waar zijn vader sinds 1555 een drukkerij had opgezet. Die Johan Gailliard drukte bovendien de Bijbels van zowel de volgelingen van Luther als van Calvijn, en maakte in 1562 het eerste martelarenboek voor de anabaptisten Het offer des Heren. In 1569 drukte hij ook de Biëncorf van Marnix. Er worden broeder Cornelis bovendien, en het loopt als een rode draad door het gehele betoog, een reeks boeiende obscene feiten aangewreven, oefeningen die hij ontwierp voor devote vrouwelijke biechtkinderen: zelfbeschuldiging, zelfkastijding, mét een psychologische beschrijving van het effect van dit boetedoen op de toekijkende biechtvader; een bedrijf dat beter uit de 17de eeuw bekend is en dat wellicht hier zijn vroegste projectie krijgt?

De hoofdaanklacht is echter het totale gebrek aan aandacht voor de schriftuurteksten, het hangen aan een gedepasseerde sacramentenleer, waarvan de aangehaalde argumentatie totaal fout loopt.

Wat de commentaren bij misviering en biecht en communie betreft gaat het om letterlijke citaten uit teksten van Cassander, teksten die deze vanaf 1556 op de markt bracht. En ook om nog niet in druk gegeven commentaren, die men alleen van zijn secretaris Cornelis Wouters kon gekregen hebben. Op sommige plaatsen is zelfs het Duitstalige origineel zo in de Nederlandstalige tekst leesbaar (zoals in de 2de brief van St.-Lindius). Duidelijk heeft (hebben) de auteur (s) zich geheel misrekend aan de Nederlandse situatie, was of waren zij overtuigd dat ook hier een gelijkaardige situatie aan wat

[p. 123]

Philipp van Hessen in 1530 kon realiseren, aanwezig was.

Want de verzamelaars van de teksten voor die Sermoenen 1566-1568: magistraat, pensionarissen, de drukker H. Goltz, Jan Casteels als vice-pastoor op St.-Jacob (doch gevangen tussen 1569 en 1571 te Gent), schepenen van het Vrije als Jacob Raevard, Adolf van Meetkerke, Noël de Carron, Frans Nans, de schoolrector Jan van Gelder komen lijfelijk voor in de tekst, net als fragmenten van correspondentie, verhoor van de anabaptisten (waar Cassander heel duidelijk een negatief oordeel over had) Jacob de Rore en Herman Vleckwijck, wat duidelijk alleen door de griffier Jan van Damme kon zijn afgeleverd, en geheel verboden was (Sermoenen II, 376-460, 100 blz.!). En ook de verwijten aan de volgelingen van Cassander: middelaers, ghemenghelden, paysmakers, beydeloopers, neutralisten, mediatores (1,210), de (zelf)spot met de leeren eersgaten, waarmee de Duitsers zijn bedoeld, die toen ook al met zeemlederen Hosen de stad doorkruisten, tonen hoe de uitgevers uiteindelijk van ongehoorde teksten over Maria, over de Drievuldigheid, over de Besnijdenis, het niet nodig vonden zich te verschuilen in de anonimiteit, wat Cassander nog had moeten doen toen hij zijn De Officio pii viri uitgaf in 1561. Het feit dat Goltz verdacht werd maar niet werd aangepakt, spijt het publiek verhalen dat hij de laatste 10 jaar (II, 226) nooit naar de kerk kwam, dat zijn vrouw de deken van kerstenhede Zwijngedau (II, 227) pastoor van St.-Salvator publiek verweet nooit op de predikstoel schriftuur te prediken, spijt het aanduiden dat de Epistolae Lindii gedrukt werden met letterkasten uit Goltz-atelier, dit alles toont hoe sterk de aanhang van De Baersdorp, Damhouder, Laurijn, Meetkerke c.s. was. Tot in de Donaaskerk toe. En de St.-Jacobskerk. En toont meteen hoe iemand als Meetkerke (+ 1592) die van kamergeleerde, diplomaat én overtuigd christen werd, hoe zelfs Meetkerke noch B. Vulcanius bv. uiteindelijk een keuze maakten tussen de christene strekkingen.

5. Brugge na de beeldenstorm tenslotte. Hoe stelden de mediatores te Brugge zelf zich concreet op t.a.v. de werkelijke mogelijkheden.

Het was de gewoonte dat te Brugge, bij de machtswissel op 2 september van elk jaar, een state of the union werd opgemaakt door de vaste kern van pensionarissen die gezessen zijn; et l'opinion est que tout le gouvernement se

[p. 124]

faict par eulx (1568). Zij schrijven de lopende en de nieuw aan te vatten taken uit, zij bepalen hoe de gelden kunnen worden aangewend, zij moeten vooruitzien. Dus begint elk nieuw dienstjaar met bovenvernoemd state: een duidelijk overzicht dat steeds opnieuw gelezen kan worden, gezien het zich bevindt in de bundel nota's die bij elke vergadering van het college genomen worden, hier door de griffier civiel (1559-+1575) Maertin Snouckaert.

Bijzonder merkwaardig nu is dat in de bundel verslagen 1565-1569⁽²⁾ achteraan een 6 folia tellende Mémoire... en la calamité et extremité de ce présent temps en ce Pays Bas pro memorie is opgenomen, die ons niet van elders is bekend. Gezien de tekst de rébellion van Amsterdam, Antwerpen, Valenciennes, Doornik vermeldt, augustus en december 1566⁽³⁾, en tevens praat over de zeven jaar oorlog ter zee met Engeland, de zeven jaar van Filips II verdwijnen naar Spanje, 1559-1566, is het duidelijk een politieke denkoefening na december 1566, het jaar van de beeldenstorm; en vóór het optreden van Alva, dat vanaf augustus 1567 op gang kwam en te Brugge reeds 24 verbanningen kende, mét confiscatie van bezit, tegen december 1568. Het feit dat de tekst achteraan de notulen van het college is opgenomen, toont duidelijk dat de pensionarissen het als mogelijkheid open hielden. We geven er een zo duidelijk mogelijke samenvatting van.

De tekst bestaat uit Xiii points, punten van aandacht en is bedoeld om a. de gehoorzaamheid aan notre mere s(ain)te église en de réligion catholijcque te bewaren; b. de grandeur, puyssance et asseurance du Roy te behouden ook naast c. le bien publicq de toutes les provinces et paijs de la Germanie inférieure ou Basse Allemagne veilig te stellen. - Ook voor Oranje was de katholieke kerk toen nog regel; en ook hij was van duijtschen bloede. - De 13 punten nu:

1.	Alle XVII (sinds 1547) provincies moeten ung corps de Royaulme worden met aan het hoofd ung Roy absolut (stelling

(2) Stadsarchief Brugge, Secrete Resolutieboeken 1565-1569, fol. 265-267v., s.d.

(3) Zie o.m. de boeiende tekst Ch. R. STEEN, A Cronicle of Conflict: Tournai 1559-1567, uitg. HeS, 1985.

[p. 125]

	van Filips II sinds 1559) over een Roy(au)me de la Basse Allemaigne ou Germanie Inférieure met als bestuurszetel Brussel, zoals Parijs is voor Frankrijk en Londen voor Engeland.
2.	De koning zal une loy politicque et universele ter verdediging van het katholiek geloof decreteren, een instelling dus die nergens Inquisitie mag worden genoemd a cause que naturelleme(n)t il n'y a chose qui soit plus odieuse à ces nations septentrionales. Provincie-eenheden zijn hier dus naties genoemd.
3.	De koning moet een reeds residerende bisschoppen benoemen de bonne vie et doctrine christienne, wat betekent dat de sinds 1559 gestarte reorganisatie moet worden voltooid.
4.	De Breeden raedt, vergadering waarbij naast schepenen ook notabelen, hoofdmannen en dekens der ambachten optreden wanneer het ‘vaderland’ in gevaar is - een in feite te Brugge gemanipuleerde raad - moet worden afgeschaft vanwege de instabilité et variation de ceste manière de faire, zoals bleek uit het recente tumult en de rebellie te Antwerpen, Amsterdam, Valenciennes. - Ook Oranje kon dit geweld niet goedkeuren en zou zelfs de admiraal der Watergeuzen Willem, heer van Lumey, laten arresteren. -
5.	Alle cités et villes krijgen vanaf nu een cap(itai)ne ou lieutenant du Roy die op alle consaulx et congrégations van de stad vrije toegang moet hebben, zodat die nooit (meer) ingaan in hun beslissingen tegen de wil en het gezag van de vorst.
6.	Waar opstand voorkwam moeten chasteaux et fortresses worden gebouwd die opstandelingen kunnen chastier de leurs follies et insolences wat te Gent met het Spanjaardenkasteel reeds onder Karel V was gelukt. Il n'y a chose qui a ung peuple insolent face plus obeijr a la rayson et au vouloir du prince.
7.	De Koning moet uit alle cités et villes de wapens en munitie weghalen en die plaatsen in deze nieuw op te richten dwangburchten midden zijn rijk; vanwaar ze gemakkelijk kunnen worden bedeeld daar waar er nood aan zal zijn. Peuple riche et despourveu d'armes est désireux... de demeurer en leur estat.
8.	Bovendien moet de koning een soort armoirie d'armes zoals nu al bestaat in Venetië, Constantinopel, Lissabon en Parijs organiseren, wat het best zou gaan te Mechelen in het huidige Begijnhof. Deze lieu des ammunitions zou geheel in het midden van het koninkrijk la plus forte place de la

[p. 126]

	christienneté kunnen worden, à cause de la abondance de l'eaue et marescaige. Voorzien wordt dat daarmee ung camp royal van 47.000 man kan worden geëquipeerd, bien asseuré que tant son peuple, au corps de sondit paijs, tousiours sans armes, il ne seront si prompts pour rebeller, een duidelijk Alva-voorstel. Bovendien zegt de auteur van dit Mémoire: l'ontrouve le peuple de ce paijs en g(éné)ral plus adonné et enclin a estre bien vestu et meublé en leurs maisons, que d'estre bien garnij et armé en campaigne... De begijnen kunnen bovendien gemakkelijk van andere huisjes (habitations) worden voorzien.
9.	Er moet duidelijk ook iets voorzien worden pour l'asseurance, tuition, et deffence van de kust. Voorstel is de dresser une armée marine du nombre du xx ou xxx batteaux ou navires grandes, moyennes et petites die altijd, zowel in oorlogstijd als in vrede ter beschikking blijven entretenues du traictie et commercie universel de la marchandise de la mer de tout ce Royaulme, wat dus in de plaats zou komen van de volkomen ontoereikende kustverdediging die nu door Brugge en het Vrije in 1536, 1542 bv. middels vier schepen (die continu onvoldoende zeewaardig blijken) moet gebeuren met geld van de Vier Leden. (Brugge en Vrije elk 100£ par., als dit geld er is). Een blijkbaar vrij progressieve manier van denken: les vasseaux et subiects de sa Ma(jes)té ont perdus, seullement depuis sept ans ença, en la mer, par volerie et l'arrechin de la nation Angloise [de quoy] on pourroit entretenir lad(it)e armée par long temps... Bij gebrek aan dit leger worden de vazallen tousiours pillés et dérobés et au surplus vituperés des aultres nations circonvoysines; waar wij integendeel plus commodieusement que en nul aultre roy(aul)me de la chrétienté zouden moeten leven et ça à cause de la grande abondance de la negocion et traficque, que est icy plus qu'en nul aultre lieu de monde.
10.	Het is nuttig dat in de chasteaux et fortresses vreemde - des espaingnols, italiens, bourg(uig)nons et allemans - soldeniers worden aangetrokken: zij zijn plus léal et plus serviable que les naturels du pays... plus adonnés et affectionnés à l'industrie que à la guerre.
11.	De koning moet over zijn gehele rijk alle privileges visiter et renouveller... et publier que par tout soit use et entretenu une forme de loy et privilèges de la religion et séremonies, et aussie une sorte de poix et mesure et monnoye correspondent par eus, et sont dime: mesme forme et cause; de onderdanen

[p. 127]

	zullen er rustiger en gehoorzamer door worden. Een veelbetekend geheel van uniformiteit op fiscaal vlak, waarvoor een plan in maart 1569 vrijkomt; en op juridisch vlak, wat in 1579 te gebeuren staat. De handel die hier perspectieven ziet, krijgt nog meer ruimte in het volgend artikel.
12.	Dat de koning verlene franchises et libertés... pour l'augmentation et conservation du commerce trafficque et négociation publijcque de ce pays: le neuf et soustenement de la richesse et opulence de ce Roy(au)me et republicque consiste et deppend effectuellement de la confluence et fréquentation de toutes les nacions quasi de l'Europe, qui font icy leurs trafficques et marchandises, tant par mer que par terre. Oorzaak hiervan is de natuurlijke ligging van het land, en de handige opvang van de Antwerpenaren (peuple anversel) wat handel en zaken betreft te zee en over land, beter dan elke andere natie ter wereld. Deze duidelijk Calvinistisch gerichte opmerking moet de medewerking aan het 13-puntenplan garanderen, wetend dat Calvinisten in principe de gehechtheid aan de Koning - zie de stichtingsbul van de Leidse universiteit - voorop stellen.
13.	Tenslotte, zegt de Mémoire, que de toutes les chose de ce monde pitié et justice font les princes grandts et vaillants. Daarom wordt voorgesteld een pardon général te verlenen aan le menu peuple en justice médiocre avec ceulx qui ont esté chiefs et principaulx aucteurs, doch dan een justice meslé de clémence et doulceur plustost que de cruaulté et rigeur.

Het is duidelijk dat een dergelijk gedoogbeleid enerzijds met introductie van een modern centralisatieplan, voorafging aan de installatie van de Raad van Beroerten, die vanaf 9 augustus 1567 Lieven Snouck en Pieter le Cocq voor Brugge en het Westland als commissarissen had gedelegeerd. Moet de auteur gezocht worden in de omgeving van Margaretha van Parma of onder de noblesse de robe te Brussel? Te Brugge was de tekst opgenomen in een bundel notulen die tot september 1569 elk ogenblik ter beschikking van de pensionarissen, raadgevers van de schepenen, was. Als richtsnoer bij voorbeeld, voor het optreden van de stad.

A. Dewitte