Biekorf. Jaargang 94

[p. 162]

Paviljotten met rijmpjes

Rijmpjes komen veelvuldig voor in allerlei uitdrukkingen in de volkstaal. De lust tot rijmen is algemeen ook bij het verkondigen van volkswijsheden. Dergelijke volkswijsheden op rijm, vooral met betrekking tot vrijen en trouwen, zijn het thema van de paviljottebriefjes. Die liefdesbriefjes dienden als wikkel voor een snoepje dat vooral verkocht werd tijdens H. Bloeddag (3 mei) en de pandfeeste⁽¹⁾.

Sinds 1893 begon de Meifoor ook op 3 mei. Tijdens die Brugse foordagen kocht iedereen en zeker de jonge vrijers paviljotten of ‘pandspekken’⁽²⁾. Het algemeen bekend woord voor snoepje in West- en Oost-Vlaanderen is spekke⁽³⁾. Volgens De Bo⁽⁴⁾ is paviljot of paviljotte hetzelfde als het Franse papillote en is ‘eene spekke of suikerkoekje in papier gewikkeld’. In het Frans stemt papillote daar inderdaad mee overeen⁽⁵⁾. Dergelijke snoepjes waren ook bekend in Nederland. Daar spreekt men over ulevellen. Het woord ulevel gaat terug op het Italiaans olivella (Lat. oliva = olijf).

Men spreekt dan ook over ulevelvers of ullevellerijmpje dat gelijk staat aan het beter bekende karamellevers (van Frans-Spaans caramel)⁽⁶⁾. Snoepjes met liefdesboodschappen zijn nu nog altijd verkrijgbaar, zowel in Nederland als

(1) M. CAFMEYER, Naar 't Heilig Bloed en de pand. In: 't Beertje, Volkskundige Almanak, 1961, blz. 35.

(2) PATRICK VANDEN BERGHE, De Brugse Meifoor tussen 1900 en 1950. In: 't Beertje, Volkskundige Almanak 1992 Brugge, 1993, blz. 127. De auteur noemt de paviljotten ook ‘pandfeesten’. Dat is onjuist. Een ‘pandfeeste’ was een amandelbrood, vgl. M. CAFMEYER, Van Aswoensdag tot Lichtmis, Blankenberge, 1970, blz. 58-59. M. Cafmeyer gebruikt voor paviljotten de schrijfwijze palvijotten. Ook paveljotten wordt veel gebruikt. In de winkel van, A. Tanghe, Smedenstraat 4, Brugge werden ze ook aangeprezen als ‘Brugsche kermisbollen’.

(3) J. VAN KEYMEULEN, Woorden om van te snoepen: deel I). In: WVD-Kontakt. Mededelingenblad van het Woordenboek van de Vlaamse Dialekten, jg 2, nr. 2, 1988, blz. 14 Vgl. L.L. DE BO, Westvlaamsch Idioticon, Gent, 1892, blz. 925 spekke ‘een soort van caramel onderscheiden in siropespekke en suikerspekke’. Zie ook De Bo, blz. 63 synoniem babbelaar.

(4) DE BO, a.w. blz. 724 en vgl. blz. 739 pierlootje = klein hoomvorming opgerold papiertje met dik gekookte siroop en suiker (Kortrijk).

(5) VAN DE VELDE en SLEECKX, Dictionnaire complet Français Flamand, Bruxelles, 1861, blz. 1105 papillote. In papier gerold lekkers. P. LAROUSSE, Nouveau Dictionnaire illustré Paris, 1902, blz. 550 une papillote = dragée enveloppée d'un papier frisé. In het Nederlands papillot vgl. VAN DALE, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1970, deel II, blz. 1477.

(6) VAN DALE, ibidem, blz. 926 karamel, blz. 2142 ulevel. Vgl. Verschuerens Modern Woordenboek, 8ste uitgave, Antwerpen-Amsterdam, 1979, blz. 2180. Vgl. P. GASUS, Ulevellen. Zijnde een nieuwe keuze uit de Dagelijksche Rijmen van P. Gasus. Overgedrukt uit Haarlem's Dagblad, z.p., z.d., 24 blz.

[p. 163]

in Vlaanderen, onder de vorm van de hartjes in verschillende kleuren die een ingedrukte tekst dragen zoals love, dot, mop, goodbye, enz.

De suikerbakker

In het stedelijk Museum voor Volkskunde van Brugge wordt de complete inboedel van een suikerbakkerij in bedrijfsklare toestand getoond. Het betreft de voormalige suikerbakkerij van Albert Tanghe (geb. 1917) uit de Smedenstraat 4. Zijn vader stichtte de zaak in 1929, hijzelf nam het over in 1937 en werkte tot 1 januari 1982. In deze spekkenbakkerij is alles zodannig ingericht dat er elke donderdagmiddag van 14.00 tot 16.30 u demonstraties gegeven worden in het vervaardigen van snoepgoed (aanvankelijk door A. Tanghe, nu door Bob Jonckeere) en dit volgens de ambachtelijke methodes zonder gebruik van kleurstoffen en bewaarmiddelen. Er wordt een heel gamma snoepgoed zgn. drops vervaardigd zoals muntbollen (uitgedrukt met de duim), anijsbollen, boterspekken, vlienderspekken, enz. Elke spekke heeft zijn eigen vorm maar de grondstoffen voor de verschillende bollen zijn meestal dezelfde: suiker en glucose. De suiker en glucose worden eerst verwarmd en dan aan het koken gebracht (temperatuur 145^oC). De kom wordt daarna uitgegoten op een blauwe steen (werkbank) en op dat moment worden de natuurlijke aroma's toegevoegd. Na afkoeling wordt de massa gekneed. Met een grote schaar wordt de massa dan in stroken geknipt en door de koperen cylinder gedraaid. De cylinder staat in een zgn. stoel. In de koperen cylinder komen de gewenste vormen voor. De stroken die uit de cylinder komen worden gebroken en daarna gezeefd. Het eindprodukt wordt door de bloemsuiker gewreven en is goed voor consumptie⁽⁷⁾.

Het recept van A. Tanghe voor het maken van paviljotten bestond uit een bakte in de verhouding van twee kilo kristalsuiker en één kilo glucose. Het mengsel werd gekookt tot 141,5° C (grote kraak). Het koken van suiker vraagt een snel en hevig vuur omdat de suiker anders gaat plakken. Aanvan-

(7) W.P. DEZUTTER, De suikerbakkerij A. Tanghe, In: Jaarboek van de Stedelijke Musea, I, 1982, Brugge, 1983, blz. 43 en 2 afb. IDEM, De suikerbakkerij A. Tanghe, In: Het Brugs Ommeland, 1983, 2, blz. 154-155. Vgl. W.P. DEZUTTER, Stedelijk Museum voor Volkskunde, Beknopte gids. Brugge, 1992, blz. 2-3.

[p. 164]

kelijk werd gekookt op een Leuvense stoof, later op een kleine kolenkachel⁽⁸⁾ een zgn. ‘duveltje’. De paviljotten werden gekookt op ‘kraak’. Er zijn elf verschillende uitdrukkingen om de graad van suikerkoken te bepalen gaande van 80° tot 115° Réaumur of 100° tot 144° Celsius. Dit overzicht ziet er als volgt uit:

	Réaumur	Celsius
1. op stroop	80°	100°
2. klein draadje	82½°	102½°
3. draadje	85°	106°
4. kleine vlucht	86°	107½°
5. vlucht	89°	111½°
6. slappe bal	92°	115°
7. bal	93½°	117½°
8. stijve bal	95°	118½°
9. kleine kraak	100°	125°
10. kraak	113°	114½°
11. droge kraak	115°	144°

De suikerbakker of ‘confiseur’ nam de kokende suiker tussen zijn vinger om zo de juiste dikte ervan te bepalen. Vooraf stak men de twee vingers in een pannetje koud water. Men kon ook speciale thermometers gebruiken⁽⁹⁾.

De snoepmassa werd voorzien van aroma, frambozen-, citroen- of rozewatersmaak, en met messen in kleine vierkantjes gesneden. Daarna werden ze gewikkeld in de spreukpapiertjes en verkocht in een witte papieren zak per kwart kilo. Vóór de oorlog 1940-45 was de prijs 1 frank per honderd gram⁽¹⁰⁾. Behalve A. Tanghe waren er in de dertiger jaren in Brugge nog een drietal suikerbakkers die ook paviljotten bakten. In 1919 opent August Verheecke een suikerbakkerij in de Oude Gentweg waar hij drops en chocoladefiguren vervaardigt voor particulieren, marktkramers en later ook

(8) Deze kachel is nu in gebruik in de museumsuikerbakkerij en werd omgebouwd tot gaskachel. De musealisering brengt onvermijdelijk dergelijke aanpassingen met zich mee. De museumvoorwerpen illustreren niet de werkelijkheid maar zijn slechts een reconstructie van de herinnering. Vgl. G. ROOIJAKKERS, De stoffering van het dagelijks leven. In: Mensen en Dingen. Betekenissen van materiële cultuur. Volkskundig Bulletin, 19, nr. 3, 1993, blz. 317-329.

(9) Twee dergelijke thermometers, afkomstig van A. Tanghe, zijn in het museum aanwezig.

(10) Nu is dat 35 frank per 100 gram. Voor Wereldoorlog I 1914-1918 kostte 1 kilo suikerwerk negentig centiem. In 1970 was dat 25 frank per kilogram. Vgl. A. JANSSENS, De laatste spekbakker te Nevele. In: Oostvlaamse Zanten, jg. 50, 1975, 4, blz. 147-149.

[p. 165]

voor de groothandel. In 1923 is het huis in de Oude Gentweg te klein geworden en verhuist hij naar het pand gelegen Katelijnestraat 22. Hij start dan ook met de produktie van met de hand gemaakte babelutten. In 1935 is dit huis op zijn beurt te benepen geworden en wordt een bijkomende vestiging geopend in de oude vakschool gelegen Groeninge 55. Na het overlijden van vader August zet zoon Georges samen met zijn moeder de zaak verder. In 1951 neemt hij de zaak volledig over. De eerste echte mechanisatie begon in 1954 met de aankoop van een toffeelijn. Dit bedrijf is uiteindelijk uitgegroeid tot de bekende NV Confiserie Kathy en de NV Chocolaterie Kathy op het industrieterrein Pathoekweg⁽¹¹⁾. De twee andere suikerbakkers waren Leon Lambert in de Sint-Jacobstraat 7 en P. De Rycke in de Langestraat 50.

(11) Inlichtingen George Verheecke, directeur NV Kathy en sponsor van de museumsuikerbakkerij.

De rijmpjes

Wij beschikken over twee originele bladen (31 × 21 cm) met rijmpjes. Beide werden ca. 1930 gedrukt bij H. Lagace in de Langestraat. Hector Lagace werd in Brugge geboren op 30 april 1863. In 1904 begon hij als drukker op de hoek Langestraat/Essenboomstraat om in 1920 te verhuizen naar Langestraat 48, op de hoek met de Ganzestraat. Hij zal overlijden op 2 februari 1933. Hij drukte ondermeer ook liedbladen⁽¹²⁾ zodat het voor de hand ligt om bij hem dergelijke bladen met volksspreuken aan te treffen.

Hieronder laten we de spreuken volgen. Het ene blad, gedrukt op drie kolommen, vermeldt 63 spreuken, het tweede blad gedrukt op twee kolommen nog eens 40.

Caramellen eten al vrijen,
Moet uw leven lang verblijen.

Marieken geef me gauw een zoen,
Ge krijgt van mij 'n paar ouwe schoen.

Eigen haard,
Is goud waard.

Vrijen in de maneschijn
Brouwt een leven van azijn.

Als de drank is in de man
Blijft de wijsheid in de kan.

(12) H. DEMAREST, Omtrent ‘Vliegende bladen’ van Brugse drukkers. In: 't Beertje, Volkskundige Almanak 1992, Brugge, 1991 blz. 62-63.

[p. 166]

 

Wat zijn schoonheidskoninginnen?

 

Schoon van buiten, niets van binnen.

 

 

 

Is een jongen tactvol en galant,

 

Geef hem gerust uw meisjeshand.

 

 

 

Spiegelke, spiegelke aan de wand,

 

Was ik maar de schoonste van 't land!

 

 

 

Laat u dat caramelleken smaken,

 

En uw gevrij doen staken.

 

 

 

Al is het slechte tijd

 

Eet caramellekens als ge vrijt.

 

 

 

Kom mee met mij in 't jeugdig groen,'

 

Daar geef ik u een flinke zoen.

 

 

 

Schoonheidskoninginnen,

 

Geverfd van buiten en hol van binnen.

 

 

 

Schoonheidskoninginnen flauwe kul

 

Veel pretentie en min dan nul.

 

 

 

Wie vroeg of laat zoekt te beminnen

 

Moet dit werkje eerst goed verzinnen.

 

 

 

Meisje danst mee in de ronde

 

Vrijen en kussen is geen zonde.

 

 

 

Zeg dat ge me geren ziet,

 

En 'k zing voor u mijn schoonste lied

 

 

 

Klein deugnietje van een Martje

 

Leg uw hoofdje aan mijn hartje.

 

 

 

Als ge hebt zoveel verstand

 

Geef me dan maar gauw uw hand.

 

 

 

Drinkt wat klaar is,

 

Spreekt wat waar is.

 

 

 

Kinderen treden u op 't kleed,

 

Eens groot treden ze u op 't hart.

 

 

 

Bloemen verwelken, bloemen vergaan,

 

Mijn liefde voor u blijft eeuwig bestaan

 

 

 

Hij is geen man

 

Die de pijp niet roken kan.

 

 

 

Wie de vrouw trouwt om het lijf

 

Verliest het lijf en houdt het wijf

 

 

 

Wie gaat vrijen onder de bomen,

 

Kent alleen de vreugd van dromen.

 

 

 

Wie drinkt en brast, bij dag en nacht

 

Wordt zeker in het ongeluk gebracht

 

 

[p. 167]

 

Wie in zijn jonge tijd niet kan sparen

 

Zal zeker nooit schatten vergaren.

 

 

 

Kind, ik moet u voor de troep verlaten

 

Maar 'k heb al 'n ander in de gaten.

 

 

 

O mijn liefste Petronelleken,

 

Zuig eens aan dat caramelleken.

 

 

 

Gij die in het vrijen zijt zo fel,

 

Weet het, trouwen is geen kinderspel.

 

 

 

Neen, met u wil ik niet trouwen

 

't Hou niet van kleren zonder mouwen

 

 

 

Veel is er schone van verre,

 

Maar meer nog verre van schone.

 

 

 

Mijn hart is als een boek,

 

Mijn liefde als... een koek.

 

 

 

Zwarte haren blonde ogen...

 

Hoevelen zijn hierdoor reeds bedrogen

 

 

 

Denk aan de dag van morgen,

 

Hij kan voor u zijn vol zorgen.

 

 

 

Trouw nooit een meisje om het geld

 

Want dan zijn uw vreugdedagen geteld

 

 

 

Wie durft vrijen in de zon

 

Krijgt later een vrouw als een ton.

 

 

 

Als ge vrijt zijt gij de baas,

 

Eens getrouwd, is 't uit helaas!

 

 

 

Ik zie U, liefste toch zo geren,

 

Maar ik heb weinig te verteren.

 

 

 

Meisje lief ik hou van jou,

 

Waarom bleeft ge mij niet trou.

 

 

 

Trouw nooit met een bult

 

Of ge wordt voor dood gekuld.

 

 

 

Eens droge kele

 

Kosten centen vele.

 

 

 

Wie veel van de meisjes durft zingen

 

Krijgt niet anders dan drielingen.

 

 

 

Hoe menig meisje in 't verdriet,

 

Omdat zij niet voor haar ziet.

 

 

 

Liefde is blind,

 

Als men aan 't vrijen begint.

 

 

 

Oost West,

 

Thuis Best.

 

 

[p. 168]

 

Van buiten mooi,

 

Van binnen strooi.

 

 

 

O, mijn allerliefste Marie,

 

En weten dat ik U geerne zie.

 

 

 

O mijn goede Meid

 

Ik heb het U gezeid

 

 

 

Trouwen is

 

Houwen

 

 

 

Wil nooit te vroeg verkeren

 

Of ge zult vieze toeren leren.

 

 

 

Trouwen is meer dan een zoen,

 

Men lacht er veel... ook groen.

 

 

 

Eer ge naar een meisje wilt zien,

 

Kijkt eerst hoeveel ge verdient.

 

 

 

Wie lichtzinnig de meisjes naloopt

 

Wordt vroeg of laat in schand gedoopt.

 

 

 

Wie uit liefde kan trouwen,

 

Zal het zich nooit berouwen

 

 

 

Eigen Haard,

 

Goud waard.

 

 

 

Wees wat gij zijt,

 

Ook als gij vrijt.

 

 

 

Wie de pijp niet roken kan,

 

Heeft er het vermaak niet van.

 

 

 

Wie de wijze raad weggooit,

 

Heeft zijn heil verstrooid.

 

 

 

Vrijt nooit in de regen,

 

Of 't brengt u geen zegen.

 

 

 

'k Moet u verlaten

 

Voor de soldaten

 

 

 

Wie het onderste uit de kan wil

 

Krijgt het deksel op zijn hoofd.

 

 

 

Wie zijn meisje met n' hoed besteekt,

 

Heeft onnuttig den duivel bepreekt.

 

 

 

Wie teveel voor de spiegel hangt,

 

Vroeg of laat een ongeluk vangt

 

 

 

Let op in de maan

 

Of anders zou hij u slaan

 

 

 

Onze laatste uur

 

Geeft zoet en zuur

 

 

[p. 169]

 

Een open deur, een open mond

 

Dat zeilt er menig in de grond

 

 

 

Wil de kwade tongen mijden

 

Want ze zullen u verleiden

 

 

 

Neen, ik wil u niet

 

Gij drinkt te veel glazen bier

 

 

 

Die geeft wat hij kan

 

is een eerlijk man

 

 

 

De vernedering van zinnen

 

Doet u denken op minnen

 

 

 

O mijn schone Henriette

 

Wil u nevens mij wat zetten

 

 

 

Hoe menig meisje zit in 't verdriet

 

Omdat ze niet voor haar ziet

 

 

 

Meisje als ge wilt verkeren

 

Ge moed goed uw plichten leren

 

 

 

Wie veel spreekt, die zaait

 

Wie aanhoort, die maait

 

 

 

Veel meisjes zijn praatziek

 

Om te krijgen een lief

 

 

 

Een goed en braaf huisgezin

 

Is altijd rein en blij van zin

 

 

 

Elk schuitje als het is aan wal

 

Is bevrijd van veel ongeval

 

 

 

Onze liefde blijft altijd

 

Tot in der eeuwigheid

 

 

 

Als ge uw geld wilt sparen

 

Geef niets aan uw lief te bewaren

 

 

 

Laat me in vrede leven

 

Dan zal ik U iets geven

 

 

 

Zwijg stil, ge doet me beven

 

Als ik bedenk uw aardig leven

 

 

 

Die u oprecht beminnen

 

Zullen u zelf komen vinden

 

 

 

Wat is 't voor mij een grote pijn

 

Zolang zonder minnaar te zijn

 

 

 

Mistrouw u van geveinsde lieden

 

Vooral als zij u gunsten bieden

 

 

 

Marietje heeft veel verdriet

 

Omdat haar lief is grenadier

 

 

[p. 170]

 

Zeurders in het spel

 

Worden van niemand geteld

 

 

 

Noord, zuid, oost en west

 

t' Huis is het altijd best

 

 

 

Valse vrijers

 

Zijn verleiders

 

 

 

Mijn liefste is zeer kontent

 

Omdat ik haast ben hare vent

 

 

 

O dat is toch zo gezond

 

Het smelt in mijn mond

 

 

 

Zo gij me geeft het woord

 

Zijn we samen in akkoord

 

 

 

Als de drank is in de man

 

Dan is de wijsheid in de kan

 

 

 

Als ge iets wilt zeggen

 

Moet ge het goed overleggen

 

 

 

Begeef u niet te vroeg aan de trouw

 

Want anders zijt ge in de rouw

 

 

 

Zo bij dage als bij nachten

 

Zijt ge altijd in mijn gedachten

 

 

 

Wat vindt ge aan een koningshof

 

Veel laagheid en geveinsde lof

 

 

 

Zelden vindt ge een wijf

 

Zonder knorren en gekijf

 

 

 

En laat niet plukken uwe blom

 

Want ge krijgt ze nooit weerom

 

 

 

Ik wil u niet minnen

 

Ge zijt te vlug van zinnen

 

 

 

Opdat de mensen u niet honen

 

Moet ge u altijd wijs tonen

 

 

 

Ach liefste, volhardt altijd

 

Ge zijt me voor jaren kwijt

 

 

 

De liefde is blind

 

Als men aan 't vrijen begint

 

 

 

Die in zijn land geen koren zaait

 

Is zeker dat hij distels maait

[p. 171]

Deze spreuken werden door de suikerbakkers uitgeknipt en samen met de spekken verpakt in een aparte wikkel. Het is dus niet zo dat de wikkels bedrukt werden.

A. Tanghe betrok zijn bladen van H. Lagace en het ligt voor de hand te veronderstellen dat suikerbakker P. De Rycke zich bevoorraadde op het zelfde adres aangezien hij naast de drukker woonde. Over de inhoud van de spreuken kunnen we kort zijn: ieder denkt er van wat hij wil.

Toch dienen we een opmerking te maken over het veelvuldig voorkomend woord vrijen. Dat had in de dertiger jaren niet dezelfde betekenis als tegenwoordig. Vrijen betekent hier nog niet copuleren, dat is een betekenisuitbreiding van onze tijd.

Wandelen met z'n kermislief op de Meifoor⁽¹³⁾ en af en toe een caramelleke eten gaf schijnbaar dezelfde voldoening.

W.P. Dezutter

(13) Bij A. Tanghe waren de paviljotten alleen verkrijgbaar gedurende de meimaand.