Biekorf. Jaargang 93

[p. 86]

Guido Gezelle en Annette von Droste Hülshoff, een probleem?

In Gezelliana 1992/1 bespreekt prof. em. dr. August Keersmaekers van Christine D'Haen De wonde in 't hert. Guido Gezelle: een dichtersbiografie.

De recensent vraagt zich af of de samenstelster van het boek de stukken die zij bij sommige lijsten vermeld heeft, inderdaad kent, laat staan gelezen heeft. ‘Want de suggestie die van de teksten kan uitgaan, is hoe dan ook niet onbelangrijk.’ Hij bekijkt daarom op bladzijden 235 tot 243 de tabel over Duitse poëzie met in de linkerkolom werk van Gezelle dat de Duitse in herinnering zou kunnen brengen. Zijn conclusie relativeert de suggestie. ‘Eichendorff en Droste-Hülshoff worden met veel méér recht hier genoemd’, is zijn besluit.

Met geheel dat panorama over de taalwereld rondom Gezelle moet, in het hoofdstuk II over het leraarschap, omzichtig worden omgesprongen. Christine D'Haen zelf is de eerste om dit te bekennen. Zij schrijft: ‘De chronologische lijsten die hier volgen willen een algemeen idee geven van het poëtisch en filologisch milieu waarin Gezelle werkte. Zij bieden slechts een selectie: van de genoemde auteurs wordt vaak maar één werk vermeld, alleen op hun aanwezigheid wordt de aandacht gevestigd’.

Men verlieze deze waarschuwing niet uit het oog. Zoniet zou zo'n lijst, uit welk taalgebied ook, kunnen werken als een valstrik. Zij zou de indruk kunnen wekken dat zij aanduidt welk werk konkreet op Gezelle invloed zou uitgeoefend hebben, en men zou vergeten dat de schrijfster slechts een algemeen idee heeft willen geven van het milieu waarin de dichter hoe dan ook heeft gewerkt. Alleen hij zou - misschien - kunnen antwoorden op de vragen naar de eventuele invloeden. Nu hij dat lang niet altijd heeft gedaan, past Christine D'Haen de stelregel toe dat zij ook elders in haar boek aanwendt: hier is beschikbaar materiaal en zoek nu zelf maar uit of en waar er invloed werkzaam is geweest.

In dit subtiel ‘multiple choice’-spelletje is het antwoord gemakkelijk te geven in een geval als van De Averulle en de Blomme en de Duitse bron waarover Jozef Boets in Rijmtijd

[p. 87]

12 heeft bericht. Omzichtiger is wat Em. Janssen z.g. geschreven heeft nopens de verhouding tussen de Hymnen an die Nacht uit 1799-1800 van de Duitse dichter Novalis (1772-1801) en de Kerkhofblommen van Gezelle zo'n zestig jaar later. Janssen gewaagde van verwantschap en afhankelijkheid.

Men begrijpt te beter de reactie van prof. Keersmaekers op de vaagheid van een zo breed aanbod van mogelijkheden. ‘... De lange lijst kan de stof bieden voor een uitvoerige samenhangende bijdrage, die wellicht tot beter verantwoorde resultaten leidt’, zo hoopt hij.

De bedenking geldt ook bij het werk van de Westfaalse dichteres Annette von Droste-Hülshoff (1797-1848). Christine D'Haen vermeldt van haar in de omstreden lijst: naast het jaartal 1844 Gedichte, en verder, maar zonder het jaartal, Das Geistliche Jahr. Bij de Gedichte vermeldt Christine D'Haen als kenmerken: ‘Katholiek, vroom. Overgave aan het landschap, vooral elk individueel ding. Impressionistisch ervaren sfeer en kleur. Het kleinste geluid’. De verwijzing slaat wel degelijk op de bundel uit 1844 en niet op die van eind 1838, de bundel met meer jeugdverzen, terwijl van de tweede meer dan de helft pas in de winter 1841-1842 was ontstaan. Bij Das Geistliche Jahr staat alleen dat het een cyclus van geestelijke liederen betreft. En in de fameuze marge wordt verwezen naar Gezelle's Tijdkrans, met de toevoeging ‘het natuurlijke jaar. 1893’. Exacter geciteerd kan men het hebben niet over Das Geistliche Jahr maar over Geistliches Jahr in Liedern auf alle Sonn- und Festtage.

Voor de Gedichte raadpleegt men het best de Historischkritische Ausgabe ‘Gedichte zu Lebzeiten’ waarvan de tekst in 1985, evenwel nog niet het deel Dokumentation verschenen is. Een nog maar vluchtige blik op deze poëzie leert dat de dichteres zich thematisch laaft aan een bron die ook Gezelle bekend is. Wij noteren o.a. de leeuwerik, de kraaien, de nacht, de vier jaargetijden, nieuwjaarsnacht, mijn doden, de engel en de dood, en de meiregen (maar een uit het gebergte). Stop zulke items in een computer in concordantie met de woordenschat van de romantiek, en de kans is groot dat, naast de namen van onze twee dichters, ook die van andere gelijkgezinden op het scherm verschijnen...

Maar zou deze gelijkenis ons veel zeggen over beïnvloeding? En over de verschillen?

[p. 88]

Levert Geistliches Jahr in Liedern meer kans op slagen?

In de linkermarge bij Christine D'Haen wordt verwezen, terecht niet naar De Ring van 't Kerkelijk Jaar, want die is maar een postume bundeling uit 1908 van prozastukjes uit het weekblad Rond den Heerd, maar wél naar Tijdkrans. Waarom ook niet naar Rijmsnoer om en om het Jaar kan men vragen. Tot daar, we weten allengs hoe men titels in de linkermarge moet relativeren.

De bundel Geistliches Jahr in Liedern auf alle Sonn- und Festtage, moeizaam tot stand gekomen en over verscheidene jaren verspreid, staat vrij centraal in het leven en het werk van Annette von Droste-Hülshoff. De meest recente editie ervan is te vinden in de Historisch-kritische Ausgabe, Band IV, 1, uit 1980, en in 1992 gecompleteerd met Band IV, 2: Dokumentation. Walter Gödden beschrijft daarin het ontstaan van het werk, hier uiteraard aangevuld met andere Geistliche Lieder en met afzonderlijke religieuze poëzie van de dichteres. Er is over deze bundel veel gepubliceerd, o.a. door Stephan Berning in zijn studie Sinnbildsprache. Zur Bildstruktur des Geistlichen Jahrs der Annette von Droste-Hülshoff, 1975. Daar is de in Duitsland belangrijke ontwikkeling van de Perikopenzyklen in behandeld, en wordt aangetoond hoe de bundel daarbij aansluit. Zelfs de kantaten van Bach en Telemann worden gesitueerd, temeer omdat de gebeurtenissen duidelijk een Lutheraanse signatuur droegen.

Een Gezelle had enige voorkennis daaromtrent professioneel niet nodig om zijn houding tegenover het kerkelijk jaar te bepalen. Hij was over het onderwerp veel breder geïnformeerd dan de vrome Westfaalse, welke ook het inzicht of de motieven geweest zijn waarover zij zelf heeft bericht en die men bij haar biografen aantreft. Gezelle immers was niet alleen grondig geïnformeerd maar ook pastoraal gemotiveerd. Kwam daarbij zijn verwoording in dicht en ondicht vanuit de talloze cellen van zijn dichterlijke creativiteit en gevoed door zijn gebedsleven, persoonlijk en liturgisch. Kortom: Gezelle heeft de Duitse dichteres in deze materie niet nodig gehad, nog daargelaten de open vraag of hij bij een vrouw te rade zou zijn gegaan?

Toch blijven, in het kader van de ‘europeanisering’ van de dichter, twee problemen bestaan: 1^o kende Gezelle zelf de bundel Geistliches Jahr? én 2o heeft hij die kennis hoe dan ook in zijn oeuvre aan het woord gelaten?

[p. 89]

De eerste volledige uitgave van Geistliches Jahr dateert van 1851, drie jaar na de dood van de dichteres, met een oplage van 1200 exemplaren die pas na zes jaar alle de deur uit waren. Voor de tweede druk met dezelfde oplage duurde het zelfs 19 jaar. Hoeveel zijn daarvan in het buitenland terechtgekomen en onder welke vorm? Indien het nog de zoveel populairder novelle Die Judenbuche, uit 1842, ware geweest, een gedroomd stuk eigenlijk voor Rond den Heerd en de Bibliotheek errond ontstaan?

De tegenstelling, vooral naar de vorm, tussen Geistliches Jahr en de nogal parochieblad-achtige opstellen in het weekblad Rond den Heerd moét natuurlijk opvallen. Hier staat Duitse poëzie tegenover Vlaams proza. Dr. Paul Allossery heeft in zijn opstel voor de publikatie van de stukjes uit Rond den Heerd in de Jubileum Uitgave er, voor alle zekerheid, op gewezen: ‘De Ring van 't Kerkelijk Jaar is wel Gezellewerk, maar geen Gezellebundel’. Het bundelen (...) is pas in 1908 het werk geweest van Aloys Walgrave. Deze heeft er toen, in zijn verhelderende inleiding ‘Het Kerkelijk jaar in Gezelle's gedichten’, op gewezen ‘hoe de Gezelle uit den hoogsten en schoonsten dichtenstijd, (dien van Tijdkrans en Rijmsnoer) reeds besloten ligt in den Gezelle uit Rond den Heerd's Dagwijzer.’ De titels van de twee bundels ‘geven beide hetzelfde denkbeeld in van een geleidelijk medeleven des dichters met den omloopenden kring des tijds’.

Men zou de Duitse en de (West-)Vlaamse bundel ook kunnen toetsen aan de concordantie van de inhoud. De liturgist Gezelle volgt nauwkeurig het kerkelijk tijdsofficie. Hij begint met de eerste zondag van de advent die men bij Annette von Droste-Hülshoff pas verderop in de bundel aantreft. Overigens zullen de verscheidene kerkprovincies wel elk hun materiaal hebben aangebracht. Niettemin valt het op dat de twee dichters in weerwil van hetzelfde gedachtengoed, toch ieder hun eigen weg volgen, de oudere poëtisch en erg persoonlijk bewogen, de jongere, priester bovendien, overwegend in proza en vanuit de finaliteit van zijn publicatie uitgesproken leerstellig.

De waarschuwing door Walgrave is niet vergeefs. Wie bij de twee dichters naar gelijkenissen en verschillen zoekt, moet zich liever laten leiden door de confrontatie van vergelijkbaarheden in de poëzie zelf. Daarvoor zouden zowel Tijdkrans als Rijmsnoer meer betrouwbare vindplaatsen kunnen

[p. 90]

zijn dan de postume bundel. Dat vermoeden Aloys Walgrave zowel als Christine D'Haen.

Maar wat een berg te vergelijken teksten!

Indien men, vooringenomen, Gezelle leest met de poëzie van Annette von Droste-Hülshoff in het hoofd, ware het een blijde verrassing de twee plots samen te ontmoeten, onder om het even welke vorm van verwantschap: een vertaling, een bewerking, een verwoording van eenzelfde idee, en het liefst met analoge zegswijzen of zinnen. Zolang het moment van de herkenning maar duidelijk blijft en niet zou afglijden naar een toevallige gelijkenis. De tekst van de twee dichters naast elkaar leggen zou in dat geval slechts betekenen dat zij behoren tot dezelfde stroming en dat zij zich gelaafd hebben aan gemeenschappelijk gedachtengoed. Wat ondanks de vele verschillen tussen de Brugse hoveniersjongen en de Westfaalse kasteelvrouw niet eens kan geloochend worden.

G. Gyselen