Biekorf. Jaargang 92

[p. 215]

West- en Oostvlaams duimkes (Syringa Vulgaris L.)

In de dialekten van West-Vlaanderen en Oost-Vlaanderen draagt de sering (Syringa officinalis L.) naast de benamingen van het type jasmijn, sering, paasbloem, paaslelie, meibloem, meiroos, sinksenbloem en nog enkele zeer plaatselijke benamingen, zoals lila(k), ook wel de benaming duimkes (duimpjes, duimkens, duimekes), duimpjestakken of duimkesbloem. Dit type met duim- komt vooral in het noorden voor. Bijgaand eenvoudig taalkaartje geeft de verspreiding van de meest voorkomende types, waarbij aangetekend moet worden dat het type sering niét opgenomen is en dat het type jasmijn in 29 plaatsen is weggelaten ten gunste van een daar minder vaak voorkomend type, evenals de types met paas- in 4 plaatsen. Deze ingreep was noodzakelijk, omdat per plaats maar één teken gerealiseerd kon worden. De benaming duimkes komt buiten het gebied van het kaartje nog éénmaal voor in Berlaar (in het zuidoosten van Antwerpen) en wordt nergens elders in het Nederlandse taalgebied aangetroffen, zoals ik in mijn dissertatie over de volksnamen van een zevental planten heb vastgesteld⁽¹⁾. Pauwels, die in 1933 al over deze benamingen schreef, verklaart de types met het element duim door het gebruik ‘dat de kinderen om zich te vermaken de afzonderlijke seringbloempjes met hun platgeknepen stengeltje tusschen de huidplooien van hun duim steken, zoodat een of meer bloempjes rechtop staan op den uitgestrekten duim’⁽²⁾. Elders voegt Pauwels daar nog aan toe ‘Wie het spelletje goed kent, kan zelfs het bloempje naar beneden draaien, zonder dat het valt! We veronderstellen dat de sering aan dit spel haar naam duimkes, duimtjes dankt’⁽³⁾. Hij geeft hiervoor geen bronvermelding, maar dit kinderspel wordt bevestigd door Marzell⁽⁴⁾ met de Beierse volksnaam daumastecher’ ‘duimesteker’. Marzell voegt er aan toe dat de arm vervolgens snel in een cirkel rondgedraaid wordt. Het

(1) H.J.T.M. BROK: Enkele bloemnamen in de Nederlandse dialekten. Etnobotanische nomenclatuur in het Nederlandse taalgebied. Amsterdam 1991, blz. 213-214.

(2) J.L. PAUWELS / L. GROOTAERS: Enkele bloemnamen in de Zuidnederlandsche dialecten. 's-Gravenhage 1933, blz. 211.

(3) J.L. PAUWELS: ‘De Zuidnederlandse namen van de Sering’, in: Nieuw Vlaanderen 3 (1937), nr. 19, 16-17, nr. 20, 16, nr. 21, 16-17.

(4) H. MARZELL: Wörterbuch der deutschen Pflanzennamen. 5 Bde. Stuttgart / Wiesbaden 1943-79, blz. 551.

[p. 216]

SERING-BENAMINGEN IN WEST- EN OOST-VLAANDEREN

aantal keren dat men zijn arm dan zo rond kan draaien zonder dat de bloemetjes eraf vallen, zou aangeven hoe oud iemand wordt.

Ondanks deze bevestiging heb ik dit kinderspel verder nergens in de literatuur vermeld gevonden. Niet in het Westvlaamsch Idioticon van De Bo⁽⁵⁾, niet het Waasch Idioticon van Joos⁽⁶⁾ en zelfs niet in de uitputtende achtdelige Zuidnederlandse inventarisatie van kinderspelen van De Cock en Teirlinck⁽⁷⁾, waar het zowel bij de kinderspelen met planten als bij de orakelspelen ontbreekt. Ook meer gedetailleerde studies over kinderspelen, zoals die van De Cort (1927), vermelden dit gebruik niet.

(5) L.-L. DE BO: Westvlaamsch Idioticon. Brugge 1873. L.-L. DE BO / J. SAMYN (ed.): Westvlaamsch Idioticon bewerkt door L.-L. de Bo. Gent 1892. [heruitgave van 1873; reprint: Handzame 1970], L.-L. DE BO / J. SAMYN (ed.): Deken de Bo's Kruidwoordenboek. Gent 1888. [reprint Handzame 1970; 2de oplage 1980].

(6) A. JOOS: Waasch idioticon. Gent/Sint-Niklaas 1900. [reprint: Sint-Niklaas 1979].

(7) A. DE COCK / IS. TEIRLINCK: Kinderspel en kinderlust in Zuid-Nederland. 8 delen. Gent 1902-08.

[p. 217]

Merkwaardigerwijze ontbreekt het type duimkes voor de sering ook in de uitvoerige plantnaamwoordenboeken van Heukels⁽⁸⁾, Pâque⁽⁹⁾ en Vandenbussche⁽¹⁰⁾, wat erop zou kunnen duiden dat het materiaal van Pauwels niet juist is. Die twijfel is niet terecht. Het onderzoek van Pauwels is over het algemeen zeer betrouwbaar en bovendien heeft hij het type duimkes bij maar liefst 35 zegslieden (voor 24 plaatsen) aangetroffen. Daar komt nog bij dat het voor Filippine in Zeeuws-Vlaanderen bevestigd wordt door het Woordenboek der Zeeuwse dialecten⁽¹¹⁾ en voor Eeklo door het Eekloos dialectwoordenboek van Pynckels en De Baets⁽¹²⁾. Het type wordt bovendien opgegeven voor Vrasene in een onderzoek van De Schutter⁽¹³⁾ en voor Overslag in de Amsterdamse dialektvragenlijst D 17 uit 1949.

Wel geeft Joos⁽¹⁴⁾ bij duimken als betekenis ‘zeer klein roosken’ of ‘winterkoninksken’, maar deze betekenissen hebben kennelijk eerder met de geringe grootte te maken en niet met het genoemde kinderspel. De vraag dringt zich dus op of duimkes voor de sering niet ook eerder berust op de geringe grootte van de (afzonderlijke) bloemetjes. Het feit dat deze benaming uitsluitend in het meervoud gekend wordt wijst er in elk geval op dat de bloemetjes bedoeld worden. Ook de types duimpjestakken ‘takken waar duimpjes aan zitten’ en duimkesbloem ‘bloem in de vorm van of bestaande uit duimkes’ wijzen daar stellig op.

Zolang vast staat dat het genoemde kinderspel met de bloemetjes inderdaad bestaan heeft, hoeft aan de etymologie van Pauwels niet getwijfeld te worden. Het feit dat het woord bij De Bo en bij Joos niet voorkomt zou er eventueel zelfs

(8) H. HEUKELS: Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten. (Amsterdam) 1907. [reprint: Utrecht 1987].

(9) E. PÂQUE: De Vlaamsche volksnamen der planten van België, Fransch-Vlaanderen en Zuid-Nederland met aanduiding der toepassingen en der genezende eigenschappen der planten. Namen 1896. E. PÂQUE: De Vlaamsche volksnamen der planten van België, Fransch-Vlaanderen, Noord-Brabant, Hollandsch-Limburg, enz. BIJVOEGSEL. Brussel 1912 (of 1913).

(10) L. VANDENBUSSCHE: Onze volkstaal voor kruiden en artsenijen. Menen 1955.

(11) H.C.M. GHIJSEN (red.): Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Den Haag (1959-1964).

(12) K. PYNCKELS / J. DE BAETS: Eekloos dialectwoordenboek. Eeklo 1984.

(13) G. DE SCHUTTER: ‘Dialektonderzoek en het probleem van de informanten’, in: Taal en Tongval 32 (1980), blz. 179-211.

(14) A. JOOS, a.w., blz. 194.

[p. 218]

op kunnen wijzen dat het oorspronkelijk een (niet serieus genomen) kindernaam was. Toch blijft dit alles speculatie door het ontbreken van folkloristische bevestiging. Het zou daarom interessant zijn van lezers uit deze streek nadere informatie te krijgen over het bedoelde kinderspel. Zonder die informatie blijft Pauwels' etymologie van duimkes voorlopig onbevredigend.

P.J. Meertens-Instituut

Amsterdam

Dr. Har Brok