Biekorf. Jaargang 91

[p. 322]

Een nieuw bedevaartvaantje te Gistel

Samen met het ongemeen boeiend huldeboek over de Sint-Godelieveabdij te Gistel 1891-1991, is daar een nieuw bedevaartvaantje uitgegeven. Het is van de hand van de Brugse schilder en graveur Renaat Bosschaert die daarvoor het procédé van de ets, opgewerkt met de burijn, verkozen heeft. De aangewende techniek en de op 300 exemplaren beperkte oplage, verduidelijken dat het hier een vrij elitair kunstproduct betreft. Een vergelijking met de 10.000 exemplaren die de Brugse drukkerij Ancot in 1902 geleverd heeft van een vroeger vaantje, gaat niet op. Zoals Bosschaert ook reeds verkozen heeft voor zijn bedevaartvaantjes voor O.L. Vrouw van de Potterie te Brugge en voor O.L. Vrouw van de Vrede te Klemskerke, heeft hij hier teruggegrepen naar de eeuwenoude graveerkunst, - wat ook zijn voorgangers hebben gedaan, - maar de plaat gereproduceerd op selectief ‘papier d'Arches’, en de afdrukken elk afzonderlijk genummerd en van zijn handtekening voorzien. Zo heeft hij bewust de ‘vulgariteit’ van het massaproduct ontweken. Zijn keuze maakt de aanmaak van dezelfde voorstelling met andere drukmiddelen niet onmogelijk. Wie daartoe, met goedvinden van de kunstenaar, het initiatief zou nemen, zou natuurlijk moeten uitmaken of daar nog een publiek voor bestaat? Elders in Vlaanderen en ook in het buitenland waar men ons gebruik heeft nagevolgd, is dit de jongste decennia mogelijk gebleken. In Leuven was, en is voorzeker nog, een producent werkzaam die zich zowaar met Brabantse vrijmoedigheid de ‘Vaantjesboer’ heeft genoemd. Wij laten de vraag onbeantwoord naar de economische kansen van het denkbeeld.

Wat het nieuw Gistels vaantje betreft, heeft de kunstenaar zich gehouden aan de klassieke vorm die men meestal aantreft: een lange rechte driehoek waarvan de basislijn de gehele voorstelling draagt. Het formaat van de driehoek beloopt in dit geval voor de papieren drager 30 × 49 cm., en voor de etsplaat 24 × 40 cm.; men kan het dus keurig en ongeschonden laten inlijsten.

Renaat Bosschaert die een geboren Oostendenaar is (^o1938), heeft te Gistel een gedeelte van zijn kinderjaren doorgebracht, noodgedwongen door de oorlogsbombardementen op zijn geboortestad. Later is hij naar Brugge verhuisd. Hij herinnert zich nog de zondagswandelingen naar de

[p. 323]

abdij ten Putte, of naar het Naaikapelletje, toen met meer bomen er omheen, en zelfs de voor een kind vreemde schilderijen in de decanale kerk, vroom en wreedaardig tegelijk. Wij maken daar op attent, niet uit romantiek, die geregeld doet teruggrijpen naar het verleden, maar omdat enige vertrouwdheid met de rijke en tegelijk ook zeer concrete iconografie van de Gistelse martelares bij zo'n grafische opgave onontbeerlijk is. Renaat Bosschaert heeft de meest onmisbare elementen ervan op zijn manier geëerbiedigd en overgenomen: de abdijkerk en die van Gistel zelf, het wapenschild met de bekende ‘chevron’ van de familie d'Affaitadi die de Gemeente naderhand heeft overgenomen, de gewillige kraaien uit de legende, het jaartal van uitgifte 1991, en natuurlijk de heilige zelf, met geloken ogen, het wurgkoord om de hals, en aan haar voeten de waterput, oorspronkelijk een poel en pas veel later ingemetseld. Daar hebben de handlangers van haar man het nog warme lichaam ondergedompeld, voor alle zekerheid? De vier zinnebeeldige kronen, deze van maagd, gehuwde vrouw, weduwe en martelares, de ‘insignia triumphalia’ uit het drieluik van 1568, prijken bij Godelieve op elkaar gestapeld in de uitgestoken linkerhand, een krachtinspanning die alleen in de beeldende kunst rimpeloos mogelijk is. Wanneer men met de vermelding ‘weduwe’ zou moeite hebben: Michiel English heeft in zijn Godelieve van Gistel (1944) erop gewezen dat in deze samenhang ‘weduwe’ de vertaling is van het middeleeuwse ‘relicta’ of verstotelinge, wat in Gods ogen een andere betekenis heeft dan in die van de mensen.

Wij denken dat de voorstelling en ook het vaantje van Bosschaert zonder moeite een plaats kunnen krijgen in de rij die Brugge én Gistel rijk zijn. Auteurs zoals Mautits Van Coppenolle, Renaat Van der Linden e.v.a. hebben zich aandachtig over de vroegere edities gebogen. Op de jongere versies van E. Hoyaux, A. Setola, A. Desmedt en andere moderne kunstenaars na, waren die te herleiden tot twee types, de ene gezegd het type Guillaume du Tielt, de andere naamloos maar geheten naar de Godelievezusters die erop neerknielden.

Over die twee volgen hier nog enkele aantekeningen.

Renaat Van der Linden heeft in zijn werk over de bedevaartvaantjes, met betrekking tot de specifiek Gistelse productie van de Ieperse graveur Guillaume du Tielt, erop gewe-

[p. 324]

[p. 325]

zen dat de opdrachtgever Jean François d'Affaitadi op 21 juli 1676 de titel van graaf van Gistel had verkregen. Waarom, vroeg de auteur zich af, zou de gravure mét de portretten van de nieuwe graaf en zijn dame, niet bij dat heugelijk feit hebben aangesloten? Wij moeten daarop ontkennend antwoorden vermits Guillaume du Tielt in 1653 gestorven is. Men mag het vaantje dus best een kwarteeuw en zelfs meer, ouder maken. Inmiddels wijst het werkstuk van de Ieperse meester er op dat te Gistel de devotie tot de martelares niet, en misschien zelfs nooit sinds de verwoesting van de abdij in ten Putte, is stilgevallen. Het vaantje toont zowel de vermaarde waterput als het bescheiden heiligdom dat niet met de parochiekerk kan vereenzelvigd worden, en waarvan wij weten dat het inderdaad geregeld ten bate van pelgrims werd bediend. Trouwens, op het figuratief plan van de stad Gistel in de Flandria Illustrata, uit 1641, van Sanderus, een tijdgenoot van Guillaume du Tielt, is de abbatia S. Godelievae opnieuw in behoorlijke doen. Op dezelfde prent vindt men ook het wapenschild terug dat op het vaantje van de d'Affaitadi's te zien is, met de drieledige toren maar dan zonder de banderol met de wapenspreuk.

Wij kunnen ons trouwens niet van de indruk ontdoen dat Guillaume du Tielt een ouder vaantje onder ogen heeft gehad toen hij zijn Gistels werkstuk graveerde. De Brugse Godelieveabdij in de Boeveriestraat bezat toen reeds het hare, met daarop de symbolentaal die de graveur nodig had. Daar figureerden ook reeds de legendarische kraaien op met de dubbelzinnige woorden ‘Cras, cras’: de kreet van de vogel zowel als de vermaning uit de vanitas-literatuur ‘morgen, morgen’. Het is merkwaardig dat Guillaume du Tielt dezelfde woorden in de punt van het bedevaartvaantje heeft overgenomen, naast de éne kraai waar hier nog plaats voor was, maar met ‘cras, cras’ op de banderol naast het wapenschild.

Ook over dat Brugs bedevaartvaantje is het onderzoek niet afgesloten. De zusters hebben het misschien wel uit Gistel meegebracht en later herdrukken laten maken. Ook rond dit tweede type van vaantje blijven vragen hangen. Wij weten niets over de graveur van het origineel noch over andere die de voorstelling naderhand hebben geamendeerd. Wij kunnen enkel vaststellen dat er zich lichte varianten hebben voorgedaan. Op het exemplaar uit het Sint-Godelievemuseum te Gistel, nu gereproduceerd in het recent Huldeboek, ont-

[p. 326]

breekt de afsluiting die men aantreft bij Van Coppenolle en ook bij Van der Linden. Dat te Gistel lijkt ons ouder te zijn en vooral iets duidelijker van structuur, hoewel de tekening van de bomen niet noodzakelijk daarvoor kan worden ingeroepen. Men zou over meer gegevens i.v.m. het basismateriaal, de plaat, moeten beschikken om hierin wat klaarder te zien.

De Brugse drukker Guillaume, of Willem, de Neve heeft in 1652, in een vertoogschrift, verwezen naar de overname van drukkersmateriaal aan zijn (overleden) vakgenoot Anthone Janssens. Daarin bevonden zich ook ‘vaentkens (...) van St. Godelieve binnen en buyten Brugghe’, drukplaten dus, waarmee de Neve een nieuwe oplage wilde verzorgen. Antoon Janssens of Jansseune was als drukker te Brugge werkzaam ook reeds vóór 1600. Men komt daarmee aardig in de buurt van het tijdstip waarop de vluchtelingen-situatie van de zusters uit Gistel zich had gestabiliseerd, of toch aan het stabiliseren was.

Het nieuw bedevaartvaantje voor de Gistelse abdij heeft dus een héél lange voorgeschiedenis. Wij hebben het daarom graag afgezonderd uit het omvangrijk grafisch oeuvre van Renaat Bosschaert, niet alleen als een door hem persoonlijk gekoesterd getuigenis, maar ook als een sociaal gebaar om de gemeenschap aan te spreken. Het kan niet de bedoeling zijn dat wij met het nieuw bedevaartvaantje wild gaan staan wuiven. Of zoals de bedevaarders op het 16de-eeuwse schilderij van Pieter Aertsen, op de terugweg het aan een dun stokje op de hoed steken. Daar is deze genummerde en genaamtekende oplage duidelijk niet op berekend. Niettemin knoopt de gebeurtenis aan bij de volkse traditie waar ook het metalen ‘vestelke’ van Sint-Godelieve toe behoort: het tastbaar bewijs dat wie het bezit ook lijfelijk te Gistel geweest is, deze dingen mee naar huis neemt, de waarden die ze oproepen hoog blijft aanslaan, en zonder het te willen toegeven rekent op de zegen waar zij naar verwijzen.

G. Gyselen

Geraadpleegde werken:

Albert Visart de Bocarmé: Recherches sur les imprimeurs brugeois, Brugge, 1928. - Michiel English: Westvlaamse Gilde- en devotieprentjes, in: Westvlaams Archief II, 1940. Zie van dezelfde verscheidene bijdragen over bedevaartvaantjes in zijn Dagklapper. Index door Maria Vancaillie in deel VI van dezelfde uitgave, i.h.b. vermeld onder VIII.

[p. 327]

Volkskunde, A.2. Bedevaarten en bedevaartvaantjes, Brugge, 1987. - Maurits Van Coppenolle: Westvlaamsche bedevaartvaantjes, Brugge, 1942. - Anselm Hoste O.S.B.: tClooster van Sinte Godelieve eertijdts buyten Ghistele nu binnen Brugghe, Brugge, 1973. - Anselm Hoste O.S.B., Guillaume Michiels en Frans Vromman: 350 Jaar St. Godelieveabdij, Kataloog van de tentoonstelling, Brugge, 1973. - Dirk Callewaert: De Godelieveverering in de Brugse abdij. Een volkskundige benadering. In: De Sint-Godelieveabdij te Brugge, Brugge, 1984. - Renaat Van der Linden: Bedevaartvaantjes. Volksdevotie rond 200 heiligen op 1000 vaantjes. Brugge, 1986. - Jozef Van den Heuvel: De verering van de H. Godelieve: een historische benadering, in: Sint-Godelieveabdij Gistel 1891-1991, Gistel, 1991.