Biekorf. Jaargang 90

Negen eeuwen Bernardus, ook bij ons

Omdat Bernardus van Clairvaux in 1090 geboren werd, te Fontaines bij Dijon, hebben zowel zijn volgelingen, de Cisterciënzers, als geïnteresseerde instituten het negende eeuwfeest van zijn geboorte herdacht.

In ons land telt de Orde nog zo'n achttien stichtingen. De Sint-Sixtusabdij in Westvleteren is daar één van, in onze provincie ook de enige. Vroeger is het anders geweest. Iedereen kent de abdijen van Ter Doest, te Lissewege, en van Ter Duinen, te Koksijde, tenminste bij naam, en weet dat vrouwen hun eigen nederzettingen hebben gehad: Spermalie (Brugge), Guldenberg (Wevelgem), Groeninge (Kortrijk), Hemelsdale (Werken, Brugge), en Bethlehem (Damme). Samen én afzonderlijk hebben deze adepten van Citeaux menige bladzijde van onze geschiedenis helpen vullen.

Van 26 oktober tot 8 december van dit jaar heeft de Bibliotheek van de Faculteit der Godgeleerdheid te Leuven een tentoonstelling en een lijvig boek aan de illustere datum gewijd onder de titel Bernardus en de Cisterciënzerfamilie in België 1090-1990. Voorafgaand aan de bespreking van de zowat 150 geëxposeerde stukken kan men in de catalogus 26 bijdragen lezen over de betekenis van het onderwerp.

Zonder daar uitgebreid te kunnen op ingaan, vestigen we

[p. 414]

toch de aandacht op een drietal artikels die voor de Westvlaamse situatie belang hebben, althans concreet naar objecten hier verwijzen. Deze komen voor de zoveelste maal uit de bekende Brugse archieffondsen: het Grootseminarie en de Stadsbibliotheek. Zonder de bewogen redding van de nalatenschap van de Duinenabdij zou men ze anders ver hebben moeten zoeken.

De jongste jaren werd veel aandacht besteed aan de handschriften en vooral aan de miniaturen die ze bevatten. Er is een uitgesproken wetenschappelijk ‘revival’ aan de gang, en het wordt ook met zoveel woorden gezegd, ook al zijn de impulsen nogal uit de States gekomen. Op tentoonstellingen, dus ook te Leuven, wordt een handschrift bij voorkeur opengelegd op de miniatuur. Zo verzuimt men wel eens het manuscript waar zij toe behoort. Het handschrift kan daarmee ten onrechte op de achtergrond geraken hoewel zijn gegevens, met een beetje geluk, ons op het spoor brengen van het atelier of van de auteur(s) van de illustraties. Aan het ene te veel, aan het andere te weinig aandacht te schenken, lijkt ons in deze materie niet billijk en wetenschappelijk ook niet verantwoord.

Wat de Cisterciënsers betreft, staat men voor het verschijnsel dat Bernardus de decoratieve lusten van zijn tijd- én ordegenoten heeft ingetoomd. Hij vond dat de monniken zich maar niet moesten laten afleiden door de overvloedige illustraties die men aantrof bij de Benediktijnen. De tekst was belangrijker, vond hij, dan de verluchting, en de vorm die zijn volgelingen aan die tekst gaven, moest worden ingegeven door de deugd van nederigheid die geen overvloed nodig had. ‘Dat men letters van één kleur aanbrenge doch niet geschilderd’ is, alleszins vanaf 1152, in de Statuten als leidraad ingelast.

De ‘Brugse’ manuscripten uit Ter Doest en uit Ter Duinen kunnen aan deze stelregel getoetst worden. Professor Smeyers heeft er in de Leuvense catalogus een bijdrage aan gewijd die men niet mag voorbijzien. Men staat natuurlijk voor bepaalde afwijkingen. Een monnik kan immers een geïllustreerd manuscript van elders hebben meegebracht of een abdij kan er gekregen hebben die ze niet mocht weigeren: non-conformisme in geschenkverpakking. Men sloot dan maar de ogen, of men vergat Bernardus en zijn gebod, zoals abt Jan Crabbe gedaan heeft, bibliofiel ‘avant la lettre’. Maar dat was ook zoveel eeuwen later.

[p. 415]

Een enkele keer fronst men toch de wenkbrauwen. Op de versierde bladzijde van een bijbel uit Ter Doest, nu in het Grootseminarie te Brugge, heeft een minuscuul mannetje, een hansworst zo te zien, zich tussen de twee tekstkolommen een plaats veroverd om op zijn kin een stok met een beker bovenaan en op zijn hiel een lange lans in evenwicht te houden. Zou hij iets te maken hebben met Mozes en Josue die op dezelfde bladzijde hun heldendaden tentoonspreiden? Het lijkt weinig waarschijnlijk. De eenvoudigste verklaring voor deze, en menige andere, ‘Spielerei’, lijkt ons dat de onbekende miniaturist als analfabeet (?) geen weet had van de tekst. Of hij een monnik was, wie zal het zeggen.

Nog een artikel waar we graag bij stilstaan is dat van de gewaardeerde Biekorf-redacteur Dom Anselm Hoste o.s.b., over de iconografie van Bernardus in Vlaanderen. Het thema doet hem besluiten dat ‘een wetenschappelijk-gegronde inventaris van alle Bernardus-afbeeldingen in Vlaanderen zeer welkom zou zijn’.

De zogenaamde Tweede Stichting van de Duinenabdij, vanaf 1627 te Brugge nadat de monniken de duinen van Koksijde verlaten hadden, is een zestal jaar geleden beschreven door dr. Johan Bonny, professor aan het Grootseminarie te Brugge. Voor Leuven heeft deze auteur de klok teruggedraaid naar de eerste stichting, om de Cisterciënzerauteurs van de oorspronkelijke Duinenabdij recht te laten wedervaren. Hun huis ‘was geen intellectueel centrum van eerste rang’, schrijft hij, ‘daarvoor lag zij te afgelegen en had zij te weinig ambitie’. Hij trekt de lijn ook door naar de Brugse tijd, hoewel blijkt dat tegen de jaren 1700 veel van het élan was stilgevallen.

Over de tentoonstelling zelf kunnen wij erg kort zijn. Van de dertien manuscripten uit Brugge komen er acht uit het archief van het Grootseminarie en vijf uit de Stadsbibliotheek. De nota's bij elk nummer komen uit goede handen, al zijn zij soms wat beknopt gehouden. Bij het handschrift De avibus van Hugo van Fouilloy hadden we graag de mening gekend van professor Smeyers over de relatie met de Physiologus. En wat voor zware eisen de wetenschap stelt onderkent men aan de bespreking van de Opera van Bernardus (Stadsbibliotheek, ms. 126), die vragen beantwoordt én stelt.

Met deze Bernardus-uitgave heeft Leuven het eeuwfeest alleszins fraai in het licht geplaatst.

G. Gyselen