Biekorf. Jaargang 89

[p. 85]

De vernieuwing van de schepencolleges in Vlaanderen door kerkelijke autoriteiten gecontroleerd
(1587 en 1648)

Heel veel historisch geïnteresseerden weten dat in de complexe zestiende eeuw niet alleen op politiek-institutioneel terrein maar ook op godsdienstig-cultureel vlak heel wat in beweging kwam. Aldus zijn de verschijnselen van Renaissance en Reformatie, ook in de Nederlanden, historiscch zeer belangrijke fenomenen geweest. Ook is bekend dat daartegen vanwege Keizer Karel en vanwege de Katholieke Kerk vaak is gereageerd. Kerk en Staat vonden elkaar dan om die nieuwe tendenzen zo niet geheel te verbieden dan wel in grote mate te beperken. Zowel op het gebied van onderwijs, boekdrukkunst, cultuurverspreiding, ortodoxie van leer en leven, hebben vorst en paus en hun vertegenwoordigers op alle vlakken van de samenleving, soms strakke vervolgingsen controlemechanismen opgebouwd. Reeds vóór de klassieke Contra-Reformatietijd vooral begonnen na het Concilie van Trente (1564), kan men reeds van een intense samenwerking tussen Keizer Karel en de geestelijkheid in de Nederlanden spreken. De vele ordonnanties alsdan gepubliceerd zijn daarvan treffende illustraties. Tegen zovele vormen en variaties van het opkomende protestantisme moesten immers vele defensieve en vaak destructieve maatregelen worden genomen. Eén voorbeeld betreffende de boekdrukkunst was het vóóronderzoek van persklare kopij door de centrale overheid, in samenwerking met competente geestelijke adviseurs. Slechts na de afgifte van een drukkersoctrooi mocht een publicatie in de Nederlanden het licht zien⁽¹⁾.

Even interessant nu is na te gaan hoe die gezamenlijke acties van Kerk en vorst evolueerden in de volle Contra-Reformatorische tijd. En deze periode is te situeren na 1585, in het laatste gedeelte van de zestiende eeuw en dan volop tijdens de gehele zeventiende eeuw. Meer dan in de zestiende eeuw werd die periode dan gekenmerkt door het feit dat de katholieke geestelijkheid duidelijk de leiding nam in het exclusief katholiek houden van de Zuidelijke Nederlanden,

(1) Zie daarvoor M. BAELDE, De toekenning van drukkersoctrooien door de Geheime Raad in de zestiende eeuw, in: De Gulden Passer, deel 40, 1962, blz. 19-58.

[p. 86]

eerst definitief en publiekrechtelijk van het Noorden afgescheiden in 1648⁽²⁾. Hierna wordt een veel minder bekend controlegebied eventjes voorgesteld, nl. het toezicht door de geestelijke overheid over de schepenen in de lokale bestuurscolleges in Vlaanderen, voornamelijk op het tijdstip van de zogenaamde ‘vernieuwing van de wetten’⁽³⁾. Deze ‘vernieuwing’ van de schepenen in de schepenbanken diende in principe jaarlijks te gebeuren in Vlaanderen volgens een stereotiepe, zij het nog niet steeds volledig gekende procedure. Hoofdzakelijk kwam het hierop neer dat twee afgevaardigden van de vorst in bepaalde plaatsen op een vaste datum in het jaar de nieuwe schepenbank kwamen installeren ofwel de schepenbank kwamen ‘verzetten’. Aan deze plechtigheid had vooraf een ‘keuzeprocedure’ voor de nieuwe schepenbank plaatsgevonden waarbij reeds in de eerste helft van de zestiende eeuw, in vele gevallen althans, met de rechtgelovigheid van de kandidaten rekening werd gehouden. Het valt echter te betwijfelen of in bepaalde steden of plaatsen deze richtlijnen strikt werden toegepast, aangezien ongetwijfeld vele schepenbanken in die tijd ook door de ‘nieuwe leer’ d.w.z. door protestantse stromingen werden beïnvloed⁽⁴⁾.

Met de afkondiging van de artikelen van het Concilie van Trente en met de reùle toepassing ervan, werd echter ook de controle op de schepenen in de Zuidelijke Nederlanden veel pregnanter. Een plakkaat van 1 juni 1587 formuleerde het reeds zeer duidelijk: iedere kandidaat voor een poilitiek mandaat moest bij de pastoor van de eigen parochie een certifikaat van rechtgelovigheid afhalen; daardoor is het overduidelijk dat de kerkelijke autoriteiten hun greep op de politieke plaatselijke machthebbers, na de Opstand van Oranje, wilden herstellen. De vrees voor andersdenkenden, na de Calvinisti-

(2) Zowel de reguliere als de seculiere geestelijkheid was zeer actief in die Contra-Reformatietijd, zowel in de steden als op het platteland. Bibliografie daarnopens en een uitgewerkt voorbeeld voor een Vlaamse dekenij vindt men bij M. CLOET, Het kerkelijk leven in een landelijke dekenij van Vlaanderen tijdens de XVIIe eeuw. Tielt van 1609 tot 1700. (Leuven, 1968), passim.

(3) Voor de medezeggenschap van de bisschop van Brugge bij de keuze van de magistraat in Brugge en in het Brugse Vrije voor het jaar 1604, zie M. CLOET, Karel-Filips de Rodoan en het bisdom Brugge tijdens zijn episcopaat (1602-1616), (Brussel, 1970), blz. 170.

(4) Het plakkaat van 4 oktober 1540 formuleert bvb. in artikel 12 de volgende verplichting: ‘... verbiedende zeer scherpelichen te nemene, kiezene ofte nominerene eeneghe... gesuspecteert van secten’. Placcaeten van Vlaenderen, deel 1, blz. 775. Zie ook Receuil des Ordonnances des Pays-Bas, (Brussel, 1907), blz. 237.

[p. 87]

sche ingrepen tijdens de jaren zeventig en tachtig, was immers in Vlaanderen zeer groot. De repressietechnieken werden aldus vanzelfsprekend ook efficiënter⁽⁵⁾. In grote mate is echter nog plaatselijk historisch onderzoek vereist om de practische toepassing van bepaalde maatregelen in bepaalde localiteiten effectief vast te stellen. In vele gevallen is vooral de ‘keuzeprocedure’ nooit documentair te achterhalen of toch zeer moeilijk te reconstrueren. Uit het voorafgaande kan men reeds met enige zekerheid stellen dat in volle Contra-Reformatietijd de controle van de kerkelijke overheden tegenover de plaatselijke schepenbanken niet zal worden verminderd. Toch weet men, o.m. uit bepaalde ernstige studies, dat de diepere vorming van de plaatselijke clerus in grote mate vóór alles werd nagestreefd. Maar ook de controle bij het ‘verzetten van de wetten’ werd verder aangescherpt. Dit blijkt overduidelijk uit een verordening van de gouverneurgeneraal der Nederlanden, Leopold-Willem, gedateerd 3 september 1648, en gericht vanuit Doornik aan zijn onderdanen in Vlaanderen⁽⁶⁾.

Volgens de aanhef van die verordening was de aanleiding ervan een verzoekschrift van de Bisschop van Gent aan de gouverneur-generaal waarbij gewezen werd op het feit dat de vroegere verplichtingen van de afgevaardigden-commissarissen moesten worden toegepast, nl. dat deze gedeputeerden de namen van de kandidaten van de schepenbanken vooraf aan de bisschop of aan de plaatselijke pastoors hadden mede te delen vóór de publicatie dus van de namen der kandidaten. Dit moest gebeuren om te zien, of er onder de vermelde personen n'y avoit aucun héréticque, suspect d'hérésie ou de mauvaise vie. Dezelfde procedure was ook een verplichting voor de heren van de localiteiten en de anderen qui ont droit de créér les magistrats.

De meest gegronde opmerking treft men aan wat verder

(5) Artikel 3 van de uitvoeringsordonnantie van de Synode te Bergen in Henegouwen (oct. 1586) van 1 juni 1587 luidt als volgt: ‘Laquelle profession de foy sera renouvellée chacun an par les officiers permanens, signamment les pnncipaux, si comme bailliz, conseillers, pensionaires...; et se fera ladicte profession de foy, par les magistratz ès mains de noz commissaires ou autres ayans auctorité de renouveller les loix ou magistrats; et par les officiers de villes ès mains du magistrat nouveau. Et quant aux villaiges, icelle profession de foy se fera semblablement ès mains de celuy ou ceux quy ont auctorité de renouveller la loy, y présent le pasteur’. Placcaerten van Vlaenderen, deel 2, blz. 89.

(6) Voor deze tekst, zie L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Origines et développement de la coutume du Franc de Bruges, deel III, blz. 101-102.

[p. 88]

in die verordeningstekst. Wanneer bisschop of pastoor opmerken dat wel degelijk verdachte personen op de lijsten voorkomen, dan is er de verplichting deze personen uit te sluiten en hen door anderen te vervangen⁽⁷⁾. Er wordt heel duidelijk aan toegevoegd dat deze ingreep slechts mag gebeuren wanneer werd vastgesteld que les pasteurs auront procédé dans cette affaire, sincèrement et sans aucune passion ou respect d'intérest⁽⁸⁾.

Men kan niet met absolute zekerheid, bij gemis aan bronnen en verificatiemogelijkheden, de praktische toepassing van die verordening vooropstellen. Waarschijnlijk waren sommige pastoors meer ijverig dan anderen. In ieder geval werd een gelijkaardige tekst opnieuw gepubliceerd op 31 december 1688 waardoor iedere verdachte op gebied van geloof of zeden uit de ‘wetten’ moest worden geweerd⁽⁹⁾. Verdere officiële tussenkomsten terzake zijn zeker nog voorhanden. Alleen de toepassingsmodaliteiten ‘ter plekke’ zijn vaak moeilijk op te sporen.

Samenvattend kan men dus stellen dat reeds in de zestiende eeuw een aanvang werd gemaakt met een controle op het ‘politiek establishment’ maar dat vooral in de Contra-Reformatorische zeventiende eeuw een goed georganiseerd ‘examen’ werd vereist betreffende vele kandidaten voor publiekrechtelijke ambten. Het succes van deze operatie heeft later, tijdens de negentiende eeuw en zelfs in een recent Belgisch en Vlaams verleden, ook de kerkelijke controle over zeer

(7) De Franse tekst luidt: ‘et que se trouvent estre choisies aucunes personnes, telle que dit est icy dessus, les commissaires ayent a les exclure et en substituer d'autres en leur place’. L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, op cit., blz. 102

(8) Idem, ibidem. Een analoge tekst is ook te vinden in een ordonnantie van 14 november 1654, uitgevaarigd door de Raad van Vlaanderen Een passage luidt als volgt: ‘ordonneren by desen dat alle particuliere Heeren van Steden en dorpen, mitsgaders allen andere, macht ende authoriteyt hebbende van magistraten te creeren, ende stellen, ende ieder van hemlieden 't elcker vernieuwinghe van de Weth, binnen de twee daghen voor de verkondinghe der selver, zullen communiqueren aen de respectieve pastooren de naemen van de ghone die sy daer toe ghedesigneert zullen hebben, om van hemlieden te verstaen oft'er tusschen de selve eenighe ketters, suspect van ketterye, oft van soo quaet ende schandeleus leven souden syn, als dat van quaet exempel soude wesen, hemlieden te sien in de publycke administratie van justitie,... ende bevindende de tegenspraecke van de selve pastooren ghefondeert ende naer de waerheit, dat sulcke persoonen uyt de voorsz. magistraeten ganshelyck zullen ghesloten ende verstooten worden’. Placcaerten van Vlaenderen, deel 3, blz. 103-104.

(9) Placcaerten van Vlaenderen, deel 4, blz. 80-81.

[p. 89]

vele kandidaten voor lokale en nationale verkiezingen mogelijk gemaakt. Waardoor dus de invloed van het concilie van Trente heel lang heeft stand gehouden⁽¹⁰⁾.

M. Baelde

(10) Wie de controle, in bovenstaande bijdrage kort geschetst, in een breder contra-reformatorisch perspectief, ook op godsdienstig cultureel gebied, wil gedemonstreerd zien, leze bvb. de studie van A.K.L THIJS, De Contrareformatie en het economisch transformatieproces te Antwerpen na 1585, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, jaargang 70, 1987, blz. 97-124.
Voor de controle van de geestelijkheid betreffende verkiezingen in de 19de eeuw, zie E. WITTE, Electorale agenten aan de vooravond van de partijformaties, in: Belgisch Tijdschrift voor Hedendaagse Geschiedenis, deel 1, 1969, blz. 221-225; IDEM, Politieke machtsstrijd in en om de voornaamste Belgische steden, 1830-1848, (Brussel, 1973), blz. 166-174; IDEM, Les évêques belges et les élections de 1830 à 1847, in L'église et l'état à l'époque contemporaine. Mélanges dédiés à la mémoire de Mgr. Alois Simon, blz. 577-603. Tenslotte moet nog een recente franstalige bijdrage geciteerd worden, nl. M. CLOET, La religion populaire dans les Pays-Bas méridionaux au XVIIe siècle, in: Revue du Nord, deel LXVIII, 1985, blz. 923-954.