Biekorf. Jaargang 89
(1989)– [tijdschrift] Biekorf–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 28]
| |
Een Nederlandse almanak met een revolutionair lied te Sint-Winoksbergen in 1792-93Frans-Vlaanderen dat sinds 1668 (streek van St.-Winoksbergen) of 1678 (streek van Kassel, Belle en St.-Omaars) door Frankrijk aangehecht was, bleef in menig opzicht door en door Vlaams, afgezien van de officiële ambtenarij en het gerecht.
Al kenden de rederijkerskamers tot aan de Franse Revolutie een grote bloei en al was het bewustzijn aangaande de gemeenschappelijke taal met Vlaanderen in de Oostenrijkse Nederlanden en zelfs met Noord-Ierland vrij algemeen levendig, toch waren er toen ook al mensen die dachten dat het Hollands een andere taal was. Gaandeweg groeide de Franse invloed.
De auteur bij wie ik de bovenstaande gegevens vond, P. Andries, leraar aan het Sint-Winokscollege in Sint-Winoksbergen, doet er in 1790 toch zijn beklag over dat er geen Vlaamse drukkerijen in Frans-Vlaanderen bestaan. Hij bedoelt grote boekdrukkerijen, zodat de Frans-Vlamingen hun eigen taal beginnen te onderschatten en dat er zo weinig goede Nederlandse boeken te vinden zijn. In hun boekenkast schrijft hij, vind je alleen liederboeken en... almanakken die het weer voorspellenGa naar voetnoot(1).
Zo komt het wellicht dat er in Sint-Winoksbergen weer zo'n almanak verscheen voor het jaar 1793, getiteld: Nieuwen almanack dienende voor het jaer Ons Heeren Jesu Christi M. DCC. XCIII. Door Jan Van Vlaenderen. Met tyd en vlyd, Men wint den stryd. Te Bergen uyt de Drukkerie Van Pieter Barbez, in de Colégie-straete.
Merkwaardig dat deze zo christelijk getitelde almanak binnenin door en door revolutionair blijkt te zijn. Behalve de gewone feesten en ‘peirdemarten’ van heel Vlaanderen, zelfs die van Atrecht, Dowaai, Gent, Antwerpen, Oisterwijk, Delft enz., vinden we er op blz. 27 de Nederlandse vertaling in van de Verklaeringe der Regten van den Mensch, en lands- | |
[pagina 29]
| |
genood. Dit is hoogstwaarschijnlijk de vertaling die gemaakt werd door de in Winnezele geboren (zijn vader was een Boezingenaar) François-Joseph Bouchette, advocaat in Sint-Winoksbergen, lid van de Assemblée Nationale Constituante en later burgemeester (maire) van Sint-WinoksbergenGa naar voetnoot(2). Op blz. 28 komt dan een anoniem Rymwerk, aenwyzende de gelykheyd der Menschen voor d'oogen van hunnen Schepper. Merkwaardig dat een dergelijk ‘rijmwerk’ ook al enkele decennia tevoren geschreven werd door M.J. Verbrugge, een Bellenaar en lid van de Rederijkerskamer ‘De Spaderijken’ (= de late rijken)Ga naar voetnoot(3). Dit gedicht was geïnspireerd door Voltaire.
Hier, in de besproken almanak, krijgen we een actueel gedicht met o.m. de volgende verzen: Zulks was in Vrankeryk, door d'Assemblee geweten;
Toen men heeft vastgestelt door heylige Decreten
Als dat de deugden regs de menschen onderscheydt:
Dat de gelijkheyd van geboorte is toegezeyd.
| |
Een antiklerikaal revolutionair liedTerwijl dit ‘rijmwerk’ nog eindigt op een gelovig vers dat verwijst naar de echte vreugde in het hemelrijk, volgt er onmiddellijk een blijkbaar ongelovig lied op, (blz. 35) nl. Het Patriote liedeken, dat ik hier helemaal aanhaal. Waarschijnlijk een zeldzaam specimen van een echt revolutionair lied waarvan we ons afvragen of er nog zo'n tweede bestaat in onze taal.
Het lied begint vrij onschuldig. Ze zijn allemaal weg: de dwingelanden, de landverraders, de uitbuiters, de adel met zijn machtsmisbruik, de slechte ministers, intendanten, magistraten, procureurs en tiendheffers. Daarna volgen de bedel- | |
[pagina 30]
| |
monniken, de commissarissen van de koning, de belastingontvangers, de gevangenis en de galg, de ‘lettres de cachet’, de tolrechten, de belastingen op het malen, het zout enz., en zelfs de ambachten... En nu plotseling ook: ‘de priesters van Gods huis’, de paters; de paus moet er zelfs aan geloven met zijn ‘gewin’ en ‘de winkel van z'n rot, die hem miek een tweeden god’. Onvoorstelbaar scherpe antiklerikale taal in een (Frans-)Vlaanderen waar op dat ogenblik maar een heel klein percent van de priesters (in het bisdom Ieper maar 5), de eed afgelegd hadden op de grondwetGa naar voetnoot(4). In heel Frankrijk daarentegen was zowat de helft van de geestelijkheid beëdigdGa naar voetnoot(5).
Jammer dat we niet meer kunnen achterhalen hoe deze kalender door het volk beoordeeld (of veroordeeld?) werd!... | |
Patriote Liedeken
| |
[pagina 31]
| |
IV
Waer is Mevrauwe Polignac? al weg.
Waer is 't volk die den twist ontstak? al weg.
Waer zyn d'onfangers van het Ryk?
En al de dieven huns gelyk?
Al weg, al weg, al weg.
V
Waer is nu Hertoog, Prins en Graef? al weg.
Die elk hielen om hunne slaev; al weg:
Waer is ons duyvels parlement?
De raeds-heers en den President?
Al weg, al weg, al weg.
VI
Waer is het booz Ministerschap? al weg.
Waer is dien gruwen dwinger-trap? al weg.
Waer zyn de dienaers van verstant,
Die quelden het schoon Vaderland?
Al weg, al weg, al weg.
VII
Waer mogen d'Intendanten zyn? al weg.
Die ons aendeden veele pyn? al weg.
Waer zyn al de Subdelegeen,
Die dwongen Casselrien en Steen?
Al weg, al weg, al weg.
VIII
Waer is Magistraet en Griffier? al weg.
Waer is dan hunnen trootzen swier? al weg.
Waer is den Amman en Ballieu
Vor wie dat elk hadde een gru?
Al weg, al weg, al weg.
IX
Waer zyn de booze Procureurs? al weg.
Waer zyn de plummers van de beurs? al weg.
Waer zyn de garden der pavêen,
Die boete op boete geven dêen?
Al weg, al weg, al weg.
X
Waer is den ouden thiende pligt? al weg.
Waer is die dwaezheyd ingestigt? al weg
Waer is nu d'Absche trotzigheyd,
En hunne klaere opblaezentheyd?
Al weg, al weg, al weg.
| |
[pagina 32]
| |
XI
Waer is de Kloosters bedelmael? al weg.
Waer is hun al-te-zot verhael? al weg.
Waer is hunne helsche listigheyd,
Die schier heel Vrankryk heeft misleyd?
Al weg, al weg, al weg.
XII
Waer is de Commissaererie? al weg.
Waer is de burgers knyzerie? al weg.
Waer stekt nu hunnen par le roy,
Die veele menschen leide op stroey?
Al weg, al weg, al weg.
XIII
Waer zyn d'ontfangers van den staet? Al weg.
Waer is hun volk zoo duyvelsch quaed? al weg.
Waer zyn de resten dat men heeft,
Gezet op alles dat er leeft?
Al weg, al weg, al weg.
XIV
Waer zyn de boeyen van het kot? al weg.
Waer is de galge en het schavot? al weg.
Waer zyn de drooge kasten brood,
Van het volk dat men daer opsloot?
Al weg, al weg, al weg.
XV
Waer is onze helsche slavernie? gans weg.
Waer is den koonings eerschappie? al weg.
Waer zyn de letters de cachet,
En daer by de bastillie mee?
Al weg, al weg, al weg.
XVI
Waer is den toll der landerie? gans weg.
Waer is de jagt en visscherie? gans weg.
Den kooning die ons dat verbood,
Op straffe van galleye of dood?
Is weg, is weg, is weg.
XVII
Waer is het regt der maelderien? al weg.
Waer is van zout de knyzerie? al weg.
Waer is het oude poorters-regt,
En dat die vrimde het ryk ontzegt?
Al weg, al weg, al weg.
| |
[pagina 33]
| |
XVIII
Waer zyn d'ambagten in de Stêen? al weg.
Die bronnen van on-eenighêen zyn weg,
Waer zyn de tollen op het goed,
Dat men op mart en feesten doet?
Al weg, al weg, al weg.
XIX
Waer zyn de priesters van Gods-huys? al weg.
Waer is dat te barbaers gespuys? al weg.
Waer is de dwaeze eerbiedigheyd
Die ons door hun was opgeleyd?
Al weg, al weg, al weg.
XX
Waer zyn de paeters van ons land? al weg.
Waer zyn de prekers vol verstant? al weg.
Waer zyn de haeters van den eed,
Die leugens mieken ellen breed?
Al weg, al weg, al weg.
XXI
Waer is den Paus te groot gewinn? al weg.
Waer is den tyd naer zynen zin? al weg.
Waer is den winkel van zyn rot,
Die hem miek eenen tweeden god?
Al weg, al weg, al weg.
XXII
Waer is het bitzig wyf-geklap? al weg.
Waer is het kwezelrie-gesnap? al weg.
Waer is de lust van eenen dag
T'erzien wat elk te vooren zag?
Al weg, al weg, al weg.
XXIII
Schep moed, de Natie-lasteraers zyn weg.
Schep moed, die groote lands-verraers zyn weg.
Gelieft dan in gerustigheyd,
Al zoeken uwe zaligheyd.
Wat beter te gaen weg.
XXIV
Mits ons verdriet en tegenspoed is weg,
Mits gy u niet en vind geboet nog weg
Gelieft voortaen den goeden God
Te bidden om uw noodelot:
En niet te raeken weg.
| |
[pagina 34]
| |
Auteur van dit gedicht en liedHet lied is niet ondertekend. Misschien is het de ‘auteur’ van de almanak Jan van Vlaenderen zelf die als ‘kenspreuk’ had ‘Met tijd en vlijd, men wint den strijd’. Sommigen zijn de mening toegedaan dat Jan van Vlaenderen hier niemand anders is dan Pieter Barbez, de drukker van Sint-Winoksbergen. Hij was dichter, lid van de rederijkerskamer de Royaerts, en hij drukte zelf op een vijftiental exemplaren zijn eigen vertaling van vier toneelstukken van Voltaire: Adelaïde Dugusklin, De dood van Caesar, Mahomet of d'alteveele kerksgenegentheid, en De Pelopyden. In 1810 gaf hij ook een ‘Verzaemeling der Prys vraegen uyt gegeven inde reden-rycke Baptisten Royaerts ghulde, gezeyd Rhetorica’, met kenzin: ‘onruste in genoegte’ uit, alleen op 12 exemplarenGa naar voetnoot(5).
In Sint-Winoksbergen waar een ijverige Société populaire (1789-1795) bestond, waren er eigenlijk nog personen die voor een verlicht en antiklerikaal dichtstukje in aanmerking kwamen. We denken bij voorbeeld aan de gewezen Jezuiet Jean-Antoine Cauche, die van het college van Duinkerke teruggekeerd was naar zijn geboortestad Sint-Winoksbergen, er in 1791 de eed van fidélité à la Constition had afgelegd en pastoor werd van Sint-Pieters boven.
Cauche, die bekend stond als antiklerikaal en in alle hevigheid en fanatisme het Nieuwe Regime goedgezind was, zou in 1795 een Nederlands nieuwsblad Den Nederlandschen Mercuer uitgeven ‘dans le dialecte de notre pays’Ga naar voetnoot(6). Zijn blad dat verscheen bij De Backer en Dubuisson in Sint-Winoksbergen hield het maar drie maanden (73 nummers!) vol, maar wat verscheen laat toe om zijn eventueel auteurschap van het lied uit de Almanak van Barbez niet als onmogelijk te laten voorkomen. Cauche stierf in 1805; andere literaire prestaties op zijn naam zijn onbekend.
Overigens is ook de naam Jan van Vlaenderen een veel verspreide en algemeen bekende auteursnaam bij almanakken, net zoals andere veel voorkomende schuilnamen Jan van Waereghem, Jellen en Mietje of Hans Drolligendief.
Jan van Vlaenderen komt al voor als auteursnaam op een almanak te Antwerpen in 1691 en nog in 1863 werd een Almanak van Milanen te Gent onder die naam de wereld | |
[pagina 35]
| |
ingezonden. Ook in de Franse Tijd, ten tijde van drukker Barbez, komt Jan van Vlaenderen, duidelijk een verzonnen naam, in ontelbare almanakken voor: te Veurne in 1795, (in de drukkerij van Henricus Bonhomme), te Brugge in 1791, 1792 en in 1804, te Eeklo in 1797 en te Gent in hele reeksen almanakken tussen 1777 en 1818 | |
MelodieAls Stemme (melodie) wordt aangegeven: Coucou, Coucou, Coucou. Dit hoeft helemaal niet de titel van een Frans lied te zijn. In het Zuidvlaams heet een koekoek gewoon ‘koekoe’Ga naar voetnoot(7).
Eerst dacht ik aan de bekende melodie van ‘En als de boer een paar klopjes heeft, de boer’. Het lied zou op die melodie gezongen kunnen worden. Maar wat later ontdekte ik al bladerend in de ‘Chants populaires des Flamands de France’ van E. de Coussemaker, onder nr. XXII, in de aantekening bij ‘Viva Maria’: ‘Cet air, connu sous le nom d'air du “Koukou”, est simple et gracieux, doux et facile’Ga naar voetnoot(8). | |
Spelling en woordgebruikDe spelling is zo goed als helemaal die van Des RochesGa naar voetnoot(9), b.v. voortyds, abuyzen, hofsch (= van het hof), vreed, ambagt, mart enz. Toch zijn er heel veel afwijkingen (of slordigheden): zo de uitgang op -ie in plaats van -yGa naar voetnoot(10): veraederie, knyzerie; verder: hertoog (hertog), Mevrauwe | |
[pagina 36]
| |
(Mevrouw), en ook streektaal soms; sprekwoord (spreekwoord), diezvolgens (diensvolgens). Soms ook verouderde spelling zoals: quelden (kwellen bij Des Roches)...
We verklaren hier enkele woorden die streekeigen zijn: Botte tyd: domme tijd (II). Plumstiekerie (pluymstrykery bij Des Roches) vleierij (III). Houden om: houden voor (V). Dwingerstrap: het vertrappen door de dwingeland of de schop door de dwinger (VI). Intendant: bestuurder uit naam van de koning in iedere provincie (hier in Vlaanderen) (VII). Subdelegeen: gesubdelegeerden (VII). Steen: steden (VII). Amman: ‘ambtman’, landsheerlijke ambtenaar, schout (VIII). Ballieu: baljuw, rechterlijke ambtenaar (VIII), Gru: afschuw (VIII). pavee: straatweg (IX). Absch: van de abt (van de St.-Winoksabdij) (X). Bedelmael: bedelzak (XI). Par le roy: aanhouding op bevel van de koning; spreek uit ‘rooi’, zoals we merken in het rijl ‘stroey’ (strooi) (XII). Drooge kasten brood: korsten (XIV). Toll der landerie: grondbelasting? Of belasting op de vruchten? (XVI). Poorters-regt: burgerrecht (XVII). De winkel van zyn rot: schuilhoek of verblijf van zijn bende (XXI). Gesnap: kwaadsprekerij (XXII). Erzien: in het oog krijgen (XXII). De lust van eenen dag 't erzien wat elk te vooren zag: (misschien) ooit eens beoordelen wat ieder tevoren beleefd, meegemaakt had... (XXII). Wat beter te gaen weg: wat beter te sterven? (XXIII). | |
BesluitIn tegenstelling met de christelijke titel van deze almanak waarin niet eens de revolutionare kalender vermeld of toegepast wordt, is de inhoud van dit lied tegelijk een uiting van de roes die hoopte dat de gelijkheid en de broederlijkheid zouden overwinnen, en een scherpe aanval op adel en geestelijkheid, de paus incluis, zelfs op het geloof.
We kunnen ons afvragen of dat ‘Patriote Liedeken’ wel ooit gezongen werd, behalve misschien in de ‘Vereniging van de vrienden van de constitutie’, La Société des amis de la constitution, in St.-Winoksbergen. Alsook of er ergens in het Nederlandse taalgebied nog een dergelijk lied bestaan zou hebben. In alle geval is de almanak van Sint-Winoksbergen voor het jaar 1793 een uiterst zeldzaam boekje!Ga naar voetnoot(11).
C. Moeyaert |
|