Biekorf. Jaargang 87

[p. 286]

Inventaris van de abdij van Merkem, 1451

De vrouwenabdij van Merkem, ontstaan in het begin van de twaalfde eeuw en in 1584 overgenomen door het Jezuïetenklooster van Ieper, werd nog nauwelijks bestudeerd. Ze was gewoon ‘een van die bescheiden kerkelijke instellingen zoals ons land er in de middeleeuwen vrij veel gekend heeft’⁽¹⁾. Van de abdissen is enkel een onvolledige naamlijst bekend⁽²⁾. De spreiding van het archief is hier wellicht niet vreemd aan⁽³⁾. Het leeuweaandeel verzeilde in het Oude Stadsarchief van Kortrijk; een aantal oorkonden en enkele renterollen, leggers of handboeken worden er nog bewaard. Bij een overhaast transport tijdens de Eerste Wereldoorlog zouden andere dokumenten letterlijk uit de kar zijn gevallen, waardoor onbekende bescheiden misschien nog bij partikulieren berusten.

Eén van de interessantste stukken die tot ons zijn gekomen is een volume dat in de (voorlopige) inventaris wordt vermeld als een register van inkomsten van omstreeks 1452. Het boekdeel⁽⁴⁾ bevat echter veel meer. De klemtoon ligt inderdaad op de renten die de abdij jaarlijks ontving en op de pachten (ingedeeld in ‘grote’ en kleine pitanchiebrieven, costerie- en fermerielandpacht, en wyn- en cleedergeld), en geeft ook een opsomming van de landen die waren belast met uitgaven voor de wateringen. Maar daarnaast vinden we er ook enkele lijsten in terug: een lijst van het bezit aan handgeschreven werken (f. 12v-13), een inventaris van de privileges en dokumenten (f. 6-7; weliswaar zonder jaaraanduiding) en tenslotte een lijst van de juwelen en liturgische sieraden van de abdij (f. 5-5v). Deze laatste lijst publiceren we hier in bijlage.

Het register is belangrijk omdat het ons een blik biedt op de financiële rechten en verplichtingen van de heropgebouwde abdij. Op 24 juni 1444 was ze namelijk getroffen door een enorme ramp. Bij een brand vielen kerke, corenter

(1) E. WARLOP, Inventaris van het archief van de abdij van Merkem, dl I; Inleiding - Ontleding van de oorkonden (1173-1585), (Brussel, 1965), blz. 1 (dl. II niet verschenen).

(2) Zie N. HUYGHEBAERT, Abbaye de Saint-Pierre et de Notre-Dame à Merkem, in Monasticon Belge, dl. III; Province de Flandre Occidentale, fasc. I, (Luik, 1960), blz. 282-288; aangevuld in E. WARLOP, Inventaris, blz. 2-3.

(3) Een uitstekend overzicht wordt geboden in Ibid., blz. 3-4; op te merken valt dat de inventaris in 1969 met twee bis-nummers werd verrijkt.

(4) Rijksarchief Kortrijk, Stadsfonds (Oud Stadsarchief Kortrijk), nr. 855.

[p. 287]

(?), capitel, reifter ende ommeganc, met al den woonsten ende huzen van der abbedie ende al de husijnghen, woonsten ende sellen van den convente⁽⁵⁾, zeg maar alle kloostergebouwen, aan de vlammen ten prooi. Reeds op 3 juli beval de hertog van Bourgondië de zwaar getroffen abdij aan bij alle hoogwaardigheidsbekleders en particuliere personen. Door hun bedeltochten probeerden de monialen de nodige fondsen te verzamelen voor de noodzakelijke heropbouw⁽⁶⁾.

Het voornoemd register werd vermoedelijk in verband hiermee enkele jaren later aangelegd. Op welke dokumenten de abdij hierbij steunde is niet bekend. De volledigheid van de rechten en hun zorgvuldige omschrijving doen vermoeden dat de klerk steunde op bewaarde stukken, zodat hij ze enkel herwerkte van uit financieel-ekonomisch oogpunt. De oorspronkelijke bewijsmiddelen waren dus waarschijnlijk nog voorhanden. Er bleef trouwens nog een ouder register bewaard dat dateert uit 1437 met bijwerkingen uit 1442⁽⁷⁾. Dit laatste was echter niet de basis voor het volume uit 1452. We vinden in het oudste register per parochie een opsomming en beschrijving van de gronden die landpacht of renten in natura of speciën aan de abdij waren verschuldigd, terwijl het andere uit 1452 vooral de klemtoon legde op de personen of instellingen, zonder aandacht voor precieze omschrijvingen. De indelingswijze verschilt dan ook grondig. De twee registers staan dus volledig los van elkaar, zodat we er in het ene tal van personen of lokaliteiten aantreffen, die niet in het andere staan.

Naast de bewaarde registers ontsnapten ook titels aan de ramp. Het aantal bewaarde oorkonden, daterend uit de periode vóór 1444, ligt ruim boven de honderd. We mogen dus aannemen dat het archief vrijwel volledig aan de brand is ontsnapt.

Hoe zat het met de juwelen, kerksieraden en andere ornamenten? De grote zorg die in de middeleeuwse geestelijke milieus aan kerkelijke voorwerpen werd besteed is bekend; vaak ging het om reliekschrijnen die het voornaamste bezit of vaak soms de bestaansreden van de religieuze instelling

(5) Ibid., f. 3.

(6) Rijksarchief Kortrijk, Stadsfonds, Abdij van Merkem, oork. nr. 114bis.

(7) Rijksarchief Kortrijk, Stadsfonds, nr. 853.

[p. 288]

uitmaakten⁽⁸⁾. Een groot deel van de kerkschatten van Merkem zal dus zoals de oorkonden uit de vlammen zijn gered. De inventaris bevat vermoedelijk vele kostbaarheden die reeds sinds jaar en dag deel uitmaakten van het patrimonium.

Het is merkwaardig dat enkel strikt liturgische voorwerpen zoals kruisen, altaarstenen, kandelaars, kerkboeken, e.d.m. in onze lijst zijn vermeld. De lijst van ornamenten is uitsluitend een lijst van kerkschatten. Werden in 1444 slechts deze kostbare en dierbare zaken gered, of werden eventuele andere voorwerpen misschien verkocht voor de heropbouw van de abdij? Het is uiteraard ook mogelijk dat de abdij nooit echt luxueuze voorwerpen heeft bezeten. Ze genoot in de beginjaren wel de steun van de graven van Vlaanderen en later ook van de heren van Merkem, maar dit is nog geen waarborg voor het verkrijgen van dure kerk- en kunstschatten. In tegenstelling tot wat waarschijnlijk gebruikelijk moet geweest zijn⁽⁹⁾, hadden de religieuzen bijvoorbeeld geen eetservies dat een vermelding waard was. In de kerk waren er amper twee kelken, drie kruisen, en vier kandelaars, enz.; het zijn allemaal kleine getallen.

We weten niet wie het register, en dus ook de inventaris, heeft samengesteld. Waarschijnlijk was dit een moniale van de abdij zelf. Uit de beschrijving van de titels en voorrechten blijkt dat de scribent(e) in elk geval vlot inzage verkreeg in het abdijarchief. En het is minder ongebruikelijk als wel eens wordt gedacht, dat vrouwen de pen hanteerden⁽¹⁰⁾. Uit de taalschat en de woordkeuze blijkt dat de schrijver of schrijfster van Westvlaamse origine was. Hierop wijzen o.m. de ‘ei’ vorm voor de lange ‘ee’-klank en de hyperkorrekte ‘h’ in ‘hoorboren’. Eerder zeldzaam is de vorm ‘ordune’ voor ‘ordene’, maar deze komt ook voor in de kloosterkroniek van Sioen⁽¹¹⁾.

(8) Zie bijvoorbeeld de studie van J. DE CUYPER, Zorg voor juwelen en archief van de Kortrijkse kapittelkerk, - De Leiegouw, XVIII (1976), blz. 17-34. Merk op dat de auteur wel enigszins analoge inventarissen uit 1407, 1429, 1441 en 1529 vermeldt, maar de (‘belangrijke’) dokumenten onuitgegeven heeft gelaten.

(9) Vgl. bijvb. met G. HIMPENS, Goud en zilver in Sint-Janshospitaal te Brugge, - Biekorf, LXXXV (1985), blz. 224-233.

(10) Zie R. PERNOUD, Vrouwen in de Middeleeuwen, haar politieke en sociale betekenis, (Baarn, 1980), blz 50 e.v.

(11) Uitg. in Ons Geestelijk Erf, X (1936), blz. 201; verwijzing ons bezorgd door prof. dr. R. Lievens (K.U.L.), die we danken voor zijn opmerkingen i.v.m. taal en woordenschat.

[p. 289]

In het hele register komen geen persoonsnamen voor van leden van de religieuze gemeenschap. Zo kennen we zelfs niet de naam van de abdis die de abdij bestuurde op het ogenblik van de brand. In de inventaris lezen we wel de naam van meester Christoffel sVroeden (verwant met de bekende Ieperse schepenfamilie de Vroede?), die ooit enkele religieuze voorwerpen had bezeten. Deze voorwerpen worden gewoon vermeld tussen het bezit van de abdij zelf. Misschien was hij in 1451 al overleden? Zeker had hij aan de kerk een wijwatervat geschonken. Wellicht was hij een biechtvader; zijn titel kan betrekking hebben op kanonieke studies. Zijn precieze funktie, evenmin als biografische gegevens, zijn ons verder niet bekend.

In bijlage geven we een transkriptie van deze inventaris. Hij toont wat een vrij kleine benediktinessenabdij halfweg de vijftiende eeuw aan waardevolle religieuze kunstvoorwerpen bezat. De posten werden door ons genummerd, maar de interpunktie werd niet gewijzigd. Vanaf nummer 24 was een andere, eigentijdse scribent werkzaam. Deze laatste vreesde duidelijk plaatsgebrek; de laatste regels volgen onmiddellijk op elkaar, terwijl daarvoor soms een lijn werd opengelaten. Veel kommentaar is overbodig, de tekst spreekt voor zichzelf.

J. Van Acker

Bijlage

Lijst van kostbaarheden van de abdij van Merkem, 1451

Dit sijn de juwelen ende orlementen, thoe behorende den clooster van Merchem, int jaer van een ende vichtich.

1.	Eerst twee messalen na den ordune van sente Benedictus, deen van den somere, ende dander vanden wintere.
2.	^(a) Item twe keeclten^(b) ende iiij coorporalen met haren boorsen.
3.	Item [een] sacrament vat, selverin, up eenen voet altoos in de keerke staende.
4.	Item noch een sacrament vat, daer meide dat men de sieke berecht.
5.	Noch een sacrament vat, dat men hoorboort sacramentsdaghe^(1).
6.	Item iij langhe heilich domme selverin. Ende v corte heilichdomme alle selverin.
7.	Item iij selverin crucen. Item eene crootse, metten stave ende tbroexkin, datter toe behoert.

(a) ‘I[tem]’ doorstreept door de scribent; lijn opengelaten.

(b) lees ‘keelcten’ (omzetting 1c < cl).

(1) Sacramentsdag = donderdag na Drievuldigheidsdag (= eerste zondag na Pinksteren).

[p. 290]

8.	Item eenen outersteen.
9.	Item V pellers met iiij outaer dwalen, met lijsten.
10.	Item meester Xpofels sVroeden dwale met lijsten.
11.	Itel eene daghelijxe dwale met lijsten.
12.	Item V outaer dwalen, sonder lijsten.
13.	Item drie sidin cussine. Item eene cappe.
14.	Item vij vestimenten, met haren alven, amitten, stoolen ende manipelen, ende gordelen.
15.	Item iij paer tornekelen, toe dyaken, ende sub dyaken.
16.	Item een zeel dat men hanct in den vastine.
17.	Item iiij cortine. Item iiij paer pendalen. Item en wit overslop.
18.	Item een ampulle ende een lavoerkin, tinnen, ende een bexkin.
19.	Item twe baerbecskinne^(c), daer men mandate meide doet.
20.	Item een selverin paers beert, ende sipressin paers beert.
21.	Item een bouxkin daer men speciale water meide maect, ende meide de sieken olyet.
21.	Item viere^(d) mottalin candelaren ende een mottalin cruus, ende een spasewater vat, dat meester Xpofels alder keerken gaf.
23.	Item eene ghestrijpte sidine dwale, die men up hoghe daghen pleicht up stapeel te hanghene.
24.	^(e) Item een gehwijet outaer steen, poortatijf.
25.	Item twee vanen, eene van onser Vrauwen, ende eene van sinte Pietere^(2).
26.	Item de bibele ghedeelt in drien groote platte platten (sic) bouken. Item eenen grooten lesse bouc, tsomer deel.
27.	Item de ewangelien met haren ommelien ende ex posicien van al den sondaghen bin den jare ghedelt in twe grooten bouken.
28.	Item eenen grooten bouc van^(f) den apostelen, maertelaren, confessoren, ende maegden, ghenaemt legende^(3).

(c) lees ‘baerbierbecskinne’.

(d) ‘viere’ bovengeschreven in eigentijdse, andere hand.

(e) nrs. 24-28 in nog andere, eigentijdse hand.

(2) De patroonheiligen van de abdij.

(f) ‘ha’ geschrapt door scribent.

(3) Waarschijnlijk een afschrift van de bekende ‘Legende Aurea’.

Woordverklaring:

2.	coorporael = kelkdoek.
3.	sacrament[s]vat = ciborie.
5.	(h)orboren = gebruiken.
6.	heilichdomme = hostieschotel.
7.	crootse = kromstaf; broexkin = foedraal of sieraad (broke = borduurwerk of gesp, speld)?
9.	peller en dwaal = altaardoek; het onderscheid tussen beide is ons niet duidelijk; misschien wordt met de ‘peller’ het antependium een staatsiekleed, of een baarkleed bedoeld; de ‘lijsten’ zijn dan de afhangende boorden (randen) van de dwaal;
13.	cappe = kap uit traliewerk, geplaatst over een reliekschrijn;

[p. 291]

14.	vestument = (hier) kazuifel; alve = koorhemd; amit = schouderdoek; stool = overkleed; manipel = handdoekje.
15.	tornekeel = (speciaal benoemd) overkleed; toe = ten behoeve van.
16.	zeel = ? seelt = soort sieraad.
17.	cortine = gordijn; pendaal = ? = pendant, afhangend doek; overslop = koorhemd.
18.	lavoerkin en bexkin = wasbekken; het eerste is waarschijnlijk groter dan het tweede, al zijn beide woorden diminutieven.
19.	baerbierbecskin = bekken voor scheren en aderlating; mandaat = voetwassing op Witte Donderdag.
20.	paersbeert = paesbert = vredesbord, vanaf de late Middeleeuwen na het Agnus Dei gekust i.p.v. de vroegere vredeskus.
21.	bouxkin = (waarschijnlijk) bexkin; zie onder 18.
22.	mottalin = metalen; spasewatervat = sparswatervat = wijwatervat = wijwaterbak;
23.	stapeel = koorlessenaar.
27.	ommelie = homilie; exposicie = uiteenzetting.