Biekorf. Jaargang 87

[p. 259]

Halve en hele geschriften

Er is blz. 435 van jaargang 1986 gevraagd wat die ‘halve en hele geschriften’ waren waar de kinderen eertijds leerden mee lezen.

Ik kan nergens een duidelijker omschrijving vinden dan bij Antoon Viaene (Wonderlyk Leven van de Heylige Godelieve. Bio-bibliografische verkenning van een volksboek, 1740-1840, in Biekorf, 1970, blz. 138): ‘De Brugse drukker Cornelis de Moor (...) bracht nog in 1832 De schoone historie van den vroomen en godvrugtigen jongeling Joseph (in gotische en civilité-letter) op de markt, en in 1835, geheel in civilité, De historie van den koninglyken propheet David’.

Joseph behoort tot de ‘halve geschriften’ omdat het boekje half in de schrijfletter civilité was gezet, David behoorde tot de ‘hele geschriften’ omdat het geheel in die civilité-letter was gezet. Zoals de romeinse drukletter of romein vanaf 1500 zijn cursieve (d.w.z. lopende, in lopend schrift) pendant vond in de italiaanse letter (of italiek), zo had sinds 1556-1557 ook de gotische drukletter zijn pendant in een cursief of lopend type, ontworpen door de Fransman Robert Granjon, twee jaar later al verrijkt met een variant door de Antwerpse drukker Ameet Tavernier. Deze letter wordt vanaf de 18de eeuw aangeduid met de naam civilité. We hopen later gelegenheid te vinden om dit alles uit te diepen. Moge intussen een klein uittreksel uit ‘Den Nieuwen Spiegel der Jongheyd’ door Ferdinandus Loys (18de eeuw) volstaan om ons typografisch klavertje-vier te leren kennen en moge hier tevens worden aan toegevoegd, dat de term ‘geschriften’ bij ons weten altijd op civilité sloeg, nooit op italiaans.

_* * _*

De Brabantse publicist Willem Verhoeven (Lier 1738-Mechelen 1809) had het in zijn ‘Oordeelkundige Verhandelingen’ van 1780 o.a. over de wenselijkheid om die vier lettertypes in de scholen te blijven aanleren, en zoals straks blijken zal, was ook hij vertrouwd met de uitdrukking ‘halve en hele geschriften’.

De romein noemt hij de italiaanse letter, de italiek noemt hij ‘het Italiaensch cursijf’ ofte ‘loopende italiaensche let-

[p. 260]

Van boven naar onder: gotisch, romeins, civilité, italiaans.

ter’, de gotische letter noemt hij ‘de behoudens-weerdige Sint-Pieters-letter, die heden verwaerloost en half verloren is’, en dan schrijft hij over onze civilité-letter het volgende; ‘van ouds leerde men in de zoo genoemde halve en heele geschriften, in het groot Cabinet, in de Historie van David, die voor geene kinderen dienstig is, en in de reize van Broeder Jan van der Linden, de letter die wij loópende geschréeven noemen, andere, Vlaemsche loópende. De behoudenisse dezer is verre de noodzakelijkste; alle onze oude schriften van de 13. 14. 15. en 16ste eeuwen bestaan in de zelve. Men hoeve die dan te leeren kennen en schrijven’ (A. Jacob, Willem Verhoeven over de volkstaal en het schoolwezen aan den drempel van den Franschen tijd. Overdruk uit het Van Gansen-gedenkboek, 1943, blz. 28-29).

[p. 261]

Verhoeven heeft gelijk: de civilité-letter beantwoordt aan de schrijfletter die van de middeleeuwen tot rond 1700 algemeen in gebruik was.

In tegenstelling tot de volkse gotische letter was die civilité een specifieke schoolboek-letter. Tot de civilité-familie, m.a.w. tot de ‘geschriften’ hebben bv. nooit Ulenspiegel, Malegys, De vier Heemskinderen en de talloze andere echte volksboeken behoord, maar wel een aantal belerende en moraliserende werkjes die typisch zijn voor de Contrareformatie, alle voor het eerst gedrukt toen de civilité nog gloednieuw was (en alle in de eerste decennia van de 17de eeuw door de kerkelijke overheid in onze Zuidelijke Nederlanden gepromoveerd tot schoollectuur ter vervanging van de genoemde volksboeken): Honderd schoone Exempelen tot 't bewys der Deughden; Den Spieghel der Jonckheydt (door Hendrik Aertszoon van Boxtel); Den wtersten wille van Lowys Porquin, de Historie van den Conincklyken Propheet David door de Antwerpse kanunnik Frans van Thienen († 1596). Van een dergelijk moraliserend boekje uit die tijd is overigens de benaming van de letter in kwestie afkomstig, nl. van La civilité puérile, gedrukt te Antwerpen bij Ameet Tavernier in 1559 (een vertaling van Erasmus' De civilitate morum puerilium libellus).

Zie over dit alles meer bij E. van Heurck, Les livres populaires flamands, Antwerpen, z.d. Deze kenner van het volksboek leert ons ook, hoe de Schoone historie van Joseph bij de ‘halve geschriften’ is terechtgekomen. Hij citeert nl. een drukker, die in verzen uitlegt hoe hij tweemaal dezelfde tekst geeft, in de ene kolom in gotische letter (d.i. het ‘Vlaemsch’ waarover hij het heeft), in de andere kolom in civilité (dit is het ‘Geschrift’):

'k Hebbe Joseph, die alleen maer in het Vlaemsch en was,
Verdobbelt met geschrift: zeer nut en wel te pas,
Voor die het Vlaemsch nu weet, en 't Geschrift zoud geirne leeren
Zoo gy 't Geschrift manqueert, wilt tot het Vlaemsch u keeren
Het staet al nevens een, 't is tot uw groot gerief...

_* * _*

Toevallig behoren zowel de historie van Joseph als die van David tot de schoolboeken die door de Westvlaamse school-

[p. 262]

meester en ‘spraakkunstenaar’ Balduinus Janssens in zijn Verbeterde Vlaemsche Spraek- en Spel-Konst (Brugge, J. de Busscher, 1775) over de kam zijn gehaald: ‘... dan laet men het Kind in den Geschiedboek van Joseph den Dromer leéren, eénen Boek, die niet min als vele andere, verworpens weêrdig is, niet slegts om 't onzuiver vlaems, en regelloóze Spellinge, waer mede hy opgestelt is; maer wel, om dat daer in verhandelt word, 't gene de teére gemoederen der Kinders, dikwijls meér kwetst als onderrigt, dewyl daer gesproken word van byslapen, verkragten, enz. (...) Den Geschied-boek van den Koninglyken Harpzanger David, daer gesproken word van voórsloofkens van het edelste deél der Mannen, van trauwen, van naektheden, verkragten enz., geeft men de kinders ook te leéren (...)’. Zoals hoger al bleek, deelde de tijdgenoot Willem Verhoeven volkomen Janssens' afkeurende mening. Ze zijn waarschijnlijk niet op het idee gekomen dat avontuurlijke verhalen, zij het dan strikt bijbelse naast een reisverhaal als de veelgelezen Jeruzalemreis van broeder Van der Linden, de jeugd sterker prikkelen tot lezen dan ‘schoone exempelen’ en ‘spieghels der deughden’. In die hele contrareformatorische schoollectuur die tussen 1600 en 1850 de toon aangaf, genoten de boekjes die het sterkst aanleunden bij het verketterde ‘volksboek’ ongetwijfeld de voorkeur van de jeugd.

J. Huyghebaert