Biekorf. Jaargang 84

[p. 152]

Verkoop van almanakken in vroegere dagen

Er zijn al gedrukte almanakken bekend uit de jaren 1400. Eén der oudste is ongetwijfeld de almanak of prognosticatie van Johannes van Borchloen voor het jaar 1484, gedrukt door Aernout de Keysere (Gent, Oudenaarde).

De centrale bibliotheek van de Gentse Rijksuniversiteit bevat 472 Gentse en 49 Brugse almanakken. Het oudst bewaarde exemplaar dateert er van 1545⁽¹⁾. Ook de Brugse stadsbibliotheek bezit een mooie collectie almanakken⁽²⁾.

De laatste jaren is de studie van almanakken sterk toegenomen. Volgende drie kortere bijdragen geven iets over almanakdrukkers en -verspreiders in vroegere dagen. De almanakken werden niet alleen bij de drukkers te koop aangeboden, maar op het platteland aan huis verkocht door leurders, die met allerlei klein gerief het land afketsten. Dit was nog zo op het einde van de vorige eeuw.

Net zoals de liedjeszangers het nieuws verspreidden, zo hebben de rondreizende almanakverkopers de wijsheid over tij en ontij, over weer en wind, aan de (kleine) man gebracht, over alle grenzen heen en alle tijden door, totdat gazetten, radio en TV hen naar de vergeethoek verwezen... Alleen Snoeck's almanak en het Manneke uit de Mane hebben het overleefd en geven jaar op jaar een verse pint nieuw bloed, net genoeg om de moderne Westvlamingen een beetje op te monteren en de goe-weer-maren het jaar door in te prenten.

(1) F. VANDENHOLE, Inventaris van almanakken en kalenders (in de U.B. Gent), (Gent, 1979), 188 blz.

(2) L. DEPRAETERE, Brugse almanakken (1683-1850), dl. XXX, in Nederlandse Volkskundige Bibliografie (Antwerpen, 1979), 445 blz.

Verkoop van almanakken aan een ‘brave’ inwoner van Rijsel toegestaan (1550)

Tijdens de regering van Karel V, vooral sinds het opkomen van het protestantisme in al zijn verschijningsvormen rond het jaar 1520 en later, werden vele ordonnantiën in de Nederlanden gepromulgeerd ter bestrijding van niet ortodoxe publikaties. Talrijke verordeningen volgden elkaar op waarbij vooral werd geëist dat ieder drukwerk vooraf moest worden ‘gevisiteerd’ en daarna goedgekeurd door de provinciale of door de centrale overheid. Dit beduidt tevens dat men van die tijden af geprobeerd heeft om die steeds maar strenger wordende wetgeving te omzeilen door klandestiene verkoop en verspreiding. Ook vervalste octrooitoekenningen afgedrukt in de publikaties en allerhande verdere ‘verdedi-

[p. 153]

gingstechnieken’ werden aangewend⁽¹⁾. Het bekende indexsysteem van verboden boeken werd tijdens die periode in de Nederlanden ingevoerd. Overigens werd het zogenaamde ‘bloedplakkaat’ in 1550 uitgevaardigd.

In die omstandigheden is het duidelijk dat eveneens in Vlaanderen vele boekhandelaars en ‘almanakkenverkopers’ hun beroep zeer strak gecontroleerd wisten. Om alle reacties in negatieve zin van de overheid te voorkomen diende Eloy Le Saige van Rijsel een rekwest in bij de Geheime Raad te Brussel met de vraag of hij nog verder prognosticaties en almanakken in Rijsel mocht verkopen zoals hij in vroegere jaren reeds had gedaan pour nourrir et entretenir luy, ses femme et petitz enffans⁽²⁾.

Op 17 november 1550 besliste de Geheime Raad in Binche - periodieke verblijfplaats van de landvoogdes - het rekwest gunstig te bekijken ayant veu l'attestacion des echevins de ladite ville de Lille sur la bonne vye et conduicte dudict Eloy. Daarom werd aan Le Saige toegestaan plain congé et licence de grace espéciale de povoir doresenavant vendre et distribuer toutes sortes de pronosticacions et almanacqs, moiennant qu'ilz soient visitez et admis ensuyvant lesdictes ordonnances, sans pour ce aucunement mesprendre envers Icelle Sa Magesté⁽³⁾. De genoemde Le Saige kreeg dus de toelating om prognosticaties en almanakken te verkopen, mede na het positief advies van de Rijselse schepenen en nadat deze drukwerken waren voorzien van de vereiste privileges.

Uit het voorgaande blijkt dus overduidelijk dat de censuurwetgeving in de Nederlanden gevreesd werd en dat velen het veiliger achtten de verordeningen strikt te volgen liever dan grote risico's van bestraffing te Iopen⁽⁴⁾.

m. baelde

(1) Over de omzeiling van die wetgeving, zie o.m. de mooie publikatie van M.E. KRONENBERG, Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd, (Amsterdam, 1984).

(2) Op basis van een beslissing van de Geheime Raad; Brussel, Algemeen Rijksarchief, Oostenrijkse Geheime Raad, nr. 672, f^o 111v^o.

(3) Voor een analoog geval te Doornik in 1559, zie Brussel, idem, nr. 673, f^o 75.

(4) Zie o.m. de bijdrage van M. BAELDE, De toekenning van drukkersoctrooien door de Geheime Raad in de zestiende eeuw, in: De Gulden Passer, deel 40 (1962), blz. 19-58.