Biekorf. Jaargang 83

[p. 159]

De eerste Franse overheersing
(11 nov. 1792-26 maart 1793)
De eerste drukwerken van de revolutie te Brugge

Over de eerste dagen van de revolutie te Brugge in november 1792 is niet veel nieuws meer te zeggen, sedert Yvan Van den Berghe de gebeurtenissen uitgebreid en levendig heeft te boek gesteld⁽¹⁾.

Een paar kanttekeningen zijn evenwel nog mogelijk aan de hand van drukwerken uit deze woelige tijd. Het zou wellicht nuttig zijn een chronologische inventaris op te maken van alle druksels die tijdens deze explosieve periode te Brugge verschenen en onder de bevolking verspreid werden.

Op sommige dagen waren het 5 tot 6 verschillende drukwerken die van de Brugse persen rolden, afkomstig van de Franse commissarissen of van generaal Dumouriez, van het magistraat van de stad Brugge of van het Brugse Vrije, van de Jacobijnse Club of van één of ander lid van de Club, van de bisschop van Brugge of van heftige tegenstanders van de revolutie. De Bruggelingen werden aldus bijna uur na uur ingelicht en voorgelicht. Of ze goed wegwijs werden door al die dikwijls tegenstrijdige, meestal grootsprakerige proclamaties heen, is minder zeker.

We laten hierna de tekst van twee vroege drukwerken volgen. De eerste was enkel in zijn Franse versie gekend, en van de tweede werd slechts de eerste en de laatste zin gepubliceerd, ook in het Frans⁽²⁾.

(1) Y. VAN DEN BERGHE, Jacobijnen en Traditionalisten, De reacties van de Bruggelingen in de Revolutietijd, Brussel 1972, vooral blz. 295-372.

(2) J. VAN HESE, Journal historique, uitgave E. HOSTEN en EG. I. STRUBBE, Brugge 1931.

[p. 160]

I.
Zondag 11 november 1792
Proclamatie door de voorlopige Franse commissarissen

In de nacht van zaterdag 10 op zondag 11 november 1792 om 4 uur 's morgens kwamen 3 Franse commissarissen, vergezeld van de Brugse tabakhandelaar G.J. Genotte voor de poorten van Brugge, en verklaarden de stad in bezit te komen nemen in naam van generaal Dumouriez.

Om 9 uur gingen ze zich aanmelden bij het stadsmagistraat aan wie ze hun eisen meedeelden, die trouwens allen onmiddellijk werden ingewilligd.

Daarna lieten ze een proclamatie drukken bij de Weduwe Van Praet en gratis ronddelen in de stad.

De tekst van deze proclamatie was ons tot hiertoe bekend in een Franse versie die voorkomt in het dagboek van Jan Van Hese⁽³⁾.

De proclamatie werd evenwel in het Vlaams gedrukt en uitgedeeld, zoals blijkt uit een exemplaar aanwezig in de ‘Miscellaneae Van Huerne’⁽⁴⁾.

Deze tekst is veel kleurrijker dan de Franse versie die Van Hese heeft opgetekend (of was het een vertaling van zijn Hand?) en houdt zowat het midden tussen een revolutionair pamflet en een herderlijk schrijven met de aanspreektikel ‘Aen de lieve ende beminde broeders ende mede-borgers dezer Stad ende Vrije Van Brugge’.

Vooral ook het slot is plezierig: ‘Vive Dieu’ wordt ‘Lang leve Godt’ en ‘Vive tous les bons amis ensemble’ wordt ‘Lang leve alle de Goede Vriendekens 't zaement’!

Hier volgt de tekst in extenso zoals hij op een klein in folio, zonder opgave van drukker, bewaard werd:

(3) J. VAN HESE, a.w., blz. 5.

(4) Stadsbibliotheek Brugge, nr. 20/1058: Miscellaneae Van Huerne. Deze belangrijke collectie drukwerken uit de periode 1792-95, waaronder verschillende drukken die alleen in deze collectie te vinden zijn, was lang in privé bezit en werd in 1976 door de Brugse stadsbibliotheek verworven. Het is een uitzonderlijke bron over de revolutietijd te Brugge.

[p. 161]

‘Op het verzoek van den Borger ende Franschen Generaal DUMOURIER, ende van alle de waere Vaderlanders, zij kondigen aen de lieve ende beminde Broeders ende Mede-Borgers dezer Stad ende Vrije van Brugge:

1^o	Dat alle de inwoonders dezer stad van heden Vry ende Liber gedeclareerd worden.
2^o	Dat de intentie van de Fransche ende Belgische Natie, verzoekt het Gemeynte van alle droevigheden^(5) af te stappen en hun te gedraegen als waere Broeders ende Vrienden.
3^o	Dat alle d e gene die ergens in verlegen zijn, zullen hun mogen addresseren aen den commissaris-generaal van de Belgische Troupen, residerende tot Kortrijk, die hun volle ende genoegelijke satisfactie zal geven. Lang leve GODT Lang leve het Vaderland Lang leve alle de Goede Vriendekens 't zaement 't oorconde DE GENDT, capiteyn-commandant en DELVOYE, eersten Lieutenant. My present commissaris van de vivres DE BISSCOP’.

Van Hese - heftig tegenstander van de revolutie - noteerde in zijn dagboek dat de heren commissarissen zich na de uitdeling van deze proclamatie, grondig gingen bedrinken en 's anderendaags terug naar Kortrijk vertrokken, zonder hun logementskosten in ‘De gouden arend’ betaald te hebben!

(5) Droevigheid: boosaardigheid, kwaadwilligheid (zie De Bo, Westvlaamse Idioticon, blz. 235). - Van Hese vertaalde het als “dissentions”.

II.
15 november 1792:
De eerste proclamatie van de Jacobijnse Club

De ‘Genootschap voor Eendracht, Vryheid en Gelykheid’ was op maandag 12 november voor het eerst openlijk in vergadering bijeengekomen in de lokalen van de ‘Cercle Littéraire’ op de Markt.

De volgende dag werd beslist de club open te stellen voor allen die zich wilden inschrijven: verschillende tientallen Bruggelingen lieten zich op de ledenlijst inschrijven.

Dinsdag 13 november werd dan overgegaan tot de offi-

[p. 162]

ciële oprichting van het ‘Genoodschap van de Vrienden van Eendragt, Vryheyd en Gelykheyd’, de eerste Jacobijnse club in de Oostenrijkse Nederlanden. Het opgestelde reglement van inwendige orde werd gedrukt en uitgedeeld. Deze tekst is ons eveneens bewaard door het dagboek van J. Van Hese⁽⁶⁾.

Op donderdag 15 november werd door de Club een beginselverklaring gedrukt en doorheen de stad trokken de clubisten, begeleid door tromgeroffel om de tekst voor te lezen.

Van de tekst publiceerden de uitgevers van Van Hese enkel de eerste en de laatste zin, in zijn Franse versie. De oorspronkelijke tekst in het Nederlands werd tot hiertoe niet gepubliceerd⁽⁷⁾. We laten hem hierna volgen, zoals hij voorkomt op een blad klein in-folio, zonder drukkersnaam in de ‘Miscellaneae Van Huerne’.

(6) J. VAN HESE, a.w., blz. 109-112.

(7) Hierbij een kleine aanvulling op Y. VAN DEN BERGHE, a.w., blz. 306: het vlugschrift verscheen op 15de en niet de 13de, en er was in vermeld dat de bijeenkomsten in het lokaal van de Société littéraire zouden plaats hebben. De 15e 's morgens had de club trouwens beslist voortaan in de stadshallen te vergaderen (J. VAN HESE, a.w., blz. 15).

‘Aen onze mede-borgers’

De ketenen van Slavernie zyn eyndelinge verbryzelt, de dwingelandie en haere vreede verdedigers worden van alle kanten door de Zegenpraelende Wapenen van onze dappere Naer-beuren achtervolgt en verplettert, met een woord den dag der Nederlantsche Vryheyd is gekomen, de gulde Eeuwe heeft op nieuws haeren oorspronk genoomen... Maer ondertusschen de grootheyd van den stap van de Slavernie tot de Vryheyd, gevoegt met de verwerringe de welke den noodzaekelyken gezel is van alle ontwentelinge zoude konnen beletten van uyt deze gelukkige gebeurtenisse al het voordeel te raepen dat de belangen van ons Vaderland zoo kragtiglyk vereysschen; ende overzulkx is het van de uytterste aengelegentheyd, dat naementlyk in de eerste dagen van onze bekomene verlossinge alle de weldunkende Borgers aen elkanderen hunne bemerkingen mededeelen ende alle hunne poogingen vereenigen om het gebauw van onze Vryheyd op eenen onbeweegbaeren grondsteen te handhaeven.
Aengewakkert door deze ende meer andere kragtige beweegredenen een groot deel yverige Vaderlanders der Stad Brugge hebben opgeregt een Genoodschap onder den Naem van VRYHEYD, GELYKHEYD ende EENDRAGT, 't gone dagelykx 's naer middags ten vier uren syne vergaederinge publykelyk zal houden, een-ider aenmoedigende (uyt den naem van het Gemeenbest) van de zelve by te woo-

[p. 163]

nen, ende aldaer de voorstellen te komen doen, de welke den Vaderlandschen yver hun zal voorschryven; men vleyt zig dat deze Oprechtinge te zeer overeenkomstig is met de gevoelens waer mede alle onze mede-Borgers zyn bezielt, om dat men zoude konnen twyffelen, of deze met een voldoende oog door een-ider van hun zal aenzien worden; middelertyd nogtans alzoo de vyanden van het gemeen wel-zyn in deze tyde omstandigheden meer als oyt hunne looze poogingen verdobbelen om den rechtvaerdigsten handel te ontaerden ende verkeerdelijk op te geven; is het om deze snoode inzigten te voorkomen, dat het genoodschap in raede gevonden heeft van te verklaeren dat zy zig geene de minste macht ofte heerschappye en verstaet toe-te-eygenen, nogte ook dat haer voorwerp geenzins en is van Wetten te geven, maar eeniglyk van haere beraemingen ende besluyten als enkele bemerkingen aen hunne mede-Borgers mede te deelen, bezonderlyk voor oogen hebbende van door haer onderwerpinge aen de Wetten, de welke door de representanten des volks zullen worden voorgehouden, als ook door haere gehoorzaemheyd aen de Machten, aen wie de uytwerkinge der zelve zullen zyn toebetrouwt, te verhaesten den oogenblik van de volkomen werkstellinge, der gevoelens van VRYHEYD, GELYKHEYD ende EENDRAGT.

De kenspreuk van het Genootschap, ‘Vrijheid, Gelijkheid en Eendracht’ verwees als inspiratiebron duidelijk naar de Franse Jacobijnse clubs.

Nochtans vindt men in deze eerste tekst een toon die veel meer in de lijn lag van de Brabantse Omwenteling dan wel van de Franse revolutie.

Geen enkele allusie op aanhechting bij Frankrijk, integendeel: ‘... den dag der Nederlantsche Vryheid is gekomen’, ‘Ons Vaderland’, ‘Yverige Vaderlanders’, ‘den Vaderlandschen yver’: allemaal begrippen die regelrecht naar de vorige revolutie en naar het idee van oprichting van onafhankelijke Provinciale staten verwezen.

Behalve voor een kleine groep overtuigde aanhangers van de aanhechting bij Frankrijk, kon men bij de eerste invasie van de Franse republiek op ons grondgebied, voor wat de houding van het grootste deel van de ‘Clubisten’ betreft, van een ‘historisch misverstand’ spreken.

a. van den abeele