Biekorf. Jaargang 81

[p. 197]

[Nummer 3]

Onbekend werk van Eduard de Dene

Het regeringseinde van Karel V was voor de vorst, maar vooral voor zijn onderdanen, een tumultueuze en sombere periode. Ter inleiding op wat volgt, brengen we uit deze periode en meer bepaald uit de jaren 1551-1553 vooraf enige politieke gegevens samen⁽¹⁾.

In 1551 sluit de Franse koning Hendrik II een alliantie met de Duitse protestantse vorsten, en verklaart op 26 september van dat jaar de oorlog aan Karel V. Hendrik II neemt Metz in (10 april 1552), en de Duitse vorsten jagen de keizer in Duitsland zelf op de vlucht. Het beleg van Metz door Alva in januari 1553 levert Karel niets op; de bisdommen Metz, Toul en Verdun blijven intussen Frans bezit. Na keizer Karels nederlaag in Duitsland, en na de mislukking voor Metz, verplaatst de strijd zich naar de Nederlanden zelf. De steden Terwaan en Hesdin - waarvan Hesdin in de loop der jaren 1551-'52 verschillende malen van eigenaar wisselde - worden in 1553 (respektievelijk op 20 juni en 19 juli) door de keizerlijke troepen ingenomen en totaal verwoest.

Dit is slechts een beknopte, en bijgevolg onvolledige beschrijving van wat er zich in de rommelige jaren 1551-'53 op politiek vlak afspeelde. Ze poogt echter wel de historische achtergrond te schetsen waartegen men de teksten, die in dit artikel uitgegeven worden, dient te lezen.

1981 lijkt een niet onvruchtbaar jaar te worden voor direct en indirect onderzoek rond de gebeurtenissen van 1553 in Terwaan en Hesdin. Twee zaken kunnen in ieder geval

(1) Voor meer historische informatie, zie o.a. de AGN IV, Utrecht, Antwerpen e.a., 1952, blz. 119-121.

[p. 198]

al vermeld worden. In het najaar wordt bij de uitgeverij Familia et Patria een studie over Terwaan gepubliceerd⁽²⁾, en enige tijd geleden maakten A. Dewitte en N. Geirnaert mij attent op twee papieren bladen met werk van de Brugse rederijker Eduard De Dene: twee folio's met gelegenheidspoëzie, geschreven naar aanleiding van de verovering van Terwaan en Hesdin in 1553⁽³⁾.

De bladen worden bewaard in het stadsarchief en maken er deel uit van de verzameling De Meyer⁽⁴⁾, waar ze tussen de bladzijden van het afschrift dat Just. van Damme in 1838 van De Denes Testament Rhetoricael maakte, werden ingevoegd. De folio's bevatten vijftien chronogrammen of jaarverzen (samen 84 regels) waarin telkens het jaartal 1553 werd verwerkt. Acht van deze jaardichten werden door De Dene in zijn Testament opgenomen⁽⁵⁾, de resterende zeven (41 versregels) waren tot nu toe onbekend.

Geschiedkundig leveren deze folio's uiteraard geen nieuwe gegevens op, maar literair-historisch gaat het hier om een des te belangrijker vondst. Ik groepeerde een aantal motiveringen voor een dergelijke bewering in drie hoofdstukjes.

(2) J. VAN BUGGENHOUT, De vernietiging van Terwaan, Kortemark- Handzame, 1981.

(3) A. Dewitte publiceerde reeds een twintigtal regels uit deze verzen (de nrs. IV, V, VIII, X en XI) in zijn 500 jaar vrye archiers van mynheere sint-sebastiaen te sint-kruis-brugge, Brugge, 1975, blz. 119-120. Het tweede van deze folio's is te zien op de tentoonstelling Vlaamse kunst op perkament (Gruuthusemuseum Brugge, tot 18 okt.; catalogusnr. 11).

(4) De Meyer (1786-1861) was chirurg en professor in de chirurgie en verloskunde te Brugge. Hij publiceerde verschillende werken over de geneeskundige wetenschappen en over de geschiedenis van de geneeskunde. Zie A. VANDEWALLE, Beknopte inventaris van het stadsarchief van Brugge, deel I: Oud archief, Brugge, 1979, blz. 186.

(5) TR, fol. 330r (31-34), fol. 330v (1-28) en fol. 331r (1-14). Zie ook de teksteditie, bij de gegevens boven elk chronogram.

1. Bekend en onbekend werk van De Dene

In het Nationaal biografisch woordenboek geeft A. Schouteet een overzicht van wat er van De Denes werk bewaard bleef⁽⁶⁾: een refrein uit 1545 over de Bogardenschool; het bekende Testament Rhetoricael, een 465 folio's tellend ver-

(6) NBW I, 1964, kol. 403. Schouteet geeft er in zijn bibliografie (a.w., kol. 404) ook de secundaire literatuur waarin men de nodige informatie i.v.m. het overgebleven werk van de Brugse rederijker kan vinden. In de hiervolgende voetnoten wordt deze lijst aangevuld.

[p. 199]

zamelhandschrift van 1561⁽⁷⁾; de embleembundel De warachtighe fabulen der dieren uit 1567⁽⁸⁾; de inleidende lofdichten bij het traktaat Van de peste van Jan Pelsers (Brugge, 1569) en tenslotte nog de Prijskaert, die hij voor de rederijkerskamer De Drie Santinnen opstelde in 1570. Bij deze reeks kunnen we ook nog de Rhetoricale wercken van Anthonis De Roovere vermelden, waarvan De Dene in 1562 de uitgever was, en waarin hij o.a. een voorbericht schreef⁽⁹⁾.

Toch is volgens Schouteet nog een aanzienlijk deel van zijn werk verloren gegaan: een verklaring die volledig beaamd mag worden. Zo weten we b.v. dat De Dene herhaaldelijk letterkundig werk voor de Bogardenschool heeft geleverd. In de jaren 1544-1560 zorgde hij er voor verschillende esbattementen, toneelspelen en liederen⁽¹⁰⁾. Ook als factor van De Drie Santinnen moet hij ‘per definitie’ literair productief geweest zijn: een factor was immers ‘de dichter der kamer, belast met het vervaardigen van alle noodige gedichten en tooneelstukken voor bijzondere feesten, met het oplossen der vragen door andere kamers voorgesteld en met het uitschrijven der prijskaarten’⁽¹¹⁾. Bij het doorbladeren van zijn Testament ontdekt men dat De Dene bovendien op diverse plaatsen zelf naar eigen werk verwijst⁽¹²⁾:

(7) Voor de volledige tekst zie Jaarboek... ‘De Fonteine’ XXVI (1975), XXVIII (1976-1977) en XXX (1978-1979); het deel met de (onontbeerlijke) aantekeningen moet nog gepubliceerd worden. Als inleiding op deze tekstuitgave raadplege men tevens A. VAN ELSLANDER, W. WATERSCHOOT en D. COIGNEAU, Eduard de Dene en zijn Testament Rhetoricael (1561), in Jaarboek... ‘De Fonteine’ XIX-XX (1969-1970).

(8) Van dit werk brachten M. Goetinck en W. Le Loup een anastatische herdruk (met historische toelichting) op de markt (Roeselare, 1978).

(9) J.J. MAK, De gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle, 1957, blz. 7 ev. en blz. 23-25.

(10) A. SCHOUTEET, Een weinig bekend referein van Eduard de Dene, in Biekorf 53 (1952), blz. 74-75, waar ook verwezen wordt naar L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Inventaire diplomatique des archives de l'ancienne école Bogarde à Bruges, III, Brugge, 1900, blz. 1004-1009, 1011 en 1022.

(11) G.D.J. SCHOTEL, Geschiedenis der rederijkers in Nederland, Rotterdam, 1871², I, blz. 89, en vgl. ook MAK, Rhetoricaal Glossarium, s.v. Factor. K. De Wolf schrijft trouwens in zijn art. Testament Rhetoricael van Eduard de Dene (in Biekorf 41 (1935), blz. 123-131): ‘Als factor der kamer “De Drie Santinnen” maakte De Dene in de jaren 1566-1571 “nieuwe spectaclen” of “spelen van sinne” om te vertoonen op H. Bloeddag’ (blz. 124).

(12) De cursiveringen en de interpunctie in de teksten werden door mij aangebracht; gebruikte hulpmiddelen: WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal), MNW (Middelnederlandsch Woordenboek), RG (Rhetoricaal Glossarium), De Bo (Westvlaamsch Idioticon).

[p. 200]

fol. 15v (23-27)

 

Myn zeuen spelen vanden helighen sacramente,

 

By my Tanderen tyden gheComponeert,

 

ghedaen spelen binder voorkercke vanden convente,

 

heb ick hemlieden te gheuene gheordonneert,

 

indient myn weduwe Accordeert.

convente: het Predikherenconvent.

Schoolkyndren vanden Boghaerde,

Die Laet Ick achtere, Eer ick in de eerde zoke
Myn zeuen staende spelen: de ghuene die
tandren tyden ghespeilt zyn daer binder beloke,
zonderlynghe tspel der gheestelicker Loterie;
indien dat naermaels noch eens geschie
dat die anderwaerf speelwys vertooght mochten wesen,
doch een Aue maria gheboghender knie
Bid ick dat zy ouer myn ziele Lesen.

zoke: van zoken, slaap, sluimer (RG. blz. 528; vgl. ook De Bo en Loquela i.v.).

staende spelen: spelen van zinne (zie MNW VII, 1884, RG 400 en Matthijs de Castelein, De conste van rhetoriken, Gent, 1555, blz. 220).

Van myn diueerssche spelen end Esbatemenlen,
zouder yemandt nemen in gheen behaeghen
dan dat hyder wilde zyn zeghel an Prenten,
Laetse dan Liefuer tscrudeniers draeghen
en den versmader met sulpherhulst zyn poorte vaeghen.

zyn zeghel prenten an: synonieme uitdrukking van zyn poorte vaeghen met.

Ook verwijst De Dene op enkele plaatsen blijkbaar naar boeken waarin hij eigen werk samengebracht had:

De Ionghe baghynekens daer vanden choor,
die kerstdaeghe naer vespren doen debuoir
om Leyssen, wieghende iesum tkyndeken cleene,
daer menich comt ghewandelt om hebben ghehoor,
die ion ick myn Leyssebouck, end anders gheene,

[p. 201]

 

ten dienste van die zynghen can (...)

 

maer stonder myn weduwe ieghens te kyfuene,

 

Ten minsten omme dese drie huut te scryfuene

 

hemlieden tbouck Leene.

die debuoir doen: syn debuoir doen, die hun best doen, zich inspannen.

Leyssen: zingen (niet in MNW, RG of WNT); een leis (verkorting van kyrieleis) is in de 16e eeuw de benaming voor een kerstlied (WNT VIII, 1500); hier: kerstliederen zingen.

dese drie: de onmiddellijk op deze verzen volgende drie liederen.

Myn kynderen

Nu en Can ick my niet onvaderlick veynsen,
al es myn sterfhuus ghenough bezwaerst,
zo moet ick oock om myn kynderen peynsen;
dies gheefze - Al zouder zommich vp greynsen -
de schoone Partyen hier naer verclaerst.
Van drie groote Voluumboucken van Rhetorycken
gheef ick elck van myn Ioncxste zuenen eene;
den oudsten en Can ick niet veronghelycken,
gheef ick myn Viercantbouck (...)
welck bouck inhoud sticken, Al by my ghemaect.
Nu offer deis drie wilden twistich naer Rauelen,
datse elck naer zyn kiesynghe zou oorbooren,
neen: daer de .H vpstaet, zal hans zonder cauelen,
daer de .V., vincentken, achter en vooren,
en daer dees .v. vpstaet, victoorken toebehooren⁽¹³⁾.

deis drie: zijn jongste zonen.

Rauelen: dobbelen (WNT XII, 171).

datse: -se, de Voluumboucken.

kiesynghe: verkiezing, keuze (WNT VII, 2852).

oorboren: gebruiken, tot zijn voordeel aanwenden (WNT XI, 1451).

zonder cauelen: 1) zonder er om te loten (vgl. Rauelen) of 2) zonder het in delen te splitsen, zonder het op te delen (WNT VII. 1900-1901).

Conclusie: we hebben wel enige zekerheid over het feit dat De Dene heel wat meer geschreven heeft dan datgene wat we van hem overgeleverd gekregen hebben. Vermoedens die echter tot nu toe door niets concreets (i.c. enig literair werk) gestaafd werden. Alle nieuwe stukken (zoals deze twee bladen chronogrammen), hoe fragmentarisch of hoe miniem ook,

(13) Alleen bij myn Viercantbouck stelt De Dene uitdrukkelijk dat dit enkel werk van zijn hand bevat. Hoewel het mij minder waarschijnlijk lijkt kan het uiteraard dat het bij de drie groote Voluumboucken (en eventueel ook bij myn Leyssebouck op fol. 59r) boeken betreft waarin (ook) werk van andere auteurs opgenomen is.

[p. 202]

en om het even of ze bekend of onbekend materiaal bevatten, verdienen dan ook tenvolle onze aandacht. Dit geldt in feite voor de meeste oudere teksten: getuigen van periodes die (zoals middeleeuwen en renaissance) literair gezien nogal gehavend tot in de 20e eeuw geraakt zijn, mogen altijd met enig respect behandeld worden. Maar het geldt zeker voor iemand als De Dene, die tot de meest vooraanstaande rederijkers van zijn tijd wordt gerekend.

2. Een autograaf

Een tweede en gewichtiger reden waarom deze nieuw ontdekte jaardichten belangrijk zijn, is dat het hier - net zoals bij het Testament Rhetoricael - om een autograaf gaat: we herkennen het geschrift inderdaad onmiddellijk als de sierlijke en geoefende hand van de klerk De Dene. Autografen zijn stukken waar men zuinig op moet zijn: onze (oudere) letterkunde is immers uiterst schaars gezegend met dergelijke exemplaren uit de pen van de auteur zelf⁽¹⁴⁾.

Waar plaatsen we deze autograaf nu binnen het oeuvre van De Dene, of anders gezegd, waar komen de twee bladen vandaan?

Het kan zijn dat de twee folio's een tijdlang samen met het Testament bewaard werden en dat de copiist van dit Testament, in wiens afschrift de chronogrammen aangetroffen werden, de bladen er uitlichtte omdat ze er toch geen wezenlijk deel van uitmaakten⁽¹⁵⁾.

Het uitzicht van de bladen lijkt er echter ook op te wijzen dat ze geruime tijd apart bewaard gebleven zijn. Over de volle lengte en breedte vertonen de bladen nl. gelijklopende vouwen (één lichtere in de lengte, en drie duidelijkere in de breedte): blad één werd blijkbaar op blad twee gelegd en zo tweemaal in de breedte en éénmaal in de lengte geplooid. Daarnaast kan men op enkele van de horizontale vouwen een aantal op elkaar passende gaatjes ontdekken, die ontstaan

(14) Aldus ook de uitgevers van het Testament in hun verantwoording, Jaarboek... ‘De Fonteine’ XXVI (1975), blz. 5.

(15) De twee papieren bladen behoren inderdaad niet tot de bekende verzamelcodex: de inhoud overlapt immers een deel van het Testament (gedeeltelijk fol. 330r-331r) en uit de beschrijving van het handschrift (Jaarboek... ‘De Fonteine’ XIX-XX (1969-1970), blz. 115 ev.) blijkt nergens dat twee dergelijke folio's uit de codex verdwenen zijn. Bovendien komt er op één van de twee bladen een watermerk voor (een gesp of een horen?) dat niet in het Testament voorkomt (zie a.w., blz. 117 ev.). Ook in BRIQUET, Les Philigranes, kon ik het niet terugvinden.

[p. 203]

lijken te zijn doordat de twee bladen ooit met een touw werden samengebonden. De ommezijde van het tweede folio is tevens tussen twee van de horizontale vouwen duidelijk donkerder en vuiler dan de rest. Dit kan te verklaren zijn doordat dit deel de bovenkant vormde van het samengebonden duo en doordat de twee bladen ergens lange tijd in die toestand bleven liggen, waardoor de kleur kon verschieten. Waar ze op die manier de jaren doorkwamen blijft voorlopig een open vraag.

Ondertussen blijft ook de oorsprong van de twee bladen nog steeds zo'n open vraag. We hebben er al op gewezen dat ze niet tot het Testament Rhetoricael behoren. Ook dat ze als een soort voorwerk, een ‘klad’ voor een stuk uit de verzamelcodex hebben gefungeerd, is uitgesloten: daarvoor is het schrift te mooi en de afwerking te verzorgd⁽¹⁶⁾. De chronogrammen lijken trouwens ouder te zijn dan het Testament, een conclusie die ik baseer op de (subjectieve) veronderstelling dat De Dene wel geen uitgebreide reeks chronogrammen meer zal schrijven ongeveer tien jaar na de feiten waarvan sprake (nl. eind 1561, bij het samenstellen van zijn verzamelhandschrift)⁽¹⁷⁾. Iets vastere grond kreeg ik echter onder de voeten bij een vergelijking van (ogenschijnlijk minder belangrijke) varianten in deze stukken, vergeleken met de corresponderende tekst in het Testament⁽¹⁸⁾. Een laatste argument om de ‘kladwerk-hypothese’ af te wijzen, is het feit dat de auteur het tweede blad aan het einde van de recto-zijde met zijn naam ondertekende, iets wat men bij kladwerk waarschijnlijk wel niet direct zal doen.

Moeten we de folio's dan als een op zich staand stuk beschouwen? Dat zou kunnen: de eenheid naar vorm en inhoud (het zijn allemaal jaarverzen over dezelfde gebeurtenissen) kan hiervoor pleiten. Ook de ondertekening kan in

(16) De Dene heeft in de jaarverzen, in tegenstelling met die in het Testament, waar hij dit niet deed, de te tellen letters (romeinse cijfers) steeds in het rood geschreven en/of onderstreept (cf. infra, blz. en de teksteditie). We moeten echter toegeven dat vooral de ommezijde van het tweede blad slordig aandoet: in nr. XIII en XIV komt geen rood voor, en nr. XV staat ondersteboven, onderaan de bladzijde; voor een poging tot verklaring, zie de codicologische aantekening bij lv9.

(17) Vgl. L. ROOSE (ed,), Religieuze poëzie van Cornelis Crul, Zwolle, 1954, blz. 10, waar de uitgever i.v.m. een chronogram van Crul - een Antwerpse rederijker en tijdgenoot van De Dene - opmerkt: ‘Men mag onderstellen dat een gelegenheidsstukje als het Carnation niet lang na de gebeurtenis zelf zal zijn tot stand gekomen’.

(18) Zie hiervoor de codicologische aantekening bij op - Cop in nr. XI (2r21) en bij vransche in nr. VII (1v15).

[p. 204]

die richting wijzen: de folio's mochten blijkbaar geen ‘naamloze’ bladen midden één of andere verzameling zijn. Misschien waren er voor De Dene welbepaalde redenen (gaf hij de teksten uit handen?) om de bladen op die manier te kenmerken als een afgerond en afzonderlijk werkstukje van zijn hand.

Een derde mogelijkheid tenslotte, is dat de bladen ooit deel uitmaakten van nu verloren gegane verzamelhandschriften van De Dene, als de al vermelde groote Voluumboucken van Rhetorycken of het Viercantbouck⁽¹⁹⁾.

Veel ‘misschien’ en veel ‘het kan dat’, zo lijkt het. Veel vragen en veel gissingen, die door een grondiger studie van en rond deze bladen wellicht (gedeeltelijk) kunnen beantwoord, bevestigd of ontkend worden. Toch kunnen we een paar zaken met vrij grote zekerheid samenbrengen: de bladen in het stadsarchief zijn ouder dan het Testament Rhetoricael; ze zijn verzorgder en uitgebreider; het Testament bevat op de te vergelijken folio's niets dat deze bladen niet hebben. Deze gegevens maken het ons mogelijk de volgende hypothese op te stellen omtrent de twee folio's en hun geschiedenis: de jaardichten werden kort na de feiten van 1553 geschreven; De Dene selecteerde er in 1561, bij het schrijven van zijn Testament, een aantal chronogrammen uit, zodat de folio's als legger rechtstreeks met het Testament Rhetoricael verbonden zijn.

Welke norm of normen de auteur bij zijn selectie hanteerde is niet direct duidelijk. Misschien baseerde hij zich o.a. op de lengte of op de herkenbaarheid van de feiten in deze jaarverzen: de iets langere (bv. de nummers II, VI, IX en XII) werden niet opgenomen, en ook die waarin de naam van Hesdin of Terwaan niet te lezen is komen niet in het Testament voor (bv. III en XIV). Opvallend is ook dat hij de stukjes aan de kant heeft gelaten waarin vooral diernamen de tekst a.h.w. ‘anecdotischer’ maken (nl. II, III, VI en IX). Tenslotte kunnen ook praktische overwegingen (nl. het niet willen of niet kunnen gebruiken van rode inkt, zie voetnoot 16) bij De Dene meegespeeld hebben: hij koos enkel chronogrammen waarin alle ‘telbare’ letters ook moesten meegeteld worden om aan het getal 1553 te komen⁽²⁰⁾. Jaardichten (zoals o.a. II, VI en IX) waarin met rood moest ge-

(19) Cf. supra, blz. 201, in het fragment van fol. 131r. Deze derde mogelijkheid sluit uiteraard de tweede niet uit.

(20) Voor de v in vp en Cvp (TR, 330v 12 en 14), zie de codicologische aantekening bij 2r19 en 21.

[p. 205]

werkt worden om binnen de groep van telbare letters een onderscheid te maken tussen ‘bruikbaar’ en ‘niet bruikbaar’ kwamen dan niet in aanmerking. Enkel het langere nr. VII, waar de jaarletters in een St.-Andrieskruis geschikt werden, schreef hij wel over, waarschijnlijk juist omwille van die speciale ordening.

3. Tekstuele elementen

De waarde van deze chronogrammen wordt eveneens bepaald door hun louter tekstuele elementen: ze vormen een aardig en interessant stukje rederijkersliteratuur. Niet alleen aardig en interessant omdat ze onbekende teksten of variantenmateriaal opleveren, maar ook omdat ze literair en vooral literair-technisch van het talent van de auteur getuigen⁽²¹⁾.

De Dene lijkt inderdaad over ruimschoots voldoende technische rederijkersbagage te beschikken, om jaardichten te maken die nergens geforceerd of te gezocht aandoen. In het Testament Rhetoricael laat hij trouwens herhaalde malen zijn behendigheid in dit soort rederijkerswerk zien⁽²²⁾. Alle carnations - en de begeleidende varianten - bevatten, zoals het bij dergelijke stukken hoort, in (een aantal van) de aanwezige letters m, c, l, i (ij of y) en x het jaartal naar aanleiding waarvan de tekst geschreven werd. Het feit echter dat De Dene de jaarletters vaak als gewone letters schrijft, en niet als kapitalen (wat volgens de definitie in het WNT gebruikelijk is⁽²³⁾) werkt wel versluierend. Maar meestal is het duidelijk genoeg dat het om een jaarvers gaat: dikwijls staat er een datum in de marge, of leest men boven het dichtstukje het alleszeggende woord carnation⁽²⁴⁾. Eén keer treft men in het Testament een jaardicht zonder onmiddellijke verduidelijkende mededeling aan (fol. 331r, 15-18)⁽²⁵⁾. In de Tafel voorin (zie voetnoot 22) valt het echter wel onder

(21) Toch lijkt De Dene bij zijn berekeningen één foutje gemaakt te hebben: in nr. VI komt men na optelling van de rode letters slechts tot 1548.

(22) Zie De Denes Tafel of Regystre, i.v. Carnation. Jaarboek... ‘De Fonteine’ XXVI (1975), blz. 14.

(23) WNT VI, 1536 i.v. Incarnatie.

(24) Wanneer het om een reeks gaat (zoals in de hier besproken teksten) betitelde De Dene de jaarverzen die het eerste Carnation begeleiden, vaak met (een) Ander, wat dan voluit als ‘(een) Ander carnation’ kan gelezen worden.

(25) Sinte quintin ste in Vreden
nv ghewonnen onderdanich
Andre vrancxsche steden
Essere oock toe vermanich

[p. 206]

de algemene noemer Carnations diueerssche van terwanen ende andere steden. In de hier uitgegeven chronogrammen maakte De Dene het een lezer nog gemakkelijker: zoals al vermeld in voetnoot 16 zijn alle letters of woorden die men bij het optellen nodig heeft, rood onderstreept of in het rood geschreven. Bij de carnations in het Testament deed De Dene dit niet⁽²⁶⁾. De teksten van het stadsarchief geven ons op die manier, naast de hierboven al genoemde chronogrammen-indicatoren, hun eigen, duidelijke sleutel om een deel van het Testament Rhetoricael (vlugger) te interpreteren zoals het geïnterpreteerd moet worden.

(26) Dit blijkt toch niet uit de aantekeningen in de teksteditie. D. Coigneau, één van de uitgevers, verzekerde mij telefonisch dat er op fol. 330r-331r geen rode letters voorkomen; dit zou anders zeker bij de codicologische gegevens die men na elke foliozijde verzameld heeft, aangestipt zijn. Hierbij dank ik dhr. Coigneau voor de bereidwilligheid waarmee hij een en ander in het handschrift nagekeken heeft.

Tekstuitgave

Verantwoording van de gevolgde werkwijze

Bij de hiervolgende editie werd gekozen voor de diplomatische uitgavetechniek: nergens werd de spelling gewijzigd of werd er een hedendaagse interpunctie aangebracht; ook de bladspiegel en het schriftbeeld (gebruik van hoofdletters, het aan- en vaneenschrijven van woorden) werden zo nauwkeurig mogelijk gereproduceerd. De autograaf komt zo het meest tot zijn recht: respect voor de schrijver en zijn eigen handig produkt verdienen in dit geval voorrang boven het gemak van moderne leesgewoonten⁽²⁷⁾. Bovendien is deze uitgave op die manier uniform met die van het Testament Rhetoricael.

Na elke bladzijde volgen twee rubrieken: één met de varianten⁽²⁸⁾ en de codicologische aantekeningen, en één met woorduitleg.

Boven elk stukje wordt aangeduid waar de tekst in het Testament (TR) te vinden is, of of hij nog onbekend (onb.) was.

De nummering van regels en chronogrammen werd door mij aangebracht. De rode jaarletters werden cursief gedrukt.

Voor de geraadpleegde naslagwerken, zie voetnoot 12.

(27) Zie ook de verantwoording bij de editie van het TR, Jaarboek.. ‘De Fonteine’ XXVI (1975), blz. 5.

(28) Alleen belangrijke verschillen in woordenschat en spelling worden aangegeven.

[p. 207]

Tekst: 1 recto.

1. (TR, 330 r 31-33)

Carnation van terrevvane

// Tvvitigh vvedemaend / onder de borgoensche / vane //

// Es ghevvonnen, clouckelick, de stede / Terrevvane //

II. (onb.)

Een Ander

// Van eenen zalm Neemt dachter helt snel //

// vier / groote Carpers hoofden / niet achterlaet //

// gheuet eender vvuvve / ende / Rekent eens vvel //

// als ghy met drie drievvaerf tot viuen ghaet //

// Telt tIaer dat terrevvane was In soberen staet //

III. (onb.)

Een Ander

Een Vvuvve Riep / cock RiecIk vvel

I IaIe, IaIe meester harde vvel

daer Inne es tIaer Iuuste ghesommeert

Als terrevvane ghewonnen wierdt / en gheRaseert

IV. (TR, 330v 2-6)

van Terrewane en hesdijn

Plus oultre Bourgoengne viue

viue lempreur viue / Adieu hesdin

Soubz Cesar, las terrevane captiue

du tout vous Ruiner aurez la Fin

V. (onb.)

van hesdijn

hesdijn, vvaer, es dijn Conijnck nu

Es dijn moed gheel tonderbleuen

[p. 208]

 

Neghentiene Iulet had grooten gru

 

Liefst es dijn stercte dan ouerghegheuen

Codicologische gegevens en varianten:

De teksten van de twee folio's zijn meestal in een humanistische letter geschreven, een gedeelte echter in gotische cursief (zie de hiervolgende aantekeningen); misschien werden de meeste teksten in dit lettertype er (iets) later aan toegevoegd?

r 1, 4, 10, 13, 14, 15, 20, 21, 22, 23 en 24 onderstreept.

r 3 ghewonnen: de eerste n is door een nasaalstreep boven de o vervangen.

r 5: na eenen staat Neem doorstreept.

r 5 ev.: de jaarwoorden zalm, Carpers, vvuvve, vvel, drie, dievvaerf en viuen zijn rood ondersreept.

r 13, 14 en 15: gotische cursief.

r 14 gheRaseert: De Dene gebruikt hoofdletters op een wat speciale manier; niet alleen midden in een zin (vgl. bv. r 5, 7, 9 enz.) maar ook midden in een woord: dan wel steeds na een prefix of aan het begin van het tweede lid van een samenstelling (vgl. 1v21 en 2r5). Hij past dit in het TR vrij consequent toe. Voor meer voorbeelden zie ald.

Tekstverklaring:

r 1 Carnation: jaarvers, chronogram. - terrevvane: Thérouanne (net zoals Hesdin) in het huidige département du Pas de Calais. een 15 km. onder St. Omer. zie ook hierna, blz. 250.

r 2 vvedemaend: juni.

r 3 clouckelick: op een dappere, onverschrokken manier; een typisch ‘carnationwoord’ (goed voor 406 jaar).

r 5 helt: helft.

r 7 vvuvve: wouw.

r 8: de jaarletters in deze regel moeten 18 opleveren om tot 1553 te kunnen komen; gewoon optellen levert echter 23 op. Men dient dus te lezen: ‘als je driemaal tot vijf gaat (3 × 5 = 15). met daar nog drie aan toegevoegd’. Een carnation heeft echter steeds twee niveaus waarop het moet te begrijpen zijn: een rekenkundig (men moet er het jaartal uit kunnen halen). maar ook een semantisch (de tekst moet ook - los van het getallenspel - een zinvolle betekenis hebben). Dit betekenisniveau doet ons r 8 ook nog anders interpreteren. nl.: ‘als je met z'n drieën driemaal naar Vijve of Viven gaat’ (viue, Vijve-Kapelle. ten noordoosten van Brugge).

r 9 soberen: ongelukkige.

r 12 meester: vertaling van het Lat. magister, volgens het WNT (IX, 422) dikwijls in grappige toepassing op dieren in fabels (e.d.) - harde: bijw. van graad, heel erg.

r 13 ghesommeert: van sommeren (niet in WNT), opgeteld (MNW VII. 1533). hier: in het exact aantal cijfers uitgedrukt.

r 14 gheRaseert: van raseren, verwoest, met de grond gelijkgemaakt.

[p. 209]

r 15 hesdijn: 50 km ten westen van Arras, in de richting van Le Touquet.

r 16 Plus oultre: Plus ultra, devies van Karel V.

r 18-19: aanspreking tot het ingenomen Terwaan (terrevane captiue).

r 18 Cesar: Karel V. - las: hélas.

r 19 du... Ruiner: oorzaak van het avoir la Fin.

r 21 ev.: het spel op de naam (h)esdijn is opvallend; ook de expressieve alliteratie grooten gru getuigt van enig literair talent,

r 22 tonderbleuen: achterwege gebleven.

r 23 gru: gruwel, verschrikking.

r 24 Liefst: met plezier (blij dat alle gru voorbij was?).

1 verso.

VI (onb.)

Als de Mesije vvilde den arendt ghelijcken
en vlaender de leeu hem quam vroom by staen
Den Lupaert van verre tspel wilde kijcken
Twee snelle valcken toezaghen met practijcke /
Om de lelie Comen huten velde slaen
En daer de vvuvven vochten om de daermen zaen
Int zelfde Iaer
vvierdt hesdijn Andervvaerf den arend onderdaen
Ende terrevvane gheel gheraseert der Naer

VII (TR, 331r 3-14)

VVeest danchaer god almachtich Van zijnder gracie
Sinte Loys helich fiertere VVas omme ghedreghen
zesten In ougst Coenelick Claer was de stacie
In sint saluators kerke Met een godsvruchtich pleghen
Bourgoensche Clemt In Couraidgen / te velde ghelegen
Alsdoe VVas dyn heyr Inde vransche Landauvven
Van terwane tot In hesdyn victorye VVel vercreghen
doende voorts de franssche macht gheel verflauvven
onsen keyser Plus oultre hopen vvij noch scauvven
wien wy als eenen tvveeden dauit ghelycken
nijemendt zal zijnen verzoenden vyandt betrauwen
dies comt hem daeghlicx volck toe huut allen

ConyncRycken

Cod. geg. en var.:

r 4: onder valcken staat dit woord nogmaals geschreven (valcken).

r 8: ond + -er-krul, ond(er)daen.

[p. 210]

r 9: na r 9 komt enig penwerk voor, dat in een opvallende gelijkvormigheid ook onder nr. XII (en onder TR, 1r27?) te zien is. Misschien gaf De Dene daarmee te kennen dat het folio ‘er op zat’. Dit zou dan ook het wat slordigere uitzicht en geschrift van de nrs. VII, XIII en XIV verklaren: zijn deze jaardichten er na de slot-pennetrek aan toegevoegd? Zie ook voetnoot 16.

r 10-21: gotische cursief

r 10-16: van r 10 tot r 16 vormen de rood geschreven letters een St.-Andrieskruis (met twee aan twee parallel lopende lijnen aangegeven), met de M van Met in de ruit, gevormd door de twee kruisende balken. Van links boven naar rechts onder. VVLCMCLVV, en van rechts boven naar links onder: VVVCMCVVV. Het palindroom-karakter van deze twee reeksen (ze kunnen zowel van voor naar achter als van achter naar voor gelezen worden) zal wel geen toeval zijn; in het TR komt dit palindroom minder tot zijn recht.

r 11: helich fiertere VVas (TR: Fiertere Die vvas). - Een m in omme is door een nasaalstreep vervangen.

r 13: godsvruchtich (TR: godsvruchtelic).

r 15: vransche, r 17 franssche (TR: in beide gevallen steeds vrancxsche, een spelling die ook verderop in het TR nog voorkomt; deze uniformering van de schrijfwijze kan er op wijzen dat het verzamelhandschrift jonger is dan deze twee bladen: bij het overschrijven zal men waarschijnlijk wel eerder de spelling systematiseren dan diversifiëren). - dyn staat boven een geschrapt heyr (?).

r 16: v + -er-krul, v(er)creghen.

r 18 Plus oultre: rood onderstreept.

r 20: v + -er-krul, v(er)zoenden. - Na vyandt staat niet doorstreept,

r 21: toe (TR: an). - Onder deze regel een lijn ter afsluiting.

Tekstverklaring:

r 1 Mesije: mug (WNT IX, 650 s.v. meuze); mug is bovendien een scheldwoord voor de Fransen (WNT IX, 1194 s.v. mug). Hier: symbool voor de Franse koning Hendrik II. - den arendt: (herald.) verwijst naar de Habsburgse arend; hier: symbool voor Karel V (zie WNT II, 616 en suppl. I, 1590).

r 3 Lupaert: (herald.) Engeland (WNT VIII, 3252).

r 4 valcken: de Duitse vorsten?

r 5 lelie: Frankrijk, i.c. Hendrik II.

r 8 Andervvaerf: Hesdin ging verschillende malen in andere handen over (zie inl. blz.).

r 9 der Naer: dienovereenkomstig; deze oorspronkelijke betekenis is vaak (zoals hier) niet duidelijk meer te bespeuren (WNT IX, 1383), zodat we het hier als een stoplap uit rijmnood kunnen beschouwen.

r 11-13: deze regels verwijzen naar de processie generael die op 6 aug. 1553 te Brugge gehouden of ommeghedreghen werd (zie ook nr. XII). Een processie generael was ‘een processie bij een bepaalde gelegenheid uitgeschreven voor alle parochies van bv. een diocees’ (WNT XII, 4262). Allerlei omstandig-

[p. 211]

heden, zowel politieke (hier: de zege van Karel V) als geestelijke gebeurtenissen, ook aangelegenheden van plaatselijk belang, gaven aanleiding tot het houden van een processie generael. Het uitgaan ervan werd steeds beslist door de schepenen, in overleg met de geestelijke overheid. Men trok met den grooten of cleenen ommeganc (al naargelang het weer) door de stad naar de kerk (hier: Sint-Salvators) die als einddoel uitgekozen was, met één of meerdere relikwieën. Op de burg of op de markt werd stacie gehouden (stacie: het in aanbidding stilhouden op een bepaalde plaats tijdens een processie; ook het altaar waarvoor men dan stilhoudt wordt stacie genoemd). De plechtigheid van het stacie houden werd (zoals hier) ook wel in de kerk, eindpunt der processie, gehouden. Meer over deze processies generael, zie E. GAILLIARD, De ‘Processiën Generael’ en de ‘Hallegeboden’ te Brugge, in Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde, Gent, 1912, blz. 1061-1229. Ook over de processie generael van 6 aug. 1553 treft men in de Brugse stadsrekeningen en Hallegeboden gegevens aan: op 5 aug. wordt een hallegebod uitgevaardigd om op 6 aug. voor de noene en binder kercke van Sint Salvators, een processie generael te houden, op verzoek van de hogere overheid, in dankbaarheid voor de overwinning van de keizer. Ook wordt bepaald dat de fierter van sinte Loys zal meegedragen worden (S.A.R., Hallegeboden, register 1530-1553, fok 471 V^o). In de stadsrekeningen van 1552-1553 (fok 83 v^o) staat te lezen dat de Dominikanen en Minderbroeders betaald werden voor twee sermoenen, die tijdens de processie gehouden waren. - Dank aan A. Dewitte en N. Geirnaert die me voor deze uitvoerige noot bereidwillig aan de nodige informatie hielpen.

r 11 Sinte Loys: van Sint Elooi. - fiertere: relikwiekast, schrijn.

r 12 Claer: schitterend.

r 14 Clemt In Couraidgen: neem toe in moed.

r 20 verzoenden vyandt: verwijst De Dene hier naar de vrede van Crespy (1544) tussen Karel V en de Franse koning?

[p. 212]

2 recto.

VIII (TR, 330v 25-28)

// 1553 //

A la, mort vilains tue tout tue tous franchois //

TaratantAra ta //

// Tsa hesdijn tsa //

Rendez vous A cesar charles qui AultreFois//

Ta Fortresse gaingna

IX (onb.)

// Een Ander //

// Neemt thooft, van een Meerzwijn zwaer

Tachterste, van een bliec vyfvvaerf der naer

grypt ooc, zyn drie middlen In hoymaend beseuen

// gheuet al twee vvuvven vergadert openbaer

Dit tsamen gherekent Rechts vyndy tIaer

Dat hesdijn den vlamynghen was vpghegheuen

X (TR, 330v 7-10)

// Een Ander //

// Tfij // dij //

// Potz elementen laet fellic strauen de loere vvalen //
// Dat vvir balde In hesdeijn vrij eijn goede buut halen //

XI (TR, 330v 11-15)

// Een Ander //

VVat vvoudes sint feltin tsa vvel op

Fluchs en Feijn //

Potz martel dat dij bloede den Cop

valt an op hesdeijn //

XII (onb.)

// Processie generale //

[p. 213]

 

Nu zesten In ougst met processie generale

25

was sinte Loijds fierter doe vrij ghedreghen

 

naer sint saluators / ende daer bij speciale

 

den dienst ghedaen tot biddene gheneghen

 

God eerende der Reijnder victorie bedeghen

 

1553

 

 

 

// E. Dene //

Cod. geg. en var.:

Alle regels (1-28) zijn rood onderstreept, met uitzondering van r 8 tot 13, waar enkel de jaarwoorden Meerzvvijn, bliec, drie middlen en tvvee vvuvven onderstreept zijn; ook tlaer, hesdijn en vlamynghen werden onderstreept.

r 2:... tAra ta (TR:... tara Ta).

r 2 en 3 worden in het TR in één versregel samengevoegd.

r 11: v+-er-kml, v(er)gadert.

r 19 en 21 op - Cop (TR: vp - Cvp); in het TR, waar geen rood gebruikt werd, kan deze v-spelling het tellen van de jaarletters bemoeilijken. Moet men dit verklaren met het feit dat De Dene in 1561 de teksten gewoon overschreef, zonder speciaal op het tellen van het jaartal te letten? Dan kan ook dit een argument zijn voor de hypothese dat het TR jonger is dan deze folio's: de duidelijkste versie mag men wel de oorspronkelijkste noemen (bij de versie op de twee bladen is door de o-spelling geen enkele vergissing mogelijk).

r 24 tot 29: gotische cursief.

Tekstverklaring:

r 5 AultreFois: waarschijnlijk niet ‘vroeger’, maar een vertaling van Andervvaerf (zie 1v8).

r 8 Meerzvvijn: bruinvis.

r 10 hoymaend: juli.

r 12 Rechts: op de juiste manier.

r 15 Tfij: foei. - dij: pers. vnw., 2e pers.

r 16 Potz elementen: vervorming van de vloek Gods elementen (WNT III, 4065). - strauen: (af) gestraft worden (volgens STOETT, Middeln. Syntaxis § 350 opm. 1 krijgt de inf. van een trans. ww. na laet een passieve betekenis). - loere vvalen: lompe Fransen; loer: zie RG 242.

r 17 wir: samentrekking van wi er. - balde: spoedig; de Duitse vorm werd al vroeg in het Nederlands overgenomen, maar raakte later weer in onbruik (WNT II, 909).

r 19 sint feltin: verbastering van Sint-Valentijn, verwensing (WNT III, 4429).

r 21 Potz martel: vervorming van de verwensing Gods marter (marteling) (WNT IX, 278).

r 23-r 25: zie de uitleg bij VII, r. 11-13.

r 28 bedeghen: volt. deelw. van bedien, voortreffelijk; meestal epitheton ornans of rijmlap (RG 35).

[p. 214]

2 verso

XIII (TR, 330v 22-23)

.1553.

Quare fremuerunt gentes
Ter causen bij dat terrewane waen/ nv cloucklick ghehent es

XIV (onb.)

Au sec au es moer niet thuus // nv alle goe dach
ze spint daer In huer bueterhuus // alsoe zou plach

XV (TR, 330v 16-20)

zijnghende

Schoon hesdijn en terrevvane
hoe sterck vvas hu bevveit
En maectet zeere den hane
Licht neder nv nv ghevelt

Cod. geg. en var.:

r 1 tot 5: gotische cursief.

r 1: .1553. (TR: Andre).

Onder r 5 een lijn ter afsluiting.

r 6 tot 10: dit jaardicht staat onderaan het folio èn ondersteboven.

r 6: zijnghende (TR: Carnation zynghende).

r 9: rode op oorspronkelijke zwarte c.

Onder r 10 een lijn ter afsluiting.

Tekstverklaring:

r 3 ghehent: van enden, beëindigd, een eind gesteld aan. Vermeldenswaard zijn de woorspelingen in deze regels.

r 4 sec: zeg.

r 5 bueterhuus: boterhuis (WNT III, 715). - zou: zij.

r 8 bevvelt: macht.

r 9 maectet... hane: den haan maken, (eig.) zich aanstellen als een haan; zich aanmatigend gedragen (WNT V, 1384).

DIRK GEIRNAERT

WNT, Leiden