Biekorf. Jaargang 81

[p. 161]

Physiologus-edities in twee Brugse bibliotheken

In een bijdrage over vier marmeren medaillons voor het praalgraf van Bisschop Hendrik Jozef van Susteren (1747), nu in de Sint-Salvatorskerk te Brugge, hebben wij aangestipt dan drie van de behandelde onderwerpen terug te vinden zijn in Physiologus, een bloemlezing over dierensymboliek, wellicht uit de derde eeuw van onze tijdrekening⁽¹⁾. Over de herkomst en de inspiratiebronnen van Physiologus kan hier bezwaarlijk uitgeweid worden. De algemene opvatting is dat klassieke verhalen over gedragingen van dieren eraan te grondslag liggen, maar dat de auteur of auteurs daarin ook Egyptische elementen hebben verwerkt en uiteraard ook bijbelse. Hoe dan ook hebben wij met betrekking tot de Brugse medaillons gezinspeeld op de populariteit van zulke zinnebeeldige voorstellingen in gezaghebbende kerkelijke kringen, ook reeds in 1740, vermits zij toen werden aangewend bij de gelegenheidsversiering voor het zilveren ambtsjubileum van de bisschop.

Een en ander heeft de vraag doen rijzen of men te Brugge in de 18e eeuw de Physiologus kende, en zo ja in welke uitgave.

Dat men hem kon kennen, staat vast. Tekstuitgaven in de versie van Epiphanius van Constantia waren reeds anderhalve eeuw in bibliotheken beschikbaar, nl. in edities die resp. in 1587 te Rome en het jaar daarop bij Plantijn te Antwerpen waren verschenen⁽²⁾. Navraag in de twee bibliotheken die te Brugge als vindplaats het meest in aanmerking kwamen, deze van de Stad en van het Grootseminarie, leverde evenwel ander materiaal op.

De Stadsbibliotheek bezit met name het verzameld werk, in twee delen, van Epiphanius van Constantia, in de Parijse uitgave van 1622 door de Franse jezuïet Denis Petais, alias Petavius⁽³⁾. Band II bevat ondermeer de tekst van de Phy-

(1) Biekorf 1979, blz. 73 e.v.; vgl. Dictionnaire d'Archéologie Chrétienne et de Liturgie o.l.v. F. CABROL en H. LECLERCQ, Parijs 1939, fasc., 154-155, trefwoord Physiologus.

(2) MARIO PRAZ, Studies in seventeenth-century Imagery, 2e uitgave, Rome, 1975, blz. 47, voetnoot 1.

(3) S.B.B., nr. 1642-2. De volledige titel van het tweedelig werk luidt als volgt: Sancti Patris Nostri Epiphanii Constantiae sive Salaminis in Cypro episcopi, operum omnium tomus primus resp. tomus secundus. Dionysius Petavius Aurelianensis, Societatis Jesu Theologus ex veteribus libris recensuit, Latine vertit & animadversionibus illustravit. Parisii, sumptibus Michaelis Sonnii(?), Claudii Morelli et Sebastiani Cramoisy, MDCXXII cum privilegio regis. Epiphanius van Constantia, werd omstreeks 315 n. C. geboren nabij Eleutheropolis; hij overleed ergens op zee in mei 402. Zijn feestdag werd geplaatst op 12 mei. De moedertaal van Epiphanius was het Syrisch; hij studeerde de klassieke talen in Egypte en bekwaamde zich ook in het Koptisch en Hebreeuws.
Van eenvoudig monnik bracht hij het tot stichter van een klooster niet ver van zijn geboorteplaats. Hij volgde Athanasius en was ook betrokken in de strijd tussen Arianen en volgelingen van Origines. In filologisch opzicht zijn zijn geschriften belangwekkend omdat zij gesteld zijn in eigentijds Griekse koinè. Epiphanius schreef o.a. een pamflet tegen het gebruik van beelden, pittige bijzonderheid voor de bewerker van de Physiologus die in latere eeuwen zoveel beeldenmakers heeft geïnspireerd.
De jezuïet Petavius (^o Orleans, 21.8.1583 - ✝ Parijs, 11.12.1652) staat bekend als theoloog en patrologist. Hij doceerde te Reims en Parijs, en was op latere leeftijd bibliothecaris in de Franse hoofdstad.
Wat de drukkers van het oeuvre van Epiphanius betreft, vonden wij enkel gegevens terug met betrekking tot Morellus en Cramoisy.
Claude Morel (Parijs, 1574-1626) behoort tot een ware dynastie Franse drukkers, van wie de stamvader Frederic (1523-1583) een tijdgenoot is van Plantijn. Claude Morel staat in 1625 bekend als ‘imprimeur du roi’. Ook zijn twee zonen Charles en Gilles bleven in het vak.
Sebastian Cramoisy (1585-1669) was reeds in 1602 betrokken als drukker en boekhandelaar in de zaak die zijn vader in Parijs uitbaatte. Naderhand staat hij bekend als de grootste uitgever van Griekse en Latijnse teksten van zijn tijd. In 1640 was hij directeur van de ‘Imprimerie royale du Louvre’. Zijn boekhandel was gevestigd in de rue Saint-Jacques, en op zijn uithangbord prijkte een ooievaar. Daarmee bleef hij, zo te zien, in de dierensymboliek van Epiphanius.
Wij bedanken de heer Jan Van Damme, hoofdbibliothecaris van de Stadsbibliotheek, die de Epiphanius-editie voor ons terugvond.

[p. 162]

siologus met daarin zeventien besprekingen van christelijke dierensymboliek, waaronder die van de pelikaan, de ooievaar en de arend, ons bekend uit het grafmonument. De editie is tweetalig, en geeft naast de oorspronkelijke Griekse tekst de Latijnse vertaling door de bewerker. Tussen de Griekse en de Latijnse titel prijkt op het titelblad het eigendomsmerk van de Duinenabdij: Bibliotheca 1642 Dwiensis.

In de bibliotheek van het Grootseminarie hebben wij een ander exemplaar van dezelfde uitgave aangetroffen⁽⁴⁾, voorzien van het Ex-libris van Bisschop Malou (1809-1864). Het behoorde tot de bibliotheek van het bisschoppelijk paleis, maar daarmee staat natuurlijk niet vast of het tweedelig werk zich reeds daar bevond en tijde van Bisschop van Susteren.

Eveneens uit de bibliotheek van het bisdom bewaart het Grootseminarie een andere editie van het oeuvre van Epiphanus, gedrukt te Keulen in 1617, dus vijf jaar vóór die van Petavius⁽⁵⁾. Zij draagt het Ex-libris A.P. Walwein en

(4) Brugge, Bibliotheek Grootseminarie, nr. 21113.

(5) Ibid., nr. 2683. Titelopgave: Sancti Epiphanii episcopi Constantiae Cypri Opera quae extant omnia. Coloniae Agrippinae, sumptibus Antonii Hierat Bibliopolae sub signo Gryphi MDCXVII. ‘Sub signo Gryphi’, is dit niet ‘Onder het teken van de griffioen’, het fabeldier uit de oudheid, half adelaar half leeuw, ook bekend uit sprookjes en uit de heraldiek?

[p. 163]

op het titelblad de met de hand geschreven vermelding Collegium Societatis Jesu Ypris. Ook daar stond de Physiologus dus bekend.

Nog een vierde uitgave, hier echter niet direct bruikbaar maar daarom niet minder interessant, is de kritische versie van de Syische codex uit het Vatikaan, die de Deense oriëntalist Olav Gerhardus Tychsen in 1795 te Rostock liet verschijnen⁽⁶⁾. Het exemplaar draagt andermaal het Ex-libris van Mgr. Malou, anno 1863, en bevindt zich eveneens in het Grootseminarie. Het valt op dat de belangstelling voor Physiologus in onze gewesten duidelijk doorloopt tot in de 19e eeuw.

Het materieel bewijs dat de ontwerpers van de jubileumversiering uit 1740 en van het grafmonument uit 1747 één van de hierboven aangehaalde edities hebben geraadpleegd, is daarmee niet geleverd. Maar de betrokken kerkelijke kringen hadden alvast een exemplaar van de Physiologus binnen handbereik.

Gedrukte uitgaven als de hierboven geciteerde kunnen de indruk wekken dat daarmee aan de beeldende behandeling van de christelijke dierensymboliek nieuwe impulsen waren gegeven. Daaruit kan de bijgedachte spruiten dat, na eeuwen van onwetendheid, kunstenaars uit de barok en de rococo zich opnieuw aan die oeroude bronnen gingen laven, zij het ditmaal onder nauwlettend toezicht van hun kerkelijke opdrachtgevers en met de vinger op de betrokken bladzijde van Physiologus. Die bewering is te boud en slechts ten dele waar. Het punt is dat dank zij de boekdrukkunst een bron als de Physiologus, overwegend in de versie van Epiphanius, rui-

(6) Ibid., nr. 24298. Titelopgave: Physiologus Syrus seu Historia Animalium XXXI, e codice Bibliothecae vaticanae nunc primum edidit, vertit et illustravit Olav Gerhardus Tychsen, Rostochii MDCCXCV, ex officina Libraria Stilleriana.
De besprekingen van de christelijke diersymboliek, 32 in getal, zijn opvallend minder talrijk dan deze uit de Duitse editie van Otto Steel waarnaar wij in Biekorf verwezen hebben, nl. met 55 items.
De Deense oriëntalist Tychsen (^o Tönder, Schleswig 1734 - Rostock 1815) studeerde hebreeuws in Altona, daarna rabbijnse wetenschap en oosterse talen aan de universiteit van Halle. Hij was hoogleraar oosterse talen aan de Buetzow-universiteit in Mecklenburg van 1763 tot 1789, en ging daarna doceren in Rostock. Tychsen wordt beschouwd als een voorloper van de 19e eeuwse Duitse school voor bijbelkritiek (Encyclopaedia Judaica, The Macmillan Company, Jerusalem, 1971, deel XV).

[p. 164]

mer kon worden verspreid dan vroeger met handschriften mogelijk was geweest. Maar men zou de middeleeuwen groot onrecht aandoen met een sprongsgewijze redenering als hierboven, door te stellen dat op hààr kapitelen, weefsels of miniaturen, de dierensymboliek zomaar lukraak werd gehanteerd, al naargelang de kunstenaar in zijn dagje was. Integendeel bestaan redenen om aan te nemen dat ook die voorstellingen hebben kunnen aanleunen bij een stevig concept en zo men wil bij een waterdichte leidraad. Een verhandeling als De bestiis van de 12e eeuwse Parijse reguliere kanunnik Hugo de St. Victor heeft ongetwijfeld vaart en diepgang helpen geven aan kunstwerken die in zijn tijd en in zijn buurt tot stand kwamen⁽⁷⁾. De Tapisserie de Bayeux, die nog ouder is, leert ons met haar verwijzingen naar de fabels van Esopus en met haar fantastische fauna vol oosterse inslag, dat de verklaring van symbolen zoals de heilige Parijse kanunnik ze zag, geenszins het product kan geweest zijn van eenzelvige kamergeleerdheid maar dat zij steunde op een veel breder grondstroom die deze uit de Physiologus ontmoet⁽⁸⁾.

Kijkend naar de vier medaillons in het museum van Sint-Salvators doen wij er dus goed aan ons de aanbreng van vele eeuwen te herinneren.

G. GYSELEN

(7) Hugo de S. Victore (? - ✝ 11.2.1141): Appendix ad opera dogmatica: De bestiis et aliis rebus libri quator. Uitgegeven in J.P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, deel CLXXVII, Parijs 1854.
Vooral in de hoofdstukken uit het eerste boek van Hugo van Sint-Victor, hierboven bedoeld, valt de nauwe samenhang op tussen het dierensymbool en de interpretatie daarvan in christelijke zin. Zo bijvoorbeeld in het hoofdstuk 23 uit het eerste boek: ‘De nido turturis, id est fidelis animae in palma, id est arbore crucis per fidem pasionis. Et quo modo palma, portetur in manu victoris’ (Over het nest van de tortelduif, d.i. van de getrouwe ziel, in de palmboom, d.i. in de kruisboom dank zij het geloof in de Passie. En op welke wijze de palm gedragen wordt door degene die overwint). Dergelijke vergelijkingen worden tot in de kleinste details uitgesponnen.
Wij bedanken prof. W. Dumon, die onze aandacht op deze auteur vestigde, en de betrokken teksten ter beschikking stelde. Evenzo danken wij de profesoren Van Steenland en Denaux die ons in de bibliotheek wegwijs maakten.

(8) SIMONE BERTRAND, La Tapiserie de Bayeux, uitg. Zodiaque, 1966. Hoewel uitstekend m.b.t. het beroemde borduurwerk, gaat de auteur o.i. te weinig in op de dierensymboliek welke vrijwel doorlopend het beeldverhaal begeleidt.