Biekorf. Jaargang 80

[p. 198]

Wij in ons verleden
Stadsvernieuwing 1980

Het Genootschap Planologie van het Technologisch Instituut KVIV (Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging) organiseerde in april 1980 studiedagen over Stadsvernieuwing, in de Aula van de Universitaire Instelling Antwerpen. Aan de hand van een dertigtal praktijkvoorbeelden van realisaties in Vlaanderen werden de theoretische aspecten aan de werkelijkheid geconfronteerd. Achtereenvolgens werden de historische en actuele evolutie, de inhoudelijke concrete aandachtspunten behandeld, waarvoor graag ook hier aandacht.

Inleidend werd gesteld dat de overheid er zich van bewust wordt dat de huisvestingsproblematiek, samen met de culturele, educatieve en sociale noden van de samenleving en de bevolking, binnenin stad of dorp moet benaderd worden. Stadsvernieuwing gaat in belangrijke mate voorbij aan de problemen van vooral minder-begoede bewoners in oude volksbuurten. Er moet dringend prioriteit gegeven worden aan de sociale stadsvernieuwing. Stadsvernieuwing is immers een proces dat in de eerste plaats een menselijk probleem is, wat gemeenschappelijke bekommernis onderstelt.

Vanaf de jaren zestig blijken de lokale besturen meer en meer te ijveren voor een vernieuwing van het stadscentrum, waarbij het slopen van krottenbuurten een onderdeel werd van een vernieuwingsproces, dat de aanpassing van de hele stadskern aan de moderne levenswijze beoogde. Teneinde het kwantitatieve woningtekort weg te werken, werd her en der tot op vandaag de woningbouw aan de stadsrand gestimuleerd. Door het zoeken naar grootschalige nieuwbouwprojecten in uitbreidingsgebieden werd de leegstand slechts sneller bevorderd in de oude volkswijken en stadsbuurten.

Toch zijn lofwaardige pogingen te melden, o.m. te Brugge en te Antwerpen, om een geïntegreerd en sociaal-verantwoord stadsvernieuwingsproces op gang te brengen. Dit werd dan ook nader toegelicht in de case-studies. Het lijkt wel nuttig enkele ideeën en nieuwe inzichten te benadrukken.

Harelbeke

Snelgegroeid in de na-oorlogse periode, wilde Harelbeke door een commerciële centrumvernieuwing zijn invloedssfeer ten opzichte van Kortrijk en Waregem behouden, en zo mogelijk versterken. De dichte bebouwing langs de rijksweg stelde het probleem nog scherper. In de Westwijk (tussen de Abdijstraat en de Schipstraat) werden in de zestiger jaren 127 woningen ongezond erkend en tenslotte gesloopt in 1970. Ook het 18de-eeuwse geklasseerde Schepenhuis werd afgebroken in 1973. Wat toen als baanbrekend werd aangezien - krotopruiming en kaalslag - wordt thans sceptisch beoordeeld, ook al omdat nieuwe resultaten op de vrijkomende gronden te lang uitbleven.

Voor saneringsgebieden zoals 't Ooste, bij en rond de kerk gelegen, wordt het hoofdaccent nu gelegd op een kleinschalige en sociaal gerichte vernieuwing.

[p. 199]

Oostende

Door het Stadsbestuur werd in mei 1977 opdracht gegeven een stedebouwkundige studie te maken voor een deel van het Visserskwartier. In april 1978 werd de opdracht uitgebreid tot de helft van de binnenstad. Deze studies waren niet mogelijk zonder een globale kijk op het geheel van de problemen van de Oostendse binnenstad en de agglomeratie.

Kenmerkend voor de woonfunctie te Oostende is het zeer hoog aantal huurwoningen (95%), vooral veel kleine woningen en een abnormaal hoge bebouwingsdichtheid, veel alleenstaanden en kleine en kinderarme gezinnen. De handels- en centrumfuncties met winkelconcentratie vindt men langs de as Kapelle-Vlaanderenstraat. Dat was ook de vroegere looplijn Station-Stadhuis-Kursaal. Door het verplaatsen van het Station-Stadhuis en Kursaal naar hun huidige plaats, ontwikkelden zich zijtakken van de winkelconcentratie.

Uit een evaluatie van de structuur van de binnenstad werden een aantal opties geformuleerd - de functionele, de ruimtelijke en de verkeerskundige aspecten van de binnenstad - die de krachtlijnen moeten vormen van de structuurschets voor de binnenstad.

Brugge

Brugge, even goed als Antwerpen, wenste in de jaren zeventig het gevolgde vernieuwingsbeleid om te buigen in een richting die het respect voor en het behoud van de historisch gegroeide stedelijke structuur als uitgangspunt zou nemen. Het stadsvernieuwingsbeleid beoogde dan ook de vernieuwing van de historische binnenstad. Deze filosofie, gedragen door een esthetische visie en een op bouwkundige aspecten gerichte bekommernis, lag reeds besloten in de doelstellingen van de Stichting Marcus Gerards, opgericht 25 oktober 1965. Als esthetisch en cultureel doel beoogde de Stichting het patrimonium te bewaren. Op het sociaal vlak wilde ze Brugge bewoonbaar houden en moderniseren. Op commercieel vlak werd de bevordering van toerisme en handel vooropgezet.

Het stadsvernieuwingsbeleid groeide niet vanuit de huisvestingsproblematiek van bewoners uit oude volksbuurten. Er bestond geen ernstige studie van woonkwaliteit, noch van rehabilitatie- en saneringsmogelijkheden. Nog steeds manifesteert zich het gebrek aan een analyse van het bouwpatrimonium. De lokale sociale bouwmaatschappijen, tot voor kort niet operationeel in de binnenstad, ook omdat het wettelijk instrumentarium hen te weinig armslag gaf, worden nu ook ingeschakeld om sociale woningbouw in de binnenstad te realiseren. De bouw van het Zilverpand werd op het symposium visueel toegelicht, net als de realisatie van 11 sociale woningen, in aanbouw in de Vlamingdam. Bedenkingen werden geformuleerd bij 't Capucientje met buurtplein in de wijk Oostmeers en Westmeers.

Sieg Vlaeminck stelde andermaal aan de kaak dat de Burg te Brugge beroofd wordt van zijn essentiële gerechtsfunctie. Hij verwees naar het Structuurplan van Brugge waarin gesteld werd dat omwille van de symboolfunctie en de herkenbaarheid het zeer wenselijk is dat de zuiver representatieve functies, zoals Stadhuis, Pro-

[p. 200]

vinciaal Hof, Gerechtshof en Kathedraal in het hart van de stad blijven.

De ‘case-studies’ Gent, Antwerpen, Leuven, Mechelen e.a. zouden ons hier te ver leiden. Belangrijk is dat het Gentse Stadsbestuur zeer recent het startsein gaf voor het actieplan Patershol. De eigenaars van 124 bouwvallige of slecht onderhouden eigendommen krijgen zes maand tijd om een bouwaanvraag in te dienen; zoniet worden ze onteigend. Het is wellicht de eerste keer dat deze ‘aanschrijvingsprocedure’ - courant in Nederland - in België wordt toegepast. Ook te Antwerpen gebeurde een geslaagd sociaal woningbouwproject. In een eerste fase werden in de buurt van het Vleeshuis 63 woningen en twee winkels gerealiseerd; 137 woningen en zeven winkels zijn nog in opbouw.

Zoals Sieg Vlaeminck het omschrijft is Stadsvernieuwing nog steeds gekneld tussen stenen en mensen. Men slaagt er onvoldoende in een sociaal-verantwoord stadsvernieuwingsproces op gang te krijgen. Het gaat te veel om stenen, te weinig om mensen. Stadsvernieuwing is een proces dat in de eerste plaats met mensen te maken heeft, mensen die maar al te vaak tot de sociaal zwakke groepen behoren.

Het vernieuwen van inzicht in maatschappelijke, economische, architectonische, stedebouwkundige processen, in de onderlinge relatie tussen die processen en de wijze waarop deze processen kunnen beïnvloed worden, is een belangrijke taak in de ruimtelijke ordening; ook het formuleren van duidelijke doelstellingen. Zo kan een proces van herwaardering van steden en dorpen op gang gebracht worden. Binnen de eigenheid zelf. Want wat geen wortel heeft in eigen bodem, kan niet levensvatbaar zijn.

J.D.

Lit.: J. TANGHE, S. VLAEMINCK, H. VANDERSTADT, Wonen of wijken? Uitg. CIAUD/ICASD, Informatiecentrum voor Architectuur, Stedebouw en Design, 1978; J. STRUYE, De pastoor wist wat goed was - Bouwen in België, Supplement bij Knack Magazine nr. 40, 1974; Brugge - Structuurplan voor de binnenstad, Groep Planning, Brugge, 1976; G. KNOPS, Stedelijke vervalprocessen en stadsvernieuwing. Een sociaal-geografisch onderzoek met een toepassing op de wijk Klein Begijnhof - Heembeemd te Mechelen, Leuven, 1979, 645 blz. (onuitgegeven doctoraal proefschrift); Tijdschrift A + Architectuur, Stedebouw, Design, Publicatie van het ICASD, Bergstraat 36, 1000 Brussel; De stad van morgen, speciaal nummer Tijdschrift ‘Vlaanderen’, nr. 104, 1969 (m.m.v. H. Baeyens - G. Bekaert - P. Felix - E. Lagrou - J. Tanghe - R. Soetewey - P. Van Aerschot - J. Zwaenepoel).