Biekorf. Jaargang 79

[p. 43]

De beschilderde grafkelder van Proost Petrus Calf. Brugge 1295
De voorstelling van de stichtersfiguur in de grafschilderkunst

De opgravingen in het hoogkoor van de O.L. Vrouwekerk te Brugge onder leiding van stadsarcheoloog lic. H. De Witte zijn in menig opzicht belangwekkend gebleken.

Vooreerst is daar de vondst van het beschilderd graf van Petrus Calf, Proost van de O.L. Vrouwekerk⁽¹⁾, waarin een loden grafplaatje gevonden werd met de vermelding van de overlijdensdatum 1295. Dergelijke grafplaatjes werden in priestergraven en in graven van vorstelijke personen bijgezet onder of achter het hoofd van de overledene. Deze grafplaatjes werden in de Romaanse periode uit steen vervaardigd (St.-Hermeskerk, Ronse, Abdijkerk St.-Baafsabdij, Gent)⁽²⁾, in de late Middeleeuwen uit lood of koper. De tekst vermeldt doorgaans de naam, titel of functie en de overlijdensdatum. Door deze precieze datering wordt een belangrijke bijdrage geleverd voor de, tot op heden, zeer onvaste chronologie van de grafschilderkunst.

Petrus Calf wordt in het graf zelf afgebeeld als stichtersfiguur zoals dit het geval is met de kapittelprelaat die afgebeeld wordt in een beschilderde grafkelder die in 1969 onderzocht werd in de zuidelijke transeptarm van de St.-Pieterskerk te Utrecht⁽³⁾. Ook deze Utrechtse Proost of Diaken heeft onder meer de H. Petrus als presentatieheilige zoals dit het geval is voor Petrus Calf in Brugge. Dit Utrechtse graf dateert uit het begin van de 14de eeuw.

De H. Petrus in het graf van Meester Petrus Calf is dus duidelijk bedoeld als naamheilige. Hetzelfde geldt voor de

(1) P. Beaucourt de Noortvelde, Description historique de l'église collégiale et paroissiale de Notre Dame à Bruges. Brugge, 1773, p. 181. - Meester Petrus Calf werd Proost in 1292.

(2) H. Roosens en J. Mertens, De oudheidkundige opgravingen bij St.-Hermes te Ronse. Cultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, 1949, eerste band, pp. 345-351.
F. de Smidt en H. Van de Weerd, Verslag over de ontdekking van drie abtsgraven tijdens de opgravingen in de abdijkerk van de voormalige St.-Baafsabdij te Gent. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent. Nieuwe reeks, deel IV, afl. 1, 1949-1950, Gent, 1949, pp. 86-96.

(3) Th. van Dijk, Een beschilderd graf in de Pieterskerk te Utrecht. Westerheem, 1969, nr. 6, pp. 308-309. Idem, Het beschilderde graf in de Pieterskerk te Utrecht. Westerheem, 1970, nr. 2, pp. 107-108.

[p. 44]

H. Hiëronymus in het graf van Jeronimus Laurijn te Watervliet.

De apostel Petrus komt ook voor in een beschilderd graf dat ontdekt werd in de St.-Pietersabdij van Gent. De heiligen die voorkomen in de grafkelders zijn dus ook dikwijls de patroonheiligen van de kerk waarin het graf gevonden werd. Dit is het geval voor de Petrusfiguren uit Gent en Utrecht, de H. Willibrordus in een grafkelder in de Willibrorduskerk te Hulst, een Johannes de Doper in een graf uit de voormalige St.-Janskerk te Sluis, enz.

De voorstelling van de patroonheilige op grafzerken is te Brugge zeer zeldzaam⁽⁴⁾, zij behoren echter wel tot de vaste figuren in de iconografie van de grafgedenktekens⁽⁵⁾. Op deze vlakke of in reliëf gebeeldhouwde grafgedenktekens komen meestal een tronende H. Maagd voor en de Calvarie met de knielende stichtersfiguren die door de patroonheilige worden bijgestaan.

De donor of stichter wordt ook veelvuldig afgebeeld in de paneelschilderkunst. Het meest beroemde voorbeeld is wel het schilderij met kanunnik J. van der Paele, waarvan A. Viaene heeft aangetoond dat het in feite een grafpaneel betreft⁽⁶⁾.

De geknielde Petrus Calf is gericht naar de westwand van het graf die spijtig genoeg werd uitgebroken om de grafkelder van Maria van Bourgondië (1482) te kunnen metselen. Deze westwand vormde sindsdien de oostwand van het graf van Maria van Bourgondië en werd gebruikt als toegang tot het graf. Op deze westwand stond zeer waarschijnlijk de afbeelding van een tronende Madonna, naast de Calvarievoorstelling een der hoofdthema's in de grafschilderkunst. Doorgaans komt op de westzijde (hoofdeinde) een Calvarievoorstelling voor, aan de oostzijde (voeteneind) een Maria met Kind. Op de lange zijden (noord- en zuidwand) komen meestal wierookvat zwaaiende engelen en heiligen voor⁽⁷⁾.

(4) V. Vermeersch, Grafmonumenten te Brugge vóór 1578. Brugge, 1976, deel l, p. 158.

(5) Idem, Grafmonumenten te Brugge, deel l, p. 165.

(6) A. Viaene, Het grafpaneel van kanunnik Van der Paele. In: Biekorf 1965, pp. 257-264.

(7) Vgl. W.P. Dezutter, De beschilderde grafkelder en grafzerk opgegraven op het St-Annakerkhof te Brugge in 1880. In: Biekorf, 1973, pp. 297-300 alwaar ook meerdere gegevens over de H. Jacobus van Compostella in de grafschilderkunst. In één der beschilderde grafkelders in de O.L. Vrouwekerk te Brugge werd eveneens een Jacobsfiguur aangetroffen.

[p. 45]

Grafschildering van proost Petrus Calf (1295)
O.L. Vrouwkerk, Brugge
Copyright Dienst Stedelijke Musea

[p. 46]

In het graf van Petrus Calf staat op de zuidwand de H. Petrus en op de noordwand de H. Andreas, een heilige die ook stond afgebeeld in een beschilderd graf te St.-Andries-Brugge. In het geval van Petrus Calf stellen we schijnbaar een afwijking vast van het gangbare gebruik. Deze omkering, die verband houdt met de graforiëntatie van priestergraven, hebben wij vroeger reeds vastgesteld o.m. in Aardenburg. De leken werden West-Oost begraven met het hoofd in het westen en de voeten naar het oosten. In de regel lagen alle priesters, in tegenstelling tot de leken, met de voeten naar het westen, als stonden zij ook na de dood voor een kudde. Het betreft hier dus op zichzelf geen eigenaardige vaststelling⁽⁸⁾.

Dit is wel het geval met de grafkelder in de St. Pieterskerk te Utrecht waar de stichter geknield zit voor de H. Petrus. Beiden staan afgebeeld op de noordwand, op de zuidwand komt St.-Paulus voor. De Diaken smeekt hier kennelijk de H. Petrus, de hemelwachter, om binnengelaten te worden in de Hemel. Op de oostwand staat de H. Catharina en op de sterk beschadigde westzijde komt een Calvarievoorstelling voor. Merken we echter op dat de stichtersfiguur wordt voorgesteld als Diaken, dus iemand die de priesterwijding niet heeft ontvangen.

In 1978 werd in Utrecht nog een beschilderde grafkelder ontdekt ditmaal in de St.-Janskerk. Het betreft de laatste rustplaats van kanunnik Adrianus Bechlandt die in 1563 vóór het koor werd bijgezet. De overledene wordt geknield afgebeeld voor een Calvarie met als presentatieheilige Johannes de Doper, de naamheilige van de kerk. In het graf komen spreukbanden voor met opschriften en het jaartal 1563. Op de achtergrond van de Calvarie ziet men een stadsgezicht. Dit sluit volledig aan bij de iconografie van de gesculpteerde grafdenktekens waar, vooral in de Calvariescènes, landschappen voorkomen met de uitbeelding van het Hemelse Jeruzalem. Men zou hier kunnen spreken over een ondergronds epitaaf.

In totaal zijn er tot op heden vier voorbeelden bekend van stichtersfiguren in beschilderde grafkelders. Twee in Utrecht, één in Brugge en het vierde betreft zelfs een stichteres. In 1956 werd immers in de oude Abdijkerk van Ham-en-Artois (Pas-de-Calais) een beschilderd graf ontdekt (2,50 × 1,56 × 1,60 m). Op de in het graf geschilderde banderol staat on-

(8) Nog heden ligt, bij de uitvaart, in de kerk, de priester opgebaard met de voeten naar het westen.

[p. 47]

der meer ‘Ci là gis(t) Agnès de Vitrennes jadis Dame de Wavrin’ samen met het jaartal 1343 in Romeinse cijfers. Vitrennes is de Middeleeuwse schrijfwijze van Witernesse. Op de westwand staat een Christus aan het Kruis en op de oostwand een staande Madonna met Kind samen met de geknielde stichteres Agnès de Vitrennes. In het graf komen voorts nog wapenschilden voor⁽⁹⁾. Deze frescoschilderingen uit Artesië staan op hoog artistiek niveau en bewijzen dat een rijke adellijke dame niet achtergesteld werd op de leden van de hogere geestelijkheid.

De muurschildering van Petrus Calf te Brugge mag wel met de grootste zorg omringd worden. Eind 13de eeuw was er nauwelijks sprake van paneelschilderkunst en in ieder geval bleef er uit die periode bijna niets bewaard. Deze grafschildering zal op vakkundige wijze dienen gelicht te worden en geconserveerd; dit is de eerste en belangrijkste opdracht.

W.P. Dezutter

(9) H. Bernard en P.A. Wimet, Découverte de peintures murales à Ham-en-Artois. In: Les Monuments historiques de la France. 1957, nr. 4, op. 195-199.