Biekorf. Jaargang 74

[p. 370]

Kleine verscheidenheden

DILTSTOCS. - Losse persen (stokken, balken) boven de stal waarop het hooi geborgen wordt. Die ruimte boven de stal heet dilt, hooidilt. Zie: De Bo s.v. - Voor dichtingswenk van de Verschen Dyc in Veurne-Ambacht in 1423 worden de volgende uitgaven in rekening gebracht: ‘Pierre Boudins van 12. diltstocs, 750. bond hooys, 40. roeden thuuns .. - Maes Zannaerd van 3 voeder hooys, 650 strooys, van diltstocs, van gloye, van vitsen, van huerden ende van 3 daghen ende 2 nachten ghewrocht anden dyc, van al 22 lb. 2 sc. - [Voor levering van] 650 strooys, 300 voeder hooys, van diltstocs, van gloye, van vitsen...’ (Wateringhe van Veurne-Ambacht, Rek. 1423, f. 7^v 12^v). - Over dit dijkwerk van 1423, zie Biekorf 1966, 285-288. - Vgl. delte, hoydelte bij Kiliaan (1599).

FRUTENIER. - Fruithandelaar. De fruteniers vormen reeds in 1336 te Gent een erkend ambacht, met eigen Fruteniershuus bij de St. Niklaaskerk. Een ordonnantie van 1392 bepaalt hoe ‘de fruteniers sullen cavelen’, d.i. ide verdeling van hun stallen op de markt regelen. In 1402 is Jan Stuerbout ‘deken van de fruteniers’. De ‘vryhede vanden ambachte vande fruteniers’ wordt in 1441 gekocht tegen 6 pond groten en ‘een zelverin scale van eener troyscher maerc, gheamelgiert inden bodem metten wapene vanden zelven ambochte ende den borde vergult...’ (De Potter, Gent III 124-125). - Voor de zondagmarkt gaf bisschop Triest van Gent in 1622 een ordonnantie uit waarbij de ‘Fruyteniers niet en vermogen op de Sondagen ende Heyligdagen Fruyt in 't Gros koopen ofte verkoopen’ gedurende de kerkdiensten. (Plac. van Vlaenderen III 13). - In 1302 ontvangen de ‘hoftmans van den Frutiers’ in Brugge een vergoeding voor de huur van hun wagens gedurende de veldtocht. (Rek. 1302, ed. Colens, 159). De Brugse Fruitiers hadden hun stallen op de Markt bij de St. Kristoffelkerk (ze deden daar hun diensten in de St Joriskapel-ten-Steger). In sept. 1544 verschijnen de ‘deken ende eed vande fruteniers’ voor de schepenbank te Brugge met een aanklacht tegen een van hun leden, met name Clementie Opsomers, die zich verstout had ‘contrarie der keuren, met perckels ter venten te stane ten houcke van der Vlamincstrate’, weliswaar in het zicht van de St. Kristoffelkerk, doch buiten de afgemeten standplaats. De schepenen vonden de overtreding zwaar genoeg om Clementie een boete van 20 sc. par. op te leggen. (Gilliodts, Mémoriaux I 386).

KERSEPANNE. - Kaarsepan, blaker. De stadsrekening van Oudenburg noteert in 1427 een uitgave van 7 sc. par. ‘van ene yserine kersepanne omme te bezeghene up de scepencamere’. (Hist. d'Oudenbourg II 336). - In het ‘achterhusekin’ van Gheraert van Durt, wonend onder het Proossche te Brugge, worden o.m. in 1471 bevonden: ‘een yserin leple,... een yserin kerspanne’. (RAB. Proosdij nr. 1292, f. 162).

KERSPIPE. - Ijzeren pijpje om een kaars in te zetten. - De slotmaker Joris Coudruddere levert in 1411 voor de Brugse militie (te velde in Pikardié) een partij van vijftig ijzeren ‘kerspipen’. (Stadsrek. 1411; Inv. IV 94). - In de keuken van Gheraert van Durt te Brugge worden in 1471 voor arrest opgetekend: ‘een thenin croes, een thenin zoudvat, een handvat, twee yserin keerspypen’. (RAB. Proosdij nr. 1292, f. 162). - De stadsrekening van Middelburg vermeldt anno 1365 een ‘kaerspijppanne’; zie MnlW s.v. - Vgl. verder op pipe.

CUUPZETELE. - Zetel waarvan de zitting een kuip afdekt; voorzien van een rugleuning; het geheel oorspronkelijk vervaardigd uit een wijn- of bierton. Naderhand ook als schrijnwerk uitgevoerd. Niet vóór

[p. 371]

1400 bekend. - in 1450 wordt een cuupzetele te Zuienkerke aange kocht tegen 16 sc., dezelfde prijs gelden alsdan ‘zes olmen melcteelen’ of ook ½ hoet (ca. 90 liter) zout. - In Brugge bij Willem Wilderic worden in 1454 bevonden boven in de voorcamere: ‘eenen quaden cuupzetele, item een buffet’. (RAB. Proosdij nr. 1232, f. 106) - In de keuken van Pieter de Neve te Brugge staan in 1478: ‘een rondeelkin, twee spinwielen, eenen cuupzethele, 2 stoelen’. (RAB. Proosdij nr. 1236, f. 63). - In de ‘vloer’ (benedenkamer) van het sterfhuis van Boudin Lammins te Brugge bevinden zich in 1480: ‘een windweechskin, een cuupzethele met eenen kussen daer inne, een quaet tafelkin’. (ARB. Proosdij nr. 1236, f. 96). - Bij de kleinsmid Thuriaen van Riebeke in Brugge staan in 1480 in de degelijk gemeubileerde ‘achtercamere’ o.m.: ‘twee middelbaer branders, 1 tanghe, 1 cupzittel, 1 stoel met 3 peekelen’. (RAB. Proosdij nr. 1294, f. 3^v). - In de eetkamer van de gegoede kapelaan Cornells Cryn te Brugge staan in 1503 o.m. ‘een cuupzetelkin ende een cleen leenstoelkin’. (ABB. fonds St. Donaas, testamenten nr. 110. Vgl. Biekorf 1960, 241). - In Zuienkerke, bij Bernard Colins, staan in 1505 in de ‘vloer’ o.m.: ‘een hoghe lys, 1 cupzethele, 1 troch, 1 lys, 1 stande’. (RAB. Proosdij nr. 1294, f. 40^v). - In de goed gemeubileerde kamer van het sterfhuis van kapelaan Willem Werbeke te Kortrijk in 1562 staan o.m. ‘een lys met twee sluutsels... eenen cuupzetelen’ Caullet, Testaments 95). - Beeldstormers waren in aug. 1566 ook binnengevallen in de pastorie van Rexpoede (Bergenambacht). Het enkwest stelde naderhand vast dat zij onder andere hadden geroofd ‘vier Philipsdaelders die verborghen laghen in eenen cuupzetele’. (De Coussemaker, Troubles religieux III 93). - De bepaling van Verdam (III 2236): ‘stoel met een geheim gemak’ en de verklaring van Kiliaan (tonnestoel, kackstoel) blijken te eng te zijn: niet ieder cuupzetel was voor die funktie bestemd, hoewel geschiktheid daartoe aanwezig was. De oudste cuupzetel-tekst die we kennen noemt uitdrukkelijk de bijzondere inrichting ervan: in 1442 staan in de goed gestoffeerde huiskamer van Matthys de Meyel te Brugge o.m. ‘3 boffetten, een cuupzetel met eene gate’. (RAB. Proosdij nr. 1230, f. 160). - Over mnl. cacsetel, zie Biekorf 1961, 127. - Over mogelijke verwantschap van dit meubel met de oude kraamstoel, zie de bijdrage van H. Stalpaert in 't Beertje 1967, blz. 47-52.

MATEGHELT. - Recht door de stad geheven op het meten van het graan en andere droge waren. Graaf Lodewijk van Male bevestigt op 26 jan. 1358 de stad Eeklo in haar recht te mogen heffen ‘van mate ghelde van eiken hoede, een goede mite’. Het mateghelt is onderscheiden van het pondelghelt (gewicht), elleghelt (meten van weefsels) en maerctghelt (marktgeld voor het staan met een kraam). Cart. Louis de Male I 605-606. Vgl. Stallaert II 182.

MENEWECH. - Weg geschikt voor wagen en karren, rijweg: ook mennewech. - Een grafelijke oonkonde van 12 dec. 1357 bevestigt de inwoners van Lombardsijde in het bezit van ‘eenen menewech besuden an de galghe toter Nieuwerpoort, die men heet winterwech’; zij hebben daarenboven ‘eenen kercwech, die menewech es, ende alzo zuut te Veurne waert, ende voort eenen andren menewech benoort mijns heren Ferrys, om te oestene ende om andere pourvance te haelne...’ (Cart. Louis de Male I 604-605). Vgl. Beekman in MnlW XI 374-375: tekst uit Groningen anno 1389. Bij Stallaert alleen een nndl. tekst; bij De Bo s.v. mennegat, menneweg.

[p. 372]

PIPE - Als onderdeel van het (uit ijzeren platen bestaande) harnas het buisvormige bovenarmstuk, de bovenarmplaat; fr brassard, eng. rerebrace. - Bij Willem Koucke, een gegoed poorter van Brugge (geboren in Engeland) wordt bij de repressie van 1382 aangeslagen: ‘eenen pansier, twee pipen, een huve met kaken...’ (Hand. Em. 84, 1947, 98). - In 1415 bepaalt de ordonnantie voor de wacht (awet) van de timmerlieden te Cent op halfvasten dat elk man moet ‘ghewapent sijnde met eenre witte ghepolijster hoeftwapene, met eenen pantchiere, met eene burstplaten oft een jacke met twee pijpen ende met twee platin hantscoen’ (De Potter, Gent III 438). - Voorwaarde voor de onderwerping van Cassel-ambacht aan de graaf in 1431 is o.m. de aflevering in het kasteel ten Houte van Niepen van ‘al haerlieder harnasch, stocken, engienen van wapenen, te wetene pansieren, lappen, pypen, huven, voetboghen, bussen.. ende anderen verboden wapenen. (Olivier van Dixmude, ed. Lambin, 132). De term vorepipe (voorarmstuk) staat in het testament van de Gentse ridder Ywein van Vaernewyck die in 1372 schenkt aan Pieter vander Beke ‘'t pansier, ketelhoed, lappe, vorepipen ende anscoen, dat hy pleecht te voerne.’ (Vad. Museum IV 358). - Bovenstaande teksten zijn duidelijk genoeg om de aarzelende bepaling van Verdam VI 376 te verbeteren.

PIPE - Als onderdeel van een kandelaar huls waarin een kaars geplaatst kan worden. De inventarissen onderscheiden de kandelaar met pipe(n) en de kandelaar met pinne(n), vgl. fr. chandelier à godet, à bobèche; pikardisch · ung candeler à pipe; eng socket candlestick - In de nieuwe keuken van kanunnik Jacob Balderan te Brugge in 1460 staan: ‘twee candelaren met twee pypen, drie candelaren met een pype’. (RAB. Proosdij nr. 1292, f. 27-28). - In de eetkamer van Claeys Lavezeune te Brugge in 1476 staan ‘4 kandelaeren, twee met pinnen ende twee met pipen upt dridsoor’ (ARB Proosdij nr. 1293, f. 48). - Op het buffet (tresoor) van Thuriaen van Riebeke te Brugge in 1480 staat ‘een coperen kandelaer met een pijpe’ (Biekorf 1963, 272) - Onder het ‘eerewerc’ (koperen huisraad) van de Brugse kapelaan Cornelis Cryn noemt de inventaris van 1503 ‘drie candelaers, den eenen met drie pypen’. (Biekorf 1960, 242). - De inventaris van het St. Jakobsgasthuis te Oudenaarde vermeldt als staande in de kapel in 1536, ‘twee lettoenen candeleers ten aultaere dienende, noch eenen met twee pyppen’. (Aud. Meng. V 189). - Aanverwant is de flandro-henegouwse benaming in Doornikse inventarissen ‘ung candeler à deux pippes (1507), ung candeler à pipe (1509); ung candeler à deux pipes (1541)’. (Soil, Inventaires 180). - Afb. bij Havard I 735-742 , Gay I 312-314. - De oude kaarsepijp leeft nog in een paar spreuken: ‘De kaars brandt in de pijp’ (iets of iemand loopt op zijn einde), ‘hij begint in de pijp te branden’ (raakt op, zijn energie vermindert). De spreuk: ‘de keerse brandt in de pype’ was omstreeks 1600 in Vlaanderen mondgemeen, zoals blijkt uit de geschriften van P Jan David en Columbanus Vrancx. Zie WNT XII-1, 1704; De Bo s.v. pijp; Biekorf 1931, 345, alsook Gezelle die in het Oudejaarsgedicht van zijn Tijdkrans de oude spreuk laat rijmen in het vers. ‘'t keerske brandt al in de puipe’ (rijmend op kuipe).

SCIVE. - Platte ronde koek van gezuiverde was. - Op 3 aug. 1486 wordt door de stad Brugge aan de Keizer en zijn zoon Maximiliaan, bij hun plechtige intrede, als geschenk aangeboden ‘elk een pype wyns ende eene scive was, eiken scive zwaer wegende 12 pond’. (Boeck van Brugghe 129). - Gele was lag nog tot in de jaren 1920 in de winkels alhier te koop in schijven van zes pond. (Werd in 't klein

[p. 373]

bij 't gewicht verkocht. Heden ligt gele was in klompen van ½ kg en 1 kg voor). - Vgl. tr. pain de cire; (de bewerkingen van honigraat tot ‘brood’ beschreven in Dict, des arts et métiers I 281, Amsterdam 1767); eng. cake of wax. - Verdam VII 591 kent scive alleen als een hoeveelheid garen, kaarden en goud. - De gewone mnl. handelsmaten van was zijn: bale, bodem; brood (1600 en later).

SCOTDICAIGE - Belasting voor het onderhoud en beheer van de dijken. Schot is de aloude belasting als landrente aan de landsheer verschuldigd, scotvri is degene die van die belasting (door voorrecht) ontslagen is, zoniet is hij schotbaer. Zie MnlW VII en XI s.v. schot en schotvri. - De ontvanger van het Bijloke-klooster te Gent heeft, volgens kontrakt vóór schepenen van de Keure gesloten op 7 februari 1511, te zorgen dat de goederen van het klooster ‘in de handen van den schauteete niet en commen voor scotdicaige oft anderssins... [dat zijl die verpachten scotvrij...’. (J. Walters, Bijloke te Gent 11-111, 388). - Dicaige zonder meer komt ook soms voor met bet. dijkbelasting, dijkgeschot.

SCUTTERIE - Schuttersfeest, schietwedstrijd. Uit de stadsrekeningen van Oudenaarde: 1410 ‘ghegheven den 13. dach in ouste, den scutters die ter scutterien trocken t'Sente Amants, 24 lb. Noch den selven scutters doen sy weder van der vorseider scutterie quamen ende een van de prisen brochten ghewonnen, 36 lb.’ - 1419. ‘Ghegheven Gillis vander Meere, als dekin van St. Joeris gulde, die trac ter scuttenen te Bins (Binche).. 26 lb. par.’ - 1428. ‘Ghegheven Janne vander Meere, dekin midsgaders den ghesellen vanden voetboghen die trocken ter scutlenen t'Ypere, 24 lb. par. Item den ghesellen van den voetboghe die trocken ter scutterien te Thielt hemlieden ghegheven 12 lb. par’ (Aud. Meng. VI 21 28 35). - In dezelfde betekenis (schuttersfeest) staat scutterie in latere rekeningen van Oudenaarde als een syn. van scietspel, dat maar enkele malen voorkomt. We citeren nog: ‘treckene ter scutterien te Ghent (1497); de schutterye van Brugghe’, d.i. het schuttersfeest te Brugge gehouden in 1535. - Mnl. scutterie (schuttersfeest) is niet eigen aan de 16e eeuw, zoals in MnlW VII 830 gesteld wordt.

SPLETHAEGHE. - Een haag die twee landgronden van elkaar scheidt Elk van de twee eigenaars knipt één kant. Vgl. scheehage, scheihaag bij De Bo, alsook spletdijk voor scheedijk in Loquela. Uit een oorkonde van 15 april 1635 betr. een akkerland m het Brugse: ‘Ende es een lanck stick met twee diepe splethaeghen up tzuudtoosthende daerin ligghende...’ (RAB. Vrije, charters voorl. blauw nr. 2190) - Een spletdijk (scheedijk) is een gracht die twee stukken grond van elkaar scheidt. - Over scheihaag zie ook WNT XIV, 362.

UTEGHESTOPT - In de uitdrukking ‘wind ende water uteghestopt’ toegepast op het verhuren van landgoed, nl. van de gebouwen die er op staan. Met betekenis: dat die gebouwen moeten worden vrijgehouden van schade door regen of wind. De Costume van 15 maart 1557 voor stad en kasselrij Kortrijk bepaalt het volgende: ‘Als een goed ghegheven is wind ende water uutghestopt, zoo vermagh de pachtere tselve landt houden ende onderhouden, alsoo hy daer af proffyt hebben wilt: ghereserveert dat hy de huuzynghen houden ende onderhouden moet, ende die leveren t'zynen afscheedene wind ende water uutghestopt...’ Rubr. VII, art. 28; ed. Limburg-Stirum I 30)

A V.