Biekorf. Jaargang 74

[p. 257]

[Nummer 9-10]

Duinkerkse herdrukken van volksboeken
1684-1800

Duinkerke heeft lang moeten wachten op een eigen drukkerij. Zo lang zelfs, dat de stad - door de afkoping van 1662 - uit Engels bezit was overgegaan naar de Franse kroon toen de eerste drukker er zich in 1674 kwam vestigen. Jan Weins is de naam van die eerste drukker. Hij is de stamvader van de Weinsen die, van vader op zoon, tot in 1838 te Duinkerke hebben gedrukt. De afstamming van Jan Weins loopt over Pieter (1691), Balthazar (1714), Nikolaas (1746), Balthazar-August 1777-1822 (en dezes weduwe die het bedrijf tot in 1838 voortzette).

Bibliografisch bekeken heeft deze late vestiging voor gevolg dat de geschiedenis van de drukkerij en uitgeverij in Duinkerke zich geheel afspeelt op Frans grondgebied. Duinkerks drukwerk uit de Spaans-Nederlandse tijd van Duinkerke bestaat niet. De Duinkerkse uitgaven, drukken en herdrukken in de ‘moedertael’ zijn talrijk en liggen alle, zonder uitzondering, in de periode na de aanhechting van 1662.

Waar werd vóór 1662 het officieel drukwerk - ordonnanties, bekendmakingen e.a. - voor de stad uitgevoerd? Duinkerke richtte zich daarvoor naar Sint-Omaars waar sedert 1602 een drukkerij was gevestigd (en waar tot in de 18e eeuw Vlaams drukwerk van de pers kwam). Ook Sint-Winoksbergen, waar Pieter van Ouwen in 1656 een eerste drukpers had opgericht, heeft soms voor de Duinkerkse administratie gewerkt.

In 1690 - zestien jaar na Jan Weins - kwam de Aalstenaar Antonius-Franciscus van Ursel (die te Antwerpen zijn leerjaren had doorgemaakt bij Godgaf Verhulst) naar Duinkerke over. Hij werkte er vier jaar in dienst van de drukker Reynier Lenfant (die te Duinkerke werkzaam

[p. 258]

was 1679-1694) en werd in 1694 zijn zelfstandige op volger.

Onder het uithangteken Sint-Ursula was van Ursel werkzaam tot in 1719. Het bedrijf, voortgezet door zijn weduwe, ging in 1724 over op Jan Octaaf Laurenz, herkomstig uit Dendermonde, die een dochter van Ursel had getrouwd.

De Sint-Ursuladrukkerij werd door het geslacht Laurenz (alias Lorenzo) voortgezet tot in 1879, achtereenvolgens in de Kerkstraat, op de Grote Markt en in de Jan Bartstraat⁽¹⁾.

Bij Weins noch bij van Ursel-Laurenz is enig werk van de befaamde Duinkerkse dichter Michiel de Swaen († 1707) gedrukt geworden. Allebei waren ze gesteld op rendabele druk en herdruk met ruime afzet, niet op oorspronkelijke uitgeverij. De Brusselaar Pieter Labus, zelf rederijker, zal de enige drukker worden die het gedurende zijn lange aktiviteit (1705-1745) aandurft een werk van de Swaen (postuum) op een Duinkerkse pers te leggen.

En zo hebben we de drie Duinkerkse drukkers(families) genoemd die gedurende de periode 1684-1790 talrijke Vlaamse volks- en sahoolboeken herdrukken.

Emile van Heurck heeft op zijn langdurige speurtochten niet meer dan twee Duinkerkse drukken van volksboeken ontmoet: een Schoone Historie van den vromen Ridder Malegys, ca. 1710 gedrukt door A.F. van Ursel, en Den nieuwen Vocabulaer, ca. 1790 herdrukt door Emmanuel Laurenz. Duinkerke is bij van Heurck niet tot zijn recht gekomen omdat de auteur zijn sistematisch onderzoek niet ‘over de schreve’ tot in de Franse Westhoek heeft uitgebreid.

In de volgende lijst worden 22 Duinkerkse herdrukken samengebracht. Met dat cijfer verkrijgt Duinkerke onder de steden van Oud-Vlaanderen de plaats die hem toekomt: Gent staat natuurlijk vooraan, dodi de tweede plaats komt toe ex-aequo aan Duinkerke en Brugge. Volgens de staat van onze tegenwoordige kennis zelfs met een lichte voorsprong voor Duinkerke.

(1) Over drukkers en drukkerij in Duinkerke handelen: J.J. Carlier, Jean Wyns, fondateur de l'imprimerie à Dunkerque, in Bulletin de l'Union Faulconnier XVI, p. 172-224. - A. Lesmaries, Imprimeries et ateliers typographiques à Dunkerque (1674-1750). Duinkerke 1926. - Dr. L. Lemaire, Bibliographie de l'histoire de Dunkerque, p. 449-451. Duinkerke 1929.

[p. 259]

De 22 herdrukken omvatten 18 titels. Vier titels komen met twee Duinkerkse herdrukken voor: Historie van David, Genoveva, De Vrouwe Peerle en Nieuwen Vocabulaer.

Samen met het volksboek in de strikte zin gaat het oude schoolboek dat naar de vorm (druk en uitgave) er volkomen mee overeenstemt.

Lijst van Duinkerkse herdrukken

Afkortingen.

ACFF: Annales du Comité Flamand de France.

VH: Van Heurck Emile, met verwijzing naar zijn werken.

VH. Livres pop: Les livres populaires flamands. Antwerpen 1931.

VH. Voyage: Voyage autour de ma bibliothèque. Antwerpen 1927.

VH. Catalogue: Veilingscatalogus van zijn bibliotheek. Antwerpen 1931.

1

Het Leven van de H. Nederlandsche Susanna, ofte princesse Genoveva, huysvrouwe van den doorluchtigen Palatyn Sifridus, vol godtvruchtighe leeringhen om te bewysen de goddelycke voorsichtigheyt, seer nut voor alle staeten, ende gedruckt tot grief der jonckheyt om in de schoolen te leeren; gemaect in het fransch door den E.P. Renatus de Cerisiers, ende vertaelt in het nederduyts door den E.P. Carolus Van den Houcke, beyden priesters der societeyt Jesu. - Tot Duynkercke, gedruckt by Pieter Weyns, stadts-drucker, woonende by de P.P. Jésuiten.
In-4, 80 p. - ACFF. II 361.
Het Leven van de Heylige Nederland,tsche Susanna, ofte princesse Genoveva.... - Tot Duynkercke, By Joannes-Octavius Laurenz, Boeck-Drucker, woonende in de Kerck-straete, neffens het Gouvernement.
In-4, 80 p. 2 kol. got. - Approbatie z.d. van de Brugse boekenkeurder B. de Crits. - Op keerzijde van titel grote houtsnede: een portret van ‘Sifridus den Palatyn’ in humanistendracht. (In partikuliere verzameling). - Zie ook ACFF IV 424.

2

Het Leven ende Martelie van den heyligen Carolus Bonus, graeve van Vlaenderen, sone van den H. Canutus ende eersten martelaer van Denemarcken. Uyt verscheyde oude ende nieuwe, soo geschreven als gedruckte historie schryvers achter-haelt, ende by een gebracht; door den eerw. heer Joannis Gooris, canoninck der cathedrale kercke van Sint-Donaes, binnen Brugge. - Tot Duynkercke, in Sinte-Ursula, by E. Laurenz, op de Groote Marckt.
In-4, 96 p.; 42 kapittels. - ACFF. I 285.

[p. 260]

3

De Historie van den koninglyken propheet David, van zyn leven victorien ende wonderlyke werken, getrokken uyt het eerste ende tweede boek der Koningen. Op nieuws met groote neerstigheyd overzien, en nae den lesten roomschen text verbetert door de doctooren der Godtheyd in d'Universiteyt te Loven. Alle mensen zeer profytelyck ende genoegelyk om te lezen. Dezen lesten druk vermeerdert met de kloeke daeden, Edeldom-Brief, ende Lyk-gedicht van den Vlaemschen Zee-Held en ridder Heer Jan Bart.
- Gedrukt tot Duynkerke, by P. Labus, drukker van syne doorluchtige Hoogheyd Den Admirael van Vrankryk.
In-4^o, 78 p. - ACFF. 1 277.
Historie van den koninglycken propheet David, syn leven, victorien ende wondere werken... - Tot Duynkercke, by E. Laurenz, op de groote Marckt, in Ste-Ursula.
In-4, 96 p. - ACFF. II 354; IV 423.

4

Het Wonderlyck Leven van de Heylige Maget ende Martelaeresse Godelieve... - Tot Duynkercke in Ste Ursula. By E. Laurenz, woonende op de groote Marckt.
Exemplaar - het enig bekende - in de bibliotheek de Béthune (Marke). Emm. de Béthune was zo vriendelijk ons de beschrijving van het exemplaar met afbeeldingen toe te zenden. Waarvoor oprechte dank. Hier volgt de medegedeelde beschrijving.
‘In mijn bibliotheek heb ik een eksemplaar van hetzelfde boekje gedrukt te Duinkerke en eertijds eigendom van Ignace de Coussemaker.
De Coussemaker schreef op de eerste bladzijde volgende nota: ‘Autre édition de la vie de Sainte Godelieve imprimée à Dunkerque. Les planches diffèrent des autres éditions; de plus on y a ajouté des poésies flamandes en l'honneur de la Sainte’.
Dat boekje heeft nog andere kenmerken:
1. Alhoewel van hetzelfde formaat (18 × 15), van hetzelfde lettertype (2 kol. gotische letter en tussenkopjes in romein) bedraagt het boek 94 bladzijden. De reden hiervan is dat het ‘enkel’ leven (volgens Drogo) het ‘dubbel’ leven voorafgaat. De paginering is echter doorlopend: van blz. 1 à 36 voor het ‘enkel’ leven en van blz. 37 à 94 voor het ‘dubbel’ leven.
2. De zes platen, titelplaat niet meegerekend, worden in de twee levens gedrukt met een inversie voor de vijfde en de zesde plaat’.

5

- De Vrouwen-Peerle, ofte dryvoudige historie van Helena de Verduldighe, Griseldis de Sachtmoedighe, Florentine de Getrouwe... genoomen uyt de oude historien, ende nieuwelyck tot profyt van der joncheyd by een vergadert, oversien ende seer verbetert. -

[p. 261]

Wonderlyck Leven van de H. Godelieve Duinkerke ca. 1750
(Huisarchief de Bethune, Marke)

[p. 262]

Ghedruckt tot Duynkercke, by Pieter Labus, vertaelder en drukker van syne doorl. Hoogheyd den Admirael van Vrankryck.
In-4, 56 p.; houtsneden in de tekst; berijmd voorwoord van de drukker. - ACFF. II 352. VH. Livres pop. 41.
- De Vrouwen Peirle, ofte Dryvoudige historie... - Tot Duynkercke, by E. Laurenz, op de Groote Marckt.
In-4, 56 p. - ACFF. IV 423.

6

Het Leven Ons Heeren Jesu-Christi, gedeylt in dry deelen...; getrocken uyt het spaens der eerweirdige vaderen Petrus de Rabadineira ende Louys de Puente, priesters der societeyt Jesu. Overgeset in onse nederlandsche taele, door F.B. tot het gebruyck der jonckheydt. Desen lesten druck nieuwelycx oversien ende verbetert. - Tot Duynkercke, by E. Laurenz, woonende op de Groote Marckt, in Sinte-Ursula.
In-4, 56 p. got. - ACFF. I 284.

7

Een schoone historie van den Vromen Ridder Malegys die 't vervaerlijck Ros beyaert won... Tot Duynkercke, By Ant. Franciscus van Ursel [ca. 1710].
In-4, 176 (?) p. op 2 kol.; gotische letter, de tussenkopjes in romein. Ex. in Museum Plantin-Moretus Antwerpen. - VH. Voyage 199.

8

De Historie ende vrome daeden van Julius Cesar en de Romeynen, hoe sy dese Nederlanden eerst gekregen ende gewonnen hebben, en daer naer wederom uyt gedreven zyn... - Tot Duynkercke, in Ste-Ursula, by E. Laurenz, woonende op de groote marckt.
In-4, 88 p. - ACFF. II 354.

9

Nieuwen Nederlandschen voorschrift-boek, alwaer onder vier honderd twee-en-dertig zoo op maet-gestelde als rymlooze voor-schriften, vele schoone leeringen, zin-spreuken, ende zede-lessen zyn te vinden, met eenige kort-beknoopte nieu-Jaers Brieven; waer zyn by gevoegt eenige korte verhandelingen op de verbastering der nederduytsche tael, op de misnoeming van sommige letteren, ende eenige noodwendige waer-nemingen in de spel-konst. Alles zeer bekwaem voor de School-Meesters, School-Meesteressen, ende leerlingen zelve; opgestelt ende by een vergadert door A.S. School-Meester der stede van Cassel. Dezen tweeden druck van nieuws overzien, verbetert, en met een kleyn maer aen-merkelyk byvoegsel vermeerdert. [Jaarschrift 1734], - Gedrukt voor den schryver, tot Duynkerke, by P.

[p. 263]

Labus, vertaelder en alleen drukker van syne doorluchtige Hoogheyd, M'Hr. den Opper-admirael van Vrankryk. [1734].
In-4, 128 pp. - ACFF. I 276.
Dit werk van Andries Steven kende een herdruk te Tielt in 1793 en een achtste herdruk te Veurne (bij Morael-Depage) in 1821. De eerste editie (vóór 1734) werd zeer waarschijnlijk ook te Duinkerke gedrukt.
Deze tweede druk is gedateerd door een ‘dubbel’ jaarschrift in het titelblad, waarvan de som 3468: 2 = 1734. Daardoor is deze tweede druk een van de weinige gedateerde Duinkerkse herdrukken.
Over het Voorschrift-boek van A. Steven, zie G. Schmook in VMKVAcad. 1965.

10

Den Nieuwen Vocabulaer; inhoudende de rechte Grondt-regelen, Declinatien ende Conjugatien om de Fransche ende Vlaemsche Taele wel ende gemackelyck te leeren. Getrocken uyt verscheyde goede Auteurs, volgens den nieuwen Styl, ende alles op een gemackelycke Order gestelt, door E.L. Den derden Druck. - Le nouveau Vocabulaire contenant les Solides Fondemens, Declinaisons et Conjugaisons, pour bien et facilement aprendre la Langue Françoise et Flamande. Tirés de divers bons Auteurs, suivant le nouveau Stile, et le tout rangé dans un très-bon Ordre, par E.L. Troisième Edition.
- Tot Duynkercke; In Ste Ursula, By E. Laurenz, op de groote Marckt. [ca. 1790].
In-4^o 96 p. op 2 kol. rom. en kursief. - VH. Voyage nr. 134; Catalogue nr. 435.
Den Nieuwen Vocabulaer... Den vierden druck.... - Tot Duynkercke; In Ste Ursula, By E. Laurenz, op de groote Marckt. [ca. 1800?]
In-4^o, 96 p. op 2 kol. rom. en kursief. - ACFF. I 284; II 355.

11

Nieuwe gemeyne sendtbrieven seer profitelyk voor de jonghe scholieren, am ordentlyk te leeren schryven alle soorten van brieven. Hier zyn oock achter bygevoeght eenige bemerkingen op de vieruyterste. - Tot Duynkercke, in Sinte-Ursula, by E. Laurenz, op de Groote Markt.

In-4, 56 p. 2 kol. got. civilité en cursief. Approbatie te Leuven 15 april 1750. Bevat briefmodellen gedateerd te Duinkerke 1766 en 1767. - ACFF. I 284.

Over dit werkje van Petrus Haeck, eremijt op St. Anna bij Kortrijk en bekend schoolman, zie Biekorf 1957, 341 (bibliografie). Verscheidene herdrukken te Gent.

12

De parochiale Schoole leydende tot de hemelsche wysheyt... Door

[p. 264]

J.B.V.L.P. Seer dienstigh voor de catholyke schoolieren, ghedruckt tot Duynkercke, by Pieter Labus, in den Bloemkorf.
In-4. In de Gentse editie van J. Begyn, met approbatie van 1811, telt dit boekje 56 pp.). ACFF. II 354.
De auteur is ‘Jan Baptist Van Lokeren Pastor’ (1658-1731); hij was onderpastoor in Pittem en pastoor in Ardooie en Wingene. Van hem is ook De kleyne christelyke Academie. Over hem en zijn twee schoolboekjes, zie E. Van Heurck in De Gulden Passer IV (1926) 159-164; 248-249.

13

Den Nieuwen Spiegel der Jonckheydt, ofte Gulden A.B.C. Voor de Leer-gierige Jonckheydt... In Rym verthoont door den Eerw. Heer Ferdinandus Loys... Den derden wel-gereguleerden Druck door eenen Reden-konstenaar van menige Druck-fauten gecorrigeert ende verbetert. Tot Duynkercke z.d.
In-4; approbatie van 1718. - Geciteerd door Dr. J. Smeyers in zijn belangrijk werk ‘Vlaams taal- en volksbewustzijn in het Zuidned. geestesleven van de 18e eeuw’, Gent, 1959 (bekroond door KVAcad.), p. 25. - Drukkersnaam niet opgegeven.
Ferdinand Loys, prior van het klooster der Guilielmieten te Peene, vernieuwde titel (en inhoud) van een oudere ‘Spieghel der ionckheydt’, toegeschreven aan H. Aerts van Boxtel. Zie Van Heurck, Livres pop. p. 30; Voyage p. 253.

14

Den Nieuwen Dobbelen Zielen-Troost... - Tot Duynkercke, in Ste-Ursula, By E. Laurenz.

Approbatie Antwerpen 1758. - Verzameling van dhr. Mare Goetinc.

15

Dobbel Cabinet der christelyke wysheydt... - Tot Duynkercke, in Sinte-Ursula, by E. Laurentz (sic), op de Groote Marckt.
In-4, 27 ff. niet gepagineerd; talrijke houtsneden. Approbatie van 25 febr. 1725. - ACFF. I 287.

16

Den nieuwen Bloemhof der jonge kinderen.... - Tot Duynkercke, by E. Laurenz.
In-4, 80 p. Approbatie van 25 jan. 1745. Het werkje geeft twee reeksen levens van jonge martelaren, jongens en meisjes. - ACFF. I 287.

17

Christelyke Academie ofte oeffenplaetse der geleertheydt, bequaem om de schoolkinderen te oeffenen in de christelyke manieren...; vergadert door J.B.V.L.P.... - Tot Duynkercke, in Ste-Ursula, by

[p. 265]

Emmanuel Laurenz, boekdrucker, woonend op de groote Marckt.
In-4. - Over de auteur J.B.V.L.P. zie boven onder ‘De parochiale Schoole’. - ACFF. II 354.

18

Ghemeyne T'samen koutinghe van Jan Berthout Besluytende dry schoone ende profijtighe Dialoguen van Maeltijden ende verscheyde Coopmanschappen / Boven dese / de maniere om alle soorten van Brieven / Obligatien ende Quitancien te dichten, met eenen nootelijcken I ende van alle dinghen mellende Vocabulaer. Van nieuws oversien ende verbetert. - Collocutions Familieres de Jean Berthout... Tot Duynkercke, Gedruckt by Jan Weins, woonende by de P.P. Jesuiten 1684.
On-4; ongepag. Omvat 5 katernen ABCDEF van elk 8 bladen (80 bladzijden). 2 kol. got. (nederlands), romein (frans). Groot vignet (houtsnede) op titel. Approbatie Antwerpen 10 maart 1623, voor herdruk ‘van nieuws oversien ende ghecorrigeert’. - De auteur, Jan Berthout, schoolmeester te Brussel, heeft zijn conversatieboekje opgesteld ca. 1545-1550 en verdient een bijzondere studie.

Vergeleken met de volksboek-produktie in andere steden van West-Vlaanderen steekt Duinkerke duidelijk boven door het aantal verschillende titels, nl. 18 titels op de 22 samengebrachte herdrukken.

Brugge heeft op 20 herdrukken niet meer dan 9 titels, waaronder: Nieuwe Spiegel der Jongheyd 5, Historie van Joseph 4, Dobbel Cabinet 3, Carolus Bonus 2, Vrouwe Peerle 2, Nieuwe gemeyne zendbrieven 2.

Ieper heeft op 5 herdrukken slechts één titel (Voorschrift-boek van Steven) die er tweemaal van de pers komt.

Op de drie Kortrijkse herdrukken brengen er twee het Wonderlyk Leven van de hl. Godelieve.

De drie Veurnse herdrukken van 1820-1833 zijn evenveel verschillende titels⁽²⁾.

Aan de spits van de produktie in de 18e en 19e eeuw staan natuurlijk de grote centra Gent en Antwerpen. Zowel door het aantal titels als door het aantal herdrukken beheersen ze de markt.

Voor Duinkerke weten we niet in welke oplaag het volksboek er werd gedrukt. Uit de registers van de Gentse drukker Bernard Poelman (1787-1723) zijn de volgende cijfers bekend⁽³⁾:

(2) Voor Brugge, Ieper, Kortrijk en Veurne: telling naar de inhoud en beschrijving van de Collectie Van Heurck.

(3) F. Vanderhaeghen. Bibliographie Gantoise IV 343-345. (Gent 1862)

[p. 266]

1787:	Historie van David 5000; Historie van Helena (Vrouwe Peerle) 4000; Historie van Caesar 5000.
1788:	Historie van Helena 4000; Historie van Caesar 6000.
1792:	Helena 5000; Caesar 6000.
1795:	Historie van David 6000.
1797:	Helena 6000.
1819:	Caesar 5000.

Waarschijnlijk lag de oplaag bij de Duinkerkse drukkers (- en uitgevers) hoger dan bij de Gentse, toch lijkt een oplaag van 2000 exemplaren het minimum te zijn om tegen konkurrerende prijs op de markt (en via de leurhandel) een vlotte afzet te vinden.

A. Viaene