Biekorf. Jaargang 74

[p. 252]

Kleine verscheidenheden

HOOCHPENNING. - Premie van hoger bod bij een openbare veiling of bij de jaarlijkse verpachting van accijnzen. - De kerkrekening van de St. Niklaaskerk te Diksmuide boekt in 1552 een ontvangst van 12 s. par. ‘van hoochpenninghen commende van een deelkin int Beerkin vercocht bij der kerse’. (Weale, Egl. Dixmude 17). - Te Oudenburg ontvangt Jan Andries in 1548 een som van 48 pond ‘voor syn hoochpenning’ als pachter van de bieraccijns voor 1549. In 1550 is het Christoffel Keyaert die 18 pond ontvangt als hoogste bieder ‘byder eerste keerse’ in 't verpachten van de bieraccijns. (Hist. Oudenbourg I 515). - Volgens het Keizerlijk Reglement voor de stad Diksmuide, uitgevaardigd 22 april 1773, hadden de bakkers als graanaccijns op de markt een stuiver per raziere te betalen, plus 1 stuiver op elke raziere ‘als Hoog-penningen’. (Zesden Plac. Boek van Vlaenderen 578). - Vgl. Stallaert I 609, met verwijzing naar Verhoochpenningen.

BEUVIN VLEESCH. - Rundvlees. De perkamenten rolrekening van het O.L. Vrouwegasthuis te Kortrijk over het jaar 1370-71 heeft de volgende uitgaafpost: ‘Item omme versch wederin ende beuvin vleesch 7 sc.’ - Over de term beuvenvleesch - beugevleesch, zie Biekorf 1963, 43-44, met teksten 1450-1568 uit de Leiestreek (Kortrijk, Menen, Wervik, Waasten). De bovenstaande Kortrijkse tekst uit 1370 is veruit de oudste die we totnogtoe hebben ontmoet en wordt hier als aanvulling medegedeeld.

BINDEN. - In de koperslagerij. Een versleten ketel met metalen banden te versterken. Het St. Alexiusbegijnhof te Dendermonde boekt in 1472 de volgende uitgaafpost: ‘Van eenen groote ketel doen te bindene, 4 /12 gr. ende doen te lappene den selven ketele, 2 gr.’ (St. Alexiusbegijnhof, ed. M. Bovyn, 75). - Vgl. ketelbonder (ketelbinder) en ketelboeter (ketellapper) bij Verdam III 1405.

PROCHIECHOOR. - Gedeelte van een kathedraal, van een kollegiaalkerk of van een kloosterkerk voorbehouden en ingericht voor de kerkdiensten van een parochie (kerkelijke gemeente). - In 1602 verzetten zich de parochianen van de St. Denijskerk te Veurne tegen de fusie van hun parochie met die van St. Niklaas binnen Veurne. (Deze fusie hing samen met de ontworpen bouw van een nieuwe Duinenabdij op de St. Denijsparochie). Deze parochianen van St. Denijs eisten van de bisschop van Ieper dat hun parochie als zodanig zou blijven bestaan en dat ten minste in de kerk van de ontworpen abdij een; van de koren voor hun parochie zou voorbehouden blijven ‘om aldaer by hunnen pastor ende sijnen supposten de gewone godsdienstoefeningen te onderhouden, ende alle de jaergetijden, besetten ende andere lasten dal hunnen voorouderen in hunlieder prochiekerke gesticht hadden te volbrengen’. Als argument voerden ze aan dat de bisschop dit met kon weigeren daar er ‘selfs in sijn cathedrale [de Ieperse St. Maartenskerk] een prochiechoor was’. En zo'n ‘prochiechoor’ was er ook in de Sint-Jansabdij te Ieper, in de kollegiaalkerk van St. Walburga te Veurne, in de kloosterkerken van Lo, Waasten ‘ende in die van veel andere plaetsen’. (P. Heinderycx, Jaerboeken van Veurne IV 24). - Prochiechoor stemt hier overeen met altare parochiale in het kerkelijk recht; vgl, hd. Pfarraltar.

GAMASCHEN WYN. - Bourgondische wijn van een bepaalde wijn stoksoort (cépage); nl. de gamay, reeds bekend in de middeleeuwen en tegenwoordig verspreid in heel de Beaujolais. - In 1456 wordt te

[p. 253]

Blankenberge een partij ‘Gamaschen ende anderen wine’ aangeslagen als smokkelwaar die door lokale vissers was aangevoerd. (La Flandre VII 388). - De erkende beste wijnstoksoort was de pinot De hertogen van Bourgondie werkten de aanbouw van de gamay-soort tegen. In 1393 vaardigde hertog Filips de Stoute een ordonnantie uit tegen de gaamez die hij als een ‘mauvais plants’ bestempelt. Hij deed dit op aandringen van de wijnboeren van Dijon en Beaune, die het bij de pinot wilden houden. Toch is de (produktievere) gamay-soort doorgebroken en nog heden bekend in een viertal varieteiten: le gros gamais, le gamais rond, le gamais bâtard, le gamais de Chevrey..

WATERGELT - Belasting door de brouwers aan de stad te betalen voor waterverbruik in hun brouwerij. Dit watergelt was te Oudenburg een van de verpachte ‘kleine accijnzen’. - De brouwer Jan Verpoorter betaalt aan de stad Oudenburg een ‘watergelt’ van 7 pond over de jaren 1624-1626. Willem Barde betaalt in 1629 een florijn ‘watergelt’ per brouwte, en zo doet ook Jan Verpoorter tot in 1638, terwijl de brouwer Jan Boudts weigert enig watergelt te betalen omdat hij zijn water trekt van buiten de stad. In 1664 was Jan de Meyere pachter van het watergelt in Oudenburg. (Feys-Vande Casteele, Hist. Oudenbourg I 525). - Over watergelt met bet. opbrengst van de ingelanden voor de kosten van een waterschap, zie Biekorf 1963, 223.

SLACHGELT. - Belasting aan de stad te betalen voor het slachten van vee, slachtrecht; fr. droit d'abatage. Werd te Oudenburg afzonderlijk verpacht, soms ook met groter accijnzen verenigd. Bij afzonderlijke verpachting in 1669 bracht het slachgelt in Oudenburg niet meer op dan 1 pond 6 schellingen en 3 groten. (Feys-Vande Casteele, Hist. Oudenbourg I 525).

YZERE - IJzeren werktuig waarmede men tinnewerk merkt, merkijzer, stalen slagstempel. In 1503 betaalt het O L. Vrouwhospitaal te Geraardsbergen een som van 20 sch. ‘van eenen yzere te doen stekene om tenenwerk mede te teekene’. (Devos, Invent 352). Vgl de post uit de Dordtse gilderekemng van 1583 (bij Dubbe, Tin en tinnegieters): ‘Item betaelt dien ijsersnijer in die munt, van dat merckijser om ons tinnewerck mede te merken’.

CLAUTUERE - Getimmerde afsluiting. In november 1533 worden de zager ‘Luuc de Wilde ende zyn ghezelle’ door het St. Janshospitaal te Brugge, geprivilegieerde azijnleggers waren. In een partijdig betoog de clautuere omme t'ofluucken tmiddelste hospitael jeghens de noordt reke’. Daarop volgt de timmerman die drie dagen werkt ‘int stellen vander vorseide clautuere’. Ten slotte volgt de zwaarste rekeningpost van de smid: ‘Betaelt Christoffels de Vlooghe, smidt, over tmaken van 2 paer ghehanghen met verkeerde knoopen, 1 slot met twee slotels ende een almeye (grendel) met twee crammen omme de vorseide clautuere, tsamen de somme van 7 lb. 4 sc. par. (SJH. Rek. 1533, f. 10). - Afleiding van ofr. closture, clôture.

CUYPERSAZIJN - Bierazijn gemaakt door de nering der Kuipers die, te Brugge, geprivilegieerde azijnleggers waren. In een partijdig betoog spreken de kaarsgieters zich in 1589 minachtend uit over ‘de slechte waere ende crancken azyn, wesende scuypersazijn, zoo snoode ende slecht, dat die veerthien daeghen ofte dickwils vele min gheleghen hebbende, becaent ende quaet wort, met vellen ende anders, dat die es onghebruyckelick’. (Vandevelde, Kuipersambacht 21). In 1521 waren

[p. 254]

‘de cuupers der stede van Brugghe’ bevestigd in hun aloud voorrecht ‘te bringhene, te hebbene ende te ontfaene vreemde zuere ende verlaeten bieren, te wetene bieren met drinckelic, daer geen ghisl, ghyl, noch moer up en es, omme daerof azijn te maekene’. (RAGent Sententien Raed van Vlaenderen, f 352). De bierazijn werd, meestal liggende achteraan in de hoven van een brouwerij, verkregen ‘by crachte van zonne ende lucht, zonder hantghedaet of smenschen industrie’ (anno 1589), in andere versie ‘ghewonnen by de sonne ende beneficie van lucht’.

MERYESTAL - Stal voor kweekmerries, fokmerries. In november 1539 wordt op het groot Hof van Schoeringe te Zuienkerke het volgende werk uitgevoerd: Gilie, de timmerman van het Sint-Janshospitaal werkt er vijf dagen ‘int maken van een groote nieuwe duere omme tmerye stal’; hij ontvangt (boven de kost) 8 sch. daags. Een andere betaling betreft de smid ‘int hanghen vander nieuwer staldueren vanden meryestalle’. (SJH. Rek. 1539, f. 111). Over paardenfokkerij op het Hof van Schoeringe in 1360, zie Biekorf 1963, 210, alsook 1973, 188, s.v. stagghe.

OBYTENBOUCK - Boek waarin de ‘obiten’ en jaaargetijden staan ingeschreven die in een bepaalde kerk gefundeerd zijn en er geexonoreerd worden; lat obituarium. Stichters van obiten en jaargetijden zijn vooral de plaatselijke heren en aanzienlijke families. Het ‘obitenboek’ is een belangrijke bron voor geschiedenis en genealogie. - In 1550 bezoekt de wapenheraut Cornelis Gailliard de St. Michielskerk in Roeselare; hij noteert dat ‘in de obijtenboeck van de kercke es memorie ende hebben jaerghetijden; Loovijs vande Kerckstede, Jan de Langhe, f. Pieters; Adolphe ende mer Philips van eleven, heere van Ravestijn, Wijnendaele; Pieter Simoens ende Vincentius van Poucke; mer Jan van Cleve, den gouverneur, ende vrau Josijne van Lichtervelde; Pieter ende Andries van Zijnghene’. (Bethune, Epitaphes 245). In de 16e eeuw blijken veel landelijke kerken een obitenboek te bezitten, de wapenheraut vermeldt er een o.m. voor de kerken van Snellegem, Eke, Hofstade, Idegem, Pollare, Gijzegem, Welden, alsook in de abdijkerk en de Karmerskerk te Geraardsbergen - Over de obiits (rouwblazoenen) in de kerken, zie J. Pieters, Doods- en rouwgebruiken in het arrr. Dendermonde 111-112

OFLIJE - Een eenheid van belasting (oorspr. een cijns) uit te keren in graan met soms een toevoegsel van een of twee hoenders. Zie daarover Biekorf 1967, 189; 1968, 189, 1972, 253. De aldaar medegedeelde citaten kunnen we aanvullen met de volgende, oudste vindplaats uit de rolrekening van het O.L. Vrouwhospitaal te Kortrijk, anno 1370. ‘Item 12. oflijen elke gheloest 2 sch heift 24 sch.’ (GOK. n.r. 1930, 145). - Over de geografische verspreiding van mnl. oflije en varianten, zie Biekorf 1972, 253.

VATENE - In bijzondere toepassing met bijen: inkorven. In 1472 vermeldt de rekening van het begijnhof te Dendermonde een uitgave van 3 gr. voor aankoop van ‘twee corven om bien in te vatene’. (M. Bovyn, Alexiusbegjinhof 37). - Mnl. vatene, d.i. in een vat doen. In 1454 wordt door de boursier van de Potterie te Brugge een bedrag van 20 sch. par. betaald voor plaatsing bij een pachter te Oedelem van een korf bijen ‘van eenen vate byen staende tonser stede t'Houdeleem’. (Biekorf 1962, 63). Mnl. vat betekent ook ‘lichaam, buik’ (Verdam VIII 1313) en valt daarin samen met buuc in biebuuc (bijenkorf). Nog heden is ‘biebuker’ een imker in het Land van Axel.

[p. 255]

VERKINSBUSTELEN - Varkenshaar, stekelhaar. Bij het bouwwerk van het stadhuis te Oudenaarde in 1530 worden door Gilles Meynfroet geleverd ‘12 pont verkinsbustelen omme quispels te makene’ tegen 2 sch. par. het pond. (Aud. Meng III 416). Het Gents Naembouck van 1562 vertaalt de ‘quispel van metsers’ als fr pinceau, Plantin (1573) stelt bij ‘een metsers quispel’ de vertaling ‘un pinceau de masson à blanchir murailles’.

WULLEBOYE - Bergplaats of pakhuis voor wol. - Het Zwarthuis in de Spanjaardstraat te Brugge bestond in 1574 uit ‘vier huijsen met hueren toebehoorten, twelcke vier wulleboyen zijn, danaf de drie staen ten voorhoofde deen neffens den anderen in de Langhe Wynckle, die men noompt de Spaingnaerdstrate..’ Omstreeks 1580 wordt dit Zwarthuis herbouwd in baksteen met een verdieping daardoor werd het aantal ‘wulleboyen’ van vier op acht gebracht, vier beneden en vier boven In 1590 worden die ‘vier huusen ofte boeyen’ beschreven als ‘elck respectivelick wesende twee boeyen, deene boven den anderen, te gader staende deen neffens den andren, eertijds ghenaempt t'Zwart Huus ende nu de Vier Evangelisten’ (Biekorf, 1962, 360-362, J. Marechal, La Casa Negra) - Over boede, boeye, vgl. Biekorf 1970, 124.

ZOUTBOEYE - Bergplaats of loods waar zout opgeslagen wordt, zoutkeet. In mei 1778 wordt te Gent de verkoping aangekondigd van ‘een huys, stede ende erve, alsmede een kleyn huyzeken ende eene zoutboeye, daermede gaende, genaemd het Hof van Elzegem’ en gelegen aan de Predikherenlei (De Potter, Gent III 459)

COOPWYF - Vrouw die handel drijft, handelaarster. Het tolreglement van Brugge bepaalt anno 1614: ‘Item, soo wie dien anderen sinen coopman ofte coopwyf onttreckt ofte ontleedt van voor syn winckele ofte stal, soude verbeuren 20 sc. par.’ (Gilliodts, Cart. Tonlieu 304). - In het ‘Spel van de ghemeenne neerrynghe’ van Cornells Everaert, door de Brugse kamers opgevoerd in 1530, is de hoofdpersoon gekostumeerd als een ‘coopwyf’ De regienota van Everaert luidt. ‘Ghemeene Neerrynghe: een vrauwe chierlic ghecleedt als een coopwyf behanghen an huer habyt met dyveersche halaemen dienende ter neerrynghe der draperie als scietspoelen, caerden ende dierghelycke’. De cnape (knecht) die haar vergezelt is ‘gheladen met een besloten meerscorf gheheeten Allen Dynghen’ (Spelen, ed. Muller-Scharpé 438-439).

JOCGAT. - Halsboet. Drie minderjarige ‘butendrinckers’ worden in 1520 te Brugge veroordeeld om ‘gheleyt te worden elc in een jocgat te watere ende te broode eenen dach ende eenen nacht’. (Gilliodts, Mémoriaux I 125). Om de accijnzen op wijn en bier te ontgaan gingen inwoners van de stad drinken in de taveernen buiten de stadspoorten (doch gelegen binnen het schependom).

EDELBERGHE. - Heidelberg, de Duitse stad op de Neckar. - Op 4 april 1422 komt ‘Pieter f. Coenraerds de Duutsche van Edelberghe upten Ryn’ zich in Brugge vestigen en wordt er als poorter ingeschreven ‘omme paerden te verhuerene ende paerden te vertierene’. (Parmentier Poorterboeken I 66).

A V.