Biekorf. Jaargang 74

[p. 129]

[Nummer 5-6]

‘Den troost der armen’
Bibliografische verkenning van een populair remedieboek
1702-1930

Op de naam van een Kortrijks auteur, sieur Guilliame Simons, staat een remedieboekje dat gedurende de 18e eeuw in Zuid en Noord een buitengewone verspreiding heeft gekend, en dat nog in 1930 bij Snoeck te Gent werd herdrukt.

Exemplaren van vóór 1700 zijn niet bekend. De oudste bekende edities staan op 1702 en 1712, het jaar van de oudste bekende kerkelijke goedkeuring. In die uitgave van 1712 spreekt de auteur van de harde winter van 1709 als van een feit dat vers in ieders geheugen ligt⁽¹⁾.

De persoon van Simons is alleen bekend door en uit dit boekje⁽²⁾. Zijn naam staat niet in de titel, op de keerzijde echter tekent hij met naam en toenaam de opdracht ‘Aen de Edele, Wyse ende voorsienige Heeren, myne Heeren Burgmeester ende Schepenen der Stede van Cortryck’⁽³⁾. In de Voor-reden laat hij horen dat hij in die stad gedurende 21 jaar ‘arm ende ryke uyt charitate altydt heeft gedient door syne Remedien’. Hij is man van recepten, van zalven vooral, hetgeen wijst op de geneesheer. Dat hij tot tweemaal toe - in de Voor-Reden en in het berijmde bericht Tot den Leser - de ‘onwetentheyt der Chirurgiens’ aanklaagt, be-

(1) Over die harde winter van 1709, zie de mededeling van L. van Acker in Biekorf 1972, 329-331. - Latere edities van Simons' boekje laten het jaar 1709 wegvallen om het te vervangen door de jongere harde winters van 1793, 1799 en 1803.

(2) Als sterfjaar van Simons wordt (zonder enige verwijzing) het jaar 1678 opgegeven door de Kortrijkse stadsbibliothecaris J. Bethune, in de Catalogue Descriptif van de tentoonstelling ‘Courtrai à travers les âges’ (1902), p. 60.

(3) Een uitzondering maakte de Gentse uitgave van S. Somers 1780; zie de lijst onder Gent. - In veel herdrukken is de getekende opdracht weggevallen en wordt het traktaatje anoniem. Daardoor kreeg het een plaats onder de anomemen. Zie J.V. de le Court, Dictionnaire des anonymes et pseudonymes, p. 342 (Brussel 1960).

[p. 130]

vestigt zijn hoedanigheid van geneesheer die wil ‘genesen sonder snyden’⁽⁴⁾.

Deken De Bo heeft Simons' boekje gebruikt voor zijn Westvlaamsch Idioticon (1873) en Kruidwoordenboek: hij citeert een Antwerpse uitgave van 1712. Deze datering stemt overeen met de kerkelijke goedkeuring van 29 juni 1712, getekend door de bekende Joannes Verslype, pastoor en deken van Kortrijk, en ‘Keurder der Boeken’. Deze goedkeuring zal in veel 19e eeuwse edities herhaald worden. In andere edities prijkt de goedkeuring van de Brugse aartsdiaken A.F. van Tienevelt (19 juli 1765) of van de Brugse vikaris J.F. De Gryse (niet gedateerd; ca. 1790).

In een paar lokale voorbeelden van de auteur duikt zijn stad Kortrijk op. Met zijn zalf behandelde hij met goed gevolg ‘een Lantsman tot Moorzeele nevens Cortrijck, die een vallinge gehadt heeft in 't jaer 1711’, en ook ‘een eerlijck Borger der Stadt Cortrijck’ die van dezelfde kwaal genezen werd⁽⁵⁾.

Het remedieboekje van Simons was bestemd voor de mensen.

In deel I is de zalfmeester aan het woord, in 6 artikels. Bijzonder uitvoerig is art. 1: ‘Om te maeken den Balsem’. In die 20 bladzijden - meer dan een vierde van 't boekje - berijdt Simons zijn stokpaardje: de balsem.

De volgende artikels behandelen de zalven:
Art. 2. Tot het maeken van bruyne Salve, zeer dienstig tot Plaesters en Ciroonen.
Art. 3. Om te maeken Salven om de quaede Zeeren in het Hoofdt.
Art. 4. Om te maeken Salven tot Verbrandtheyt, etc.
Art. 5. Om te maeken goeden Tritum.
Art. 6. Om te maeken de groene Salve particulier om gequetste schenen, en daer die gebruykt wordt, en zal geen quaet vleesch op de wonde komen.

Deel II is gewijd aan 41 ‘Verscheyde Remedien dienstig tot het genesen van vele Quaelen’.

Deel III brengt, in niet meer dan 3 bladzijden, enkele aanwijzingen: ‘Hoe de voorschreven Salven gebruykt worden tot het cu-

(4) De taak van de chirurgijn bepaalde zich, zoals bekend, tot het behandelen en verbinden van uitwendige letsels en wonden, en het aderlaten. Rond die grenzen bestond eeuwenlang spanning tussen geneesheer (de man van diagnose en recept) en de chirurgijn.

(5) Blz. 15 van de Brugse editie van 1723. - Deze passus strookt met met het (ongedokumenteerde) sterfjaar 1678 door Bethune opgegeven. Uit de oudste edities blijken de genoemde 21 jaren van Simons' bedrijvigheid te liggen in de periode 1690-1712, en mogelijk was de auteur in 1723 nog in leven.

[p. 131]

reren van de quaelen der Beesten: gemerkt dat de lichaemen der Beesten in vele dingen zijn over-een-komende met de lichaemen der menschen’.

De delen I en II voor de mensen worden gedurende meer dan twee eeuwen herdrukt zonder andere verfrissing dan een scheutje nieuwe spelling of de vervanging van een bastaardwoord. Een paar recepten vallen weg, enkele nieuwe treden in de plaats: een vernieuwing die door de drukker gaarne in de titel van de herdruk wordt ingeschreven. Een merkwaardige uitgestotene is de ‘Remedie voor de witte Heylige’ (blz. 54 in 1723), de huidziekte die door De Bo als witillige, witille, wittiligzeeren, werd opgetekend.

Deel III voor de beesten wordt in sommige herdrukken van de 18e eeuw aangevuld, blijkbaar naar aanleiding van de veeplagen in die periode. De Brugse druk van 1765 brengt op blz. 62 ‘eenige geapprobeerde Remedien voor de Hoorn Beesten’. Onderaan deze aanvulling staat (blz. 65) het volgende:

‘Dese bovenschreven Remedien zijn nu onlangs gevonden door Lenaert van de Poel, Mareschal en Peerde-meester, residerende en woonachtig binnen de Prochie van St. Nicolaes Lande van Waes, door welke Remedien vele Hoornbeesten genesen worden, en geapprobeert door de Hooft-Schepenen van den selven Lande’.

Een Gentse uitgave van S. Somers en Weduwe uit 1775 meldt zich aan als een ‘lesten druk van nieuws overzien en vermeerderd met veeie Remedien voor Menschen en Beesten, door Gerard Baron van Swieten’. De naam van de befaamde (toen pas overleden) lijfarts van keizerin Maria-Theresia in de titel moet wel een dankbare aanbeveling van het boekje geweest zijn. Dat die leerling van Boerhaave, hoofd van de medische fakulteiten in Wenen, iets met die aanvulling van Simons' remedies te maken had, is meer dan twijfelachtig.

De volgende lijst brengt gegevens bijeen over edities van Simons' remedieboekje die in Zuid-Nederland verschenen zijn⁽⁶⁾. Een voorlopige lijst die voor heel wat aanvullingen zal vatbaar zijn⁽⁷⁾.

(6) Over de edities in Holland en Zeeland, zie voetnoet 12.

(7) Gebruikte atkortingen · BG. F. Vanderhaeghen, Bibliographie Gantoise, Gent 1858-1869 - Van Heurck, Livres pop. = E. van Heurck, Les livres populaires flamands, Antwerpen 1931. - Cat. = Catalogue van Heurck 1931.

[p. 132]

Van de 26 bijeengebrachte nummers zijn er slechts zeven in de titel gedateerd; deze zeven drukken liggen tussen 1702 en 1765. Na deze laatste datum kennen we geen gedateerde herdrukken meer⁽⁸⁾.

De overige 19 herdrukken konden we alleen benaderend (tussen [] aangegeven) dateren, naar de bekende produktiejaren van de drukkersfirma.

De rangnummers die op sommige edities voorkomen zijn onsamenhangend en willekeurig. De gedateerde Gentse druk van 1720 meldt zich aan als VI. Druk, de Dendermondse van 1752 als XIII. Druk, terwijl een Gentse uitgave van 1746 eveneens XIII. Druk in de titel heeft. Dit voor de gedateerde uitgaven. De Antwerpse Colpyn-drukken (ongedateerd) die als XI. 40e en XLI. Druk verschijnen zijn een duister geval. Sommige rangnummers schijnen alleen de produktie van de firma (en voortzetting) aan te duiden.

Op te merken dat de kerkelijke approbatie van 1712 tot in de late negentiende eeuw mede wordt herdrukt.

Simons' remedieboekje. blijkt ook in Frans-Vlaanderen zeer verspreid te zijn geweest, de co-produktie van de Antwerpse druk van Martinus Verdussen met de Duinkerkse drukker Labus wijst daarop. Het boekje werd zelfs in 1892 niet voorbijgezien door de Rijselse dokter-historicus Faidherbe in zijn verdienstelijke monografie over de geneesheer in Vlaanderen⁽⁹⁾.

(8) Op de tien zuidn. edities van de collectie Van Heurck (1931) waren slechts twee drukjes gedateerd: Gent 1720 en Dendermonde 1752. (Catalogue nr. 1064-1074).

(9) A. Faidherbe. Les médecins et les chirurgiens de la Flandre avant 1789. Rijsel 1892.

Bibliografische lijst
Gent

- D.O.M. Den Troost der Arme, inhoudende veel lichte ende souvereyne remedien tegen verscheide zieckten, wonden, gezwellen, en andere qualen des lighaems van den mensch. Door ondervindinge goedgekeurt, tot grooten dienst en troost van alle behoeftige menschen, welkers qualen ongeneeslyk schynen te wesen. Seer dienstig in alle familien ende hospitaelen. Gent, 1702⁽¹⁰⁾.
- D.O.M. Den troost der Aermen; Behelsende lichte ende souvereyne Remedien, Tegen verscheyde Sieckten, Wonden, Geswellen,

(10) De datum 1702 opgegeven door F. De Potter, Geschiedenis van Kortrijk IV 346 (Kortrijk 1875); Faidherbe, Les médecins... p. 329.

[p. 133]

en andere quaelen des Lichaems van den mensch. Door de ondervindinge goet gekeurt... Seer dienstig in alle Familien en Hospitalen. V. Druck. Door den Auteur vermeerdert met nieuwe remedien voor menschen en beesten. - Tot Ghendt, By Cornelis Meyer, op d'Hoog-poorte in 't gekroont Sweert. [1712]. - Klein 8^o, 64 pp. - BG. III 70.
Approbatie: Kortrijk 29 juni 1712.
- Den Troost der Armen. VI. Druck. Gent, J. Eton, 1720. Cat. van Heurck nr. 1068.
- Den troost der Arme... ende Hospitaelen. Den XI. Druck. Door den Autheur op een nieuw oversien, verbetert en vermeerdert, met veel nieuwe remedien soo voor Menschen als voor Beesten.
Tot Gendt gedruckt ten koste van den Autheur. - Men vindtse te Koop t'Anwerpen By Andreas Paulus Colpyn op de groote Merckt in de Pauw. [17**].
Met opdracht aan de magistraat van Kortrijk en de approbatie van 29 juni 1712.
Van Heurck, Livres pop. 145, met afb. van titel; Cat. nr. 1069.
- Idem... Men vindtse t'Antwerpen by de Wed. van Andreas Paulus Colpyn op de groote Merckt... [17**].
Cat. Van der Straelen (1884), nr. 3222.
- Den Troost der Armen... XII. Druck. Door den Autheur vermeerdert, met nieuwe Remedien voor Menschen en Beesten. Tot Ghendt, by Michiel de Goesin, 1739.
Klein 8^o, 70 pp. - BG. III 225.
- Den Troost der Armen... XIII. Druck.... en Beesten. Tot Ghendt, by Michiel de Goesin, 1746.
Klein 8^o, 70 pp.
- Den Troost der Armen... Tot Gendt, by Jan Meyer [1750].
Approbatie van 1712. - Cat. van Heurck nr. 1067.
- Den Troost der Armen... Tot Gend, by de Weduwe van Jan Meyer [1775].
Klein 8^o, 64 pp. - BG. III 366.
- D.O.M. Den troost der armen, behelzende ligte ende Souvereyne Remedien... Door Sr. Guilliame Simons, in dezen lesten druk van nieuws overzien en vermeerderd met veele Remedien voor Menschen en Beesten, door Gerard Baron van Swieten. Tot Gend, by de weduwe Servaes Somers, in den Salamander [1780].
Klein 8^o, 64 pp. - BG. IV 22. - Deze editie is de enige mij bekende editie die de naam Guilliame Simons in de titel heeft⁽¹¹⁾.

(11) Over van Swieten, zie NNBW X (1937) 1005-1006. Zijn traktaat over de ‘militaire ziekten’ werd in 't nederlands vertaald en herdrukt o.m. te Brugge in 1765 door Joseph van Praet, die in hetzelfde jaar een franse versie van het werk uitgaf. Zie Dr. De Meyer, Analectes médicaux II 273 290.

[p. 134]

- Idem... IX. Druck. Servaes Somers en Weduwe [1770-1780].
B.G. VI 192.
- Idem. Bij Bernard Poelman, 1788. Gedrukt op 2000 exemplaren BG. IV 344.
- Idem. Gedrukt (?) door Gimblet.
In de fondscatalogus van de Gimblets 1789-1791.
- Idem. L. van Paemel (1817-1845), ca. 1835.
De Potter, Vl. Bibliographic 262.
- Idem. Bij J.B. Poelman (1824-1862), ca. 1840. Met de (verder te vermelden remedies naar de veearts van de Poel).
B.G. V 170.
- De nieuwe Troost der armen, of onwaardeerbare schat van ligte en souvereine remediën tegen verscheidene ziekten, wonden, gezwellen en andere kwalen van 't menschelijk lichaam. Door de ondervinding goedgekeurd, en in 't licht gegeven tot grooten dienst en troost van veel behoeftige menschen, wier kwalen ongeneeslijk schijnen te wezen. Tweede, verbeterde druk, met een bijvoegsel, en eenige remediën voor peerden en hoornbeesten. Gent, Snoeck du Caju en Zoon, 1878.
Uitgave in-24 (formaat van Snoecks almanak), 72 pp.
De Potter, Vl. Bibliographie 262.
- Idem. Nieuwe uitgave Snoeck-du Caju, 1882.
De uitgave Snoeck bleef op de markt en werd nog ca. 1930 herdrukt. (Van Heurck, Livres pop. 146).

Brugge

- D.O.M. Den Troost der Armen; Behelsende lichte ende Souvereyne Remedien, tegen verscheyde Sieckten, Wonden, Geswellen ende andere Quaelen... ende Hospitalen. Den Lesten Druck Door den Autheur vermeerdert met nieuwe Remedien voor Menschen en Beesten. Hier zijn noch by gevoeght verscheyde kostelijcke Remedien tegen het Flurisin en Siatika, die door den Autheur achtergelaeten zijn, en noyt ten zy in desen Druck gedruckt zijn gheworden. Tot Brugghe, by Andreas Wydts, Stads-drucker inde Breydel-straet 1723.
155 × 95 cm, 64 pp. Prijs: 7 groote.
Met de approbatie van Kortrijk 29 juni 1712.
Exemplaar te Brugge, Stadsbibliotheek.
De in de titel aangekondigde Byvoeghsels omvatten: voor de mensen p. 55-58, tegen het Flerecijn en het Ciatica; plus (p. 60-61) een zalf ‘Voor het Flerecijn van de Peerden’.
- D.O.M. Den Troost der Aermen... en Hospitaelen. Desen laesten Druk vermeerdert met eenige nieuwe Remedien voor Peerden ende Hooren-beesten, mitsgaders eene Tafel der selve. Tot Brugge, By Joseph van Praet, Drucker 's Landts van den Vryen [1765].

[p. 135]

Titel van de herdruk, Brugge 1723.

[p. 136]

Klein 8^o, 68 pp. De auteursnaam in de opdracht (verso van titel). Met een approbatie: ‘Actum tot Brugge den 19. July 1765. A.F. Van Tienevelt, Archidiaconus Librorum Censor’.
Cat. van Heurck nr. 1070. - Exemplaar in part, verzameling Brugge.
- Den Troost der Armen... Dezen duk is vermeerdert met eenige nieuwe remedien voor peerden en hooren-beesten. Brugge by Vander Haegen, Boekverkooper, Suvée-straet [ca. I860].
12^o, 64 pp.. - Met de approbaties van 1712 (Kortrijk) en 1789 (Brugge).
Het bijvoegsel brengt 4 bladzijden nieuwe remedies ‘voor de Hoorn-beesten, door welke vele genezen zyn’ (p. 53-57).

Antwerpen

- Den Troost der Arme... De XLI. druk. [Gent en] Antwerpen 1702.
- Den Troost der Arme... Antwerpen 1712.
In de bronnenlijst van De Bo, Westvl. Idioticon 1873.
- Den Troost der Aermen... Tot Antwerpen by Martinus Verdussen [1750] en men verkoopt-se tot Duynkercke by Guilielmus Labus, vertaelder en drucker van Z. Doorl. Hoogheyd den Admirael.
12^o, 66 pp. Met de approbatie van 1712.
Annales Com. Flamand de France I, 1853, 304.
- Den Troost der Armen... Den XIV. Druk. Antwerpen, bij E. Everaerts [1712?]. 12^o.
Met approbatie van 1712. Cat. van Heurck nr. 1064.
- - Antwerpen, G. De Crom z.d. Klein 8^o vierkant.
Cat. van Heurck nr. 1072.
- - Antwerpen, J. Thys, z.d. 16^o.
Cat. van Heurck nr. 1074.
- Troost der armen... Met het byvoegsel. Antwerpen, J.H. Herleyn, [ca. 1860], 16^o. Prijs 0,50 fr.
De Potter, Vl. Bibliographie 262.

Brussel

- Den Troost der Armen... Brussel, J.B. Jorez, 1767.
Cat. van Heurck nr. 1073.

Dendermonde

- D.O.M. Den Troost der Armen,... Seer dienstig in alle Familien ende Hospitalen. XIII druk. Door den Autheur vermeerdert, Met nieuwe Remedien voor Menschen en Beesten. Tot Dendermonde, by Jacobus Ducaju, gezworen Boekdrucker, 1752.
Exemplaar 12^o, 68 pp. in de verzameling (1890) van E. Beekman

[p. 137]

te Hamme. J. Broeckaert, Dendermondsche drukpers nr. 62 (Dendermonde 1890).

Duinkerke

- D.O.M. Den Troost der aermen... tot Duynkercke by Guilielmus Labus, vertaelder en drucker van Z. Doorl. Hoogheyd den Admirael. - Zie onder Antwerpen, 3^o.
Ook in Nederland kende het boekje en ruime verspreiding. In Middelburg Z. werd het nagedrukt ‘na de copye van Ghendt’ in 1726, 1731 en 1736. Amsterdam staat uiteraard aan het hoofd met 17 edities, Dordrecht telt 14 edities⁽¹²⁾. Van Heurck bezat een editie van Rotterdam, P. De Vrees 1711; ook deze stad moet het boekje meermaals hebben nagedrukt.

De titel van het remedieboekje sluit aan bij de zeer verspreide ‘troost-boekjes’ van de vrome Consolatie-literatuur uit de zestiende eeuw. Het traktaatje Der Sielen Troost kende 11 drukken gedurende de periode 1502-1587, en van de latere Troost der Zielen van Blosius zijn acht nederlandse edities bekend tussen 1675-1750. Ook de Troest der Sondaren kende een half dozijn nederlandse herdrukken⁽¹³⁾.

Het postinkunabeltje Der Siecken troost (NK. nr. 3984) is echter geen medisch traktaatje, doch een vrome ‘onderwysinghe om ghewillichlick te sterven’ en behoort eveneens tot de stichtelijke literatuur.

De Troost der Armen is, in zijn titel, ook verwant met Het Schat der Armen van Heyman Jacobi, die zelf zijn titel ontleende aan Le Tresor des povres van Arnaldo de Vilanova (maistre Arnoult de Ville nove), een vulgarisatie van de Salernitana⁽¹⁴⁾. Zoals ook het Thesaurus pauperum van Petrus Yspanus, dat als eerste Antwerpse druk (1476) van Dirk Martens bekend staat.

Opmerkelijk is dat de volksremedieboekjes meestal een nadruk leggen op hun caritatieve bedoeling. Heyman Jacobi noemt zich o.m. ‘medelydend Hert van menschlievendheyd’, en ook zijn latere uitgever handelt, alleen ‘uyt

(12) J. Homblé, Geneeskundige volksboeken, in Oostvlaamse Zanten, jg. 47, 1972, p. 126. Dit artikel bespreekt (pp. 127-138) de geneeskundige inhoud van Simons' boekje, met kruidkundig glossarium.

(13) J. Cornelissen. Over Consolatie-literatuur, in Med Neder. Hist. Instituut Rome, Vl, 1926. - Bibliotbeca Catholica Neerlandica s v. - A. Troelstra. De toestand der catechese in Nederland, p. 218-219 (Groningen 1901).

(14) Over Het Schat der Armen van Heyman Jacobi, zie Biekorf 1969, 88-89. Vgl. Van Heurck, Livres pop. p. 145.

[p. 138]

liefde tot synen Even-Mensch’. Guilliame Simons spreekt zijn menslievendheid uit in dicht en ondicht, en verbindt dit edele gevoelen met een hartgrondige hekel aan de ‘onwetentheyt der Chirurgiens’. In zijn Sluyt-Reden vraagt hij dat iedereen die de deugd van zijn remedies heeft ondervonden ‘mijnen naer-volger wilde wesen in arme menschen, (om hen) soo veel gy kont, uyt caritate te helpen’.

A. Viaene

Bijlage
Guilliame Simons Tot den Leser
1712
(naar de Brugse druk van 1723)

Myn opset is ô Vriendt, die sult dit Boecxken lesen,
Te leeren hoe men kan, die Quaelen heeft genesen:
Eylaes! hoe menigh mensch is door d'Onwetentheyt
Der Chirurgyns geraeckt in groote Swaerigheydt.

Den eenen had de vorst in handt of voet gekreghen,
Den ander was gequest door Nagel, Mes of Degen,
Een schroomelijck Geswel vol Etter en vol Brant,
Of ander Accident in Aensicht, Voet of Handt,

Had menigh ander Mensch op 't onvoorsiens bevangen,
Men liep, men sond, men riep om hulp met groot verlangen.
Den Regel generael werd in het werck geleyt,
Terstont daer werd Gesneên of Corosijf bereyt.

Hier wert'er een de Teen of Vinger afgesneden,
Daer den geheelen Voet, de Hant of ander Leden.
Wat eene droeve saeck voor alle Vrauw of Man,
Die sonder wercken niet den kost bekomen kan.

En is't oock niet gebeurt, dat na seer luttel dagen
Veroorsaeckt is de Doodt! den Dooden sal 't niet klaeghen.
Dees dingen zijn geen konst, dit is zeer licht geleert,
Die anders niet en kan, wort niet met recht geëert.

Dit is de waere konst, genesen sonder snijden,
Dit is't hetgeen ick doe, en wilt het niet benijden.
Godt Lof tot deser uer alles is wel vergaen
Met de Remedien, die in dit Boecxken staen.

Gebruyktse vryelijck voor u, voor ander Menschen,
Die zijn in pijn en angst, die naer genesing wenschen,
En schroomt dees Salven niet, s'en zijn niet pijnelijk,
Sy zijn van groote Deught en onwaerderelijck.