Biekorf. Jaargang 74

[p. 60]

Kleine verscheidenheden

BABIN. - Baviaan (Papio), grote aap in Afrika en Arabie. Op hun reis naar de Sinaï in 1470 komen ridder Anselm Adornes en zijn Brugse gezellen voorbij in Kairo (Alkaire). In deze stad zien ze papegaaien en leeuwen ‘ende wij zaghen ooc babinen, hebbende t'aenschijn ghelijc een mensche, hebbende thaer lanc van den hoofde toot up de borst, staende ghelijc een hontxkin’. (Tvoyage ghedaen te Synay, redactie R. De Doppere, 1491 in Hand. Em. 41, 1873, 160). - Vgl. baubijn en baubyn in de mnl. en eng. Reinaert (Oxford ED. I 606). Naar mlat babewinus (1295), bobinus (Baxter-Johnson); ofr. babouin, eng baboon Mnl. babin na 1500 verdrongen door baviaen, baviaenken (Kiliaen 1599), vormen die reeds in 1476 waren overgenomen als bavian (later pavian) in het hd. (Kluge-Mitzka s.v. pavian).

BACCOGHE. - Platboomd vaartuig op binnenwateren. In gebruik te Sint-Omaars en ommeland (Pas-de-Calais). De stadsrekeningen van Sint-Omaars vermelden in 1430 een baccoghe in dienst van de plaatselijke Sint-Bertijnsabdij. In 1525 is de baccoghe in gebruik voor houttransport en vormt blijkbaar een eenheid van ‘lading’ (hoeveelheid); de rekening vermeldt ‘chincq baccoghes de bois’. (Godefroy I 545). In de lichtelijk gewijzigde grafie baicoghe verschijnt dit vaartuig in de rekening van 1586. De evolutie naar bachove (men denke aan galge-galve bakstogen-bakstoven) schijnt zich eerst in de 17e eeuw te voltrekken De term bachove en de zaak (rivierschuit) leven heden nog in St.-Omaars en ommeland; door W. Beele (in Naamkunde IV, 1972, 282) opgetekend in het huidige dialekt van de wijken Haut-Pont en Lyzel als benaming van een breed en plat vaartuig, vooral gebruikt voor het vervoer van allerlei goederen op de Watergangen (watergands). Justin de Pas beschreef in 1914 (A travers le vieux Saint-Omer, p. 201) de bacove van zijn stad als voIgt: ‘De bacove in de oude teksten is een groot platboomde houten vaartuig met een spitse neus; het wordt wordt voortbewogen hetzij aan boord met een vaarboom, hetzij voortgeduwd vanuit de oever bij middel van een over het schip vastliggende dwarsboom (à la drome, d.i. op dreef). Daarnevens is de escute in gebruik, een kleiner en smaller vaartuig, spits aan beide einden. Deze kleine schuit wordt ook soms “op dreef” voortbewogen, meestal echter wordt ze in gang gehouden door de escuteman die aan het achtereinde rechtstaat en naar alle zijden, in 't water en tegen de kanten, een scipspriet hanteert om vooruit te komen’. Zulk een lange stok met spriet werd in leper in 1324 ook gebruikt door de ‘backens’ om hun bacscip te besturen; zie Biekorf 1962, 255. - Baccoghe is samengesteld uit bac en cogghe: twee namen van vaartuigen. Bac, mnl bacscip: platboomd vaartuig, dat reeds in 1292 als mlat. baccus op de Reie te Brugge voorkomt (C. Wyffels, De rekeningen van de stad Brugge, I 342; Brussel 1965), blijkt daar te zijn ingezet voor het onderhoud van de waterlopen en waterleidingen. De rekeningpost betreft een uitgave van 3 lb. 4 sc. voor de fontein op het Zand, voor het Speitje ‘et pro bacco in Roya’. - Over bacscip en backene ww. te Ieper, in 1308-1328 zie Biekorf 1964, 95. De term backen ww. wordt in de franstalige leperse stadsrekeningen van 1308-1318 onvertaald overgenomen: ‘une nef en quoy on bake...; une neif que la ville a fait achateir pour backen’ De term leek de stadsklerk onvertaalbaar. - Op te merken dat mnl cogghe in de wdbn. (Verdam III 1677, Godefroy II 294) te exclusief als zeeschip wordt bepaald; dit blijkt reeds uit Stallaert s.v. cogge.

[p. 61]

DECLOOT. - Bladlood voor dakbedekking. In 1520 betaalt de stad Axel aan Lievin vander Speyen ‘lootghietere wonende te Ghendt’ een som van 4 pond ‘van 18 steenen 2 ponden decloots’ te hebben geleverd, door de ‘scaelledeckers’ verbezigd in het dakwerk op de nieuwe toren van het schepenhuis. (Stadsrek. 1519-20; Jaarb. Vier Ambachten 1939-40, p. 225). Een steen was 6 à 7 pond (gewicht). Vgl. decklooden (Rotterdam 1641) in WNT VIII-2, 2726. - Lood werd verhandeld per slecke, rolle en soeghe: ‘7 slecken loods (1481 Brugge); een rolle loodts (1530 Oudenaarde); een soeghe loots 1563 Biervliet). Samenstellingen zijn: rolleloodt, tafelloodt, buuseloodt, in de bouwrekening (1530-1536) van het stadhuis van Oudenaarde.

GARSERYE. - Vette werde, bilk. De Costume van Burburg bepaalt anno 1615 (13, art. 14) het volgende: ‘Ende ghebruijckende garserye ofte vet-gars, sullen d'hoirs van den usufructuaris vermogen 't selve gars te volbruycken midts doodt van den overleden’. Ook de Costumen van Veurne (1615; 33, art. 15) en Poperinge (1620; 6, art. 8) regelen de verpachting van ‘gherserye ofte vette weyden’. De Ligger van het leenhof van Merckem, anno 1772, p. 133 (RAB.) noemt: ‘diversche stucken garserye ende een weinigh zaeylandt’. - Gelijktijdige varianten zijn garsinghe en ghersinghe. Geen pachter mag ‘eenighe garsingen brekene sonder consent van synen huys-meester’: Costume van Burburg 1615 (16, art. 10). Een ordonnantie van 1548 regelt de aanvragen voor schadevergoeding in verband met ‘landen, vruchten, ghersinghen’. (Plac. van Vlaenderen I 687).

GHEMOST. - In bouwwerk. Met mos gestopt, de naden en reten van timmer- of metselwerk. Het bestek voor de hersteling van de St. Lenaartsbrug (en spei) in 1398 bespreekt: ‘de ventelen te maken als groot als zy te voren waren, dats te wetene alle de posten 15 dumen viercante, ende die wel ghemost ghepeict ende ghetinghelt’. (Stadsrek. 1498, f. 57). Mos en teer wordt in 1408 bij sluiswerken voor de Watering van Lapscheure-Moerkerke in rekening gebracht: ‘Van mosse ende van tarer dat tusschen den tinghelen (regels) ende den planken gheleyt was’. (La Flandre I 441). - De bouwrekening van de nieuwe klokketoren van het schepenhuis te Axel biedt in 1520 de volgende uitgaafpost: ‘Item Joos Pit sceepmakere ter Hole (bij Axel) van dat hy met synen ghesellen heeft gheterret, ghemost ende ghedicht den vloer vander voorseider torre, voor pec, stoffe ende handghedade tsamen 26 sc. par.’ (Stadsrek. 1519-20. Jaarb. Vier Amb. 1939-40, p. 225). - In juni 1545 zou de nieuwe ‘chisterne’ ofte waterput van de stedelijke Tresorie in Brugge, gemaakt door meester Cristiaan Sixdeniers ‘stede matsenare’, in gebruik worden genomen. Een drieledige commissie inspecteert het werk en brengt het volgende verslag en advies uit: ‘dat zy bevonden hebben den gront ende zytmueren van dien goet, recht ende dicht zynde, nemaer de tonghe of duergaende muer van den zelve chisterne die ghemest es met roode brycken in moste, naer huerlieder vroedom ende experiencie die zy daerof hebben, met goede noch uprecht wesen zal voor de zelve chisterne omme goede watere thebbene, uut cause van der moste daerinne gheleyt, ende betere zoude wesen de zelve roode steenen vast in tarrast ghemast te zyne zonder most, dan metten zelven moste, want in de zelve most metter tyt beestkins groyen ende also vulichede daer uute comt, twelcke tchisterne watere corrumpeert ende bederft’. (Feriebouck Tresorie 1542-56; La Flandre II 320). - Tarrast = tras.

GHETROCKEN GOUT - Zeer dun geplet goud, verwerkt in draad

[p. 62]

voor fijn borduurwerk (paramenten) en zijden kleding; gouddraad. Bij gelegenheid van de intrede van de jonge koning (later keizer) Karel in Valladolid in 1518 werd een steekspel gehouden en ‘die cleedinghen waren al meest ghemaect van ghetrocken gout ende ghetrocken silver, ende met gheslaghen fijnen goude van veel diveersche manieren overdeckt...’ (Exc. Cronike, 1531, II, f. 5^v). In 1549 betalen de zusters van het Sioenklooster te Kortrijk een som van 6 lb. 6 sc. gr. ‘om sypers gout, ghetrocken gout met noch ander gout ende selver’ bestemd voor hun borduur- en paramentwerk. (Biekorf 1957, 360; 1959, 296). Het uiterst dunne ‘ghetrocken’ goud werd ook om de zijden draad gewonden om als ‘massieve’ gouddraad bij 't borduren te worden verwerkt. (Vgl. ofr. or trait o.m. bij de Laborde, Glossaire 413).

ROETSEEL. - Zout per schip ingevoerd uit La Rochelle, de haven gelegen op de Atlantische kust (dep. Charente-Inf.), grote uitvoerhaven van de zoutwinningen op de kust van Aunis en Saintonge. De zoutverkopers waren, volgens het 15e-eeuwse stadsrecht van Nijmegen, gehouden de verschillende zoutsoorten met een vaantje aan te duiden. De ordonnantie luidt: ‘Item en sal nyemant eenich salt in sinen scepe of in sinen huyse hebben, dat beys salt is of roetseel off van coutasschen gesooten, hij en sall daer upp of daer bij setten een veenken...’ (Krom en Pols, Stadsrechten van Nijmegen, p. 24). - Over La Rochelle (Rutseele) als exporthaven van de wijn uit Poitou, zie Biekorf 1972, 375. - Beys salt is het baeysout: het veel ingevoerde zout uit ‘de Baye’, d.i. de baai van Bourgneuf (bij de Loire-monding); zie daarover Biekorf 1970, 123

TEEKENSCHELLE. - Alarmklokje. Op 23 sept. 1490 werd te Brugge ‘de schelle ghehangen in den tor vaan de halle, ende dat beteekend een teekenschelle, omme als de vianden commen up de stede van Brugghe, omme dat te slane, ende van boven te kennen te ghevene’. (Boeck van Brugghe 372). - Benaming ook voor een kerkklokje (koorklokje?). De kerkrekening van St.-Jakobs te Brugge noteert in 1501 een uitgave van 10 gr. ‘van een coerde om de teekenschelle’. (Reg. I. Rek. 1501, f. 77^v). In beide gevallen gaat het om een kleinere signaalklok.

STYLLAERS - Kooplieden van de Duitse Hanze die hun gildehuis en faktorij hadden in Londen. De Hanzeaten worden in de 15e eeuw dikwijls genoemd ‘the merchants of the Steelyard’. Ze hadden hun Londense Gildhall uitgebreid over een aangrenzende eigendom: de Stolehof alias Styleyerd, en het hele Hanzeatische Huis werd genoemd Staelhoff of Styliard. (Salzman, English Trade 336 242; vgl. Oxford ED. X 785, XII 16). Dit verklaart de tekst van de Kroniek van Dujnkerke (ed. Piot, p. 848) die in 1597, handelend over het edikt van keizer Rudolf, spreekt van ‘de Duutsche cooplieden de welcke men naempt styllaers ofte van tstaelhof’. - Het stalhof in Gent, door MnIW VII 1918 aangehaald uit de Kroniek van Despars, heeft niets te maken met de Hanzeaten. Bij het naschrijven van de Excellente Cronike (f. 65^v) over de grote brand van 1377 heeft Despars de plaatsnaam Staelhof veranderd in Stalhof.

VONTECLEET. - Bekleding van de doopvont bij de liturgische wij ding van het doopwater op Paaszaterdag. Deze bekleding was in gebruik vóór het concilie van Trente en wordt nog beschreven in de inventaris van de paramenten der St.-Salvatorskerk te Brugge anno 1563.

[p. 63]

Deze inventaris noemt: ‘t'Vontecleet met vyf gordels’ om het kleed rond de vont te bevestigen. Een nadere beschrijving luidt: ‘Een cleet met linen fringen, dat men te paesschen hanct rontomme de vonte’ (Uit kerkarchief, medegedeeld door K. Verschelde in zijn monografie De Kathedrale van S. Salvator, p. 297-298). - Vgl. de samenstelling vontehuwe: vontkap, houten deksel op doopvont (1563 Diksmuide; Biekorf 1961, 319). - Van andere aard dan het vontecleet is het ‘roodt leeren kleedt om over de vonte te legghen’: een bedekking voor dagelijks gebruik te Zarren in 1623. Zoals ook de bekleding in de parochiekerk van Beerst waar in 1638 worden aangekocht ‘zijden lakens dienende tot maken van een behancsel an de vonte’. Dezelfde doopvont krijgt in 1681 ook een roodlederen bedekking waarin ‘metaele naeghels ende gros lindt’ zijn verwerkt. (Weale, Egl. Dixmude 197 200 483), - Behoort het vontecleet van paaszaterdag tot de lokale Brugse woordenschat of komt die term ook elders voor?

WATERSTOOP - Een (meestal zilveren) waterkan of waterkruik. Bij het huwelijk van de dochter van Jacob van Artevelde in 1340 zenden de burgemeester en schepenen van Brugge als bruidsgeschenk ‘twee nappen met voeten ende twee waterstopen vergoud’, kostende 102 pond. Drie jaar later kwam de bruiloft van Arteveldes zoon en de Brugse wethouders bedachten hem ook met zilveren vaatwerk, zoals blijkt uit de uitgaafpost: ‘Vermarien Sriken van j waterstoep van j stope, j nap ende waterpotkin al zelverin dat ghepresenteerd was Jacobs zuene van Artevelde doe hi huwede, 87 lb.’ (SAB. Rek. 1343-44, f. 123). - Onder het vaatwerk van de Prioressenzolder in het Sint-Janshospitaal bevindt zich m 1402 ‘een zelverin waterstoop’. (SJH Inventaris s.a.). - De waterstoop heeft een handvat of oor en een tuit om uit te schenken. Onder het keukentin van het St.-Janshospitaal te Brugge bevinden zich in 1384 ‘zesse waterstope’. (Rek. 1382-84 annex). - De waterstoop (en ook de wijnstoop) als schenkvat houdt niet immer een stoop (inhoudsmaat) in; Brugse inventarissen bepalen uitdrukkelijk: ‘5 thenin stope elc van enen stope’ (1384); ‘twee stoopen elc van 2 stoopen twee vierendeelen’ (1446), zoals boven in 1343: (een zilveren) waterstoep van j. stope’. - Met onze mnl. waterstoop stemt overeen ofr. broc, waarover Gay I 222 en Havard I 405, met afb. - Vgl. meng. water-stop, alsook stope (drinkpot) en stop (emmer), vaten met varië rende inhoud. Vooral bekend als draagbaar liturgisch wijwatervat: holiwaterstop (1419), haly waterstop (1426); een Engelse ordonnantie verbiedt in 1486 de invoer van halywater stoppes. In 1552 blijkt zulk een wijwatervat uit geelkoper (latoen) te zijn. (Oxford ED. X 1023 1045) De term is overgegaan en leeft voort in het ingebouwde wijwatervat, de stoup in kerk en kapel (waarover Cook, Mediaeval Parish Church 191-192). - Over de stoop als inhoudsmaat zie MnlW VII 2211

EGGREMONT. - Aigues-Mortes (Gard) bij Nîmes, de 13e eeuwse kruisvaarthaven van koning Lodewijk IX. De lezing ‘t'Eggremont boven Avengon’ komt voor in de 15e eeuwse tarieflijst der strafbedevaarten van de stad Dendermonde. De lijsten van Gent, Aalst en Geraardsbergen spellen resp. Eggremort, Eggermoort en Aigremort. (Van Cauwenbergh, Pèlerinages 227 230 234). De naam van deze (nog heden zeer bezienswaardige) stad ontmoetten we tot nu toe in geen vonnissen van stedelijke schepenbanken. - Is de wvl. familienaam Eggermont in verband te brengen met deze stadsnaam?

A.V