Biekorf. Jaargang 73

[p. 368]

‘Vreemden’ in eigen land

In een vorige korte bijdrage (Gediede. Een term uit het oude Vlaams gewoonterecht, in Biekorf 1971, blz. 222-224) zijn wij opgekomen tegen de betekenis ‘vreemde’ door de meeste woordenboeken en auteurs gemeenlijk gegeven aan de rechtsterm ‘gediede’, en hebben we aangetoond dat de eigenlijke betekenis is: ‘degenen die aan de wetten of costumes van de kasselrijen onderworpen gebleven waren’, in tegenstelling tot de poorters van de steden die een uitzonderlijk en aangepast recht hadden weten te verkrijgen.

Wij zouden thans gaarne de aandacht vragen voor het woord ‘vreemde’, toegepast op poorters en stedelingen, of ook nog op onderhorigen van andere kasselrijen, door de wetten of schepenbanken van de kasselrijen (of althans door hun scribenten), en in casu door deze van de kasselrij Ieper. De aangehaalde gevallen betreffen, wegens de aard van onze opzoekingen, Wervik en Wervikanen, of tenminste onderhorigen van afhankelijkheden van Wervikse leenroerige entiteiten. De voorbeelden komen uit de registers van de wettelijke passeringen in de kasselrij Ieper (Rijksarchief Brugge, Fonds Ieper I), waarvan we bij de teksten als referentie alleen het fondsnummer en het folio zullen aangeven. Deze registers zijn getiteld: Registre van Erffynghen ende onterffynghen, van obligatien, van Ervelycke renten ende Cheinsrenten, ende van alle andere kennessen, Ghepasseert voor scepenen vander Zale ende Casstelrie van Yper, Beghinnende...’. Het gaat dus, bij elke akte, waarvan de registers de korte inhoud weergeven, om landszaken en deze moesten, om rechtsgeldig te wezen en ongeacht de rang of de hoedanigheid van de betrokken personen geregistreerd worden bij de overheid van het gebied waar de gelegenheid ingedeeld was.

De registers in kwestie beginnen, voor zoveel ze nog aanwezig zijn, 12 juli 1533 en lopen door tot het einde van het oud regime. In de meeste gevallen wordt gezegd in de akten dat de kontraktanten laten (t.w. van de kasselrij Ieper) zijn. Dikwijls wordt de kwalifikatie ‘poorter’ gebruikt, in de meeste gevallen voor deze van de stad Ieper. Bij uitzondering wordt ook de term ‘vremde’ gebruikt, om deze aan te duiden, zowel poorters als anderen, misschien alleen dan wanneer er twijfel bestond over, zo we het zo mogen zeggen, de nationaliteit van de betrokkene, of, om nog dichter te blijven bij de huidige terminologie, hun civiliteit. In latere tijden werd de aard van het poorterschap steeds aangegeven om uiteindelijk zich te beperken tot de aangifte van de woonplaats van de betrokkenen. Dit is dan de reden, - ook wegens het feit dat de registers maar beginnen vanaf 1533 en dat we, toen we de registers in kwestie raadpleegden, ons hoofdzakelijk bezighielden met Wervik - waarom we geen groter aantal teksten hebben waar ‘vremde’ betekent ‘niet onderhorige van de eigen kasselrij’.

In de hierna volgende voorbeelden hebben we de integrale tekst overgeschreven, ook omdat de aangehaalde feiten op zichzelf belangrijk genoeg zijn.

- 2 mei 1534 - XPine vanden poncheele, vremde, als cause ende actie hebbende by successie ende overlydene van Jan Poncheele,

[p. 369]

hueren broedere, van een rente van xij lb pars siaers bezet up eene behuysde hofstede met xiiij bunderen lands onder busch ende winnende landt jnde prochie van Comene, draecht up de zelve rente Joncheer Wulfaert Tackoen, ten oorbuere ende prouffyte van vrauwe Catheline Liebaerts Wedewe wylent mer Jan Tackoen, ruddere, naer den uutwysen vanden originalen rentebriefve. Passe den ij. jn meye a^o xxxiiij, jn camere, present Den meesten hoop van scepenen. = Marg.: Desen brief es ghelicht by A(mm)a... den Dienare van Mevrauwe den vij^en in novembre a^o xxxiiij. (5102, f^o 24r^o).

Kristine vanden Poncheele, die hier als ‘vremde’ betiteld wordt, is ons anders onbekend. Haar overleden broer, Jan Poncheele (zonder de van) was, in 1502, de bezitter van een leen van vijf bunders en drie honderd lands, gehouden van de Wervikse heerlijkheid ter Kruisse en liggende in de parochie van Komen, op de zuidzijde van de Leie (thans Comines-France). Zie Archives départementales du Nord, reeks B 3793, Leenregister heerlijkheid ter Kruisse in Wervik en Komen, f^o 19v^o. Hij woonde in Ieper (Algemeen Rijksarchief, Brussel, Rekenkamer 14529, baljuwsrekening Wervik 1501-02). Hij was dus waarschijnlijk poorter van Ieper en wellicht zijn zuster eveneens en deze zal dan wel daarom als ‘vremde’ aangegeven zijn, t.t.z. met persoonlijk onderworpen aan de costume van de kasselrij Ieper.

- 20 September 1538 - Jn Zandvoorde es vercocht 900 busch ligghende in tween tparcheelen metten taille ende catheien derup staende, Belast met scheeren cneins ende anders niet, twelcke ghecocht heift Daniel Bertin, vremde, jeghen Jacob de Bul, ooc vremde, om de somme van viij lo x s gr. zuver ghelt, te godspenninck ij s. ende te lyfcoope iij lb pars, scoopers laste. Faict den xx. jn septembre (1538), Present Bossaert ende Sproncholf (5109, f^o 28v^o).

Darnel Bertin, de ‘vremde’ koper, die o.m. in 1549 ontvanger was van de Wervikse Dis (Kerkarchief Wervik, Rodenbouck, f^o 116r^o), was poorter van Kortrijk, blijkens het feit dat hij optreedt op 20 maart 1563 als borg in een erfeniskwestie van de weeskinderen van de overleden Bertram de Hondt (Rijksarchief Kortrijk, Wezerijboek 51 ‘den Pays’ (1559-63), Wervicke, f^o 7r^o, akte van 18 juni 1561) en alleen poorters van Kortrijk daartoe bekwaam waren voor de Kortrijkse weesneren, en bovendien de talrijke akten waarin hij optreedt als geldschieter, ontlener en borg (RAK, Akten en Kontrakten, 1531 en volgende jaren, passim).

Jacob de Bul fs Jacobs, de ‘ooc vremde’ verkoper, vinden we ingeschreven in de Kortrijkse poorterslijst van 1529, op het RAK, onder de rubriek Wervik (f^o lv^o, kol 1), evenals in talrijke akten van de Wezerijboeken en registers van Akten en Kontrakten van Kortrijk, berustende in dezelfde archiefbewaarplaats. Jacob de Bul woonde in Wervik, was herbergier en brouwer, eigenaar voor een gedeelte, in gemeenschap en onverdeeld met andere familieleden, van de herberg en brouwerij ‘de Ram’, liggende te Wervik tussen de (Lege) Kruisse en de St. Jansbeek, onder de heerlijkheid ter Kruisse, die lag in het gebied van, en schepenen verstrekte aan de kasselrij Ieper. Hij was bijgevolg geen vreemde wegens het feit van zijn woonplaats, maar wel wegens het feit dat hij Kortrijks poorter

[p. 370]

was, en bijgevolg, persoonlijk, niet onderworpen aan de rechtspleging van de Ieperse kasselrijschepenen. Op zichzelf was zijn poorterschap te Kortrijk een onregelmatige toestand, vermits alleen bewoners van de kasselrij Kortrijk statutair in aanmerking kwamen voor het Kortrijks poorterschap (mededeling verkregen van dhr. Berteele, Stadsbibliothekaris te Kortrijk). We hebben ondervonden dat Wervikanen die in de kasselrij Ieper woonden (het overgrootste gedeelte van de huidige Belgische stad Wervik) legio waren. Het is waarschijnlijk dat wel spoedig een modus vivendi daarop werd gevonden en dat het minste bezit onder de kasselrij, of zelfs maar het feit de zoon te zijn van een Kortrijks poorter, waardoor automatisch poorterschap verkregen werd, aanleiding konden zijn om het poorterschap te houden of te verwerven, zoals we ook vastgesteld hebben dat inwoners van Komen (kasselrijen Ieper en Rijsel) op de Kortrijkse poorterslijsten voorkwamen, ingeschreven onder de rubriek Wervik.

- 3 juli 1568 - ‘Compareerde jn persoone Modaerd Yde, vremde, over een zyde, ende Meester Ambrosius Roelandts, poortere tYpre, over andere, verclaerende... Modaert Yde heeft aan Mr. Ambrosius Roelandts een erfelijke rente verkocht van 2 lb. gr. sjaers, de penning 16, ingaande 1 mei 1568, eerste vervaldag 1 mei 1569, bezet op 28 honderd lands liggende in Komen-buiten, a) een perceel groot 19 honderd lands lag noord van de Meessenwech, palende jegens de landen van Caerle Vanmarcke, b) vijf honderd lands liggende op de zuidzijde van genoemde Meessenwech, palende jegens de genoemde Colaert (sic), c) vier honderd lands liggende noordwest van de voornoemde Meessenwech, west jegens Charles Cardoen, oost en west de voorn. Colaert Varmarcke, ...den iij^en jn hoymaent xv^e lxviij (4921, f^o 36r^o).

Modaert Yde was Wervikaan. Buiten talrijke akten in de Kortrijkse registers waarin hij vernoemd is, vinden we hem ingeschreven in de Kortrijkse poorterslijst van 1529 (rubriek Wervike, f^o lr^o, kol. 1).

J. Roelandt