Biekorf. Jaargang 73

[p. 329]

De harde winter van 1709 te Noordschote

In de literatuur die de natuurrampen, hongersnoden en strenge winters uit het verleden behandelt, is de harde winter van 1708-09 goed bekend⁽¹⁾. Rond die jaren werden de eerste nauwkeurige thermometers op de markt gebracht zodat de temperatuur heel wat juister dan voordien en in graden kon worden gemeten. Dag- en memorieboeken noteren steeds deze winter, die in het geheugen van de tijdgenoten is blijven voortleven als één van de scherpste winters uit de 18de eeuw⁽²⁾.

Nochtans vindt men weinig sporen van deze winter en zijn gevolgen in onze Westvlaamse dorpsmonografieën. In die jaren was het immers juist oorlog en de meeste historici laten zich meer verleiden door details over plunderende soldaten dan over grote koude en dure granen⁽³⁾.

Het uitzonderlijke van de winter uit de eerste maanden van 1709 was wel dat het buitengewoon koud was. Het vroor zo diep in de grond dat zelfs vele bomen en struiken en al het wintergraan verloren waren. De Schelde lag weken lang toe en het (onwaarschijnlijke) gerucht deed de ronde dat de zee tussen Engeland en Frankrijk dichtgevroren was zodat er een trafiek met wagens en paarden mogelijk was, die weken zou hebben geduurd ! Tijdelijk schoten de prijzen van het graan en andere voedingswaren de hoogte in⁽⁴⁾. Maar, en dit is wel het meest verrassende, deze duurte sleepte niet lang aan. De zomerzaaite van 1709 leverde een overvloedige oogst op. In 1710 was er opnieuw een goede oogst, zodat de kwade tijd van sterfte en hongersnood wel hevig, maar zeer kort was en geen langdurige nasleep kende.

Een interessante notitie over deze winter en de levensduurte werd neergeschreven door Pieter Pieters, een landbouwer uit

(1) L. Torfs, Fastes des calamités publiques, 1862, II 77-80. - E. Vanderlinden, Chronique des évènements météorologiques en Belgique (Brussel 1934) 173-175.

(2) O.m. in de nauwkeurige en merkwaardige aantekeningen van pastoor Alb. Isenbrant uit Emelgem (Rond den Heerd IV, 1869, 76); cf. R. Herman, Bronnenverzameling tot de geschiedenis van de Sint-Pieterskerk te Izegem (Emelgem), 1971, 34-35. Voor Izegem zie: Notitieboekschen van J.B. Vande Walle, Izegemse kroniek 18e-19e eeuw (1972), 35.

(3) Een uitzondering bij E. De Clercq, Geschiedenis van Aarseele, Brugge 1881, 105.

(4) Over deze prijzen zie o.m. C. Verlinden, Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant (1959) t.a.p. en andere gelijkaardige prijslijsten.

[p. 330]

Noordschote, die een merkwaardig memorieboek aanlegde⁽⁵⁾. Een winter als deze van 1709 kon aan deze wakkere landman niet voorbijgaan zonder een origineel relaas na te laten in zijn notitieboek. Hij schrijft dan ook uitvoerig wat hij beleefde met de kennelijke bedoeling zijn nakomelingen over de crisis in te lichten. Hij besluit zelfs met raad te geven uit eigen ervaring welke granen men bij zulke strenge winters moet zaaien en wanneer.

Deze raadgeving leert ons meteen dat in die tijd de Vlaamse landbouw over een rijke gamma korens en granen beschikte. Zodat het ingewikkelde schema van braak, vruchtopvolging en bemesting, éénmaal het verstoord werd door een natuurramp als deze, nog moeilijk verbroken kon worden en voor de landbouwers geen onoverkomelijke tegenslag betekende om steeds een goede graanoogst te waarborgen. Iets wat in andere streken ongetwijfeld niet altijd het geval was.

(5) Over het hs Pieters zie Biekorf 1972, 45. Een kort uittreksel uit dit hs betreffende de winter van 1709 bij C. en P. Tamboryn, Geschiedenis van Elverdinge, Brugge 1929, 160. - De aantekeningen uit hs. Pieters delen we mede volgens een nauwkeurig afschrift in particulier bezit.

Aantekeningen van Pieter Pieters

‘In January 1709 Isser geweest een harden vorst van drie weken, die uitnemende groot is geweest soo datter veel boomen en wilgen opengeborsten sijn en alles vervrosen dat vervriesen conde; soo dat 25tich eijers verkocht sijn geweest 10 schellynghen, 25 rapen 26 stuvers ende ander dinghen in advenant.
Ende opden 5en february 1709 hevet gemaeckt sulck een quaet weder dat geen menschen sulck een weder gesien en heeft van sneeuwen met een fellen noortoosten wint dat niemant en conde qualick buijten den huijze gaen, want de sneeu heeft gevlogen al draeijen in t'ansicht, inden hals ende ande cleederen vervriezen onlijdelick, en heeft gevlogen bij hoopen ende in plaetsen van seven voeten dick ende meer...
Angaende desen vorsts van drie weken daervan ick hier vooren een weinich gesproken hebbe moet ick noch wat meer daer van spreken; die is begonnen opden 5en January 1709 ende heeft soo hart geweest dat alle het coorne op velt vervrosen is. Oock de coolen om saet^1. oock het loof, alle de notebomen, veel jonge peerreboomen, de wingaerden, veele pruimboomen, de Ifte, de braemen, de brom, met noch meer andere, soo dat gheen menschen die leefden het ghelickx heeft gesien, oordeelende te wesen een straffe van godt.
Welcke ruyne een groote dieste^2. heeft veroorsaeckt soo dat in april 1709 op de mart van Iper de tarwe heeft gegolden 56 lb, de rogge 40 lb, de boonen 40 lb, de corte haver 44 lb, de lange haver 24 lb de rasiere.

1. Coolen om saet: koolzaad.

2. Dieste: duurte, dure tijd, mnl. ook dierste.

[p. 331]

De oorsake vande dieste van het lente graen is dat alle het lant daer coorne gesaeijt was moeste wederom met lentegraen besaeit sijn, ten sij eenige die noch coorne hebben gesaeijt opden 27en maerte ende hebben daervan opgedaen den 21. 8bre 2500 schoven gevende een francaert^3. thondert ende hebbe suickelioen^4. gesaeit omtrent een half gemet opden 17en april ende daervan opgedaen 500 schoven gevende een halve rasiere thondert.
Oock ist geweest een groote dieste voor de beesten; de koekoucken^5. hebben gegolden 30 lb thondert, het hooij 27 ende 28 lb thondert ende ander dingen in advenant.
T'coorne heeft gegolden int eerste van meije de semel 75 lb, de roo tarwe 68 lb de rasiere. Ick hebbe gekocht om te saeijen te bamesse 1709 de rogge 48 lb de rasiere, de oude tarwe 65 lb de rasiere, de nieuwe tarwe 78 lb de rasiere. Soo dat ick voor neghen francaert nieuwe rogge twaelf francaert oude tarwe ende twee rasieren nieuwe tarwe hebbe betaelt 25 ponden grooten vlaems. Oock heeft het suickerioen gegolden 34 ende 35 ende 36 lb de rasiere veurne maete, het groot bier 28 lb de tonne, t'cleenbier 4 lb 19 s. de tonne.
Indien sulkc ongeval noch gebeurde ick vermaene mijn naecomelijnghen geen coorne te saeyen achter lichtmisse maer wel suickerrioen tot maerte, maer als het maerte is moet mertsgraen saijen wilt gij wel vaeren. Het is dit jaer genoech geprobeert. Saeijt pomeele^6. ende geerste want het is het beste graen om broot te backen.
Maer als wanneer wij ghecommen sijn tot den ougste 1710, die mach genaemt wezen het Jaer van gratie, want den heere heeft dat Jaer verleent eenen dobbelen ougst van graen ende het schoonste graen datter oijt is gesien geweest soodat het in 7bre 1710 heeft begonnen te gelden 28 lb de rasiere de tarwe, ende heeft langen tijdt gegolden 26 lb 24 lb de rasiere ofte daer omtrent tot ontrent lichtmesse 1715, als dan heeft begonnen goeden coop leven te worden en gegolden 15 lb de rasiere end mijnder ende int Jaer 1720 ende 1721 heeft de tarwe gegolden ontrent acht ponden paresis de rasiere’.

L. Van Acker

3. Francaert: Ieperse graanmaat van 15½ liter; alias verkaart en achtendeel (De Bo.)

4. Suickelioen, ook suikerioen, schokkeljoen: soort van gerst (De Bo).

5. Koekoucken: lijnzaadkoeken.

6. Pameel, soort van gerst, ook knobbelgerst geheten (De Bo).