Biekorf. Jaargang 73

[p. 321]

[Nummer 11-12]

‘De slecke maecken’
Een vertoon van de landsknechten van Maximiliaan
Brugge 1488

Maximiliaan, Rooms koning en regent van Vlaanderen, was op 16 december 1487 te Brugge aangekomen. Een feestelijk onthaal leidde hem toen naar zijn residentie in het Prinsenhof. Het gros van zijn troepen, ook zijn ruiterij, legerde buiten de stadspoorten, o.m. bij de Kartuize (Sint-Kruis). In de stad zelf behield hij alleen een afdeling landsknechten. Met de ridders van zijn gevolg reed hij wekelijks eenmaal de stad uit om te jagen in de bossen of om zijn troepen te schouwen. Hij was immers in opmars tegen de Franse koning⁽¹⁾.

Op donderdag 31 januari 1488 zendt de koning zijn Beierse stalmeester Hans Desschitz uit Brugge naar Kortrijk met 200 ruiters en 300 landsknechten. Toen hij later in de dag zelf naar Kortrijk wilde uitrijden, werd hij door de poortwacht tegengehouden.

's Anderendaags (vrijdag 1 febr.) wordt hij weer niet doorgelaten⁽²⁾. Hij zelf in blank harnas, met de piekeniers ‘al met pyken’ van zijn wacht van het Prinsenhof, gaat naar de plaats ‘zwischen sant Thomas kirch (Sint Donaaskerk) und der stat hauss’. Daar, op de Burg, bij het schepenhuis wil hij vernemen waarom de stadspoort hem niet doorlaat. Hij zal er wachten van zes tot tien uur. In de winterkou zoeken zijn landsknechten tijd verdrijf, midden op de Burg leggen ze een

(1) [C. Carton]. Het Boek van... Brugghe 171-177 (Gent 1859). - Over het politieke optreden van Maximiliaan zie de Studie van R. Wellens, La révolte brugeoise de 1488, in Hand. Em. dl. 102, 1966, 5-52.

(2) Brief van de Ieperse schepenen in Annales Em. dl. 13, 1851-54, 71. In annex bij deze briefwisseling: de tekst van het inkunabeldrukje ‘Das ist der handel und furnemen etlicher in Flandern gegen den Romischenn Küniglichenn Maiestat’. - Zie in onze Bijlage de volledige teksten betr. deze episode.

[p. 322]

groot vuur aan, verwarmen zich ook met spel en exercitie, ook wel om hun kunsten te tonen aan die burgerlijke nieuwsgierigen. Ze weten dat ze, als soldaten van beroep, bezienswaardig zijn, dat ze iets beters kunnen dan die burgerlijke miliitie van de stedelijke ambachten: zij, beëdigde landsknechten, waren de nieuwe krijgskunst, het nieuwe wapen in nieuwe eenheden, geoefend en gedrild naar het Reglement van koning Maximiliaan die zelf te voet, met de lange piek van 18 voet (4,86 meter), vóór hun rangen opstapte⁽³⁾.

Voor de Brugse toeschouwer is de demonstratie die de Duitse en Tiroolse landsknechten daar op de Burg beginnen echt entstellend. In stijlvolle opmars rond het kampvuur hanteren de mannen hun pieken in maat en ritme ‘in ordennung als die teütschen knecht pflegen’. De Brugse dagboek-schrijver tast naar een term om die nieuwe exercitie uit te drukken: ‘zyleden maecten met haren pyken al zulc een maniere, als van de pyken te vellene’. De Ieperse schepenen, die vanuit het stadhuis toekeken zagen ook Maximiliaan met ‘eene menichte van duutsche, al voorzien met langhe pycken’ en hoe, op een gegeven teken, de mannen in hun rondmars ‘huerlieden pycken velden, meenende te spelen’.

De eerste tijdgenoot (en mogelijk ooggetuige) die de technische term van dit militair vertoon zal neerschrijven is de officiële annalist van Maximiliaan, Jean Molinet, die noteert dat de zwaabse aanvoerder van de troep, Eitel-Frederik graaf van Zollern en Vliesridder, het bevel gaf (in de landstaal): ‘Faisons le limechon à la mode d'Allemaigne’. En dan beschrijft hij de exercitie: in rijen van vier, de piek recht in de vuist, in perfekt gelid, marcheren de landsknechten rond de Burg en draaien spiraalvormig naar het wachtvuur toe. Zollern kommandeert: Sta! Sta! en als één man vellen de mannen hun pieken. Bij die beweging schrikken de toeschouwers, het kommando Sta! Sta! (met de zware zwaabse a) horen ze als Sla! Sla! (met gelijke brugse a). En het werd de paniek van ‘den quaeden Dachvaert’ die voor Brugge zo fataal zou uitdraaien: Maximiliaan gevangen in Cranenburg en al de gevolgen van dien⁽⁴⁾. Dat ook een fonetisch

(3) Dr. Hans Stöcklein, Der deutschen Nation Landsknecht 12-26 (Leipzig 1935). Over Maximiliaan en de schermkunst zie Biekorf 1963, 99-100.

(4) Chronique de Jean Molinet, ed. G. Doutrepont et O. Jodogne, I 587-588 (Brussel 1935; ARB. Collection des anciens auteurs beiges). Zie de volledige passus in Bijlage.

[p. 323]

misverstand hierin heeft meegespeeld, blijft nog heden gedenkwaardig.

Uit het bovenstaande blijkt dat de Brugse en Ieperse ooggetuigen van het Burg-tafereel in 1488 de militaire nieuwigheid van het vertoon met geen eigen term wisten te noemen. De eerste dietse bron die de limechon van Molinet overneemt is de auteur van de Excellente Cronike die (f. 229^v) schrijft: ‘so maecten dye duytschen een slecke, stellende hemlieden in ordonnancie int ronde, ende also ten eynde commende, riepen stae stae, twelc eeneghe vander stede qualic verstonden, midts dat si vervaert waren, segghende datmer riep slae slae, ende worden by dien loopende huyter burch...’.

De redaktie van dit deel van de (in 1531 te Antwerpen verschenen) Excellente Cronike moet in de periode 1490-1500 liggen. Meyerus (1561) en Oudegherst (1571) komen niet in aanmerking daar ze hun kronieken met 1477 afsluiten.

Een eeuw na de feiten van 1488 komt de Brugse kroniekschrijver Nicolaes Despars († 1592). Naar zijn gewoonte parafraseert hij zijn model (hier de Excellente Cronike) in een praatvaar-stijl, aandikkend en verdunnend naar beliefte. Op de Burg, zo verhaalt hij ‘maecte tduytsche oorlogs volck diversche bravaden ende int ende ooc eene slecke...’⁽⁵⁾. Marchantius van Nieuwpoort, sekuur latinist, laat in zijn Flandria (1596) Maximiliaans mannen in een kring of ring evolueren (in orbem decurrentes). Pontus Heuterus blijft in zijn Nederlandse geschiedenis (Res Belgicae 1598) getrouwer bij Molinet waar hij, met ‘in modum limacis’, diens ‘limeçon à la mode d'Allemaigne’ weergeeft⁽⁶⁾.

Uit het relaas van al de ooggetuigen van 1488 - en dat zijn, benevens Molinet, de Brugse anonieme dagboekschrijver en de Ieperse schepenen - blijkt dat de slecke werd gemaakt door voetvolk, door de geoefende landsknechten met de lange piek.

Dat de slecke als militair marsfiguur in de laat-Bourgondische tijd niets met ruiterij of paardenvolk te maken heeft, wordt overigens bevestigd door de volgende getuigen uit de 16e eeuw.

(5) Nicolaes Despars, Cronijcke vanden lande ende graefscepe van Vlaenderen, ed. J. De Jonghe, IV 323 (Brugge 1840).

(6) De tekst van J. Marchantius, Flandria descripta, Plantijnse drukkerij, 1596, p. 315. - Pontus Heuterus citeren we naar de Leuvense folio-uitgave van 1651: Res Austriacae, lib. III, p. 62.

[p. 324]

De Gentse annalist Marcus van Vaernewyck verhaalt in zijn bekende Kroniek hoe op 7 juli 1566, nog vóór de beeldstormerij in het Westland, de hervormden met man en macht in Armentières binnentrokken en er gewapenderhand twee gevangenen bevrijdden, en ‘dit aldus ghedaen zijnde, zoo maecten zij upde maerct, naer crijsch ghebruuck, eenen rijnck ofte slecke...’⁽⁷⁾.

Op 27 januari 1567 doet de graaf van Egmont, gouverneur van Vlaanderen, komend van Armentières, plechtig zijn intrede in Ieper, met zijn ruiterij in hoogrood uniform. De drie vendels voetvolk van het garnizoen zijn in de straten opgesteld voor de eerbewijzing. Na de revue trekken de drie vendels voetknechten, aangevoerd door hun kapiteinen Carlo, dela Val en Berry, naar de Markt waar ze ‘elck op zy zelven maecten de slecke zeer triomphant’⁽⁸⁾.

Opmerkelijk is dat fr. limaçon voor militair manoeuvre in de 16e eeuw steeds voetvolk betreft. Dit blijkt uit teksten van Marot (1540) en La Noue (1587). En ook overgedragen op een processie of een dansbeweging, o.m. van spoken (Le Loyer 1605), blijft het een beweging van ‘voetgangers’⁽⁹⁾.

De Doornikse schepen Philippe de Hurges beschrijft in 1609 de Grote Processie der Kruisverheffing in zijn stad. Na de processie maken de stedelijke wapengilden ‘une parade et lymaçon sur le grand marché’ en de busschieters ontladen daarbij hun geschut⁽¹⁰⁾.

In 1611 staat Katelijne Graeve terecht voor de schepenen van Nieuwpoort die haar - een voorloopster van Jeanne Panne - veroordelen als een heks; met een jonge duivel, genaamd Clays, had zij omgang gehad en o.m. in het Langelis (tussen Oostduinkerke en Koksijde) een sabbat gehouden met een zestiental personen ‘aldaer dansende sleckewys’⁽¹¹⁾.

De bovenstaande gegevens laten nu toe een scheidingslijn te trekken tussen enerzijds mnl. een slecke maken als mars-

(7) Marcus van Vaernewijck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden... ed. F. Vander Haeghen, I 16-17 (Gent 1872). Vgl. WNT XIV (1936), kol 1546.

(8) Dagboek van Augustijn van Hernighem, cod. 296 in Stadsbibliotheek Kortrijk, dl. I, p. 56. Zie daarover Westvlaamsch Archief I, 1939, 24-34 (De graaf van Egmont te Ieper in 1566-67), vooral blz. 32.

(9) E. Huguet, Dictionnaire de la langue française du 16e siècle, V, 20 (Parijs 1961).

(10) A. Cauchie, La Grande Procession de Tournai, p. 45 (Leuven 1892).

(11) RA Brugge, Kasselrij Veurne nr. 1236 bis, f. 64. Zie daarover Biekorf jg. 50, 1949, 66.

[p. 325]

figuur van voetgangers, en anderzijds de jongere ruiterijterm caracol (en caracoleren) die in de 17e eeuw opkomt met een zuivere militaire betekenis en ook als term in de rijschool. Die scheiding werd reeds in 1965 ondersteld door Dr. F. de Tollenaere in een belangrijke taalkundige Studie over de verhouding slecke - caracol⁽¹²⁾. De bewijsplaatsen over slecke waren toen echter nog niet samengebracht en niet historisch in hun kader gesteld.

De ruiterijtermen caracol en caracoleren (uit spaans en/of frans ontleend) met de daarbij aansluitende vormen van slekkentrekken (te Ronse) worden dan ook best, taalkundig en historisch, als een zelfstandig kapittel behandeld⁽¹³⁾. Een direkt verband tussen de slecke maken van 1488 (en later) en het sleckentrecken te Ronse in de 18e eeuw is vooralsnog niet te ontdekken.

A. Viaene

(12) F. de Tollenaere, Lexicologische en etymologische kanttekeningen bij ‘De slekkentrekkers van Ronse’. Taal en Tongval, VIII, 1956, 49-59. - Aanleiding tot deze kritische Studie was de bijdrage van Dr. P. Gorissen, De Slekkentrekkers van Ronse, in de Annalen van de GOK. van Ronse en het Tenement van Inde, dl. IV, 1953-55, blz. 23-35. (Met aanvulling in dezelfde Annalen, dl. VIII, 1959, blz. 129, door G. De Rouck. - Over de term caracole, zie ook J. Herbillon, Eléments espagnols en wallon et dans le français des anciens Pays-Bas, blz. 62-63 (Luik 1961), alsook Wartburg FEW, V, 341.

(13) De ‘limaçon’ werd ca. 1600 ook als kunstrijden aangeleerd, taktische waarde had deze rijfiguur niet, ze bleef echter voortleven onder de gewijzigde vorm van caracol, d.i. een omrijding na het lossen door de ruiter van zijn schietgeweer. Op deze evolutie (waarbij ook de evolutie van de pistool een rol speelt) wordt gewezen door J. Pieters in een overzichtelijke studie: ‘Des marches militaires au pays flamand’, in Annuaire de la Commission Royale Belge de Folklore, XVIII, 1964-66, p. 136 (Brussel 1972). - Opmerkelijk is dat de spiraalfiguur uitgevoerd door het Cadre Noir, de glorie van de Rijschool van Saumur, in 1972 op het Champ de Mars aan de Engelse koningin werd gepresenteerd onder de benaming l'escargot.

Bijlage
De teksten met en over de ‘slecke’ van 1488

1. Uit het Boeck van Brugghe (blz. 178).

‘Item... up den eersten dach in Spurkele... doe quam den voorseyden hertoghe [Maximiliaan] in den Burch, al wit in de wapene, ende een menichte met hem van zinen volcke ende al met pyken.
Item voord, zyleden maecten met haren pyken al zulc een maniere, als van de pyken te vellene, als waer by dat tgemeene volc liep al cryschende ende roepende huut vreezen achter de strate...’

[p. 326]

2. Brief van de Ieperse schepenen (uit Brugge 2 februari).

‘Item swondachs nuchtens, de coninc [Maximiliaan] quam in den Burch ten scepenhuuse ende met hem eene menichte van duutsche, al voorsien met langhe pyken; ende also alst ghebuerde dat de zelve duutsche, of immers eenighe van hemlieden, huerlieden pycken velden, meenende te speien, t'remoor wart zoo groot, ende de fame wart loopende dat men inde Burch al doot slouch, dat van dien remoere, howel datter gheen quaet met allen en ghebuerde, die vander stede worden loopende in huerlieder huusen...’

3. Duits relaas ‘Das ist der handel...’ (Inkunabeldruk).

‘Des ersten tags im hornung... ist sein künigliche maiestat mit den die bey seiner K.M. die nacht gewest sint auf den platz zwischen sant Thomas kirch und der stat hauss gewappent gezogen zu erfaren warumb dy porten seinen genaden zu gehalten weren, und auf dem plats verhilten von vi. an byss auff die zehen’.
Weldra zal Brugs ambachtsvolk, onder het venster van Cranenburg (waar Maximiliaan was gevangen gehouden) met pieken rondmarsjegen ‘in ordennung als die deütschen knecht pflegen’. (Een nadoen van de ‘slecke’ op de Burg?).

4. Uit Chroniques van Jean Molinet.

‘Ce tampz pendant, le comte de Sorre (Zollern) ensamble pluseurs nobles gentilzhommes et escuyers de l'hotel du roy estoyent en la place de Saint-Donatz où ilz se chauffoyent en ung grand feu, qui, par manière de passe tampz et oussy pour veoir comment les jouvenceaulx se conduiroyent, se ce venoit à la torche, dit a ceulx de sa compagnie: “Faisons le limechon à la mode d'Alemaigne”. Et lors les gentilzhommes, tous en armes, chescun la picque au poing, quatre et quatre en notable ordonnance, firent un tour à la place à l'environ du feu; puis le seigneur le Sorne s'escria et dit: “Chescun avalle sa picque!” A ce mot, chescun fit son debvoir; mais ceulx de la ville, estans sur la place... voyans ces piques avaléez, eurent telle paour et hide...’ (Volgt de paniek, door Molinet zeer ‘literair’ beschreven).

5. Uit Excellente Cronike van 1531 (f. 229^v).

‘Ende binnen der tyt dat si dus inden burch stonden, so maecten dye duytschen een slecke, stellende hemlieden in ordonnancie int ronde, ende also ten eynde commende, riepen stae stae, twelc eeneghe vander stede qualic verstonden, midts dat si vervaert waeren, segghende datmer riep slae slae, ende worden by dien loopende huyter burch...’

6. Uit Cronijcke van Vlaenderen, van Despars (1585).

‘Hierentusschen maecte tduytsch orlochs volck up den Burch diversche bravaden, ende int ende ooc eene slecke, stellende hemlieden mids dien weder alle ghelijck in schoonder ordonnancie ende slachordene, ende vellende metten zelven ooc haerlieder spijssen ten volcke waert, metsghaders ooc ghezamelick roupende: Sta! sta! welcke woorden tghemeente van grooter vervaertheit zeer qualick

[p. 327]

verstaende, ende meenende dat mer Sla! sla! riep, liepen allevot tzamen haerlieder veerden...’ (TV 323).

7. Uit Res Austriacae van Pontus Heuterus (1598).

‘Postero die Sorrae Comite iuniore ac Nobilium aliquot Germanis in area ante publicas Aedes cum ceteris militibus ad ignem se calefacientibus, cum Comes de rebus bellicis sermonem intulisset,.. tandem iocabundus inquit: Faciamus in modum limacis aciem orbicularem, ac re quid didicerimus ostendamus. Parent statim omnes. Rigente hastarum ferreis cuspidibus acie, alta voce ludibundus addit, Inclinate hastas. Faciunt. Brugenses haec spectantes timore corripiuntur...’.