Biekorf. Jaargang 73

[p. 303]

Terra sigillata in oude geneeskunde naar een handschrift uit de 17e eeuw

Een merkwaardige verzameling remedies, nuttige wenken, raadgevingen voor de gezondheid ontmoeten we in een bundel die de titel draagt ‘Medicyn’. Het boek, een in-quarto van 270 bladzijden, is volledig met de hand geschreven, in een minuskuul schrift uit de 17e eeuw⁽¹⁾. De indeling van deze compilatie is als volgt:

1.	een soort almanak voor de tuinier, met allerlei aanwijzingen, gerangschikt per maand. De tekst (pp. 1-120) is versierd met 12 mooie pentekeningen, één voor elke maand.
2.	over ‘de huysapotheek’; pp. 133-138.
3.	over ‘genesingh van veelderley ghebrecken der menschen’; pp. 139-267.
4.	‘Van kooken’; pp. 267-270.

Op blz. 139 is de naam van de vermoedelijke verzamelaar, schrijver of overschrijver geschrapt. Toch is de vermelding ‘Collectum per Johannem de Bruycker absoluta ejus philosophia’ nog leesbaar.

Het hoofdstuk 35 (pp. 115-117) is gewijd aan notities over terra sigillata (bolusaarde) met daarbij zes toepassingsmogelijkheden of aanwijzingen bij het gebruik van ‘gesegelde aerde’ voor verscheidene kwalen en gebreken’.

Dit hoofdstuk wordt hier medegedeeld in aansluiting bij de mededeling over terra sigillata (alias bolus armena, bolus lemnia) door J. Pieters in Biekorf 1971, 247.

(1) R.U.G. - Handschriftenkabinet, nr. 389.

Van terra sigillata of gesegelde aerde

[a. De verschillende soorten en namen.]

Daer sijn oock menigerleij ghestalten van aerde in dese weerelt als steenbreeckaerde, seep aerdt, sandighe aerdt, grijse aerdt, scalpeters aerdt, aluyn aerdt, vitrioolsche aerde, steenachtige aerdt, soute aerde, swavelachtighe aerdt, metaelsche, gout, silver, koper, yser aerde, welcke gout, silver, koper en ander metallen in sich houdt.

Daerna sijnder oock aerden, daer groote kragten en verborghentheden insteken, alsmen de selve maer en weet uijt te halen, en te prepareren, want sy doen grooten dienst aen de ghesontheyt der lichaemen der menschen, met sulcke aerde heeft Godt het eijlant Lemnos⁽²⁾, onder den turck sorterende, begaeft, die daerom terra lemnia of terra sigillata dat is besegelde aerde genoemt wort, om

(2) Lemnos: Grieks eiland in het N. der Aegeïsche Zee.

[p. 304]

datse met het seghel van den grooten turck besegelt wort; om datse niet naegeboest en soude worden en valsche aerde voor deselve verkocht.

In Slesien heeft men der oock de welcke de strigische⁽³⁾ genoemt wort die uijtter maten goet is, en wort met drij toornkens besegelt, die van den geleerden Joannes Montanus is ghevonden, die de selve boven de goutmynen tusschen de herde steenen en klippen gevonden heeft, en hij noemt de selve aurum inversum, of omgekeerd gout.

Item auri sulphur of swavel van gout, oock extractum quinte essentie auri het uijtghetrocken vijfde goutwesen ofte essentia wort oock de kern van het gout genoemt, oock wortse genoemt een aerdtbalssem en een uijtdampijnghe van het gout en silver want deselve is tweederley, roode, en wittachtighe: de roode wort axungia Solis genoemt en de witte axungia lunae, dat is het gouts en silvers vettigheyt; dese syn goet voor veel gebreken.

[b. Terra sigillata als geneesmiddel]

1.	Ten eersten de terra sigillata is goet voor alle ontsinnigheijt. Item voor alle vergift datmen in het lyf gekregen heeft, maer men moetse wat haestigh innemen, eer het vergif sich te veel plaetst, maer men sal de selve met geneverbesen innemen, oock dientse tegen de steken der fenynighe beesten.
2.	Wanneer iemandt wee om het hert heeft, neemt maer een half quint, hy sal terstond beterynghe bevinden, want dees aerde treckt uytwendigh en inwendigh tot sich den opgeworpen slym van longh, maeg, lever en milt. Item alle vuyligheyt. Item opent alle vergiftighe verstoppingen, die naer het hert toe trekken en aldaer kloppinghen en onmachten baeren. Item hertbevinghe, en ander swackheyt des selfs, die swarigheden aen den adem, en ander ghebreken bybrengen. Sy verteert oock de vochtigheden, die van het hoofd in verscheyden leden vallen, oock steerckse het hert en levendige geesten, verquickt de hersenen, verdrijft alle hooftpijne, verdryft oock alle vloeijinghen die quade ooghen maecken.
4.	Oock is goet voor den witten en rooden loop, wanneer sy met een doeckien in het drincken wordt ghehangen en men daer gedeurigh van drinckt, maer in de harde buyckverstoppinghen moet men deselve met toesettinghen gebruycken. Het is oock een heerlyck praeservatijf voor de pest, wanneer men 's morgens vyghen, noten, ruijt, en een weynich terra sigillata eet: en schoon genomen dat een mensch half doot waer, salse met Godts hulp een mensch oprechten met mitridaet^(4) of thyriac^(5) in wat wyns ingenomen: wanneer een patient daer seer sieck aen is, slaet hem maer met henghstenwater, of pis van den henghst over het hert soo trekt het vergift daer uyt.

(3) Strigische: Pharmacop. 1747: ‘In de Winkels wort de Strigonische de beste geacht. Zij wort voortgebracht in de Goutmynen van den H. Gregorius, digt by de Stadt Strigo.’ (Uit: ‘Onze Volkstaal voor Kruiden en Artsenijen, 1955’ - L. Vandenbussche).

(4) Mitridaet: een oude stroopachtige panacee (wondermiddel) bestaande uit 54 substanties.

(5) Thyriac: theriak, driacle: een samengesteld tegengift met wonderlijke eigenschappen; ofr. triacle. Vgl. eng. treacle (stroop).

[p. 305]

4.	in steercke koortsen is het oock een treffelyck dingh om deselve te cureren, men magh een bedaeght persoon een quint met thyriac in geven; die deselve alsoo daeghelycks ghebruyckt behoort voor geen vergift te vreesen noch in eten noch in drincken.
5.	Oock is sy goet voor den brant wanneer sich iemandt met ten, loot, heet water, viere of iedt anders verbrant heeft, gebruyckse maer tijdelijck, soo en sullender geen blaren oplopen en het heelt daerna gelyck.
6.	Alle versche wonden en boose sweeren, en bijsonder de inwendighe halssweeren en de squinantie^(6) als iemand niet slicken kan, is goet voor het sweeren der longer en het neemt oock het bloetspuwen wegh. Den Lignitschen terra sigillata heeft oock d'eyghen cracht.

G. Vlieghe-Steps.

(6) Squinantie: keelontsteking, angina.