Biekorf. Jaargang 72

[p. 5]

[Nummer 1-2]

Veelnamig Vlaanderen
Een overzicht van de oude samenstellingen

De talrijke samenstellingen met de naam Vlaanderen weerspiegelen de bewogen geschiedenis van het oude graafschap. Toponymie en lexikografie hebben de ‘flandronymie’ van de composita totnogtoe niet overzichtelijk behandeld.

Het Woordenboek der Ned. Taal (1964) heeft niet meer dan zes samenstellingen opgenomen, met name: Frans-, Kroon-, Oost-, Staats-, West- en Zeeuws-Vlaanderen.

De Flou beperkt zich uiteraard tot composita die hij in zijn bronnen uit en over Westelijk Vlaanderen heeft ontmoet.

Het volgende overzicht is beperkt tot het historische Vlaanderen, alias Oud-Vlaanderen, d.i. het graafschap dat, als politieke entiteit, heeft standgehouden tot aan de aanhechting en transformatie in departementen bij de Franse Republiek in 1795. De hoop op ‘restauratie’ van de provincie Vlaanderen in 1814 was kortstondig. De twee ‘Vlaanderse’ departementen (Leie en Schelde) werden de provincies West- en Oost-Vlaanderen in het Koninkrijk der Nederlanden eerst, en weldra in het Koninkrijk België.

De grote Oxford Dictionary van Murray bepaalt de term Flanders eenvoudig (en historisch juist) als: ‘The name of an ancient countship now divided between Belgium, France and Holland’. Deze territoriale splitsing, bron van nieuwe naamgeving, wordt in Ter Laans Woordenboek van de Vaderlandse Geschiedenis (1939) drastisch uitgedrukt in de formule: ‘Vlaanderen verloor in de Tachtigjarige Oorlog Zeeuws-Vlaanderen aan Holland en (in de volgende Europese oorlogen) Frans-Vlaanderen met Duinkerke aan Frankrijk’.

De tweetaligheid (diets-romaans) van het graafschap en de (dubbele) feodale afhankelijkheid (Frankrijk en het Rijk) leveren vanzelfsprekend de oudste middeleeuwse samenstellingen. De geografie inspireert enkele kanselarijtermen. Een

[p. 6]

moderne serie benamingen valt ons ten deel door de verovering en splitsing onder de kronen van Europa.

Om praktische redenen wordt de alfabetische schikking verkozen.

Alfabetische lijst van samenstellingen

Basse-Flandres

Streeknaam alleen bekend uit officiële briefwisseling in 1567-1568. Betekenis: een gebied - deel van het oude West-quartier - gelegen tussen Kassel en Grevelinge.

Van de landvoogdes Margareta krijgt Egmont, gouverneur van Vlaanderen, bij brief van 12 jan. 1567 bevel de preken te doen ophouden in de vallei van Kassel ‘et autres lieux de la Basse-Flandres’. De benden moeten worden ontwapend en de wapens samengebracht ‘celles [armes] de la Basse-Flandres ou West-quartier en celui [chateau] de Gravelinges’.

In een brief aan Alva (januari 1568) spreken de baljuw en wethouders van Hondschoote eveneens van de troebelen ‘au quartier de Basse-Flandres’, terwijl ze hun eigen stad situeren ‘en Westflandres’⁽¹⁾.

(1) E. De Coussemaker, Troubles religieux dans la Flandre Maritime II 238; IV 231 (Brugge 1876). - Het Pays de l'Alleu, in dezelfde brief van 1567 vermeld, wordt niet bij het West-quartier gerekend, wel bij Artezië, en de wapens uit het Alleu (Lavente en ommeland) moeten dan ook in het kasteel van Bethune worden afgeleverd.

Boschachtich Vlaenderen

Literair-historische benaming. Door Guicciardini overgenomen uit het latijn nemorosa en verdietst door Kiliaan. De passus in de Beschryvinghe van alle de Nederlanden (Amsterdam 1612; p. 285) luidt: het deel van Vlaanderen ‘diep binnens landts ligghende’ was in Caesars tijd bewoond door de Morinen, uit de oude schrijvers weten wij ‘dat dit gheweste... meestendeels vol bosschagien is geweest, ende deshalven eenen langhen tijdt Flandria nemorosa, dat is boschachtich Vlaenderen geheeten’. Aldus Guicciardini.

De bepaling nemorosa (met woud overdekt) gaat terug op de Annales Bertiniani (‘Flandriam nemorosam et incultam quasi forestum’). Dit vervaarlijke woud van Vlaanderen is traditioneel (en legendarisch) bekend gebleven als ‘Woud

[p. 7]

zonder genade’⁽²⁾. Meyerus schreef in zijn Compendium (f. 18^v; Neurenberg 1538) dat de graaf van Harelbeke was ‘forestier’ van het woud dat, naar men zegt, van oudsher genoemd werd ‘onmetelijk en zonder medelijden noch genade’ (immanem et absque misericordia veniaque).

(2) Goblet d'Alviella, Histoire des bois et forêts de Belgique I 86-87 (Brussel 1927).

Drynamich Vlaenderen

In het geografisch werkje ‘Spieghel der Werelt’ in 1577 bij Christoffel Plantijn uitgegeven door de Antwerpse schoolmeester Peeter Heyns, een vulgarisator van Ortelius, wordt een bondige beschrijving van Vlaanderen ingelast. ‘Vlaenderen is drynamich heden’, zo rijmt Heyns, en hij geeft de klassieke drieledige indeling van de Vlaamse geschiedschrijvers: Duytsch Vlaenderen met Gent als hoofdstad, Walsch Vlaenderen met Rijsel als hoofdstad, en Rycx Vlaenderen met Aalst als voornaamste stad. (Biekorf 1968, 193).

Met drynamich vertaalde Heyns letterlijk de humanistisch-latijnse term trifaria van Meyerus (1531), die de klassieke indeling uit Wielant (1492) voor ogen had. De aanhef van Wielants beroemde Leen-rechten van Vlaenderen luidt als volgt: ‘Vlaenderen heeft dry deelen: daer af deen licht onder de Croone, dander onder 't Keyserijck, ende 't derde is eygendom...’. De drieledigheid is echter bij Meyerus (en Heyns) niet zo uitgesproken feodaal: Meyerus noemt als drie delen van Vlaanderen de ‘Flandriam Flamingantem Gallicantem et Imperialem’⁽³⁾.

(3) Jac. Meyerus, Res Flandricae 66 (Brugge 1843; uitg. Soc. d'Emulation)

Duytsch-Vlaenderen

Als vertaling van Flandria Teutonica: dietssprekend Vlaanderen. In tegenstelling met Waals-Vlaanderen (de romaans-sprekende kasselrijen).

In Vlaanderen zelf was de benaming Duytsch Vlaenderen niet in gebruik. ‘Ons dietssprekend Vlaanderen noemen we eenvoudig Vlaanderen, zonder iets meer: zo schrijft de Veurnenaar Jacob Marchantius in 1596, maar we spreken wel van ‘Waals-Vlaanderen’ (Gallo-Flandria) om de zuidelijke kasselrijen aan te duiden’.

[p. 8]

Voor de aanduiding van de taalgrens binnen het graafschap was een term als Flandria Teutonica voor de auteurs soms onmisbaar. In dietse versie wordt het dan Duytsch Vlaenderen of Vlaemsch Vlaenderen, zoals in de Kiliaan-editie van de Beschryvinghe van alle de Nederlanden (Amsterdam 1612; p. 27, 334).

Een belangrijke uitstraling heeft deze term niet gekend. Wel drong hij door in een paar grote topografische uitgaven, bezorgd door Hollandse uitgevers: het Toneel der Steden van Blaeu (1649) leert ons dat de stad Kortrijk ligt ‘in het suyderlijcke deel van Duytsch-Vlaenderen, en streckt sich naar Walsch-Vlaenderen’. Dezelfde tekst werd voor de editie van Verheerlykt Vlaandre (1735) van Sanderus herzien en luidt dan: ‘de stad [Kortrijk] is aan de Zuid-zyde van Duitsch-Vlaandre gelegen, en heeft haar uitzicht op Fransch-Vlaandre’. Ook weer om op het taalverschil te wijzen schrijft Jacob Aertsz Colom in zijn kaartenatlas (Vyerige Colom, p. 54; Amsterdam 1635): ‘(het bisdom Terwaan werd heringericht) 't eene te Ypere voor de Duytsche Vlamingen, en 't ander tot St. Omer voor de Walen’⁽⁴⁾.

De humanist Belleforest, die in 1582 de franse Plantijnse editie van Guicciardini bezorgde, stelt teuton tegenover walon: ‘le quartier de Flandre, où l'on parle Teuton...’ is de ‘Flandre Flamande ou Flamingante’, terwijl de ‘Flandre Gallicane (sic)’ aldus wordt genoemd ‘à cause que l'on y use du langage Walon ou Francois’. (Antwerpen 1582; p. 362).
De humanistische benaming Teutonica zal nog nawerken bij de Voltairien Pierre Lamoot van Rijsel, die in zijn ‘Discours sur l'utilité d'une histoire générale de Flandre’ (Luik 1760; p. 82) gewaagt van la Flandre Teutonique, met betekenis dietssprekend Vlaanderen. Een naklank ervan hoort men nog bij sommige stichters van het Comité Flamand de France: in 1853 schrijft R. de Bertrand: ‘Notre bonne population de Flandre tudesque, qui s'étend du rivage de la mer aux bords de la Lys...’.

(4) Over de identiteit Duytsch Vlaenderen - Vlaemsch Vlaenderen zie verder s.v. Vlaemsch Vlaenderen.

Eygendomlyk Vlaenderen

Literaire term, gevormd op de feodale beschrijving van Vlaanderen die het ‘eygendom van Vlaenderen’ als derde feodale verhouding van het graafschap aanhaalt. Alias: Allodiaal Vlaanderen; lat. Flandria proprietaria.

Het Eygendom omvatte stricto sensu: de stad en het ge-

[p. 9]

bied (16 dorpen) van Dendermonde; Geraardsbergen; het Kasteel van Bornem (met 8 dorpen).

De graaf hield in één leen van het Heilig Roomse Rijk het graafschap Aalst, de Vier Ambachten, het Land van Waas en gebied van Overschelde.

Dit leen vormde, samen met het Eygendom, de Heerelijckhede van Vlaenderen. Zie verder s.v.

De auteurs maken niet altijd het onderscheid. Aldus Vaernewyck die, in Die Historie van Belgis (Gent 1574), zeer oppervlakkig schrijft: ‘In het Eygendomlyk Vlaenderen vind men de Hoven van Dendermonde en Waes’.
In zijn ‘Commentarien op de Leen-Rechten by Mr. Philip Wielant’ (Gent 1699; p. 171) geeft advokaat J.B. De Clerck de globale bepaling: ‘Het derde deel is het Eyghendom van Vlaenderen, ende comprehendeert de Steden ende Landt van Dendermonde; de Vier Ambachten; het Landt van Waes ende Bornhem’.
De franse versie van Wielant (Beau Traicté... des fiefs en Flandres, ed. J. Ketele; Gent 1839) gebruikt de termen ‘le propre; le 3^me quartier est primosne et bien propre’.
In de kartografie wordt dit deel van Vlaanderen ook afzonderlijk behandeld, doch in de ruime zin. Een kaart van G. en J. Blaeu, gegraveerd in 1650, draagt de titel: Flandriae partes duae, quarum altera proprietaria, altera imperialis vulgo dicitur. Deze kaart, opgedragen aan Jac. Wiits, is versierd met de wapens van Vlaanderen en van het Rijk. (In de grote atlas ‘Toonneel des aerdriicx’, deel IV. eerste stuk, p. 103).

Fransch-Vlaenderen

Het territorium dat in het einde van de 17e eeuw met de benaming ‘Frans-Vlaanderen’ zou worden aangeduid, was in een drietal fasen der Europese oorlogen van de Spaanse naar de Franse kroon overgegaan.

De nederlaag van Spanje in de Slag der Duinen (1658) was het begin van een fatale territoriale afbrokkeling van het graafschap. De geallieerden, Frankrijk en Engeland, kwamen in het bezit van het kustland van Grevelinge tot Duinkerke met inbegrip van heel de kasselrij Broekburg. Lodewijk XIV liet de steden Duinkerke en Mardyck naar zijn Engelse bondgenoot overgaan (1659) om ze, drie jaar later, terug te kopen. Het jaar 1662 is de datum van de definitieve aanhechting van Duinkerke aan de Franse kroon.
Vijf jaar later (1667) viel de Franse koning nogmaals de Spaanse Nederlanden binnen om er de Waalse kasselrijen (Rijsel, Dowaai, Orchies) te veroveren. De annexatie van Waals-Vlaanderen (samen met St.-Winoksbergen in Diets-Vlaanderen) werd in 1668 door de Vrede van Aken bezegeld.
Na de Hollandse Oorlog (1672-1678) gingen, door de Vrede van Nijmegen, nog een stuk Artezië en dertien steden in Vlaanderen

[p. 10]

(waaronder Belle, Kassel, St.-Omaars en hun kasselrijen) aan Frankrijk verloren.
Vlaanderen en Henegouwen zijn de twee oude provincies van de Nederlanden die het gelag van twintig jaar Europese oorlogen (1658-1678) hebben betaald. Beide leverden aan Frankrijk een stuk grondgebied dat belangrijk genoeg was om de benaming Flandre Françoise, Hainaut François in 't leven te roepen.
De geannexeerde gebieden van ‘Spaans-Vlaanderen’ werden in het kader van koninkrijk ingericht als twee bestuurlijke distrikten: de Intendance de Flandre flamingante (ook Flandre maritime) met Duinkerke als hoofdstad, en de Intendance de Flandre wallonne, met Rijsel aan het hoofd. In 1715 werden de twee intendances verenigd en verschijnen dan in gelijktijdige geografische beschrijvingen van het koninkrijk als een van de zes ‘petits gouvernements’, in het gezelschap van Franche-Comté, de Elzas, Lorreinen, Luxemburg en Henegouwen.

De Franse administratie heeft, gedurende de monarchie, de term ‘Frans-Vlaanderen’ niet gebruikt. Na een eerste formule ‘les Flandres du costé de la mer’ (1668) volgt na 1678 de officiële benaming ‘la Flandre Maritime’. De samenstelling Flandre Françoise komt eerst en meest voor in geografische en kartografische uitgaven, en steeds met de politieke betekenis: ‘deel van de provincie Vlaanderen dat door de vredesverdragen aan Frankrijk werd afgestaan’⁽⁵⁾. Dit omvat, zonder onderscheid, de geannexeerde kasselrijen van Flamingant en Gallicant Vlaanderen⁽⁶⁾.

Hier volgen de oudste vindplaatsen van ‘Frans-Vlaanderen’.

1693. - Een gegraveerde en gekleurde kaart (44 × 58,4) uitgegeven te Parijs ‘chez M. Gaillot’ in 1693 draagt als titel ‘La Flandre Françoise dressée sur les mémoires les plus nouveaux par le Sieur Sanson, géographe ordinaire du Roy’. Deze kaart geeft de grenzen aan van het verdrag van Nijmegen (1678). - Deze Sanson was een van de zonen van de vermaarde kartograaf Nicolas Sanson († 1667) van Abbeville. De kaarten van Sanson werden ook door de kartografen van Amsterdam nagevolgd.

1695. - In dit jaar verscheen bij Henri Wetstein te Amsterdam een Dictionnaire géographique des Pais-Bas, opgevat als een schoolboek voor Hollandse leerlingen en opgedragen aan

(5) De provincie Vlaanderen = het gehele graafschap beschouwd als een van de Zeventien Provinciën. In de internationale kartografie blijven de XVII Provinciën een onverdeeld geografisch en historisch begrip tot in het einde van de 18e eeuw.

(6) Het graafschap Henegouwen was door de veroveringen ook verdeeld in een Spaans (later Oostenrijks) en een Frans Henegouwen.

[p. 11]

Adriaen van der Goes, oud-schepen van Delft en gedeputeerde van de admiraliteit te Rotterdam. De auteur, die tekent P.M.R. was een Frans Hugenoot, gewezen huisleraar geschiedenis-aardrijkskunde van de zonen van Van der Goes. Op blz. 44-45 geeft de auteur de klassieke drieledige indeling van het graafschap Vlaanderen en voegt er dan bij: ‘Aujourd'huy on peut la diviser en Flandre-Françoise, Flandre-Espagnole et Flandre-Hollandoise; celle-cy au Septentrion de deux autres’.

De auteur beschrijft verder Duinkerke als ‘ville maritime dans la Flandre Teutonne-Françoise’. De steden Kassel, Grevelinge, St.-Winoksbergen e.a. liggen eenvoudig in de ‘Flandre Teutonne’.

1701. - Op 23 februari van dit jaar brengt een koninklijk muntreglement, uitgegeven te Brussel, de eerste vermelding in het Nederlands. In de rubriek ‘Nieuwe Evaluatie van Silvere Specien’ worden o.m. vermeld: ‘De nieuwe stucken van vier Fransche guldens, ghefabriceert in het Fransch-Vlaenderen, tot 70 stuyvers, 2 oorden, 1 negenmanneken’⁽⁷⁾.

Deze tekst werd in een paar latere plakkaten herhaald en heeft een ruime verspreiding gekend; hij werd immers opgenomen in het ‘Specie-Boecxken... met een uyt-gherekent Tafelken’ dat te Brugge werd gedrukt en als bijblad ingelast in de Brugschen Contoir-Almanach van 1704 en volgende jaren⁽⁸⁾.

1718. - Een overdruk uit de ‘Nouvelle Description de la France’, door Piganiol de la Force in 1718 uitgegeven bij Florentin Delaulne te Parijs, draagt als titel ‘Nouvelle description de la Flandre, Flandre française, Cambrésis, Hainaut français, Dunkerquois’. - Met deze laatste term, het Duinkerkse, wordt de ‘Flandre Maritime’ bedoeld.

1722. - In het groot handboek voor de negotiant, in 1722 te Amsterdam uitgegeven onder de titel Le Négoce d' Amsterdam, lezen we p. 496: ‘Lille est une Ville de la Flandre Françoise’, terwijl Doornik gebleven is: ‘une Ville des Pays-Bas dans la Flandre Wallonne’.

1723. - De rechtsgeleerde de Limiers publiceerde in 1723 te Amsterdam een vierdelige encyclopedie ten dienste van hogere officieren en diplomaten onder de titel La Science

(7) Vierde Placcaetboek van Vlaenderen IV 1169.

(8) Een ‘vierde druk’ van het Specie-Boecxken werd in 1704 op de markt gebracht door de Brugse drukker Judocus van Pee.

[p. 12]

des personnes de la Cour. In de afdeling aardrijkskunde (I 212, 332) worden de Zeventien Provinciën, zoals gebruikelijk, als een historisch-geografisch geheel behandeld. Op de vraag ‘Comment partagez-vous les XVII Provinces’, luidt het antwoord: ‘En trois parties, qui sont la Flandre Autrichienne, la Flandre Françoise... et les Etats de Hollande’. De behandeling van ‘Frans-Vlaanderen’ verschuift hij echter naar het hoofdstuk Frankrijk, waar ‘La Flandre Françoise’ verschijnt als een van de zes ‘petits gouvernements de la France’.

1735. - De Hollandse (her)uitgevers en vertalers van Sanderus’ ‘Flandria Illustrata’ geven, vooral in de versie van ‘Verheerlykt Vlaandre’, een dubbele inhoud aan de term Fransch-Vlaandre. Die benaming wordt toegepast zowel op de Gallo-Flandria (d.i. Waals-Vlaanderen) van Sanderus als op de Flandria Francia⁽⁹⁾, het nieuwe politieke begrip dat na de Franse annexaties was ontstaan. - Over die verwarring, zie de mededeling in Biekorf 1970, 197-200.

1736. - De Chronyke van Vlaenderen, te Brugge uitgegeven door Andreas Wydts (III 915), behandelt de ‘Contributien, die betaelt moesten worden [aan de geallieerden] tot den 5. Mey van 't jaer 1707’ en geeft de lijst ervan zoals ze was vastgesteld ‘met de Fransch-Vlaemsche Quartieren’. De lijst omvat hier de kasselrijen van Rijsel, Doornik, Ieper, Belle; de Acht Parochiën, de Roede van Menen, en dan verder de kasselrijen van Veurne, Kassel en St.-Winoksbergen.

1761. - De jezuïet Charles Wastelain, die jarenlang te Rijsel doceerde, formuleert de politieke indeling van het graafschap als volgt: ‘Le Comté de Flandre:... une des dix-sept Provinces des Pays-Bas, est divisé selon les derniers Traités, en Flandre Françoise, Autrichienne, et Hollandoise: cette division est fondée sur les possessions de ces trois Puissances’. (Description de la Gaule-Belgique, Rijsel 1761; p. 417). - Wastelain is een der eerste auteurs die de historische aardrijkskunde metodisch heeft onderzocht.

1762. - In de jezuïetencolleges van de 18e eeuw wordt de europese geschiedenis en de moderne aardrijkskunde een leervak. Het handboek ‘Géographie Universelle’ van de jezuïet Claude Buffier (le uitgave: Parijs 1715) kende een grote verspreiding in de Zuidelijke Nederlanden (herdrukken

(9) Het latijnse neologisme Francia Flandria werd uitgedacht om het nieuwe politieke begrip Frans-Vlaanderen weer te geven. - Over de termen Gallicans, Gallicana en Gallo-Flandria wordt verder gehandeld.

[p. 13]

te Brussel 1754; Luik 1784, 1786). Onder de titel Beginselen der land-beschryvinge verscheen een vertaling van Buffiers schoolboek te Gent en te Brussel in 1762; de mooie Brugse herdruk van Joseph van Praet draagt in 1777 de titel: Kort Begryp der Geographie. De jonge Vlaamse humanisten leerden alsdan hun aardrijkskunde met vraag en antwoord als volgt (p. 73-75):

V. Hoe word Vlaenderen verdeelt?
A. In Oostenrijks, Frans en Hollands-Vlaenderen.
V. Welke is de Hoofdstad van Vlaenderen?
A. De Stad Gent, de welke ligt op de Schelde enz...
V. Welke zijn de andere bezondere Steden van Oostenryks-Vlaenderen?
A. Brugge, Iper, Oostende, Nieuport enz...
Onder een afzonderlijke rubriek volgt dan:
Het Fransch-Vlaenderen
V. Welke zyn de bezonderste Steden van het Fransch-Vlaenderen?
A. Ryssel, Douay, Duynkerke, Armentiers, la Basée, Bergen S. Wynocx, Grevelingen, Cassel, Belle oft Bailleul enz.
Op dezelfde manier, steeds onder het kapittel van ‘De Nederlanden’ (niet onder Frankrijk!), wordt Het Fransch-Henegauwen behandeld.

1790. - Te Duinkerke verschijnt bij E. Laurenz, redakteur J.F. Baret, de Gazette de la Flandre Maritime Française, in-4^o, elke donderdag en zondag. Deze eerste krant van Flamingant Vlaanderen was de stem van de revolutie die te Parijs gaande was. De uitgever rekende op een goede afzet in Vlaanderen en Brabant, waar de revolutie tegen Oostenrijk hoogtij vierde. Het viel verkeerd uit. Door de (zeer konservatieve) Souvereine Raad van Brabant werd de Gazette van Duinkerke in de ban gedaan. In totaal zijn 47 nummers (17 Jan. - 27 juni) van dit blad verschenen⁽¹⁰⁾.

1799. - Onze provincies zijn departementen van de Franse Republiek geworden. In het Dictionnaire Géographique van Vosgien (Parijs 1799; p. 291) is de oude indeling van Vlaanderen een historisch begrip geworden: ‘La Flandre: grande province des Pays-Bas, qu'on divisoit en Flandre Autrichienne, Hollandoise et Françoise... La Flandre Françoise fait partie du département du Nord’.

Een volgende editie, bewerkt door de ingenieur Oudiette (Parijs 1804) onder de titel ‘Dictionnaire Géographique et

(10) L. Lemaire, Bibliographie de l'histoire de Dunkerque nr. 2911 (Duinkerke 1929).

[p. 14]

Topographique des treize Départemens qui comprenaient les Pays-Bas Autrichiens’ is Oostenrijks-Vlaanderen (nu onder-gebracht in de departementen van Leie en Schelde) voor het eerst geografisch gescheiden van de westelijke kasselrijen. Frans-Vlaanderen wordt voortaan, als begrepen in het Noord-departement, behandeld in het geografisch kader van Frankrijk.

(wordt voortgezet)

A. Viaene