Biekorf. Jaargang 70

[p. 351]

Zeker ander klein gebouwtje

Zo noemt Hildebrand de W.C. in ‘De Familie Stastok’ en daarmee wil ik inhaken op de geopperde veronderstelling van K. de Busschere in Biekorf LXX (1969), blz. 282 n.a.v. het woord vertrek. K.d.B. vraagt er zich af of deze term geen geval van afslijting is en of er geen verband bestaat met drek, waaruit hypotetisch verdrek, vertrek??? Deze voorzichtige hypotese (met drie vraagtekens) meen ik heel stellig te mogen afwijzen. Vertrek is een van de talrijke voorbeelden van eufemistische naamgeving van de W.C. Er zijn trouwens heel weinig woorden die de echte funktie van dat onontbeerlijk lokaaltje aangeven, ik noem de - precies daardoor triviale - woorden kakhuis en schijthuis, die ook scheldwoorden geworden zijn voor een bangerik of een lafaard. Nu valt het wel op, dat de meeste namen van de W.C. gewoon woorden zijn die een kamer, een lokaal aanduiden. Een vertrek is nl. een woonruimte, een kamer, een plaats waar men zich terugtrekt. Er wordt toch wel 's gesproken van ‘de vertrekken van het paleis’. Ik vind het woord vertrek bovendien geen afstervend woord; het is althans in het Kortrijks springlevend. Andere namen zijn huisje of gemakhuisje, terwijl het privékarakter ervan beter blijkt uit privaathuisje; een werkwoordelijke uitdrukking is op het huisje gaan. Dat privaathuisje heet ook kortweg het privaat. Gezel1le gebruikte het woord zelf in zijn leuk gedicht ‘Een witte schorte en binders’ op het Kuurnse kindermeisje:

Heur moeder doet de koeien,
heur vader 't kooren groeien;
heur een' broêre is soldaat,
en de andere ruimt privaat.

Eveneens voor gemakhuisje is er de kortere vorm gemak. Franck-Van Wijk ziet de volgende betekenisevolutie: ‘rust en vrede, kalmte, verzorging, behaaglijkheid, genoegen, plaats die voor het gemak dient, plaats waar men 't zich makkelijk maakt’. In het Duits heeft het woord Gemach nog de algemene betekenis ‘kamer, ruimte, vertrek’. Vandaar ‘sich in seine Gemächer zurückziehen; die Gemächer des Palastes (de vertrekken van het paleis)’. Ook kabinet is tenslotte de naam van een kamer, een klein afgezonderd vertrek, een schrijf- of studeerkamertje. Het is het partikulier vertrek van een vorst, een minister. Zo spreken we van ‘het kabinet van de koning, van de eerste minister’. Het is zelfs vaak synoniem met regering, als we van de kabinetsformateur spreken. Het Frans kent het ‘cabinet de curiosités’ (rariteitenkamer) en we spreken ook van het prentenkabinet. Dit partikulier vertrekje met de zo partikuliere bestemming werd daarom eufemistisch ook

[p. 352]

kabinet genoemd. Het woordje gemak werd vaak verduidelijkt met de toevoeging heimelijk of geheim (gemak). Het geheime van de aangelegenheid blijkt dan weer uit sekreet. Een speciale vorm van eufemisme is de hyperbool beste kamer, eigenlijk voor dat kamertje dat niet goed genoeg is om bij zijn echte naam genoemd te worden. Bestekamer is oorspronkelijk de naam van de pronkkamer, de salon. Zelfs Vercoullie aanvaardde al de verklaring uit bassecamere ‘benedenvertrek onder de kasteeltorens’ niet meer. Een Kortrijks (wellicht ook elders voorkomend) eufemisme is den bureau. De Busschere (blz. 283) hoorde in Diksmuide in 1964 Villa-spring-bin. Een algemene vorm is retirade, die ons nog eens aan vertrek heriniert en aan Duits Abtritt (naast Duits Abort). De veelheid van eufemistische termen wijst erop dat geen enkel woord lange tijd eufemistisch blijft. Zodra het woord door het gebruik volkomen met het begrip geassocieerd is, wordt het niet meer als een verbloeming aangevoeld en is er een behoefte aan een nieuw eufemisme.

In de landelijke cafés zien we vaak nog het opschrift Koer of Cour, waaraan de uitdrukking naar de koer gaan beantwoordt, met als synoniemen naar bachten gaan of naar achter gaan. Je kunt ook vragen om je even te mogen verwijderen of om je handen te mogen wassen. Je gaat waar ook de koning te voet naartoe gaat. Je moet naar de ontvanger of je wilt even gaan telefoneren. Je brengt een bezoek aan Jules, aan oom Jan of Juffrouw Eenoog of aan Broeder Bril (van 't vertrek).

Als eufemismen worden makkelijk vreemde woorden gebruikt, omdat ze uiteraard minder goed begrepen worden en bijgevolg niet zo doorzichtig zijn. Daar is de bekende W.C., die als afkorting nog minder suggereert dan de volle vorm Water-Closet. Het kloset (waarbij klosetpapier) wordt vooral gezegd van een W.C met waterspoeling. In Kortrijk hoorde ik de afkorting ooit opgelost als Winston Churchill. Ook lavatory en toilet geven slechts de secundaire funktie van het lokaaltje aan. Tenslotte noem ik nog de plee (of pleti). De herkomst is niet zeker. Franck-Van Wijk denkt aan petit (cabinet). Vercoullie vindt Eng. place waarschijnlijker dan een Franse formule zoals ‘vous plaît-il de m'indiquer le cabinet’ of ‘le cabinet s'il vous plaît’.

Ik meen hiermee voldoende klaar te hebben aangetoond dat alle namen van de W.C eufemistisch zijn en meestal een kamertje aanduiden.

F. Debrabandere