Biekorf. Jaargang 70

[p. 343]

De religieuze overtuiging van Eduard de Dene
Enkele aanvullende bronnen

De samenwerking tussen Eduard de Dene en Marcus Gheeraerts bij de uitgave van De warachtige Fabulen der Dieren (Brugge, P. de Clerck, 1567) deed reeds vermoedens rijzen omtrent de orthodoxie van De Dene. Dat deze bundel ook een opdracht van Lucas de Heere bevatte verhoogde alleen de argwaan⁽¹⁾. Bovendien bleek De Dene als stadsambtenaar evenmin vlekkeloos, en moet hij van hogerhand biizondere protectie hebben gehad, om zijn am!bt te Brugge verder uit te kunnen oefenen⁽²⁾.

Een onderzoek naar de litteraire bronnen van Eduard de Dene⁽³⁾ toonde bovendien aan dat zowel de Roman de la Rose, sinds Gerson om zijn gebrek aan orthorxie aangevallen⁽⁴⁾, als Rabelais tot zijn inspiratie bijdroegen, dat bovendien zijn fraai refreyn Hoort af ghy gildekens⁽⁵⁾ zowat een dubbelganger is van Jacob van Oestvorens gedicht Vander Blauwe Scute⁽⁶⁾. De Dene bevindt zich in duidelijk goed gezelschap.

In de bloemlezing, die zijn Testament Rhetoricael (Universiteitsbibliotheek Gent, hs. 3330) is, treft men een grote reeks gebeden aan: het Pater Noster, het Benedicite, de Balade van thuuterste oordeel, Lofzangen tot dhelighe Drievuldicheyt, gebeden tot God almachtig, tot Christus, Maria (o.m. de zeven graties), Magdallena, tot tcruce Christi, thelich bloedt (in walsche ende vlaemsche), een reeks Evangeliën up den Kerstdach, en de Kerstnacht, de Proverbiën Salomons e.a.m. Het is opvallend hoe sterk christologisch de teksten van De Dene zijn georiënteerd, o.m. zijn Chenade en gheloove purgieren de zonden (fol. 140v), Lof brudegom (fol. 148) en het Hoort Christene ziele wat ick hu bevele (fol. 214v-215):

Keert tmywaerts, zeght hy, die van ‘liefden quelen,
Een vreeslick liefhebber bem ick zonder spae(re)n...

(1) A. Schouteet, Marcus Gerards, Brugge, 1941, p. 28-29; 9. M. Gheeraerts werd uit Brugge verbannen, 1568:’ ayant icelluy aussi faict certaine paincture en dérision et vitupère de Nostre St. Père le Pape, ensemble de Nous et des catholiques’, (A.C. De Schrevel, Troubles religieux du XVIme siècle au Quartier de Bruges, 1566-1568, Brugge, 1894, p. 239, 316, 331).

(2) A. Schouteet, De Brugse Rederijker E. de Dene, West-Vlaanderen LXX (1963), p. 213-219.

(3) A. Dewitte, De litteraire bronnen van Ed. de Dene, Haec Olim XIX (1969), p. 17-24; aan te vullen met Chr. l. Küster, Bermerkungen zum emblematischen Fabelbuch, De warachtige Fabulen der Dieren von 1567, in Raggi IX, nr. 4 (1969), p. 113-122.

(4) J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen, 9e druk (1957), p. 121.

(5) Zie Bijlage I; uitgebreid commentaar hierbij zie A. Dewitte, a.w.

(6) Zie hierover D. Th. Enklaar, Varende Luyden, Assen, 1937.

[p. 344]

 

... Huwer vijfve, myn liefste lief, want ick begheert,

 

Die zullen der vreimder een hondert verjaeghen;

 

Ender huwe hondert, olouck zonder versaeghen,

 

Zullen der vreimder thien duusent verdrijfven.

 

Ick zal hu laeten machtig zyn jegens huer slaeghen,

 

Ende zal hu anzien lief, ende by hu blijfven,

 

Myn wuenynghen zal ick met hu verstyfven,

 

Ende ick zal hu God zyn, myn lief, ghy der binnen...

 

... Ende die my lief heeft in d'hemelssche staeten,

 

Zal van myn vader lief worden ghebleken,

 

En wy zullen tot hem commen, lief, thuwer baeten,

 

En by hem een woonstadt maecken, daer, onbezweken.

 

Lief blyft doch in myn liefde.

Deze tekst toont een zeer grote gelijkenis in stijl met (en is als een antwoord op): ‘Den heelen nacht hebic myn hadden uytgestreckt u soeckende, lieff; maar doen ic was ontweckt, myn sterckte, myn Godt, u en heb ic niet vonden te dien stonden’⁽⁷⁾.

Is deze tekst duidelijk doopsgezind⁽⁸⁾, een integrale doopsgezinde tekst treffen wij aan in De Dene's Refereyn Zonder my en es gheen God, zeght die heere (fol. 219 e.v.)⁽⁹⁾.

Aanvullende getuigenissen omtrent De Dene's religieuse ingesteldheid vinden wij doorheen zijn ganse in 1561 voltooide Testament:

- Fol. 132 v:

... vercoopt hu besittynghen
... keert hu van rycdom, die ghy niet muegt verwerven;
... wacht hu vander pharizeeen deeseme zeere,
twelck gheveynstheyt es, naer tschriftuenlick preken;
... ende nyemandt wilt met ghewelt vercrachten,
want den roovers zal Gods rycke niet ghebueren...⁽¹⁰⁾.

- Fol. 130 v:

... loochende... de evangelissche Waerheyts partie,
Vliedende huuten babylonschen percke,
Te Jeruzalem kiesende myn poorterie,

(7) K. Reulens, Refreinen..., dl. I, Antwerpen, 1879, p. 13-16; zie tevens p. 149-152.

(8) Over de liederboeken der Wederdopers, bestaat een zeer kritisch overzicht: L. Roose, Voorlopers van de Dordtse bundel met schriftuurlijke Refreinen, Spiegel der letteren IV (1960), p. 210-219; een voorbeeld van vergelijking met zelfde thema biedt Christus' klacht, in Protestantse Poëzie der 16de en 17de eeuw, dl. I, (Bibl. der Nederl. lett.), Brussel, 1940, p. 35-37.

(9) Zie bijlage II.

(10) Vergelijk C. Carton, Oudvlaemsche liederen, VI. Biblioph., 2e erie, nr. 9, Gent 1848, p. 289-290.

[p. 345]

 

Verlaetende alle heydensche ceremonie...⁽¹¹⁾

- Fol. 189 v:

... meest volght men tvleesch
naer zyn inclinatren;
minst naer den heesch
van baptisatien...

- Fol. 134 v:

Ick gheloove rnden heleghen Gheest, zoot betame,
De helighe christenlicke ghemeente voorwaer,
De gemeenschap der heiighen duer Christus name,
Verghevenesse der zonden, hoedanich, hoe zwaer... e.a.m.

Het zou tevens interessant zijn de religieuze inspiratie van De Dene te vergelijken aan gelijkluidende teksten van Anothonis De Roovere, inbegrepen de vergelijking tussen De Rooveres Lof van den priesterlycken staet, Cornelis Everaerts Nieuwen Priester en De Denes parodieën: In doude Vaders exempelbouck vyndt men beschreven (fol. 310-311). Onlancx meer dan omtrent den bergen van Bramen (fol. 178 e.v.), en Wel myn truete, myn moncke, myn liefste, myn minne (fol. 307)⁽¹²⁾.

Wat is nu de kritiek van De Dene b.v. op de Roomse Kerk.

In O Heere God almachtig (fol. 149 v) schrijft hij o.m.:

Veel grijpwulfveghe caecken
Nu myne vervolghers zyn
Om barnen end om blaecken.
Bloedsturters up elck termyn,
Zupers der balylonssche wyn
Hebben tzweerd upgheheven.
Al stroyen zy huerlieder venyn
Willet hemlyen vergheven.
Zy hebben my verboden
Te lesene Gods woordt.
Als ick volgd huer afgoden

(11) Het scheldwoord Babylans volk, voor Katholieken: zie Corn. Adriaensz, Sermonen, Amsterdam, 1714, dl. I, p. 82, 260, 209, 345-47; ook pharaoons geslacht horen de katholieken zich noemen, en de lutheranen: volgelingen van Belzebub: Stadsarch. Brugge, Boek van het Steen 1555-58, fol. 80 v-100; Verlijdboek 1491-1538, fol. 198; overige scheld woorden zie A. Viaene, Papegaai, Marteko en Kalf, Biekorf 66 (1965), p. 79-86. De wederdopers worden te Brugge vermeld tussen 1538 en 1584. Tussen 1538 en 1557 werden er zelfs 14 terechtgesteld, waaronder 7 vrouwen, afkomstig uit Alkmaar, Dordrecht, Zeeland en de Zuidel. Nederl. Uitvoerige verwijzingen zie A. Verheyden, Geschiedenis der Doopsgezinden in de Zuidelijke Nederlanden in de 16e eeuw, Verh. Kon. Vl. Acad., nr. 36, Brussel, 1959.

(12) Voor De Roovere zie J. Mak, De Gedichten van A. De Roovere, Zwolle, 1959, p. 124; C. Everaert: J.W. Muller & L. Scharpé, Spelen van C. Everaert, Leiden, 1920, p. 423.

[p. 346]

 

Doe ghinc wel met my voort.

 

Nu zynse nydich up my ghestoort...⁽¹³⁾.

Een andere frappante tekst is Naer tsterven wy gheworden al der woormen spysen (fol. 340 e.v.), met o.m.:

Zy die andre verlaeden met groote packen zwaer,
Als meschverkens maeckende van hueren buuck huer god,⁽¹⁴⁾
Broosch, slymzondich. wroetende int babylonssche cot,
Eeghin baetzouckers, willende liefde vermyncken,
Maer wat esser of, eylaes, elck in zonden verrot.
Eylaes up tverrysen voorwaer zy niet en dyncken,
Up tverrysen eylaes niet en dyneken zy, certeyn,
Zy de ghuene zoor voorsteppende int eerdsche pleyn,
Adamiten, vruchtpluckers naer huer eeghin zinnen,
Zy die met bloedeghe handen ende voeten onreyn,
Met simonie, woecker, tgemackilkk leven winnen,
Zy die de menschen meer vreesen dan God beminnen,
Oyndt gheeme upden vleeschpot van Egypten brasten,
Zy die steurlick tarden Gods tempel binnen,
Met belazerde handen thelighe antasten...

De tekst vervolgt in cauda:

Zy die afgodisten naervolghen aldermeest,
Om tcouverlick slampampen Godts woordt onachtzaem zyn,
Dwelck donnoosel word onttrocken, ontpluct, ontleest,
Tongodlick brood etende onder tduechdelick schyn,
Zy die tusschen broeders s royen tweedrachts venyn,
Zy die liefde tonderhouden ende charitate,
De waerheyt loochenen om lecker beten en wyn,
Alls dolende sterren zouckende eeghin baete...
Daer zy als eerdsahe goden gheeme zouden blyncken.

Deze tekst vindt zijn tegenhanger in het in bijlage gepubliceerde Zonder my en es gheen God, en is een zeer duidelijke bevestiging van de doopsgezinde overtuiging van De Dene zelf. Het kan voor niemand vreemd zijn dat deze ganse tekst

(13) De Dene vult deze satire overigens op ontelbare plaatsen aan Een paar voorbeelden: ‘sophisterie en baetzoeckende clergie... Een hoop ghecleede beesten’ (fol. 178); ‘van prelatueren crijghen zom kynders regieren, die noch zyn scholieren’ (fol. 189); ‘de schaepen niet gheweed, maer hu zelven ghevoedt; het hooft es zieck, end alle de lede’ (fol. 39v.): Op Stadsarch. Brugge, Boek van Criminele Informatien 1542-47, fol. 76-78, komt een uitspraak van Roelant van Nieubusch over de minderbroeders:... ‘hij hadde de graeu broers ghezien ghaen inde processie, denwelcke ghynghen ghelyc slupers, met thooft upde schoere... hoewel nochtans dat de snootste putiers vander stede waren’.

(14) De grauwbroeders werden te Brugge ook mesverckens genoemd: Stadsarch. Brugge, Boek van Crim. Informatien, 1531-38, fol. 180v-181 (1538).

[p. 347]

een verschrikkelijk oordeel uitspreekt over de kerkelijke gezagdragers, terwijl de passus Adamiten, vruchtpluckers naer huer eeghin zinnen hier een wellicht uniek verwijt is aan het adres van de katholieken⁽¹⁵⁾.

A. Dewitte

(15) Vergelijk het spotgedicht op de geestelijken, op den stock Syt tevreden, hy sult in u gemack blyven (K. Ruelens, a.w., p. 169-172). Naar analogie met de Brugge uitspraak ‘tonsura clericalis est signum et character antichristi’ (Stadsarchief Brugge, Verlijdboek 1491-1538, fol. 198) schrijft De Dene (fol. 238v): ‘Al dat crune scheert es meest al ghierich / Al dat manck ghaet dat es fierich / Al dat crepe) es, dat es fel / En dat qualick spreict, zynght ghemeenlic wel’.

Bijlage I

Hoort al ghy ghildekens, ende veel joncwijfs hoort

(fol. 308 e.v. van het Handschrift).

Hoort al ghij ghildekens, ende veel joncwijfs, hoort,
Comt al in mijn kethel, elck zeght ande[re]n voort,
Roupt Medea, metharmorphoseghe goddinne,
Comt Medusa, word myn hulpe, met een inckle woordt,
Mids den smeder Vukanitich in heeter Minne,
Comt, ghildekens, comt. Comt ten eersten beghinne,
Senijpoerken zult indrijncken meer dan een onche,
In mijn kethel moetje zitten dan totten kinne,
end hu blootshooft ontdecken dun in myn fronsse.
Ghij zult schijnen vernischt duer Apelles ponche,
Comt al waert ghy vanden hoofde totten voeten besmet,
Comt, ghildekens, in tijds, comt doch eer ick ronsse,
In myn ketel comt, ghildekens, cuuschick net.

Comt ghildekens, comt, comt al in mijn kethele,
Bezitten mijn brandeghe heetcoeleghe zethele,
Niet een haer zult ghij hebben, dat hu doet spijt,
Van dat ick hu voorlichame wat benethele,
Ghij wordtter gheel veraverecht in corten tijdt,
Comt ghehaerd oft alf gheschoorne, wie datje zijt,
Of die thaerken te cruecklen pleight up stockxkens,
Van die moeijte word verlost, ghy, Comt hu zelven quijt,
Comt oock ghewinbraeude, corthieleghe mocxkens,
Comt schoeljekens vanden Neapolitaenssche brocxkens,
Al zijtje onreijn beswatert, oncuusschich onderzet,
Comt, ick za'l hu overslooven keelcoardeghe CJlocxkens,
In myn kethele, comt ghildekens, cuuschick net.

Comt alle wiltjaeghers in Venus warandekens,
Comt ghildekens, comt jonghe lammertandekens,

[p. 348]

 

Comt die zeer gheerne truwe schortkleedt angord,

30

Comt die den dach meest huutdraeghen mert mandekens

 

Comt, in myn kethel word ghij ghecuuscht up en cort,

 

Up dat ghij mijn laeuwenesse ghewaere wordt,

 

Der huutcommende zult schijnen nieuboren joncxkens,

 

Comt oock paruuckedraegherkens, naer mijn kethel port.

35

Ick zal den busch ontsteken met hootdompeghe

 

[voncxkens]

 

Comt oock schieloose ghetoyt ghepelhaerde moncxkens,

 

Comt comt, oock ghenoodt onder myn voijsich trompet,

 

Zonderlijnghe ghij, om caelwe worden bloncxkens,

 

In myn kethel, comt ghildekens, cuuschick net.

 

 

 

Prinche

 

 

40

Comt oock in myn kethel, duer myn voorduerken,

 

Die te roodtroengich draegt een coluerken,

 

Twelck roosproetich bemasschelt, te oudbollich staet,

 

Comt ick zalt hu wel beteren, min dan in een huerken.

 

Zo vullicx ghij van mijn sopelorum ontfaet;

45

Comt ghildekens, comt, comt, doet eens mijnen raedt;

 

Comt vrij grouve craeghalsen, hoe vroom ghezwanst,

 

Alle wie besloten cortsen hebt, hoe inghewortelt quaet,

 

Comt, worpt ghemoet in mijn kethel, bemommecanst,

 

Speilt duuckercken met tbolleken, en binnen danst.

50

Comt ick zaltje dan upden cam of nijpen bet,

 

Hoe dickhareghe toppen ruloctich ghecranst,

 

In mijn kethel, comt ghildekens, cuuschick net

Bijlage II

Zonder my en es gheen god, zeght die heere.

(fol. 219 e.v. van het Handschrift).

Beildemaeckers, schilders, en die maecken afgoden,
daer bij de simple mochten te verre betrauwen,
jon ick oock een refereynken huut mijn dichtcustoden;
tpincheelwerck es cause van veel ijdel anschauwen.

Refereyn

Zonder mij en es gheen god, zeght die heere,
wie zijnse dan die nu eennen god maecken,
end een beilde ghieten zullen, neerstelick zeere,
die te gheenen proffijte en zal gheraecken:
ziet alle haer ghezinne duer dese zaecken
meest tot schande commen warachtelick, want
tzijn meesters huuten mensschen, vul der lueghenen

[spraecke]

[p. 349]

 

Die beildesnijder die neimt een hout in dhant;

 

hij metet met een rechtsnoer an elcken cant,

10

en met rooder eerde zo teeckent hij;

 

hij behauwet end hij metet naer zijn verstand,

 

naer die wijnckelmaet, metten passer der bij,

 

hij conterfeijttet naer een mansbeilde vrij,

 

naer een schoon menssche, die wuendt inden tempel ziet

15

en hoe de smet een ijsergoijken smedende zij.

 

Die beildemaeckers zijn al te gadere niet.

 

 

 

Die beildesnijdere ghaet daer naer huut

 

onder de boamen in twoudt ghestaen,

 

up dat hij cederboomen ofhauwe vindt,

20

jae die hij zelve plantte, om proffijt ontfaen,

 

ende van den reije zijn upghewassen zaen,

 

die oock den andren dienen, om te barnen der naer,

 

daer men bij mach waermen, end, als meer ghedaen,

 

datmen stooct, ende broot mede bact voorwaer;

25

van tzelve hout maect hij eennen god openbaer,

 

ende andbidt hem, zijn tselfs handghewerck;

 

hij maect daer een beild of warachtelick claer,

 

end knielt daer vooren nedere int ooghenmerck;

 

deen helt verbrandt hij int vier soe sterck,

30

en bij die ander helt, dits vreimdt bediet,

 

cooct hij zijn vleesch end etet in tsweerelts perck.

 

Die beildemaeckers zijn al te gadere niet

 

 

 

Hij braedter zijn ghebraedt bij zoo ick verstaen,

 

ende hij verzaet hem van dien zeer snel;

35

hij waermt hem derbij oock, ende zecht eijdaer,

 

ick hebbe mij der bij ghewaermt zowel,

 

bij tvier hebick gheweest vrij, zonder ghequell;

 

ende van tdander deel, datter es overbleven,

 

maect hij eennen god met zijnder handen voortstel

40

up dattet zij zijn godeken of beilde verheven;

 

hij knielt daervooren nedere dus in zijn leven

 

ende doetter zijn ghebed vooren, zonder respijt,

 

ende spreect metter herten daer toe ghedreven:

 

verlost mij, want claerlik mijn god ghij zijt.

45

Zij en weten noch verstaen niet te gheender tijdt,

 

want zij zijn dus verblendt, daert zoo geschiedt,

 

dat haer ooghen niet en zien naer god ghebenedijdt.

 

Die beildemaeckers zijn al te gadere niet.

 

 

 

Prinche

 

 

 

Zij en ghaen in haer herten niet claerlick binnen;

[p. 350]

50

daer en es gheen verstandt in noch wetenthede.

 

Dat zij wel overzochten met voorzieneghe zinnen

 

ick hebbe deen helt verbrandt tmijnder berede,

 

en broodt ghebacken, over de coolen mede

 

vleesch ghebraeden, ende zoud ick dart overschot fijn

55

mij tot gruwel maecken in deerdsche stede,

 

ende ick voor eennen block zoude knielende zijn;

 

het zijn asschen, ghij bedriegher up elck termijn,

 

therte van den ghuenen die hem derwaerts spoet

 

zijn gheltgoijkens, met dan een duechdelick schijn,

60

duer welcke Babels buuck werden upghevoedt;

 

de beste huerer alder gheen verlossinghe doet;

 

wildse dan niet anbeden, maer daer of vliedt.

 

Keert hu tot mij, seght Christus, die bem teeuwich goed

 

De beildemaeckers zijn al te gadere niet

Bijlage III

In zijn Testament bekent de Dene zelf (fol. 143^v):

‘Geen of lettel boucken heb ick in schriftuere /
die ick mochte junnen in eenich couvent. /
Een deel van tleven esser van Bonaventuere /
Dien goeden ghemackelick Vriendt bekent. /
De reste zyn meest ongheschreven gheprent...
Dinstitutie van sinte Franciscus oordene, /
Gheprent zonder privilege...
Wie weet oft zulck hilde voor heresie ofte fantasie...’

Zegt De Dene hier dat hij auteur was, van pamfletten, als er voorkomen in Cornelis Adriaensz. a.w., o.m. deel II, p. 75-76, een bijzonder taalvaardig voortbeeld; of auteur van het ganse werk (Sermonen)? Katholieken, Luther en Calvin worden hier bespot, Wederdopers nergens.