Biekorf. Jaargang 70

[p. 299]

Moerlemaye en Cokerulle
In het museum van onze historienamen

Het jaar 1280, een jaar van oproer in de steden van Vlaanderen, heeft onze taal verrijkt met twee historienamen: de Cokerulle te Ieper en de Moerlemaye te Brugge. Op de lagere schoolbanken reeds hebben we die klinkende namen leren nazeggen.

In deze mededeling willen we bij de namen blijven. Over de aard van de revoltes werd zeer veel geschreven, hoewel we nog steeds een historiografische studie over die twee opstanden missen. Wat hebben onze geschiedschrijvers van de Cokerulle gemaakt? Een antwoord op die vraag zou Wielant en Oudegherst als (onbewuste) historische misleiders doen kennen⁽¹⁾.

Alleen de naam komt hier dus ter sprake. Niet om hem etymologisch uit te leggen. Beide namen hebben tal van filologen uitgedaagd, een voldoende verklaring werd totnogtoe niet gevonden⁽²⁾.

De bronnen van Moerlemaye zijn nu op voortreffelijke wijze samengebracht en historisch geïnterpreteerd door Dr. C. Wyffels⁽³⁾. Een veilige vertrekbasis voor etymologische verkenning is hier verzekerd.

Een eerste feit dient hier te worden vastgelegd: de Ieperse en de Brugse opstand liggen allebei in 1280, de naam Moerlemay als benaming van het oproer verschijnt voor het eerst in twee franstalige diplomatische teksten van 1296 en 1297 (Mourlemai, Mourlemay). De stadsrekeningen van Brugge in de periode 1280-1319 spreken nooit van Moerlemaye, maar alleen van ceditio (opstand). De eerste dietse tekst waarin Muerlemaye voorkomt is van 1331⁽⁴⁾.

De naam Cokerulle als oproernaam te Ieper ligt dertien jaar vóór zijn Brugse konkurrent. Als naam van de opstand van 1280 wordt Cokerulle genoemd in de grafelijke (franstalige) akte van kwijtschelding van oktober 1283 (‘le queil [grief] fait on apela et apele le meismes cokerulle’)⁽⁵⁾.

(1) Vooral de Romantiek heeft de voorstelling van Wielant en Oudegherst dankbaar uitgebreid. Zie een paar voorbeelden in Bijlage I.

(2) Zie daarover Bijlage II.

(3) C. Wyffels. Nieuwe gegevens betreffende een 13e eeuwse ‘democratische’ stedelijke opstand: de Brugse Moerlemaye, in Bull. Kon. Com. Geschiedenis, dl. 132 (1966), 37-142.

(4) Wyffels a.w 39.

(5) De tekst van de grafelijke akte van 1283 werd (met foutieve lezingen) uitgegeven in 1789 door Lesbroussart in zijn Oudegherst-editie II 217-218 (naar een kopie van M. Gerard uit het archief van Rijsel). J. Lambin gaf een betere editie in Archives du Nord II (1832) 428. Een derde uitgave in Warnkönig-Gheldolf, Histoire de la ville et du quartier d'Ypres, Parijs-Brussel 1864, 399-400. - In de eerste grafelijke ordonnantie (dd. 1 april 1281) betr. de opstand wordt de naam ‘cokerulle’ niet genoemd. Zie de tekst in Coutumes d'Ypres, ed. Gilliodts, 11 35-41 (Brussel 1908).

[p. 300]

Duikt de Brugse naam later op dan de Ieperse, hij wordt in de dokumenten meer dan eens herhaald, in Brugge zelf in 1319, en later ook buiten Brugge. De naam Moerlemaye heeft een uitstraling die in het Chronicon Comitum Flandriae, bij Iperius en bij Meyerus weerspiegeld ligt⁽⁶⁾.

In Ieper daarentegen staat cokerulle van 1283 eenzaam en alleen. Lokale oorkonden noch kronieken gewagen na 1283 ooit nog van een Cokerulle. Twee eeuwen moeten voorbijgaan eer de befaamde rechtsgeleerde Filips Wielant († 1520) in zijn Antiquités de Flandre het oproer van Ieper een plaats geeft in de lange rij van de beroeringen in Vlaanderen. Wielant had, als raadsheer van de Grote Raad en als president van de Raad van Vlaanderen, toegang tot de grafelijke oorkonden. Hij kent de grafelijke oorkonde van 1283 en verwerkt de sobere inhoud ervan tot een bondig bericht van een ‘commotion’ waarin de gemene lieden rebelleren tegen de notabelen: in lange rijen trekken de oproedingen door de straten ‘crians: Cockerulle’⁽⁷⁾. Belangrijk is hier dat Wielant, die zeer bourgondisch voelt en de beperking van de gemeentelijke vrijheden voorstaat, die oproernaam van 1283 als een kreet van de oproerlingen interpreteert.

In het spoor van Wielant treedt in 1571 Pieter d'Oudegherst met zijn Chroniques et Annales de Flandres. Deze praatgrage en onbetrouwbare auteur verwerkt het gegeven van Wielant in een oratorische beschrijving: ‘...la commune d'Ypre s'esleva (je ne sçay pourquoy) contre les gens de bien, et courroient avant la ville arrengez, cryants Cockerulle, et tuants tous les gens de bien qu'il trouvoyent en leur voye’⁽⁸⁾. Oudegherst, die als magistraat ieder ‘commotie’ verfoeit, beschrijft in het voorgaande hoofdstuk de opstand en de bloedige repressie van de Moerlemay te Brugge, en nu in

(6) Chronicon, ed. De Smet, in Corpus Chronicorum I 160. - Iperius (Joh. Longus) in Chron. S. Bertini MGH, SS. XXV, 864. - Meyerus, Annales Flandriae, ed. 1561, f. 81^v.

(7) Wielant, Antiquités de Flandre, in Corpus Chronicorum IV 289. - Deze editie door J.J. De Smet in 1865 is de eerste volledige tekstuitgave van Wielants Antiquités, die echter in veel handschriften verspreid waren.

(8) Pierre d'Oudegherst, Les Chroniques et Annales de Flandres, Antwerpen 1571, p. 202-203. Over het auteurschap van Oudegherst zie E.I. Strubbe, Jan d'Oudegherst, pensionaris van het Brugse Vrije en rechtsgeleerde, in Gedenkboek Ad Harenas (St.-Lodewijkscollege 1960), 215-236. - Oudegherst heeft aan de Antiquités (in handschrift) van Wielant veel ontleend.

[p. 301]

Ieper, zo schrijft hij, vind ik geen bericht over terechtstellingen van muiters, tot mijn grote verwondering, want voor zo'n rebellie verdienen de kopstukken een voorbeeldige straf.. ‘Le dict tumulte d'Ypre fut appellé Cockerulle’, zo besluit dan Oudegherst zijn betoog, dat de harde toon van de plakkaten oproept. Cokerulle als kreet is feitelijk een kreatie van onze bourgondische geschiedschrijvers.

Het bovenstaande bevestigt dat de alleenstaande naam Cokerulle uit de grafelijke akte van 1283 eerst in 1500-1550 door bourgondische raadsheren en magistraten wordt ontdekt om in het licht van hun tijd geïnterpreteerd te worden. De ‘wapeninghe’ van de ambachten tegen Maximiliaan te Brugge, de straatrevolte tegen de Keizer in 1540 te Gent, worden geprojekteerd op die veel oudere opstand van Ieper: de rebellen van 1283 zijn er eveneens in opmars door de straten, en de oproerlingen hebben een parool of een strijdkreet: Cokerulle! Zoals de Creesens of Cressins te Gent, die naar hun eigen kreet werden genoemd⁽⁹⁾.

Het filologisch onderzoek is inmiddels vastgelopen in de vlaams-bourgondische interpretatie van cokerulle als strijdkreet. Dwarsligger Oudegherst snijdt de weg af naar de originele bron. Daar alleen, in de grafelijke akte van 1283, ligt het zuiver lexikografisch en onomastisch uitgangspunt van cokerulle als naam van het oproer van 1280. De naam betreft daar een ‘erg feit’ (grief fait), een gewelddaad, woeste vernieling en plundering, waarbij de graaf als scheidsrechter optreedt. Dit erge feit blijkt een brutaal optreden te zijn van kleine drapiers- en handwerkers tegen de notabelen van de draperie⁽¹⁰⁾. Dit zelfde erge feit - geweldpleging tegen zaken en personen - werd in Ieper bij het gebeuren zelf in 1280 en wordt er nog in 1283 cokerulle genoemd. Zo getuigt de grafelijke akte. Meer weten we niet.

De grafelijke akte is de enige mnl. getuige van cokerulle. Gedurende de middelnederlandse periode is geen tweede cokerulle-citaat meer te vinden. Het tweede citaat komt er, omstreeks 1500 uit de grafelijke oorkonde bovengehaald, in het werk van Wielant, samen met de eerste interpretatie: Wielant legt cokerulle in de mond van de oproerlingen als hun oproerkreet. Tussen het eerste citaat in de oorkonde van 1283 en het tweede (gecommentarieerde) citaat ca. 1500 in het historisch traktaat van Wielant is geen spoor van enige traditie van het feit en van de naam cokerulle in de Vlaamse kronieken terug te vinden.

A. Viaene

(9) Over de Gentse Cresers, Cresekens tyt en literatuur daarover, zie Biekorf 1966, 253.

(10) Wyffels a.w. 41-42.

[p. 302]

Bijlage I
De cokerulle ingekleed door de romantiek

1. Vijf jaar na Consciences Leeuw van Vlaanderen en drie jaar vóór Kervyns Histoire de Flandre verschijnt in 1843 de Histoire des Comtes de Flandre van Edward Le Glay. Kervyn zal niet meer dan twee regels over hebben voor de Cokerulle, Le Glay daarentegen tekent het gebeuren in de stijl van Scott en Thierry: ‘Ils (de opstandelingen) se ralliaient entre eux au cri de Kokerulle! et à ce terrible appel le sang coulait et l'incendie planait sur les somptueuses demeures des proscrits. La vraie signification de kokerulle est perdue, mais l'histoire flamande a conservé ce terme pour distinguer l'insurrection dont il avait donné Je signal. Au milieu de tant de troubles et d'agitation, il faillait, pour s'y reconnaître, donner des sobriquets aux émeutes’. (II 151).

2. In zijn herwerking van Warnkönig (Histoire du quartier d'Ypres, 59-72; Parijs 1864) ontleedt Gheldolf uitvoerig de oorkonden betr. het oproer van 1280. Ook bij hem is het ta fereel van de opmars der rebellen bewaard gebleven: geschaard onder hun banieren doorlopen ze de straten van Ieper ‘au cri de Cokerulle’.

3. A. Vandenpeereboom beschrijft in 1880 uitvoerig (in Ypriana IV 40-45) het oproer van 1280 in zijn vaderstad. ‘Alors éclata l'émeute, ou plutôt la révolution démocratique, connue sous le nam de: la Cokerulle... Tisserands, foulons, tondeurs... quittent leurs métiers, se mettent en grève et parcourent les rues de la ville en criant: cokerulle! cokerulle! (De betekenis van het woord is verloren gegaan maar:) Quoi qu'il en soit, cokerulle fut le cri de ralliement adopté par nos plébéiens, quand ils entrèrent en campagne contre ceux dont ils avaient si longtemps subi la dure domination’. De auteur legt er de nadruk op dat cokerulle het wachtwoord was: in 1303 was de volkskreet: ‘Smyt dood alle de leliegezinden’, en dit was ‘comme le cri de Cokerulle en 1280, le mot d'ordre, le cri de ralliement des révoltés’ (IV 161).

Bijlage 11
Cokerulle in het laboratorium van de filologie

Het trefwoord Cokerulle wordt door Verdam in dl. III van Mnl. Wdb. (1894) zeer voorzichtig behandeld: ‘Naam van een oproer te Yperen in het begin van 1280’. Verder dan de Ypriana van Vandenpeereboom heeft Verdam niet gezocht, de oorspronkelijke tekst van 1283 heeft hij niet bereikt In feite heeft Verdam de voorstelling overgenomen van Dr Eymael.

[p. 303]

In het Tijdschrift van Leiden XI, 1892, publiceerde Dr. H.J. Eymael een studie over Kokerellen. Het oproer van 1280 viel in de vastenavonddagen, in cokerulle moet men het refrein van een vastenavondlied zien, zo betoogt de auteur op grond van een 16e eeuws rederijkersvers. Dit refrein werd het slagwoord, de kreet van de oproerlingen, zo besluit Dr. Eymael, die evenmin de bron van 1283 heeft ingezien.

Stallaert had zich in 1891 (II 83) nog beperkt tot de bepaling: ‘Cokerulle: ironische benaming van de opstand der ambachten...’.

Cokerulle werd, sedert de studie van Dr. Eymael (1892), ook filologisch als een kreet beschouwd.

Prof. Dr. P. De Keyser gaf in 1965 (VM Acad. blz. 365-385) een overzicht van de voorgestelde verklaringen. Geïnspireerd door de studie van Dr. Margrit Sahlin, Etude sur la carole médiévale (Uppsala 1940) stelde hij dat kokerulle (kokerolle) zoals karole, kiriole, keriole, kriole, ontstaan is uit het mnl. Kyrieleise (kyrie eleison), het refrein van de oogstliederen. Steeds met de ‘zekerheid’ dat kokerulle in 1280 een kreet was. De bron van 1283 hebben Sahlin noch De Keyser nagegaan.

Drs. Guido Hendrix heeft in Biekorf 1966, 153-156 (Cokerulle - Kyrie eleison - Coterel) aangetoond dat de bewijsvoering van De Keyser filologisch onaanvaardbaar is. Hij zelf stelt een nieuwe verklaring voor: Cokerulle zou een vervorming zijn van ofr. coterel (coterelli, met bet. plunderaars). De strijdkreet betekende dan: ‘(hier zijn de) plunderaars! roof! plundering!’ De auteur, die evenmin de originele tekst van 1283 heeft ingezien en cokerulle alleen uit latere traditie kent, voegt er echter wel overwogen bij: ‘als naam van de Ieperse opstand, de Cokerulle(n), d.i. (de dag van) de plunderaars’.

De etymologieën van kokeruilen voorgesteld door Franckvan Wijk (s.v. koekeloeren; 1912) en door Vercoullie (s.v. karkool.; 1925) raken niet rechtstreeks de Ieperse historienaam. Torfs en Hansen (Annales Acad. Archéol. 1874) hoorden in kokarullen een spotnaam van de oproerlingen als personen (zonder verband met een kreet).

Een bijzondere vermelding verdient ten slotte de Chronycke van Vlaenderen in 1729 te Brugge uitgegeven door A. Wydts. De auteurs beschouwen (I 377) zowel Moerlemaye als Cokerulle als twee bendenamen, ontstaan uit een oproerkreet ‘Ondertusschen, zo schrijft de Chronycke, hadden de samen ghesworene van dese verwoede bende een spreek-woordt tusschen elkanderen, en soo haest sy langs de straeten hoorden roepen Kokerulle, Kokerulle, wierdt den Edel-man of Borger vermoort... Uyt hun spreek-woordt wiert dese Bende Kokerull genoemt’.