Biekorf. Jaargang 70

[p. 291]

De pipegale in Vlaamse ruimte

De oude pipegale was de eenwielige kruiwagen van de graaf- en dijkwerkers. Algemeen in gebruik op de bouwwerf Te onderscheiden van de zwaardere (soms tweewielige) ‘cordewaghen’, d.i. duwkar, handkar. De gewone pipegale had een houten as en kostte in 1412 te Veurne 8 schellingen par. Een pipegale met ijzeren as kostte in 1422 te Veurne 15 schellingen par., in 1446 te Brugge 20 sc. par. In de 16e eeuw is de pipegale op sommige plaatsen een ‘kar met een paard’.

Pipegale in Middelnederlandse teksten

1361 Brugge. - ‘Ghegheven Aernoude van Watervliet, beleedre van den ghedelve, ter speye ten Damme, van allamen die syn was ghebesicht ten voorseiden werke, alse pypegalen, butten ende oasvaten ende dire ghelike, 8 lb. 12 s.’ Stadsrekening 1360-61. Inv. de Bruges III 333.

1399 Damme. - Uitgaven ‘vanden costen ghedaen an de Cranepoorte...’ vermelden de wekelijkse betaling van de ‘maetsenaers’ alsook de posten: ‘Item maetsenaersknapen, item pipegalen, de eerste sepmaine 25 lb. 9 sc. 6 g. -’... maetsenaersknapen, pipegalen, d'ander weke 31 lb. 17 s. 6 g.’ ARB. Rekening 1399-1400, f. 38^v-39.

1402 Brugge. - Uitgegeven: ‘Van 2 bruwetten ende 4 pipegalen ghecocht ieghen Michiel de wielmakere omme 9 lb. Van dat Pieter Joris ghedolven, ghecruut ende ghevoert heift met pipegalen ende met cordewaghens in diverschen steden achter hove 12 daghen, over den dach 3 sc., coomt 36 sc.’ St.-Janshospitaal. Rekening 1402, f. 59 en 63.

1410 Nieuwpoort. - Belangrijk dijkwerk wordt uitgevoerd onder leiding van meester Heinric van Duustbourch voor rekening van de Grote Watering van Veurne-Ambacht. Een uitgave luidt: ‘Item Heinric van Duustbourch van groten langhen ganghen die hi telivererde omme de buttiers (botdragers) daer over te gane ende pipegalen te voerne’. WVA. Rek. 1410-1412 f. 13-14.

1412 Veurne. - Wateringhe van Veurne-Ambacht. ‘Ghecocht jeghen Heinrike ende Jacobbe vorseid 16 pipegale 8 sc. tstic, 6 lb. 8 sc.’ Betaald aan ‘Zeeuken den waghenare van den butten, pipegale, barden ende ganghen te voerne uter Nieport tote up den zeedam ende weider in te voerne als twerc ghedaen was, 3 lb. 12 sc.’ WVA. Rek. 1412, f. 12v-13.

1422 Veurne. - Wateringhe van Veurne-Ambacht. ‘Item betaelt van 12 pipegalen die ghecocht waren t'Ypre omme de zoden mede te voerne te watere ende up de sluusen (te Nieuwpoort) die costen mids der vrecht ende yserne assen, 9 lb.’ WVA. Rek. 1412, f. 3.

[p. 292]

1430 Tielt. - Uit de stadsrekening: ‘Betaelt Willem Bruneele van dat hij de voorseide keltsiedesteenen int vleeschhuus voerde met eener pipegale, 8 sc. par.’ Loquela VIII, 1889, 85 1433 St. Omaars. - Voor bouwwerk uitgevoerd aan de St Kruispoort wordt in de stadsrekening de volgende post ingeschreven: ‘Pour avoir refait le pippegal dont les manouvriers carioient briques et pierre à le porte Sainte-Crois’. - Gay II 233.

1443-1452 Brugge. - Door de St. Jakabskerk wordt in 1443 16 d. gr. (9 sc. 12 d. par.) uitgegeven ‘om eene pipegale,’; in 1452 is de prijs voor een ‘nieuwe pipegale’ 14 d. gr. - Kerkrek. f. 57, 68.

1443 Kortrijk. - Bouwrekening St.-Maartenskerk: ‘Betaelt Meeuwels ende Jan Sewin, ele van 8 daghen, dat sy met houweelen tgreys ende d'erde van beede de zytbeudeken huuthouwden ende metter pipegalen huter kercke voerden’. RA Kortrijk, Kerkrek. St.-Maartens 1443-44.

1446 Brugge. - Het St.-Janshospitaal betaalt 40 sc. par. voor ‘twee niewe pipegalen’. Voor het Hof van Schoeringe te Zuienkerke worden aangekocht: ‘een pipegale, 20 sc.; een cordewaghen 26 sc.’ SJH Rek. 1446, f. 65^v, 130.

1451 Dendermonde. - Uitgave voor ijzerwerk o.m. ‘een spille int pipegael’. Stadsrek. ed. OKGed. 3^e r. XV, 106.

1463 Dendermonde. - ‘Item gheeocht een pipegaelken 6 gr. Item gheeoeht eenen cordewaghen eoste 11 gr.’ Begijnhofrekening ed. OKGed. 3^e r. VIII, 135.

1492 Oudenaarde. - Uitgave voor ‘drie pijpe galen’ vermeld in de stadsrekening, f. 116. Hoebeke, Middeleeuwse oorkondentaal 352.

1497 Damme. - Uit de inventaris van aangeslagen goederen in een ‘meedstove’ bij Damme (Reydic): ‘(paarden)... een waghen besleghen, 2 bruwetten met 3 wielen, 3 pipegaellen,... een waghen met 4 wielen...’ - RAB Proosdij.

1505 Brugge. - Betaling van 33 sc. p. aan de wagenmaker Pieter Bloc ‘van eene nieuwe pypegale’ voor het St.-Janshospitaal. SJH Rek. 1508, f. 172.

1514 Brugge. - In de paardenstal van de ‘penssiedere’ Jan Stevins bevinden zich een klein paard, een varken en ‘een pipegale’. Biek. 1937, 252.

1529 Sint-Andries. - In een charter (kontrakt) van 13 sept. uit het fonds der Kartuizerinnen: ‘Ende indien datter eeneghe eerde ghebreect om den zeiven baerme te legghene, die zyn de zelve nemers schuldich te halene met pyghalen (sic) ende bruwetten’. RAB charter nr. 5322 (voorl. blauw).

1531 Blankenberge. - ‘Betaelt Maertin de wielmakere van dat by hem ghemaect, ten oirboire deser stede, een nieuwe pypegaele ende vier wielen an dezer stede brouwette, mis-

[p. 293]

gaeders die te verassene, t'zamen 10 sc. 8 d. gr.’ Stadsreke ning Blankenberge, in La Flandre VII 269.

1533 Brugge. - Op 31 okt. ontvangt ‘Jan de temmerman’ een som van 32 sc. par. zijnde zijn loon ‘van 4 daghen ghewrocht int vulmaken van drie brawetten ende 1 pypegale, te 8 gr. sdaechs’. Sint-Janshospitaal, rekening 1533, f. 10^v.

1552 Brugge. - Hallegebod betreffende het te water gaan van paarden in de stadsgrachten: ‘Nemaer de zelve peerden diemen aldaer wateren wille, datmen die alvooren zal moeten uutslaen ende ontdoen vande zelve waghenen, carren, pipeghalen of andere zaken daerinne zy vast zijn.’ SAB Hallegeboden, reg. 1542-53, f. 447.

1548 Ieper.- Jaspar van Bavieren, wagenmaker, ontvangt 8 lb. 10 sc. par. ‘vande leverynghe van pypegalen ende andere’. Dezelfde wagenmaker levert ‘twee pypegaelen te 48 sc.’ in het jaar 1578. ARB. Stadsrekening Ieper. Rekenkamer nr. 38771 en 18799.

1567 Koekelare. - Bij uitvoering van allerlei bouwwerk aan de parochiekerk wordt in rekening gebracht de levering van ‘een pipegale tot oorboore van de kerke, 4 lb.’ Tanghe, Parochieboek 151.

1584 Duinkerke. - Dijkwerkers uit het Land van Waas voltooien de afsluiting van de Vierdijksluis en verwerken daarbij ‘groote nombre van clyte ende zoon (zoden), de welcke zy haelden met carretten ende pypegalen’. Kroniek van Duinkerke (Biekorf 1960, 253).

Uit bovenstaande teksten uit Vlaamse bronnen blijkt dat de mnl. term pipegale verspreid is geweest in heel Oud-Vlaanderen, van Duinkerke tot Dendermonde, van Blankenberge tot Oudenaarde. Woord en zaak waren ook in Brabant (Antwerpen, Bergen-op-Zoom) bekend. Bij de regressie heeft pipegale het langst standgehouden in het Westland, waar het nog bekend is (en uitgesproken wordt pupegale).

Geen enkel dokument leverde ons een vorm op pupe-. In 1890 werd ww. pupegalen (de pipegale voortduwen), nog gehoord te Proven en te Watou, en door Gezelle in Loquela IX 36 opgetekend, met fig. betekenis: ‘Ze'n zou nie esslag buten werken, maar als ze ekkee gaat ettrouwd zijn, ze ga nog leren pupegalen’ (d.i. zwaar werk doen, zich afbeulen). Dezelfde minachting ligt in de pupegaalboer (in 1890 opgetekend te Haringe; Loquela XI 36).

Tot besluit volgen hier nog een paar oude Veurense teksten met pipegaelre (pijpegaalder): man die de pipegale voert. In 1411 zijn een hele ploeg pipegaelres ingezet bij het dijkwerk te Nieuwpoort, voor rekening van de Grote Wateringe. De uitgaven luiden:

[p. 294]

‘Costen ghedaen omme den voorseiden zeedame te ma kene met spadelieden, met buttiers ende met pipegaelres...

Item Willem den Ram, vander corbilgerie (proviandering met eetkorven) te houdene omme de buttiers, de pipegaelres ende spadelieden teitene telivererne up twerc omme de cartheide vanden daghe, ghegheven 6 lb.

Item den vorseiden buttiers, pipegaelres ende spadelieden ghegheven in hovesscheiden, doe zy den zeedam over ghinghen, een vat biers’. WVA. Rek. 1410-1412, f. 13-14.

In de Friese taal leeft pipegael nog heden met bet. ‘kruiwagen gebruikt door grondwerkers en voor het vervoer van zand en grint’. (Wdb. Fryske Akademy, 1952). In de Zeeuwse en Hollandse dialekten schijnt het onbekend te zijn.

A. Viaene