Biekorf. Jaargang 70

[p. 170]

Taalaantekeningen
Vervolg van 1968, 376

U

Uil. ‘Gij'n uil, vies en vuil’: kwelwoord, verwijtsel. Brugge, 1930

- Merkwaardig is het bijgaande woord vies met betekenis: onzindelijk.

Uitgaan. ‘Gaat de stove niet uitgaan?’ - ‘Neen z': 'k zitte bij de deure, 'k ga ze tegenhouden’. Torhout, 1966.

- Eigenaardig die speelse reactie op de a.b.n.-indringer uitgaan voor het Wvl. doodgaan.

Uitjongen. uitgejongd zijn: alle kinderen hebben het ouderlijk dak verlaten, door huwelijk of anders. Oostnieuwkerke, 1961. Te Pittem (1969) hoorde ik: uitgegroeid.

- De Bo geeft uitjongen uitsluiteltd i.b.t. vogels.

Uitkomen. 1. (z. nw.) de lente: ‘Voor mij zijn de bomen schoonst met den uitkom'n’. Roeselare, 1930. 2. (wkw.): ‘'t Zal wel uitkomen als 't wel gezaaid is’: dikwijls woordspelmatig bij 't zoeken naar iets dat moet uit-komen. Roeselaarse, 1930.

- De Bo geeft de eerste betekenis niet; Loquela wèl, met hoorplaats Antwerpen.

Uitkuwelen: uitbraken, ‘al kauwende uit de mond drijven’ (De Bo). ‘Ze zeggen dat de katten het haar van muizen achterna moeten uitkuwelen’. Izegem, 1964.

- De Bo, s.v.

Uitschieten. Uitschieten gelijk nen stekveugel: vlug en boos uit varen. Torhout, 1954.

- De Bo geeft: gelijk een beurzesnijder; s.v.

Uitsteeksel: zinledig verzonnen nieuwtje. ‘Dat de Amerikaanders geland zijn... 't zijn zeker al uitsteeksels van de mensgen’, Ardooie, 1944.

Uitsteken: een kind uitsluiten van de eerste H. Communie (De Bo), vandaar Uitstek: 1. de daad van het uitsluiten; 2. de persoon die uitgesloten werd. In verband hiermee kinderspotlied: Uitstek / vuilblek / merelaarei / vortekei ha'j 't gedaan / g'ha meugen meegaan / tot 't naaste jare / als 't wel gaat. Donk (O.-Vl.), 1910.

Uitvieren: uitwarmen: ‘Ge moe d'handdoeken een beetje uitvieren, ze zijn veel te koud’. Oostnieuwkerke, 1934.

- De Bo geeft het woord sub forma uitvuren, louter boekmatig, om te onderscheiden van uitvieren: uit-feesten.

Uitvinde (klemtoon op uit-) in: Ten uitvinde komen: uitkomen, blijken. ‘En als 't al ten uitvinde kwam we kregen niemendolle van onze suikertante’. Ingelmunster, 1930.

- De Bo geeft uitfijn, uitvijn (uitvijl) en weet geen raad met de oorsprong. Wie wel?

Upperste (opperste, ipperste): de zolder. Roeselaarse, 1926. (Zie Bie korf, 1964, hl. 342).

Upperkluut: slag, mep, een vage. ‘Kom hier, onnozelen tap, of 'k geve je nen upperkluut’. Roeselare, 1932.

- Vermoedelijk vervormd uit Eng. uppercut.

Uvollegaard: slimmerik. ‘'t Is zuk en uvolligaard van e kindje’.

Proven, 1959.

- De Bo en Scheurmans geven het woord (h)uivallig met o.m. ge-

[p. 171]

noemde betekenis. Loquela bespreekt het woord uitvoerig s.v. u-w' en ja-w'.

Uwel: vlinder, fliefotter. Roeselare, 1926.

V

Vaar en de vrouwe, de -: de Varende Vrouwe, draaiwind. Oostveld, 1946.

- Dit splitsingsgeval is niet zomaar een spel-verschijnsel zoals De Vlieg en het Peerd voor Het vliegende Peerd, maar wel degelijk een bestaande bijvorm, vermeld door De Bo onder de vorm: de vâre en de vrouwe, in een overigens uitzonderlijk lang artikel s.v. Varende Vrouwe. Over de taal-, verhaal- en verbeeldingsvragen die hierdoor opgeroepen worden rept hij met geen woord.

Vaart. Dat is me ne vaart: een loze kneep. Passim, 1931.

Vader. 't Zijn wijze (= slimme) jongens die hun vader kennen. Oostnieuwkerke, 1958.

Vaderlanders. Naast, tijdens oorlog 14-18, benaming voor zakjes aarde bij vestings- en waterkeringswerk, eveneens benaming van de aardappels. Roeselare, 1926.

Vagen: zuiveren, schoonvegen. ‘Nu is 't al één wolke en tegen vanavond is 't gevaagd’. Roeselare, 1965.

Vagevuren: in het vagevuur vertoeven. Nooit in levende spreektaal gehoord, wel eenmaal geboekt gevonden, in het rijmpje: Verkort de lijdeusuren / der zieltjes die nog vagevuren. Volksalmanak De Druivelaar, 2.9.1946.

Valhoed: bolvormige helm tegen het bezeren van het hoofd bij het vallen, gedragen door peuters die nauwelijks of nog niet lopen. Donk, 1890.

Vallen. Op iets vallen gelijk een kraaie op e terwestik. Poperinge, 1958. Als de lucht valt zijn alle mussen dood. Sint-Niklaas, 1959. Hij valt over een stro(ot) en versmoort in zijn spuige. Waregem (?). Als ge iets maakt voor iemand en vóór de aflevering valt het, ge moogt zeggen dat 't zal aanstaan. Roeselare, 1931. Hij viel eruit gelijk Wachten uit zijn broek. Biekorf, 1897, bi. 30.

- Het laatste wordt hier even opgenomen om de aandacht te vestigen op de vele (onbestudeerde) eigennamen die in spreekwijzen en dgl. voorkomen.

Van her. Gezelle meende hier en daar in Westvlaamse fonemen toch het h-geruis te horen, b.v. in thuis. Staan we in van her niet voor eender geval?

Vannelapper: 1. beunhaas. ‘'t Is maar e vannelapper van e temmerman’. Krombeke, 1950. 2. oudtijds rondtrekkende ambachtsman (uit Klerken, Woumen...) die 's winters op de hoeven de vannen of wannen ging herstellen. Ibid.

- De Bo s.v. van-, wanmaker en van(ne)lapper).

Vasten (znw. mv., vermoedelijk zonder enkelv.): verstevigde onderdelen van damesjurken (b.v. viseline). ‘Dat kleed klokt e beetje. Ge moet verstaan: er zitten daar vasten in’. Diksmuide, 1965.

Vat. 't Is van den azijn dat 't vat zuur is: wie mispeuterd heeft, verraadt wel zichzelf. De Panne, 1968.

Velo. Een kleen velootje met een grote belle: een grote lanteerne met een kleen luchtje (= lichtje). Lombardsijde, 1951.

- Hoe met nieuw materiaal nieuwe spreekwijzen ontstaan!

Veisen: hielen van de voeten. Passim Limburg, 1958.

Ver. Buiten al Gods heiligen verre: onvoorstelbaar ver. Passim, 1931.

[p. 172]

Verarmoed. Verarmoed lijk de panne op vastenavond. Roeselare, 1935.

Verbetering. Grote (kerk)dienst met verbetering: met stro (of tapijten) in de kerk. Gentse, 1950.

- Hierover K. Peeters, Het Vlaamse Volksleven, bi. 50; zie boven s.v. stro.

Verbeu(r)sd: (?) verstierd, van koeien gezegd. Veurne, 1968.

- Niets hiervan in De Bo.

Verboden. De verboden brokken zijn de beste: verbieden maakt begeerte. Oostnieuwkerke, 1954.

Verbold, verbald: vereelt. ‘Mijn hielen zijn verbold van binst de vakanse kloefen dragen’. Roeselare, 1930.

- In De Bo, s.v. verballen.

Verborsteld, verward, ruig, onbeschaafd. ‘Een woord dat een beetje verborsteld is’. Roeselare, 1933.

Verbruinen: slechter worden. ‘Ze kwamen schone overeen maar als 't kwestie wierd van erven, 't verbruinde’. Vlamertinge (en ubique?). 1969.

Het woord is een uitgebreid onderzoek waard. Vermoedelijk is hier een verschuiving voorhanden. Het A.B.N. heeft verbruien, de brui geven; Loquela vernoemt verbloeien, verbroeien; De Bo kent de vorm verbluien voor verbloeien. C. Moeyaert meldt uit Zuid-Vlaanderen verbrooyen voor gaspiller (Ons Erfdeel, jrg. 12, nr. 4, bl. 182 b). Bij 't verbloeien wordt iets bruin en is bedorven. De klankverschijnselen 1-r en ui-ooi (krooien-kruiwagen) zijn vrij gewoon.

Verdikbank, verdikmachine: vandiktebank (werktuig bij houtbewerking). Oostnieuwkerke, 1926.

- Onlogisch genoeg maar zo wordt de machine gewestelijk genoemd.

Verdrinken. ‘Een vallinge, ge moet da versmoren en verdrinken’: bestrijden met pijp en drank. Oostnieuwkerke, 1930.

Verdwelmd: dof, duizelig, verward. ‘Hij was verdwelmd in 't hoofd van de slag’. Torhout, 1941.

Vereend: vreselijk, eendelijk (verbuigbaar bijwoord). ‘'t Zijn toch vereende schone vikkens’. Pittem, 1966.

- Onze bijwoorden van graad zijn meestal verbuigbaar: stijve schone meubels, endelijke vuile mensgen, ferme grote zakken, ne vreselijken droeve jongen, nen hebbelijken lelijkaard.

Veree(r)sten: wegleggen, uitsparen. ‘Me'n van de jare 2000 Fr kunnen vereesten’. Oedelem, 1900.

- Niet in De Bo; Loq. vermeldt vereesschen, vereeselen en verin selen. De kritische lezer kan s.v. vereeselen Gezelle betrappen op de meest vermakelijke ‘wetenschappelijke’ (denk: dichterlijke) vrijheid.

Vereinselen: vertureluten, verkijskassen. ‘'t Is daer allemale vereinseld en verbommarsjeerd’. Passendale, 1935.

- In De Bo.

Ver(h)emmen: verkloeken, krachten bijwinnen. ‘Dat kiekentje gaat wel veremmen met groeien’. Roeselare-Staden, 1945.

- De Bo ziet er afleiding in van vrom, vroom (firmus): sterk; Loq. argumenteert voor hemmen; q.v.

Vereuveren: verhogen, opklimmen in stand of graad. ‘Hij is al vereuverd: hij is nu al sergeant’. Roeselare, 1930.

- De Bo verwijst naar veroveren; over = hoger.

Vergoren, vergoord: overbelast, overlommerd van. ‘We zitten al met ne keer vergoord van 't werk’. Pittem, 1969.

- De Bo s.v. vergoren; vgl. verzonken, versmoord in 't werk. Ook bij vergoord bestaat weifeling inzake voorzetsel in of van.

Verhoogsel: uitneembare planken om de zijkanten (de kast) van

[p. 173]

de wagen of van de driewielkarre te verhogen ten einde meer vracht op te kunnen laden. Donk, 1890.

Verheerlijkt: verbeterd (in gedrag). ‘Dat meiske is verheerlijkt sedert een jaar van hier. 't En was nie puuk in zijn opkomen’. Po peringe, 1958.

Verkareld: bevrucht, van katten gezegd. Oostnieuwkerke, 1930.

- De Bo geeft verkerelen: bederven. Was bij mijn zegsman een vergissing of gewoon een betekenisverschuiving in het spel? Karel is een vleinaam voor kater.

Verkerkereren verkerkeneren: vermageren, uitmergelen. Oostnieuwkerke, 1945.

- Zie De Bo.

Verkladderen: toestollen. ‘Den hals van den trachter voor de vernis is verkladderd’. Brugge, 1930.

- Niet in De Bo.

Verknippen: opfleuren, van gezondheidswege en uiterlijk verbeteren. Roeselare, 1930.

Verkrinkelen: krullen. ‘Hij verkrinkelke hem van de leute’.?, 1933.

Verlaan: overbezet (van werk). Zo verlaan lijk de panne op vastenavond. Torhout, 1948.

- Te vergelijken met verarmoed, zie boven.

Verlaan (wkw): ver-laden. ‘Die vent heeft van heel den dag geen schippe verlaan’. Werken, 1965.

Verliezersdag: (bijgeloof) dag waarop men bij kaarten of anders veel verliest. Vgl. winnerkesdag. Passim, 1931.

Verlopen: van plaats veranderen. Die verloopt, verliest. Werken, 1963.

- De betekenissen bij De Bo wijken hiervan af.

Verloren. 't Is verloren: gebeure wat er wil. ‘'t Is verloren, 'k ga 't proberen! En ok verlieze, hondje bijt me!’ Roeselare, semper.

- In het Rederijkersgedicht ‘Coppelt aen een, den nacht is lanck’, waarin de zangers zich (v. 15) van ‘Dixmuyden’ bekennen, luidt v. 21: Wi sullen noch smoren, dats verloren. (Een schoon Liedekensboeck, Antwerpen, 1544).

Vermaken: dichtdoen, sluiten, op slot doen. Sijsele, 1967.

- In De Bo.

Vermeulend: suf in het hoofd (vgl. slag van de molen). Lendelede,

- In De Bo, die verwijst naar synoniem vermeuren.

Verminderen: vermageren, ‘afvallen’. ‘Ge zijt e lietje verminderd; en overjaar was je e lietje bedegen’. Poperinge, 1959.

Vermonden: zeggen, vernoemen tijdens een gesprek. ‘W'hen dat al dikwijls e keer vermond van dat trouwen, maa hij is gelijk doof op die ore’. Lichtervelde, 1940.

-Zie De Bo.

Verneuken: verhinderen, verbrodden, vermoosgen, doen mislukken. Werken, 1961, waar ook de fig. zin: krenken voorkomt.

- Van Dale geeft neuken: geslachtsgemeenschap hebben. Verband?

Vernukken: over tijd blijven zitten (b.v. in herberg). ‘'k Ben te late, 'k heb me vernukt in ‘De Zwane’, 't was daar zo geestig!’ Oostnieuwkerke, 1930.

- Is blijkens De Bo hetzelfde als voorgaand woord verneuken.

Veroorlogen (wkw.): door oorlog verwoesten, verwoest worden. ‘In de frontstreek zijn al de strooien daken veroorloogd’. Oostnieuwkerke, 1932.

Verrompeld. Verrompeld lijk èn oudewijfsbroek. Poperinge, 1951.

k. de busschere